Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай библиотекатаСахалыы бастакы Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатхаһыаттар,сурунаалДьокуускай2017 1

УДК 070.23(571.56)(091)ББК 76.02(2Рос.Яку) Бырайыак ааптара, салайааччыта А.Н. Жирков Хомуйан бэчээккэ бэлэмнээтилэр, О.Н. Бетлингк транскрипциятыттан билиҥҥи сахалыы алпаабыкка көһөрдүлэр, быһаарыылары оҥордулар: Н.В. Бурцева, А.Н. Жирков, В.Г. Семенова Редакционнай коллегия: М.К. Илларионова, А.Н. Жирков (сүрүннүүр редактор), П.П. Петров, В.Г. Семенова, Пл.А. Слепцов Научнай консультант филол. наука доктора П.А. СлепцовС22 Сахалыы бастакы хаһыаттар, сурунаал. Саха дойдута (1907—1908), Саха олоҕо (1908—1909), Саха саҥата (1912—1913) / [Хомуйан оҥордулар: Н.В. Бурцева, А.Н. Жирков, В.Г. Семенова]. — Якутск, 2017. — 368 с. Агентство CIP НБР Саха Кинигэҕэ сахалыы тылынан суруналыыстыка үөдүйүүтүгэр, сахалыы литературнай тыл олохсуйуутугар, национальнай литература төрүттэниитигэр бастакы олук буолбут, саха- лыы тылынан аан бастаан тахсыбыт «Саха дойдута» (1907—1908), «Саха олоҕо» (1908—1909) хаһыаттар, «Саха саҥата» (1912—1913) сурунаал матырыйааллара О.Н. Бетлингк транскрипция­ тыттан билиҥҥи сахалыы алпаабыкка көһөрүллэн киирдилэр. Литератураны, тылы, култуураны үөрэтээччилэргэ, саха суруналыыстыкатын историятын сэҥээрээччилэргэ, ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар. УДК 070.23(571.56)(091) ББК 76.02(2Рос.Яку) © Северо-Восточный федеральный университет им. М.К. Аммосова, 2017 © Национальная библиотека Республики Саха (Якутия), 2017 © Аппарат Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС(Я), 2017

САХАЛЫЫ ЛИТЕРАТУРНАЙ ТЫЛ САЙДЫЫТЫГАР БАСТАКЫ САХАЛЫЫ ХА¤ЫАТТАР УОННА «САХА СА¢АТА» СУРУНААЛ СУОЛТАЛАРА А.Н. Жирков, Саха £р³спµµбµлµкэтин Ил Тµмэнин Бэрэссэдээтэлэ Ханнык ба±арар омук тыла бу омук литературнай тыла т³´³ баайыттан, т³´³ киэ²ник тут-тулларыттан, сайдыылаа±ыттан бы´аччы тутулуктаах. Литературнай тыла суох, эбэтэр м³лт³х,сайдыбатах литературнай эйгэлээх тыл кыайан сайдыбат, буомурар, сыыйа кэхтэр, сµтэраакка барар. Ол оннугар, былыр µйэ±э суох буолбут омуктар тыллара били²²и кэм дьонун-сэргэтин бол±омтотун тардар биир эмэ литературнай айымньыга оло±уран кµн бµгµ²²э диэ-ри умнуллубаттар, µ³рэтиллэ-чинчийиллэ сылдьаллар. Онон, т³р³³бµт тылын харыстыыр омук туох-ханнык иннинэ бэйэтин литературнай ты-лын, уус-уран литературатын, уус-уран суругун-бичигин тылын харыстыахтаах, туттуллар эй-гэтин кэ²этэ, сайыннара сатыахтаах. Аны, сурук-бичик бигэтик олохсуйа илигинэ литератур-най тыл µ³скээбэт, сайдыбат. Т³р³³бµт тылынан суругу-бичиги сайыннара сатаа´ын т³рµтсуолтата — итиниэхэ. Саха тылын у´улуччулаах чинчийээччи филологическай наука доктораП.А. Слепцов: «Омук литературнай тыла бµтµн омугу холбуур уонна тµмэр, биир тыллаахноруот к³лµ³нэттэн к³лµ³нэ±э утумнанан, сал±анан барыытын уонна сайдыытын, кэскилин­хааччыйар», — диэн кичэйэн туран бэлиэтээбитэ, соччо элбэ±э суох ахсааннаах, оло²хоттонса±алаан с³±µмэр баай литературнай тылы харыстаан илдьэ сылдьар норуокка т³р³³бµт ты-лын µ³рэтиигэ, сайыннарыыга µйэлээх-саа´ын анаабыт учуонай кэс тыла. Литературнай тыл дьи²нээхтик, олохтоохтук, тылынан буолбакка, суругунан, ол эбэтэрсурукка ти´иллэн, сурукка саа´ыланан-наарданан, сурукка чочуллан µ³скµµр-сайдар анал­лаах. Онон, уостан уоска сµ´µллэн µйэлэри у²уордаан кэлбит оло²хо тыла сурукка киирэнт³´³ да уус-уран айымньы бы´ыытынан к³²µл дьµ´µйµллэрэ хааччахтаннар, саха суругунанлитературатын т³рдµгэр олохсуйан, саха литературнай тыла оло²хо уйаара-кэйээрэ биллэилик баай тылыттан силис тардан, т³рµттэнэн µ³скµµрµгэр кыах биэрбитэ. *** Сахалыы тылынан суруллубут ахтыы-сэ´эн уонна оло²хо аан бастаан 1848 с. бэчээт-тэнэн тахсыбыттара биллэр. Бу айымньылары А.Я. Уваровскай диэн Дьокуускайтан оччо-лорго са²ардыы олохтоммут Эдьигээн улуу´угар исправнигынан ананан тиийбит Яков Ми-хайлович Уваровскай уонна Дьокуускай Тулагы Киллэмиттэн т³рµттээх, 1677 с. Москва к.сµрэхтэммит Кисикей Сахалтин (Леонтий Львов) диэн саха тойонун хос сиэнэ ЕкатеринаЕгоровна элбэх о±олоох дьиэ кэргэннэригэр 1800 с. Эдьигээ²²э т³р³³бµт, 1840—1852 сс.Санкт-Петербург к. олорбут, сахалыы дэгиттэр дьо±урдаах ырыа´ыт-тойуксут, суруксут ки´и,1847 с. у´улуччулаах лингвист-тюрколог О.Н. Бетлингк к³рд³´µµтµнэн суруйбута. А.Я. Ува-ровскай суруйууларын О.Н. Бетлингк биллиилээх айанньыт-учуонай, академик А.Ф. Мидден-дорф Хотугу уонна Или²²и Сибииргэ айанын ту´унан кинигэтин µ´µс туомун бастакы кинигэ-тин бы´ыытынан 1848 с. сахалыы уонна немецтии тылларынан бэчээттэппитэ. Бу кинигэ±э А.Я. Уваровскай биэс суруйуута киирбитэ: 1. О.Н. Бетлингк аатыгар 1847 с. сэтинньи 8 к. суруйбут суруга; 2. А.Я. Уваровскай «Ахтыылара»; 3. «Эр Со±отох» оло²хо; 4. Сахалыы таабырыннар; 5. «Пин диэн бай±ал хомотун кытыытыгар олорор Чукуна диэн омук кыыс ырыата» диэнсуруйуу. А.Я. Уваровскай суруйууларыгар оло±уран уонна киниэхэ к³м³л³´µннэрэн О.Н. Бетлингк1849 с. 5 ты´ыынча кэри²э тыллаах «Сахалыы-немецтии тылдьыты» о²орбута, онтон сал-гыы 1851 с. «Сахалар тылларын ту´унан» диэн бµтµн тюркология науката сайдыытыгар ула-хан сабыдыаллаах буолбут µлэни суруйбута, сахалыы алпаабыты, саха тылын грамматикатынт³рµттэрин о²орбута. Ити кэмтэн ыла «Бетлингк алпаабыта» диэн аатырбыт, ХХ µйэ бас­такыа²аарыгар диэри туттуллубут сахалыы алпаабыт, сурук-бичик ситимэ олохтоммута. «Сахалар тылларын ту´унан» диэн µлэ бэчээттэнэн тахсыа±ыттан кинини хас да т³гµлсор±отун да, бµтµннµµ да немец тылыттан нууччалыы тылбаастыырга холоно сылдьыбытта- 3

ра. Ол гынан баран, толору академическай тылбаас 1990 с. эрэ бэчээттэммитэ. Уваров- скай «Ахтыыларын» сор±ото француз тылыгар тылбаастанан 1861 с. Парижка бэчээттэммитэ. Саха тылынан «Ахтыылар» суруйааччы Н.М. Заболоцкай-Чысхаан бэлэмнээ´ининэн 1947  с. тахсыбыттара. А.Я. Уваровскай 1848 с. туспа кинигэнэн тахсыбыт биэс айымньытын учуо- най Ю.И. Васильев-Дьаргыстай 1992 с. Саха издательствотыгар икки´ин туспа кинигэнэн та´аартарбыта. Нууччалыы толору 1990 с. академическай тылбаа´ы кытта холбуу тахсыбыта. Тылы µ³рэтээччилэр А.Я. Уваровскай «Ахтыылара» к³нн³рµ сурук та´ымыттан лаппа µрдµк уус-уран литературнай суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ, А.Я. Уваровскайы сахалыы тылы- нан бэчээттэнэн тахсыбыт бастакы айымньы ааптарын бы´ыытынан ылыммыттара. А.Я. Ува- ровскай суруйуулара сахалыы сурук-бичик тыла олохсуйарыгар, уонна сыыйа сайдан, XIX µйэ бµтµµтµгэр сахалыы литературнай тыл киэбигэр тиийиитигэр бастакы олугу уурбуттара. *** Сахалыы сурук-бичик уонна онно оло±уран сахалыы литературнай тыл сайдарыгар Саха сиригэр христианскай итэ±эл тар±аныыта эмиэ биллэр-к³ст³р суолталаммыта. Бастакы мис­ сио­нердартан са±алаан, та²ара µлэ´иттэрэ православнай µ³рэ±и олохтоох дьо²²о т³р³³бµт тылларынан тар±атыыга улахан бол±омто уураллара. Ол инниттэн православнай итэ±эл малыып­ паларын, µ³рэ±ин кинигэлэрин нууччалыыттан сахалыы тылбаастаа´ын киэ²ник тэнийбитэ. Православнай итэ±эл малыыппаларын сахалыы тылбаастаа´ы²²а бастакы холонуулар XVIII µйэ са²атыгар бэлиэтэммиттэрэ. Иркутскай куоракка 1812 с. «Малыыппалар. Итэ±эл бэ- лиэтэ уонна Та²ара кэриэстэрэ. Итэ±эли µ³рэтиигэ са±алаа´ын» диэн сахалыы тылбаастам- мыт кинигэ тахсыа±ыттан православнай кинигэлэри сахалыы тылынан бэчээттээ´ин элбээби- тэ. Специалистар аа±алларынан 1812 с. са±алаан 1916 с. диэри барыта 90-тан тахса а­ раас кээмэйдээх православнай итэ±эл малыыппалара уонна кинигэлэрэ нууччалыыттан сахалыы тылбаастаммыттара. Итини сэргэ, тылбаас тылын сахалыы тыллаах дьо²²о ордук чугас, ³йд³нµмтµ³ о²орор ту´угар, саха тылын, грамматикатын, орфографиятын µ³рэтии, сахалыы литературнай тыл нуормаларын к³рд³³´µн са±аламмыта. Церковнай кинигэлэри бэ­чээт­ тииргэ анаан сахалыы алпаабыт, сахалыы грамматика быраабылалара, сахалыы букубаар- дар уонна µ³рэнэр пособиелар о²о´уллубуттара. Церковнай кинигэлэри сахалыы о²орууга саха бастакы µ³рэхтээхтэрэ кытты´ан барбыттара. £р сыллаах µлэ тµмµгэр сахалыы тылынан церковнай кинигэлэри та´аарыы сахалар ортолоругар µ³рэх тар±анарыгар, сахалыы сурук-бичик олохсуйарыгар, сайдарыгар, онтон салгыы сахалыы литературнай тыл µ³скээ´инигэр эмиэ туспа к³м³л³³х буолбута. *** ¥гµс чинчийээччилэр сахалыы сурук-бичик сайдыытыгар политическай сыылынай- дар ³²³л³рµн с³пк³ бэлиэтииллэр. Политическай сыылынайдар олохтоох дьону кытта алты´ыылара, бодору´уулара ордук XIX µйэ иккис а²аарыттан кµµ´µрбµтэ. ¥гµс политическай сыылынайдар, бэйэлэрин кэмнэрин биллэр µ³рэхтээх, сайдыылаах дьоно, олохтоох дьо- ну µ³рэххэ у´уйаллара, оскуолаларга µлэлииллэрэ, ардыгар бэйэлэрэ да µ³рэх кы´аларын а´аллара, дьо±урдаах, ба±алаах ыччакка империя киин куораттарыгар тиийэн µ³рэнэллэригэр сµбэ-ама, к³м³ буолбуттара. Политическай сыылынайдар µ³рэх, сурук-бичик эйгэтигэр олохтоох нэ´илиэнньэ±э дьа­йыылара та²ара µлэ´иттэрин µлэтинээ±эр ордук кэскиллээх этэ. Та²ара µ³рэ±ин тар­ ±атааччылар сµрµн соруктарынан т³´³ сатанарынан элбэх олохтоох дьону православнай итэ±элгэ киллэрии уонна онуоха православнай µ³рэхтээ´ини ту´аныы эбит буолла±ына, по- литическай сыылынайдар µ³рэ±и тар±атыыны олохтоох дьон аныгы кэм та´ымыгар с³пт³³х билиини-к³рµµнµ ыларыгар, омук бэйэтин ту´ун билиниитигэр, инники кэскилин анаа- рар уонна ол ту´угар сатаан туруула´ар буоларыгар к³м³л³´µµ, кыах биэрии курдук ылы- нан µлэлииллэрэ. Саха бастакы к³лµ³нэ национальнай интеллигенциятын µгµс ча±ылхай бэ- рэстэбиитэллэрэ прогрессивнай ³йд³³х-санаалаах политическай сыылынайдар оскуолала- рын ааспыттара, кинилэри кытта чугастык бодоруспуттара, до±ордоспуттара. Саха бастакы µ³рэхтээхтэрин ортотуттан сахалыы µ³рэ±и, суругу-бичиги дэгиттэр ба´ылаабыт, саха лите- ратуратын, сахалыы литературнай тылы т³рµттээбит дьон тахсыбыттара. *** К³ст³рµн курдук, XIX µйэ бµтµµтэ — ХХ µйэ са²ата сахалыы µ³рэх, сахалыы сурук-бичик олохтоох дьон кыра ара²атыгар да буоллар, балайда тэнийбит, тар±аммыт кэмэ этэ. Саха-4

лыы сурук-бичик ити кэм²э сµнньµнэн икки алпаабыкка — О.Н. Бетлингк транскрипциятыгаруонна протоиерей Д.В. Хитров грамматикатын тупсарбыт казанскай транскрипция±а (про-фессордар Г.И. Ильминскай, Н.Ф. Катанов) оло±урбута. Алпаабыттар оччотоо±у саха тылын,кини дэгэттэрин, суруллар уратыларын, дор±ооннорун табатык биэрэллэрэ бэлиэтэммитэ.Тупса±ай, тиийимтиэ сурук-бичик µ³скээ´инэ сахалыы литературнай суруйуу, литературнайса²а, литературнай тыл т³рµттэнэригэр уонна салгыы сайдарыгар кыах биэрбитэ. Латыын уонна нуучча алпаабытыгар оло±урбут XVII—XVIII µйэтээ±и бастакы сахалыы су-руйуулары ХVIII µйэ бµтµµтµттэн — XIX µйэ са²атыттан са±алаан саха тылын, суруллуутун ура-тыларын табатык к³рд³р³р, сахалыы бастакы алпаабыкка оло±урбут, саха тылын граммати-катын сµрµн ирдэбиллэригэр с³п тµбэ´эр сахалыы сурук-бичик солбуйан барбыта. Ити кэм-тэн са±алаан сахалыы суруйуулар, айымньылар оччолорго Саха сиригэр са²ардыы тэнийэнэрэр ха´ыаттарга, сурунаалларга, кинигэлэргэ тар±анан барбыттара. *** Сахалыы тылынан XX µйэ са²атыгар аан бастаан тахсыбыт «Саха дойдута» уонна «Сахаоло±о» ха´ыаттар, «Саха са²ата» диэн сахалыы бастакы сурунаал академик О.Н. Бетлингк1848—1951 сс. о²орбут сахалыы алпаабытыгар уонна сахалыы суругун ти´игэр (систематы-гар) оло±уран о²о´уллубуттара. «Саха дойдута» диэн сахалыы бастакы ха´ыат 1907 с. от ыйын 1 кµнµттэн 1908 с. тохсун-ньу 24 кµнµгэр диэри «Якутский край» диэн нууччалыы тылынан тахсар ха´ыаты кытта холбуу,икки тылынан тахсар ха´ыат бы´ыытынан бэчээттэнэн тахсыбыта. «Якутский край» — «Сахадойдута» икки тыллаах ха´ыаты Саха сиригэр к³ск³ кэлбит политическай сыылынайдар уоннасаха бастакы µ³рэхтээхтэрэ тµмсэн т³рµттээбиттэрэ. Бастакы сахалыы ха´ыат тэриллиити-гэр Россия±а 1905—1907 сс. буолбут босхолонуулаах хамсаа´ыннар, империя бары муннук-тарыгар демократическай ³й-санаа у´уктуута уонна бу хамсаа´ыннартан саллан ыраахтаа±ыбылаа´а уонна олохтоох администрация бобор-хаайар кыа±а м³лт³³´µнэ т³рµ³т буолбута. Биллэн турар, ити кэм²э Саха сиригэр сахалыы суругу-бичиги дэгиттэр ба´ылаабыт, дьон-норуот ³йµн-санаатын у´угуннарыыга, сайыннарыыга ха´ыат, бэчээт суолтатын табатык ³йдµµруонна ону тэрийэр, о²орор кыахтаах саха µ³рэхтээхтэрэ баар буолбуттара сµрµн суолталаммыта.Былаастан тутулуга суох бастакы нууччалыы ха´ыаттар Саха сиригэр 1904 с. бµтµµтµттэн, 1905 с.са±алаан бэчээттэнэн барбыт эбит буоллахтарына, сахалыы бастакы ха´ыат итилэртэн сылтанэрэ ордугунан хойутаан тэриллиитэ оччолорго, «сахалыы бэчээт» ту´унан ³йд³бµл ханна да±аныолохсуйа, анал сахалыы шрифт о²о´улла илик кэмигэр, сахалыы ха´ыаты т³рµттээччилэр буµлэни кыахтаахтык, дьулур±атык са±алаабыттарын уонна, бµгµ²²µ да кµн та´ымынан тэ²нээтэххэ,кинилэр бу µлэлэригэр улахан сити´иилэммиттэрин к³рд³р³р. *** Саха сирин бэчээтигэр (ха´ыаттарга, сурунаалларга) бастакы сахалыы тылынан суруйуулар«Якутские областные ведомости» диэн 1892—1917 сс. тахса сылдьыбыт Саха уобала´ын адми-нистрациятын официальнай нууччалыы тылынан тахсар ха´ыатыгар бэчээттэммиттэрэ биллэр.Бу суруйуулар нууччалыыттан утары сахалыы тылбаастаа´ыннар этилэр. «Якутские областныеведомости» ха´ыакка тахсыбыт сахалыы суруйуулартан ха´ыат 1915 с. 38 нµ³мэригэр бэчээттэм-мит, Дьокуускай уокурук сахаларын бэрэстэбиитэллэрин мунньа±ын уураа±ын сахалыы тылбаа´асахалыы литературнай тыл олохсуйуутун µ³рэтиигэ улахан суолталаах. Дьокуускай уокуругун 10 улуу´ун кулубаларын съе´э диэн ааттаммыт бу мунньах Дьо-куускай к. 1915 с. атырдьах ыйын 30-31 кµннэригэр (эргэ аа±ыынан) буолбута. Съе´иВ.В.  Никифоров-Кµлµмнµµр к³±µлээбитэ уонна бу сахалыы суруйууну съезд бэрэссэдээтэ-лин бы´ыытынан кини илии баттаабыта. Уураах нууччалыы суруллубуту батыспакка, саха-лыы аа±ааччыга тиийимтиэ буоллун диэн анаан о²о´уллан, чочуллан суруллубута ³т³ к³ст³р:«…билиги кµтµр ыарахан кµн кµ´эйбитин санаан, бары киэ² Россия дойдутун дьоно модункµµстээх ³ст³³хт³рµн кыайаары бары кµµстэрин холбообуттарын бы´ыытынан, эрэмньи­лээх о±олоро Ийэ сирдэрин к³мµскэлигэр кыа хааннарын то±оллорун санаан, бары да атынитэ±эллээх дьоннор ким тугунан кыайарынан-сатыырынан к³м³л³´³р кµнэ кэлбитинэн, Дьо-куускай уобалас дьоно биир киэ² кэргэннээх ыал о±олорун курдук, санааларын барыларахолбоон, туох да аа´ар кы´ал±аларын аа±ымына, туох да туора турар хаарчахтан и²ниминэ,кµµстэрин харыстаабакка кы´аныах тустаахтар бу хаан алдьархайга халы² толук буолбутдьоннор хара му²нарын м³лт³т³рг³…» (уураахха 1914 с. са±аламмыт Бастакы Аан дойду сэ-риитигэр эмсэ±элээбит дьо²²о к³м³ о²о´уллуохтаа±ын ту´унан этиллэр. — А.Ж.). 5

Бу суруйуу — официальнай докумуон туруору тылбаа´а буолбата±а, туспа, дьулур±а, хомо±ой тыллаах-³ст³³х литературнай та´ымнаах суруйуу буолара саарба±а суох. Сахалыы уустаан-ураннаан суруйуу ол кэмнээ±и атын да±аны холобурдара ХХ µйэ са²атыгар сахалыы сурук-бичик, сахалыы бэчээт µ³скµµрµгэр уонна сайдарыгар сµрµн ис кыахтар баар буолбут- тарын кэрэ´илииллэр. *** ¥йэлэр кирбиилэригэр са±аламмыт тосту уларыйыылар кэмнэригэр т³р³³бµт омукта- рын ³йµн-санаатын тµмэргэ, бэлэмнииргэ ха´ыат, бэчээт кыа±ын эмиэ ту´анарга дьулу´ар дьо²²о нууччалыы тыллаах ха´ыакка биирдэ эмэ кыбыллан тахсар быстах суруйуулар к³м³л³р³-ту´алара кыра, тиийбэт этэ. Онон олохтоох интеллигенция ортотугар сахалыы тыл- лаах туспа ха´ыаты-сурунаалы тэрийии суолтата ордук ³йд³н³р буолан испитэ. Бастакы хо- лонуу бы´ыытынан олохтоох администрацияттан тутулуга суох нууччалыы-сахалыы тыллаах к³²µл ха´ыаты та´аарарга ылсыбыттара. Ха´ыат та´аарарга аналлаах кыра типографияны, аналлаах шриби, кыраасканы, кумаа±ыны олохтоох атыы´ыт П.А. Кушнарев уонна оччолор- го «Сахалар Союзтарын» тэрийэн силиэстийэ±э сылдьар В.В. Никифоров-Кµлµмнµµр харчы биэр­ эн атыыла´ыннарбыттара. Ха´ыаты тэрийээччилэр туруорсууларынан, 1907 с. бэс ыйын 18 к. Саха уобала´ын губернатора И.И. Крафт Дьокуускай куоракка «нууччалыы уонна саха- лыы тылларынан тахсар ха´ыат тэриллэрин утарбатын» ту´унан сурукка илии баттаабыта. Ха´ыат о²о´уллар типографиятын Дьокуускайдаа±ы дьахтар гимназиятыгар учууталы- нан µлэлиир, кэлин социал-революционер буолбут В.В. Жаровка быстах сы´ыарбыттара. Ха´ыаты та´аарааччынан олохтоох учуутал, кыратык сахалыы билэр мещанин Н.Е. Афана- сьев анаммыта. Ха´ыат редакторынан Бµлµµ ха´аактарыттан т³рµттээх, духовнай семинария µ³рэхтээх С.А. Корякин с³бµлэспитэ. В.В. Никифоров, суутунан гражданскай к³²µлэ хааччах- таммыт ки´и бы´ыытынан, ха´ыаты бы´аччы тэрийэр, салайар к³²µлэ суо±а. Ол гынан баран, сахалыы бэчээти хара µ³скµ³±µттэн кини сирэй бэйэтинэн олоччу иилэспитэ-са±аласпыта, сахалыы бэчээти (сахалыы эрэ буолбакка, 1907 сылтан са±алаан 1917 сылга диэри Саха уобала´ыгар тахсыбыт демократическай бэчээти олоччутун кэриэтэ) сµрµн к³±µлээччи, тэ- рийээччи буолбута. Са²а тахсар ха´ыат нууччалыы «Якутский край», оттон сахалыы «Саха дойдута» диэн ааттаммыта. «Якутский край» — «Саха дойдута» ха´ыат бастакы нµ³мэрэ 1907 с. от ыйын 1 к. (са²а аа±ыынан от ыйын 14 кµнµгэр) тахсыбыта. Ха´ыат Ыраахтаа±ы Правительствотын дьа´алларын, телеграммалары, телеграф бюллетеннэрин, биллэриилэри бэчээттиирин та´ынан, сэ´эннэри, кэпсээннэри, хо´ооннору, фельетоннары, очеркалары, онтон да атын литературнай айымньылары нууччалыы, да сахалыы да тылынан та´аарарга к³²µл ылбыта. Ити кэмтэн ыла саха ма²найгы к³лµ³нэ суруйааччылара, поэттара, драматурдара бэйэлэрин айымньыларын сахалыы тылынан к³²µл бэчээттэтэр кыахтаммыттара. Дьокуускай уокуругун суутун 1908 с. тохсунньу 29 к. уураа±ынан «Якутский край» — «Саха дойдута» ха´ыат сабыллыбыта. £р буолбата±а, ха´ыаты тэрийээччилэр ити сыл олунньу 16 к. са±алаан «Якутская жизнь» — «Саха оло±о» диэн эмиэ нууччалыы уонна сахалыы тыллаах ха´ыаты та´ааран барбыттара. Ха´ыат 1909 с. тохсунньу 12 к. диэри тахсыбыта. Бу икки ха´ыат барыта 148 т³гµл тахсыбыта, ол и´игэр сахалыы ха´ыат — 74 т³гµл. Сахалыы ха´ыаттарга µлэлэспит дьо²²о тирэ±ирэн, В.В. Никифоров 1912 с. бала±ан ыйын 1 к. са±алаан «Саха са²ата» диэн сахалыы бастакы сурунаалы та´ааран барбыта. Суру- наал 1913 с. кулун тутар 1 к. диэри сэттэ нµ³мэрэ тахсыбыта. Бастакы сахалыы ха´ыаттар уонна сурунаал тула саха интеллигенцията, µ³рэхтээхтэрэ, норуот ырыа´ыттара-тойуксуттара, сэ´энньиттэрэ тµмµллµбµттэрэ. Ордук к³хт³³хтµк саха µ³рэхтээхтэрэ Е.М. Егасов, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, П.И. Слепцов, К.О. Гаврилов, П.А. Афанасьев, М.Н. Тимофеев-Терешкин, Н.Г. Оросин, П.Н. Сокольников, К.А. Сокольни- ков, онтон да атыттар суруйаллара, ха´ыаты, сурунаалы та´аарарга к³м³л³´³лл³р³. Саха уобала´ын µгµс улуустарыттан — Ар±аа, Илин Ха²аластартан, Мэ²эттэн, Тааттаттан, Намтан, Сунтаартан, Ньурбаттан, Бµлµµттэн, Дµпсµнтэн, Боро±онтон, £лµ³хµмэттэн, Дьаа²ыттан, Рос- сия империятын киин куораттарыттан, атын губерниялартан суруйуулар киирэллэрэ. Сахалыы бастакы ха´ыаттар «политическай уонна общественнай» та´аарыылар буолал- ларын та´ынан «литературнай ха´ыат» диэн анаан бэлиэтээн ааттаммыттара. «Саха са²ата» сурунаал эмиэ итинник хайысханы тутуспута. Бастакы сахалыы ха´ыаттарга уонна сурунаалга саха оло²хо´уттарын, тойуксуттарын а­ йымн­ ьылара анаан-минээн бэчээттэнэн барбыттара. Бу ха´ыаттарга уонна сурунаалга кэ- лин саха литературатын классиктара буолбут А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов бастакы б³д³²6

­айымн­ ьылара, хо´оонноро, кэпсээннэрэ тахсыбыттара. В.В. Никифоров, А.Е. Кулаковскай,А.И. Софронов уо.д.а. Л.Н. Толстой «Власть тьмы» («Хара²а суол кµµ´э»), М.Ю. Лермонтов «Клят-ва Демона» («Абааһы андаҕара»), И.А. Крылов хас да µгэлэрин, онтон да атын айымньылары­са-халыы тылбаастаан та´аарбыттара. Итинник, оччолорго бастаан олохтоммут суолу саха литера-турата кµн бµгµ²²э диэри туту´ан сайдар: оло²хо±о, норуот тылынан уус-уран айымньытыгартирэ±ирэр; олохтоох ааптардар литература µгµс хайысхатыгар суруйаллар; атын тылтан айым-ньылар тылбаастаналлар. Оттон саха суруналыыстыката бастакы сахалыы ха´ыаттарга, суруна-алга тахсыбыт улуустартан сонуннары, буолбут µгµс элбэх тµгэннэри ойуулуур, бµтµн империя,атын сирдэр, саха дойдутун уонна саха оло±ун кэпсиир, ырытар µгµс ахсааннаах суруйуулар-тан, µ³рэхтэммит дьон ха´ыат н³²µ³ хардарыта киирсиилэриттэн, политическай полемикалар-тан, анаарыылартан са±аланан били²²и турукка кэлбитэ баар, м³ккµ³рэ бµппµт чахчы. Саха оччотоо±у интеллигеннэрэ, µ³рэхтээхтэрэ бастакы ха´ыат, сурунаал к³м³тµнэнµ³рэ±и-билиини тар±атарга, омук общественнай ³йµн-санаатын, бэйэтин билиниитинк³бµтэргэ, сайыннарарга, т³р³³бµт норуоттарын дьалхааннаах кэлэр µйэ±э бэлэмнииргэдьулуспуттара. Бу соруктары толорорго сайдыылаах сурук-бичик, атын омуктартан, норуот-тартан хаалсыбат литературнай тыл-³с биир сµрµн т³´µµ буолуохтаа±ын кинилэр дьэ²кэтик³йдµµллэрэ уонна бэйэлэрин ахсаабат дьулуурдарынан, кµлµмэх µлэлэринэн саха норуотаµ³рэхтээх, аныгылыы суруктаах-бичиктээх, сайдыылаах, литературнай тыллаах буоларыгарбигэ тулаа´ыны о²орсубуттара. Сорох чинчийээччилэр «Саха дойдута» уонна «Саха оло±о» диэн ха´ыаттар суох этилэр,к³нн³рµ «Якутский край» уонна «Якутская жизнь» диэн нууччалыы тахсар ха´ыаттарга саха-лыы ыстатыйалар эбэтэр тылбаас бы´ыытынан суруйуулар эрэ киирэллэр этэ диэн аа±аллар.Сорохтор «Саха дойдута» уонна «Саха оло±о» µ³´э этиллибит нууччалыы ха´ыаттарга туспасы´ыарыылар, кыбытыктар, салаалар (приложения, вставки, отделы) этэ диэ²²э тохтууллар,«ха´ыат» диэн тылтан туттуналлар. Онтон ис дьи²эр: 1. Саха уобала´ын губернатора са²а ха´ыат тэриллэрин к³²µллµµр 1907 с. бэс ыйынаа±ыдьа´алыгар бу ха´ыат «нууччалыы уонна сахалыы тылларынан», ол эбэтэр икки тылынантэ²инэн тахсар ха´ыат буолара чопчу ыйыллар. Бу бэчээт историятыгар сахалыы тылынанха´ыат тахсарын к³²µллµµр аан бастакы докумуон. Ха´ыат нууччалыы тылы сэргэ сахалыы ты-лынан эмиэ тахсар буолуута сахалыы ха´ыаты та´аарарга дьулуспут, ХХ µйэ са²атыгар бµтµндойду общественнай-политическай оло±ор дьулур±атык киирсэн эрэр эдэр саха интеллиген-циятын биир сµрµн туруорсуута уонна улахан кэскиллээх, суолталаах сити´иитэ, оччотоо±укэм²э Россия империятын µгµс омуктарыгар сатаан ылылла илик кирбии этэ. 2. Сахалыы тылынан 1907—1908 сс. тахсыбыт бастакы ха´ыаттары билиммэт буолуу, кини-лэр тахсыбыт суолталарын м³лт³т³ сатаа´ын — £кт³³п революциятын (1917 с.) иннинээ±и кэм²эсахалыы тылынан бэчээт кыайан µ³скээбэтэ±э, сахалыы ха´ыат да, сурунаал да суох этэ, саха-лыы тылынан бэчээт быдан кэнники, Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас кыайбытын эрэ тµмµгэрµ³скµµр кыахтаммыта диэн дьону итэ±этэ сатаа´ы²²а тирэ±ирэрэ уонна µксµлэрэ 20-с, 30-ссылларга репрессия±а тµбэ´эн ааттара-суоллара сотуллубут саха бастакы к³лµ³нэ интеллиген-цията, µ³рэхтээхтэрэ ХIХ—ХХ µйэлэр кирбиилэригэр о²орбут µлэлэрин билиммэт буолууга, онуаа´ан итинник дьон баар буола сылдьыбыттарын да±аны мэлдьэ´э сатаа´ы²²а оло±урара. 3. Сахалыы били²²и сурук-бичик балайда эрдэ, ХIХ µйэ ортотуттан са±алаан олох-суйан, сайдан барбыта. ХХ µйэ са²атыгар сахалыы сурук-бичик сайдыыта бэйэтин иккистµ´µмэ±эр — литературнай суруйуу, литературнай тыл µ³скээ´инин, олохсуйуутун уонна сай-дыытын кирбиитигэр тиийбитэ. Бу µгµс норуоттарга хас эмэ уонунан, сµµ´µнэн сылы хабаркэрдиис кэми саха суруга балайда тµргэнник, кыахтаахтык ааспыта. Онуоха нуучча суруга,нуучч­ а литературнай тыла сайдан и´эр суолун таба туту´уу уонна саха норуотун ортотуттантахсыбыт бастакы µ³рэхтээх дьон кµµстээх дьулуурдара, µлэлэрэ к³м³ буолбута. «Саха дой-дута», «Саха оло±о» ха´ыаттар, «Саха са²ата» сурунаал тэриллиилэрэ сахалыы литературнайтыл олохсуйарыгар уонна сайдарыгар бастакы сµрµн олук буолбута, кыах биэрбитэ. Бэйэтин историятын хайдах баарынан к³рд³рµµ — норуот бэйэтин кыа±ын и´игэр баар.Кырдьыктаах, умсугутуулаах историялаах норуот кµµстээх, дьулуурдаах буолар. Былдьа´ыктаахХIХ—ХХ µйэлэр кирбиилэригэр а±ыйах ахсааннаах гынан баран т³р³³бµт норуотугар тирэх-тээх саха эдэр национальнай интеллигенцията дьулуспут дьулу´уутун, о²орбут µлэтин, ыаруонна ³р³г³йд³³х тµгэннэрин си´илии µ³рэтиигэ кинилэр т³р³³бµт тылларынан сурук-бичиксайдарыгар, сахалыы литературнай тыл µ³скµµрµгэр о²орбут ³²³л³р³ анаан, туспа тутан бэ-лиэтэниэхтээх. 7

ХОМУЙАН ОҤОРООЧЧУЛАРТАН ХХ үйэ саҕаланыытыгар тахсыбыт национальнай бэчээт маҥнайгы хараҥаччылара — ик­ки тыллаах «Якутский край» — «Саха дойдута», «Якутская жизнь» — «Саха олоҕо» хаһыаттар(1907—1909) сахалыы тылынан тахсыбыт тиэкистэрэ уонна «Саха саҥата» сурунаал (1912—1913) туспа таһаарыынан аан маҥнай толору бэчээттэнэллэр. «Саха саҥата» сурунаал сэттэ тахсыыта барыта, бастакы сахалыы хаһыаттар үгүснүөмэрдэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатын сэдэх кинигэ салаа­тынфондатыгар харалла сыталлар. Биһиги библиотекабытыгар суох нүөмэрдэр Москва, Санкт-Петербург, Томскай куорат архыыптарын, библиотекаларын фондаларыттан булулуннулар.Күн-дьыл хаамыытын быһыытынан, хаһыат, сурунаал оригиналлара эргэрбиттэр: үгүс илиис­тэр кырааскалара көтөн, буукубалара, сурук бэлиэлэрэ көстүбэт буолбуттар, сорох сирэйдэройдуулаахтар. Хаһыат, сурунаал матырыйааллара О.Н.  Бетлингк графикатынан бэчээттэммиттэ-рин, аныгы киһи ааҕар үөрүйэҕэр олоҕуран, кириллицаҕа көһөрөн бэчээттээтибит. Уруккубэчээт суругар, тылыгар-өһүгэр маннык уратылар баалларын бэлиэтиибит: 1. Сүнньүнэн,эрдэтээҕи нүөмэрдэргэ г/ҕ, ҥ/ҕ, н/ҥ дорҕооннор көҥүл солбуйсуулара (варианнара) эл-бэхтик көстөр (саагына/саҕана, суога-суоҕа, дулга/дулҕа, маҥан/маҕан). 2. Тылга бүтэйдорҕооннор дьүөрэлэһиитэ суох туттуллуулара (ойнуу, атчыгый, отчоҕо, үбпэр, хамнатчыт)балачча көстөр. 3. Сорох тыл киһи хайдах саҥарарын курдук бэриллэр: буйла (буулдьа), кир-дьик (кырдьык), холлоҕор (холдьоҕор), йахтар (дьахтар). 4. Аакайдааһын уонна оокойдооһун(элии/илии, алыс/олус) түбэлтэлэрэ солбуһа туттуллубуттар. Хаһыат тылыгар-өһүгэр, күннээҕи кэпсэтии тыла баарын да иһин, сүнньүнэн, дьыала-куолу, публицистика стилэ тутуһуллубут. Ордук кэнники нүөмэрдэр тиэкистэрэ синтаксис,орфография, пунктуация билиҥҥи ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр гына таба суруллубутта-рын бэлиэтиибит. Оттон сурунаал тылыгар-өһүгэр кэпсэтии тылыттан литература тылыгартардыһыы баара көстөр. Ол курдук бэргэн, сытыы тыллар, хомоҕой хоһуйуулар, уобарастыыртыл-өс, өс хоһоонноро, риторическай ыйытыылар, күүһүрдүү этиилэр сөптөөх сиринэн кии-рэн биэрбиттэр. Хаһыакка да, сурунаалга да сахатытыы күүскэ туһаныллыбыт, ол курдук биирда нууччалыы бэйэтинэн туттуллубут тыл суох. Ол иһигэр дьон аатын-суолун сахалыы тарта-ран суруйаллар (Кыладиэсникэп, Парпыанап, Сиэпиэлиэп, Бөктүүстэп, Кырбыыкын). Киириитылы араас варианнаан суруйаллар (этдьэлиэнийэ — эрдьэлиэньийэ), дьон өйдүө суоҕа диэ-бит тылларын быһааран биэрэллэр (баһаар — кытарар). Бу кинигэҕэ мурун й дорҕоонуттан ураты буукубалар Бетлингк графикатыттан билиҥҥиграфикаҕа (кириллицаҕа) уустуга суох көһөрүлүннүлэр. Ийэ, тайах, айах курдук тылларга тут-туллубут j (мурун й) дорҕоон техническэй төрүөтүнэн туспа бэлиэнэн бэриллибэтэ. Диалект­най араастаһыылары, түөлбэ тыл уратыларын көрдөрөр тыллары хайдах суруллубуттарынан,оччотооҕу сурук-бичик уратытын быһыытынан көрөн, оннунан хааллардыбыт. Сирэй саҥа ура-тыта, сурук бэлиэтэ ыйыллыбатах түгэннэрин тиэкискэ хайдах бэчээттэммитинэн биэрдибит.Ол э­ рээр­ и ааҕарга табыгастаах, өйдөнүмтүө буоллун диэн санааттан, этии ис хоһоонунанкөрөн, көтүтүллүбүт буукубалары квадратнай скобка иһигэр эбии киллэрэн ­биэр­дибит. Алҕастүспүт бэлиэлэри, таҥнары бэчээттэммит буукубалары көннөрөн суруйдубут. Бүтэй дорҕоонкэнниттэн турар j сымнатыы бэлиэтин ь буукубанан биэрдибит (нйургуһун — ньургуһун). Бет-лингк алфавитыгар бэлиэтэммэтэх с буукубаны һ-нан солбуйдубут. Үлэ сыһыарыытыгар быһаарыылар, публикациялар көрүҥнэринэн испииһэктэрэ, саха-лыы бэчээт историятыгар сыһыаннаах ыстатыйалар киирдилэр.

САХА ДОЙДУТА Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат ЯКУТСКИЙ КРАЙОт ыйын 1 к. 1907 с. — тохсунньу 24 к. 1908 с.

1907–1908 ***САХА ДОЙДУТА 1907. — От ыйын 5 к. — №2. — С.4—5. Биһиги кэнники ыйдарга элбэхтик истибиппит маннааҕы уопсастыба раасынай дьонноро: «эһиги Дьокуускайга хаһыаты таһа[а]раары гынаҕыт дуо» диэн ыйыталла- рын. Баста[а]н санаан көрдөххө бугурдук ыйыппыттара сөп буолбутун иһин, хайтах быһыылаан туохтан ­ыйыпп­ ыттарын өйдүөн көрдөххө, кинилэр раасынай санааттан ыйыппыттара: сорохтор ы­ йып­пыттара, истэригэр бу дьон билбэттэриттэн эрэбилэ суох дьыаланы оҥорорго тэринэл­лэр диэн, аһына-аһына; атыттар манан суруйааччы аатын ылаары гыналлар диэн, күлү[ү] гынан ыйыппыттара; үһүстэрэ билиҥҥэ диэ- ри эйэлээх маннааҕы олох эйэтэ, ким да букатын баҕарбат хаһыата аһылыннаҕына, алдьаныа диэн, сэрэнэн ыйыппыттара. Элбэх киһи ыйыппыта: «эһиги хаһыаккыт өр тахсыа дуо, сабыллыа суоҕа дуо?» диэн. Быһытатын эттэх[х]э, бу ыйытааччы дьон санаалара биир этэ. Кинилэр санааларыгар, хаһыат биһиги дойдубутугар букатын наадата суох, хаһыакка ким даҕаны баҕарбат, хаһыат тахсыар сөбө суох. Оол да гыннар хаһыат тахсар. Биһиги хаһыаппыт тахсан чахчы туһаны оҥорорун таһа[а]рба- тахпыт да иһин, дьон өйүгэр түһэриэхпитин саныыбыт, — бу хаһыаппыт туохтан, туох санаатт­ ан тахсарын. Билиҥҥи бириэмэҕэ элбэх үйэ туххары дьаарыстанан оҥоһуллубут урукку олохпут быһыыта алдьанан эрэр, — оол оннугар саҥа олох төрдө үөскэ[э]н эрэр. Билигин­ ааһан эрэр урукку олох төрдө <...>* сөп түбэһэр оҥоһуллубатахтара; бу «төрүттэр» оҥо­һуллалларыгар көмөлөһөн үлэлэ[э]битэ дьон күүһэ кыайарынан өйдүүрэ, са- наата хотору­нан­ баҕарара, дьон көҥүлэ. Билигин ыйытыллар: саҥа олох киэбин оҥоһуутугар билигин­баар дьон кыһаныахтаахпыт ду, суох ду? Биһиги дойдубут уһук сир. Дойду, дойду биир ­буолб­ атах. Биһиги дойдубут тымныытыттан, сирин да, дьо- нун да быһыыта атыныттан, былыр былыргыттан олох төрүттэрэ оҥоһуллара туспа этэ, ону импэрийэ ортотугар олорон дьаһайааччылар билэллэрэ. Биһиги дойдубут дьоно быар ку[у]стан баран, «соҕуру олохтоохтор хайтах оҥороллорун» кү[ү]т[ү]өҕэр сатаммат; кинилэр бары үчүгэй санааларын холбоон, туох үчүгэйи оҥороллорун ба- рытын сомоҕолоон баран, көрдө[ө]н бу баҕа санааларын ситэр суолу булуохтаах- тар. Бу көрдөбүлгэ, бу туох хойукку дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор үлэҕэ көмөлөһүөхтээх күүһэ кыайарынан бу дойдуттан тахсар хаһыат. Хайтах хаһыат көмөлөһүөхтээҕий? Билиҥҥи бириэмэ быһыытынан сыаллаан көрөн бастаан көмөлөһүөхтээх. Улахан уопсастыба үөскүүр куччугуй уопсастыбалартан. Бу куччугуй уопсастыбалар кир- дьиктэрэ улахан уопсастыба кирдьигин үөһэ (төрдө) буолар. Куччугуй уопсасты- балар саҥа олох быһыытын оҥороллорун туһата сыаналанар урукку ааспыт олох быһыытынан көрөн. Кирдьигэ билии даҕаны, олох да киэбэ тохтообокко улам- улам уларыйа турар. Норуот кирдьиги өйдүүрэ олох быһыыта уларыйарына[а]ҕар түргэнник уларыйар. Уопсастыба кирдьиги билиитэ уларыйара элбэҕинэн куоттаҕына олох быһыыта уларыйарын, уопсастыба олоҕо алдьанан, саҥа кирдьиги билии быһыытынан улары­ йарыгар ти[и]йэр. Бу быһыынан олох уларыйбатаҕына, бу икки күүс, — кирдьиги би- лии, баар олох быһыыта икки харсаллар; харсыыттан олох быһыыта норуот кирдьигэ ыйарынан барар. Билиҥҥи биһиги олорор бириэмэбитигэр харсаллар урукку олох быһыыта икки норуот кирдьиги билбитэ икки. Бу харсыыга (мөккүөргэ) элбэҕи би- лэр өттө билэринэн, өйүнэн биир өттүн көннөрү күүһүнэн кыайбатаҕын иһин, бэйэ- * <...> Маннык бэлиэнэн тиэкискэ хаһыат ойдубут миэстэлэрэ бэлиэтэннилэр.10

тин са­наат­ ын хоту ыытыаҕар сөптөөх. Хаһыат бастыҥ былааныгар туруохтаах норуоткирдьигин билээри. Бу норуот кирдьигэ туохта[а]ҕар да ордук буолуохтаах. Хаһыатбиллэриэхтээх туохтан эргэ олох уларыйарын, саҥа олох оҥоһулларын. Манныкулахан үлэни биһиги хаһыаппыт бэйэтин дойдутугар эрэ да буолбутун иһин бары-тын кыайыа суоҕа; оол да гыннар уопсастыба көмөлөһөрүн туххары, биһиги аҕыйахкүүспүт баарынан кыайарбытын барытын оҥоруохпут.БИЛЛЭРИ[И] 1907. — От ыйын 5 к. — №23. — С.2. Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатАныгы ый 1 күнүттэн тахсар бу куоракка ну[у]чча саха икки тылынан «САХА ДОЙДУТА»1 диэн хаһыат Атыыта алта ыйга: 7 сү[ү]с 3 сү[ү]с 50 харчыКүн аайы тэлэгрээмэлээх Тэлэгрээмэтэ суох Үс ыйга: 3 сү[ү]с 50 харчы 2 сү[ү]сКүн аайы тэлэгрээмэлээх Тэлэгрээмэтэ суох Биир ыйга:Күн аайы тэлэгрээмэлээх 1 сү[ү]с 25харчыТэлэгрээмэтэ суох 80 харчы.Хаһыат контуората аһыллар Таҥара күнүттэн ураты Омуос Барыыһап дьиэтигэр. *** 1907. — От ыйын 19 к. — № 6. — С. 4—5. Бөтүрүөп ыйын бэһис хонугар биһиги тэлэгрээмэттэн биллибит Торуой­Госудаарсты­бынай Дуума* сабыллыбытын. Туох иһин бу Гос. Дууманы сапты-лар? Бу Г.Дуума аһыл­лыаҕыттан хаһыакка суруйар этилэр: бүгүн, сарсын сабыахта-ра диэн. Оол тугу оҥорбутугар, бу Гос. Дууманы сабыахтара дииллэрэй? Г. ДуумаЫра[а]хтааҕы ыйааҕынан, Кини көҥүлүнэн аһыллыбатаҕа дуо? Ким кинини абааһыкөрдө, ким кини сабылларыгар наадыйда? Бу Гос. Дуума сабылларын киһи кыратабаҕарбатаҕа; арай улахан сололоох тойоттор, элбэх сирдээх дыбыараннар, элбэх­бааб­ ырыкалаах, собуот­таах баайдар баҕарбыттара. Кинилэр туох иһин наадыйдыл­ ар,туохтарын сүтэрэн, тугунан мэһэйдэнэн бу Гос. Дуума сабылларыгар баҕардылар?Гос. Дуума аһылларын кытта чилиэттэрэ ыйыппыттара ми­ниис­тэрдэртэн: буноруоттан­ тардыллан кэлэр харчыны эһиги туох дьоҥҥо наадалаах­ дьаһабылгаорускуот­таатыгыт; бу туохтан сылтан сыл аайы төһө эмит элбэх күбүөрнүйэлэргэсут буоларый; туохтан сылтан сыл аайы Госудаарстыба орускуот­ а элбээн сэрии, иэһэулаатарый, туох туһугар, туох наадатыгар күнтэн күн аайы бэлиисийэ элбиирий диэ-биттэрэ. Онуоха миниистэр диэн тойоттор эппиэт биэрбиттэрэ: бу норуоттан кэлэрхарчы, ханна даҕаны былчырыйбакка, ким даҕаны сиэбигэр киирбэккэ, Госудаар-стыба иһигэр олорор дьон наадатыгар орускуоттанар; дьон сүрэҕэ суох, үлэлээбэтбуолла, арыгыны батыста, оол иһин сутуур, оол иһин хоргу­йар; сылтан сыл аайы * Салгыы тиэкискэ бу тыл Г. Дуума, Гос. Дуума диэн кылгатыллан суруллар. 11

1907–1908 дьон наадата элбээн иһэр, оол иһин Госудаарстыба орускуота элбиир,­иэһэ улаа- тар; бэлиисийэ элбиир күнтэн күн аайы тойот аймаҕы өлөрөллөрүттэн. Ама дуо! ба-САХА ДОЙДУТА рыта оол курдук буоллаҕай — норуоттан кэлэр харчы, ханна даҕаны хамнаабакка но- руот наадатыгар орускуоттаннаҕай? хайа биир эмит тойот сиэбигэр болчоччу кии- рэр ини? Дьон сутуура, сүрэҕэ суоҕуттан буолбат, — сирэ суоҕуттан сутуур, сирэ суоҕуттан быст­ арар; сылтан сыл аайы сыыйа госудаарстыба орускуота элбиир, иэһэ улаатар — тойот аймах элбиириттэн, кинилэр наһа[а] туттуналларыттан, кинилэр тыыннара кэтэбиллэнэригэр араасынай харабылы элбэтэллэр. Бу баай дьон, элбэх сирдээх дыбыараннар, пэмиэсиктэр туохтарын былдьа­ тан[н]ар, туохт­ арын мэһэйдэтэн куһаҕан санааларын бу Госуд. Дуумаҕа тириэ[р]ди- лэр? Гос. Дуума чилиэттэрэ кинилэр тустарыгар бу курдук эппиттэрэ: бу аан д­ ойдуга баар сир  — Таҥара айбыт сирэ. Ким даҕаны Таҥараттан сири аты[ы]лас­пытын, кимиэхэ эмит Таҥара сири бэлэхтээбитин — киһи билбэт. Былыр сир бэлэхтэм­ мит да буоллаҕына, аты[ы]ламмыт да буоллаҕына кинилэргэ үйэттэн үйэ туххары билигиҥҥэ диэри бас билэн дохуот ылан олорбуттарын иһин, сирдэрэ атыылаах да буоллаҕына, онон буруостаныах туста[а]х диэн; — оол быһы[ы]тынан, бу били- гин ­баайдар тутан олорор сирдэрин; манастыырдарга, таҥара дьиэлэригэр анам- мыт сирдэри; хааһына, ыра[а]хтааҕы дьиэтин аатыгар турар сирдэри, туох даҕаны төлөбүрэ суох, ти[и]йиммэккэ-түгэммэккэ, ким да сири үлэлээн аһааччыны мата- рымна, бары киһиэхэ тү[ҥ]этэн биэрдэххэ сөп буолуо этэ, диэбиттэр. Ити кэннэ, бу Госуд. Дуума чилиэттэрэ улахан баабырыкаларга, собуоттарга үлэлиир дьон чааһыгар тахсар сокуонун уларытыах буолбуттар. Оол тахсар сокуону көрөн улары- тыа этилэр: үлэлиир дьоҥҥо чэпчэки өттүнэн. Бу туһуттан, бу бары баай, сололоох дьон туохта[а]ҕар да абааһы көрдүлэр бу Гос. Дуума аһыллыбытын; санаалара эрэ буолбута: бу Гос. Дуума түргэнник сабылларын. Кинилэр санаалара туолла. Дьокуускай Уобулаһыттан талыллыбыт уон алта быыбарсык бу Ылдьын биэс хонук иннинэ Госудаарстыбынай Дуума чилиэнин талыах буолан олорбуттара. Бэ­ йэбититтэн барбыт киһи саха олоҕун кэпсиэҕэ, саҥа олох чааһыгар сиэмистибэ астарыаҕа, диэн санаабыппыт. Оол курдук диэн олордохпутуна, арай Гос. Дуу­маны саппыттар, саҥа быыбар сокуона таҕыста. Оол саҥа быыбар сокуонунан Дьокуус­ кай Уобулас букатын отуойкаҕа олорон ­хаалб­ ыт: Дьокуускай Уобулас дьоно хотон үөрэҕэ суох буолан, бэйэлэрин наадаларын кыа­йан ситэри этиниэхтэрэ суоҕа диэн, кинилэртэн Гос. Дуума чилиэнэ талыллара сөбө суох диэн, кинилэр урукку олорор быһыыларынан олордунар диэбиттэр. Иннэ гынан биһиги сахалар тугу гыныах тус­ таахпытыный? Сокуону Ыра[а]хтааҕы туруорбут тойотторо таһа[а]раллар, иннэ гы- нан, бу кирдьик сөптөөх сокуону таһа[а]рбыттар диэн, быар ку[у]с­тан­баран олоруох тустаахпыт ду, биэтэр, бу кирдьик саха чааһыгар батталлаах сокуон­тахсыбыт диэн, биһиги тыл этэн хааларбыт сөптөөх ду? Сорох киһи этиэҕэ: биһиги кыра дьоммут, ханнык араасынай сокуон тахсарын билбэппит, тахсыбытын да иһин, биһиги кыа­ йан толкуйдаан, мөккүһэн ыларбытын билбэтибит; атыттар этиэхтэрэ — бу кирдьик баттабыллаах сокуон тахсыбыт, мөккүһэн ылбатар­быт даҕаны, туох эмит сүбэни таһа[а]рар ибитэ буоллар, үчүгэй б­ уол­ уо этэ. Мин санаа­бар — биһиги сахалар санаа­ бытын холбо[о]ммут, биир са­наан­нан, биир сүбэннэн, Ыра[а]хтааҕыттан көрдөһүү оҥоруох тустаахпыт: биһиги сирбит сир уһуга ­буол­ ар; сирин быһыытынан олохто- нон олорор дьоно туспа быһыылаах, тусп­ а майгылаах ­буол­ ар; соҕуру дойду олоҕор букатын сыһыана суох кирдьик, — биһиги олорор сирбит — Дьокуускай Уоб[у]лас, сир былааныттан көрдөххө, туох да дэлэй, улахан сир: бу маннык улахан сирбити- гэр, киһи олохтонон бурдук үүннэрэн олоруох сирэ бэрт аҕыйах; сирбит үксэ буо­ лар: таас хайа, кутаҥ[ны]ы турар т­ уун­дура, биэтэр ыт мунна баппат ойу[у]р, биэ­ тэр киһи тулуйан олорбот тымныы сирдэрэ; бу сирдэргэ: сорохпут — тыа кыылын батыһан бултаан аһаан олороллор, сорохпут — байҕалтан тахсар балыгы бултаан аһаан олороллор; сорохпут туох ынах эмийиттэн тахсарын аһаан олороллор, бу ман- нык быһыылаах олохпутуттан бу үһүс аһыллар Гос. Дуумаҕа ким даҕаны биһиги тус­ путугар этиэ суоҕуттан, эппиттэрин да иһин, биһиги ис наадабытын этэрин бил- 12

бэппит, оол иһин, күн Ыра[а]хтааҕы көҥүллээ, олохпут быһыыта сатамматын иһин, Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбиһигиттэн Гос. Дуумаҕа дьокутаат барарын. Мин санаабар бу Дьокуускай Уобулаһыгар олорор дьон — сахалар бу чааһыгаркыһаныах этилэр. Хаһан үөрэхпит улаатан, саҥа сокуон тахсарын көһүттэхпитинэ,оччо[о]ҥҥо диэри олохпут да уларыйа[а] ини. Хата хойутуу илигинэ, билигинэрдэ-сылла көрдөһүү тэрийиэххэ. Көрдөһүү икки суоллаах: биэтэр — суругу­нан,­биэтэр  — дьокутаасыйа ыытан. Мин санаабар суругунан көрдөһүү астыга­ суох;хаһан ол бар­быт сурук ти[и]йэн көрүллэрэ ­ыраах; ти[и]йэн көрүллэр да өт­түл­ ээхбуоллаҕына, — хайа тойон ааньа-ахтан көрүөҕэй? Оол кэриэтэ дьокутаасыйа ыытан­көрбүт ордук буолуоҕа, аҕыс улу[у]с аатыттан барбыт дьокутаасыйа анарааҥыкөрсөр да тойотт­ оругар астынык буолуо этэ: бу кирдьик, дьоннорун на[а]далары-гар сылдьар дьон буолуохтара, бу бачча ыраах (элбэх сүүс көстөөх) сиртэн сылдьардьон, кирдьик даҕаны, олохторо сатамматтарыттан сылдьаллара буолуо диэхтэрэ;иккиһинэн буоллаҕына, барбыт дьон, тойот тойоту кэрийэн, туох эмит эппиэт ылыах­этилэр. Сахалар оол чааһыгар санааҥ эрэ! Куһаҕан уолБАТТАЛЛААХ ДЬАҺАЛ, ҮТҮРГЭННЭ[Э]Х ДЬҮ[Ү]Л2Саллаҕар бастаах, 1907. — От ыйын 22 к. — №7. — С.4.Сарыы таҥастаах,Саарбах үйэлээх, Күлүгүр босхо баран,Саньылхай санаалаах, Төрүөбүт төрүт буордарыгарСахалар барахсаттар Көҥүл үлэлээри,Саллар саастарыгар, И[и]тиллибит ийэ сирдэригэрХарыларын сүмэтинэн, Бэйэлэрэ бас билинээри,Хамсаабыт хара көлөһүннэрин Батталлаах дьаһалларыттан,Харчы оҥороннор, Үтүргэннээх дьүүллэриттэн,Саастарын туххарытыгар Ороскуоттаах олохторуттан,Тардыы төлөөннөр, Бастарыгар баарБаайы муньумуналар Баһылык тойотторуттан,Аһыыллара атчаан, Аһыннаттараары аартаспыттарыгар,Тараах иэннэнэн, Үрдүлэригэр баарКулугур кулгаахтанан, Үрдүк сололоох,Бадьаралаан барымна, Үтүө тойотторуттанТуруйалаан турумна, Көмүскэтээри көрдөспүттэригэрИкки харылара Түрмэҕэ түрүйэнБарчаччы хатан, Үтүөнү оҥордулар,Өлөр үйэлэригэр Остуруокка уганТүөрт сүһүөхтэрин күүһүнэн Улаханы туһалаатылар,Үлэлээбит үрүҥ көлөһүннэрин Хараҥа хаайыыга хаайанҮп оҥороннор; Абыралы таһа[а]рдылар.Үйэлээх бодолоругар «Тыыныҥ эрэ!Өлбүгэ суола төлө[ө]ннөр Тыыҥҥытын быһанҮп муньумналар, Сыньатыахпыт» — диэнҮрүҥ харахтарын Ыйаах аахтылар.Үөһэ көрүмнэлэр, «Саҥарыҥ эрэ!Иннэлик уҥуохтанан, Күн сириттэнИҥиир тараһаланан Дуорас сүтэрэнЭтирик түөстэнэн, Үтүөҕэ тиэрдиэхпит» — диэнЭдэр бэйэлэрэ эргэрэн, Дьүүл тэрийдилэр.Оҕо бэйэлэрэ оҕоньорсуйан, Көрдөһүү оҥорбукка,Чэгиэн бэйэлэрэ чиккэлэнэн, Үөхпүт кэриэтэ,Түөрт сүһ[ү]өхтэрэ Күүстээхтик өһүргэннилэр; Кырдьыгы эппиккэ, Кыраабыт кэриэтэ, 13

1907–1908 Кытаанахтык кыыһырдылар; Сэттэрэ ситиэҕэ, Батталы ахтыбыкка, Үтэһэлэрэ туолуоҕа, Сатарбыт кэриэтэ, Үтүгэннэрэ үксүөҕэ, Алыс абардылар. Дьүүлгэ тирэниэхтэрэ, Күүстээх күн Ыра[а]хтааҕы Үөдэннэрин өҥөйүөхтэрэ. Итэҕэллээх дэбиэринэйдэрэ, Сахалар даҕаны Күбүөрүнэй куорат Күннэрэ кэлиэҕэ, Бастыҥ баһылыктара, Куттаналлара тохтуоҕа, Үрдүк тойоттор Кырдьыктарын этиэхтэрэ, Күүстээх ыйаахтара күүһүлээтэ, Санаалара көтөҕүллүөҕэ, Үтүргэннээх дьүүллэрэ үксээтэ, Баҕаралларын оҥоруохтара, Батталлаах дьаһаллара барҕарда. Баттаналлара хаалыаҕа, Наһа[а] дайба[а]тылар, Үчүгэйгэ ти[и]йиэхтэрэ Олус у[у]ннулар. Күөххэ көтүөхтэрэ, Кинилэр даҕаны Көҥүлгэ көрүлүөхтэрэ. Кэмнэрэ кэлиэҕэ,САХА ДОЙДУТА ОТ ЫЙЫН 26 КҮНЭ 1907. — От ыйын 26 к. — №8. — С.5—6. Та[а]тта, Илин Хаҥалас, Дүпсүн буолан улу[у]старын мунньаҕар пригэбэр­ оҥост­ убуттар бу аны кыһын аһыллар үһүс Государстыбаннай Думаҕа сахаттан дьиэ­кут­ ат барарын көрдөһөн көҥүллэтэргэ. Бу туһунан олохто[о]х Губэрнатар- тан көрдөһү[ү] оҥорбуттар бу суолу аҕыс улу[у]стан талыллыбыт дьон куоракка­ ки[и]рэн­сүбэлэһэллэрин көҥүллэ[э] диэн. Биһиги санаабытыгар бу улу[у]стар оҥостубут суоллара сахаҕа бэрт на[а]да- лаах, кы­һа­ныахха сөптө[ө]х, суол. Государстыбаннай Думаҕа мунньусталлар ну[у]ч-­ ча Ыра[а]хта[а]ҕыта бастарын билбит дьонуттан барытыттан талыллан. Бу дьиэку- таттар мунньустан бары дьон олоҕун тупсарар, кинилэр үтүөҕэ тиксэр суолларын тобулан дьаһал, ыйа[а]х оҥоруох туста[а]хт­ ар. Хаһан эмэ очарат кэлиэҕэ биһиги да туттунан олорор олохпутун, дьаһаллан олорор майгыбытын, көрөн тупсарарга көннөрөргө. Урукку өттүгэр биһиги хайтах да туттунан олорорбут, сигилибит, май- гыбыт даҕаны соҕору дойдуга олорор дьоҥҥо сурукка да суруллан, көрсөн кэп- сэтэн даҕаны, ончу биллэ илик. Онно[о]ҕор ол дойдуга сылдьан биһиги саха диэн а[а]тта[а]х дьоммут диэтэххэ этэллэр этэ: ол саха диэн хайа омук ыра[а]хта[а]ҕыта баскытын билэр дьоҥҥутуй — Кытай ду Дьоппон ду? Соҕору дойду дьонуна[а]ҕар ­буолуох үрдүк суутун той­ отторо сахалары хотон барыгылан билбэттэр. 1883 сылга сараабыт Алэксэндр III Ыра[а]хта[а]ҕы коруонатын кэтэригэр сахаттан дьиэкутатын­ ан барта Та[а]тта улу[у]һуттан Дьөгөр Нукулайап3. Ол бастаан Истиҥ олоҕу дьаһайа[а]ч- ч­­ ы Министэр Д.А. грап Толстуойу4 көрсөрүгэр кини эппит этэ: Бу саха диэн эһиги ханна ба[а]р омуктаргытый диэн. 1891 сылга, билигин этэҥҥэ олорор Ыра[а]хта[а]- ҕыбыт Нэһилиэнник5 эрдэҕинэ, Кини омук сириттэн Иркускайынан эргий­ эн барыы- тыгар сахалартан эмиэ дьиэкутат баарта. Онно Нэһилиэнник Ыра[а]хта[а]ҕы Иркус­ кай Гиэниэрал-Губэрнатора Горемыкыттан6 сахалар сүрэхтэммиттэрэ дуо диэн ы­ йып­пытыгар эппитэ: элбэхтэрэ сүрэхтэ[э]хтэр диэн (сорохторо сүрэҕэ суохтарын курдук). 1896 сылга бары Российа быыстабкатыгар Дүпсүнтэн Никипэрэб дьиэку- татынан бара сылдьан бы[ы]стапка са[а]май улахан тойонун В.И. Тэмирэсэп7 диэ­ни (хойут ол киһи эргиэн Министэрэ буола сылдьыбыта) көрсөрүгэр эппит: билигин­ биһиэхэ бу кулун тутар ыйга диэри ха[а]р ба[а]р, оттон эһиэхэ билигин сайын буоллаҕа, ди[и]бин — диэбит. Кинилэрдэ[э]ҕэр ордук билбэттэр биһиги олохпутун үөрэхтэ[э]х да дьон. Ну[у]чча саамай бастыҥ үөрэхтэ[э]ҕэ Махсын Кабалиэбыскай8, хас да омук сиригэр үрдүк үөрэххэ үөрэппит киһи, хаһыакка суруйбут: сахаттан Думаҕа дьиэкутат ылыахха түктэри диэн. Кинилэр олохторун биһиги, ну[у]ччалар, даҕаны 14

билбэппит, биһиги олохпутун кинилэр дэ билбэттэр. Былыргыттан билигиҥҥэ диэр­­ и Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаткинилэр былыргы бэйэлэрин майгыннарынан олороллор, биһиэхэ тү[ү]лэ[э]ҕинэн,толук ­биэ­рэннэр. Оттон атын үөрэхтэ[э]х Бодобуосап диэн суруйбут: Сахалар бэ­йэлэрин дьү[ү]ллэрин, дьаһалларын кыайан тэриммэттэр, кинилэри сиэтэтэллэр,ыспрабниктар үүрэ сылдьаллар, онон сахаттан дьиэкутат Думаҕа на[а]датын иһинкыайан сата[а]н бэйэлэрэ туһанар киһилэрин талыахтара суоҕа, ханных эмэ урук-кута бэһиэлчиги ду, би[и]тэр урук ыспрабынигынан сылдьыбыт киһини, би[и]тэраҕабыты талыахтара, былыргыттан баттаан атаҕастаан, арыгыннан и[и]рпиттэринордугун, ну[у]чча ымынаҕынан тунуйбут дьону, оннук киһиттэн кэлэн Думаҕа кини-лэр абыраналларыгар, үтүөҕэ тиксэллэригэр кыһаныа суоҕа. Ити курдук тойотторүөрэхтэ[э]хтэр-да саха туһун сэһэрги[и]р буолтарын кэннэ ким биһиги дьиҥ олохпу-тун билэн биһиэхэ абыралла[а]х, аһыны[ы]лаах дьү[ү]лү, ыйа[а]ҕы таһа[а]рыаҕай?Бэйэбит өттүбүтүттэн биһиги быһы[ы]бытын, майгыммытын кэпси[и]р киһитэ суохбуоллахпытына, ону барытын хайа[а]н билиэхтэрэй көрүөхтэрэй? Онон олоҕо тупсарыгар, баттабыл, атаҕастабыл мөлтү[ү]рүгэр, үрдүк үөрэх тэл-гэнэригэр, киһи сана[а]та көнөрүгэр, баҕала[а]х эрэ киһи бу үс этиллибит улу[у]стэрийбит суолларыгар холбоһон, кинилэр көрдөһүүлэрин бөҕөргөтөн, бэйэлэринсана[а]ларын, баҕаларын үрдүк су[у]кка биллэриэх туста[а]хтар. Онтуката суохбиһиги туспутугар ким да кыһаныа суоҕа, биһиги санаабытын баҕабытын ким дабилиэ суоҕа. Ытаабат оҕону ким-дэ эмсэхтэ[э]бэт! Саха9 АТЫРДЬАХ ЫЙЫН 2 КҮНЭ 1907. — Атырдьах ыйын 2 к. — №10. — С.5. От ыйын 27 күн[ү]гэр Уобылаһынай Упрабыльыаньа тойотторо муньуһуннуларыра[а]хт­ ааҕы тардыытын киһи баһынан түһэн турары сиринэн тарҕатар гына оҥо­ро[о]ру. Бу муньахха ыҥы[ры]ллыбыттар саха олоҕун билээччинэн Бүлүү улу[у]һункулубата Тимэпиэйиэп, Дүпсүн улу[у]һа Никиипэрэп10 ити гэннэ Дьокуускай, Дьааҥыикки ыспыраабыньыга. Былыры[ы]ҥҥы дьылга Министэртэн маннааҕы суукка ыйаах кэлэ сылдьыбыт,бу киһи баһынан түһэн турар ыраахтааҕы тарды[ы]тын сиринэн тарҕатыахха хайтахбулуоҕай диэн. Ону маннааҕы тойоттор суруйан ыыппыттар: саха сирэ мээрэйдэ-нэ илигин быһыытынан, тардыыны түһэриэххэ хайтах да сатаммат диэн. Оол суруй-буттарын үрдүк суут сөбүлүөбэтэх, сахалар билигин даҕаны тардыыларын сирдэри-нэн тарҕатан олороллор диэн, ити гэннэ атын да дойдуга мээрэйдэ[э]бэтэх сирдээх­дьон син сирдэринэн тарҕатан олороллор диэн. Маны бу муньахха сүбэлэһэннэр ыраахтааҕы тардыытын сиринэн түһэриэххэсөптөөх диэбиттэр. Уобуласка түһэр ыраахтааҕы тардыытын үстүү сыл буола буолаУобылаһынай Упрабыльыаньаҕа оокурук аайыттан биирдии дьокутаат баар буо­луохтустаах. Бу дьон ­муньахтарыгар оокурук устун тардыыны тарҕаталларыгар аҥар­дассир киэҥин эрэ көрүө суох тустаахтар, кинилэр сыаналыах тустаахтар дьон баа­йын тотун, эргиэнин орбаһын, буллун, атын да барсын. Оокурукка түспүт харчыны­тарҕатыах тустаахтар улу[у]с аайы улу[у]с­т­ ан талыллан киирбит дьон ыспырабньы-гы б[а]һылыктанан. Улу[у]с иһигэр эмиэ си-ти майгыннан нэһилиэктэргэ тарҕаныах тустаах. Дьо-кутааттары талыах туста[а]хтар нэһилиэктэн улу[у]с муньаҕар, улу[у]стан — ооку-рук муньаҕар; оокруктан — уобулас муньаҕар. Бу муньахтарга кытта холбоһор гынаоҥордулар бааһынайдары. Сорохторо этэн көрдүлэр бааһынайдары туһунан бэ­йэлэрэ муньахтыыр гына оҥору[о]хха, биир­гэ муньахтыыллара иирээнэ бэрт бу[о]-лу[о]ҕа диэн. Ону куолас элбэҕинэн би[и]ргэ муньахтыыр гыннылар. 15

1907–1908 Ити гэннэ Дьааҥы икки улу[у]һун, Эдьигэн, Уст-Йаана иккини, сирдэрэ суоҕун быһыытынан, олохторо дьадаҥытын иһин, букатын ыраахтааҕы тардыытыттан бос-САХА ДОЙДУТА холуурга көр[д]өһөр гына сүбэлэстилэр. Бодотунуой исп[и]эхтэр эттэ: бу тардыыны киһи баһыттан сиргэ уларытар буол- лахха, уруку дайыымканы киһи баһыгар турары бачча туххары кыайан иэстэммэтэҕи, ахсаан көнүөҕүн хааллаттарарга көрдөһүөххэ диэн. Онтон дайыымпаны ааҕан көөр­ төрө хааһынаҕа киирэрэ баара эрэ 18 тыһы[ын]ча эбит, ордуга барыта атын тардыы киэнэ эбит (рууга, күбүөрүнскэй бэбиинэс, атын даҕаны). Онон суумата аччыгыйыт- тан бу маҥай харчы кыаттаран тардыллыа суоҕа диир сатаммат диэн ха[а]лларды- лар. Оол эрээри испиэхтэр тылын сурнаалга киллэрдилэр. Соол муньахха тэрийдилэр сыл аайы күбүөрүнс[к]эй бэбиинэскэ киирэр биир­ дии тыһыынча харчыттан соҕуруттан дьабарааскы кыылы өлөрөр эми сур[у]йан ыларга, үүнэн турар бурдугу алдьатара бэрдин иһин. Оннук эминэн маннааҕы аркы­ рай бэйэтин сайымпатыгар баар дьабарааскыны барытын өлөрбүт. Ону тахсан көрөргө хамыыһыйа талылынна. Саха АТЫРДЬАХ ЫЙЫН 5 КҮНЭ 1907. — Атырдьах ыйын 5 к. — №11. — С.4. Уон сыл буолла бу дойдуга саҥа у[у]ру[у]лаах суут аһыллыбыта. Баста[а]н са- халар бу сууттан бэркэ куттаммыттара, дьулайбыттара, бу биһиги майгыммытын, олохпутун билбэт тойоттор кэлэннэр, биһиги этэр тылбытын кыайан истибэт буо- лан баран, хайтах биһигини сатаан дьү[ү]ллүөхтэрэй диэн. Онтон маҥнайгы тойот- тор кэлэн дьү[ү]ллээбиттэрин истэн-көрөн баран сахалар саҥа су[у]т у[у]ра[а]ҕын сымнаҕаһырҕаппыттара. Ханнык да буруйда[а]х буруйа чахчы т[у]оһуннан тахсыбат эрэ буоллар, — бы[ы]һы[ы]рын иһин, — буруйу оҥорбут киһи бы[ы]һанара ордук бу- руйа суох киһи алҕас буруйданыан кэриэтэ диэн. Мантан дьон сигилитэ ордук алдьанна. Уоруйах албын даҕаны бу уон сыл иһигэр ордук элбэ[э]тэ. Түөкүттэр уоран, алдьатан баран бэйэ бэйэлэрин т[у]оһу биэрсэн куотан ха[а]лар буоллулар. Итигэннэ бу уон сылы мэлдьи анаммыт су[у]т тойотто- руттан сахалыы билэр арай биир эрэ тойон ба[а]ра. Онон дьүүл-тутаҕа, буруйда[а]х буруйданара бы[ы]һанара даҕаны, тылбасчик нуччалы[ы] сахалы[ы] үчүгэйдик билэ- риттэн буолла. Кини ким диэки сана[а]та барар да ол өттө кыайар буолла. Тылбасчик буоллаҕына сууттан итэҕэллээх киһи талыллан анаммат, ким түбэһэр тылбасты[ы]р. Холуобнай-диэлаҕа тойоттор бэйэлэрэ илдьэ сылдьар каһактарын ду кучардарын ду тылбастаталлар, сорох ардына нуччалы[ы]тын сахалы[ы]тын даҕаны хотон бил- бэт дьону көннөрү иэстэбил үҥсү[ү]тэ буоллаҕына ханнык эмэ иһэ[э]ччилэри булан тылбастаталлар үҥсэ[э]ччилэр бэйэлэрэ. Иккиһинэн буоллаҕына бу дойдуга анам- мыт тойоттор — би[и]рдэ да өр олорон дьон сигилитин майгытын билбэттэр. Уон сыл иһигэр 5 приэсиэдээтэл, 5 борокурор, окруснуой су[у]т киэнэ уларыйдылар, 10 ку[о]рат миробой судьйата, 5 икки тыа судьйата уларыйда. Онон уһуннук олорол- лоро икки эрэ сыл буолар. Маннык кылгас б[и]риэмэҕэ олорор буоланнар, бүгүн сарсын барыахпыт диэн, дьон да майгытын билиэхтэрин баҕарбаттар, дьү[ү]л дэ көнөрүгэр кыһамматтар. Баттаммыт буоллаххытына суут аһыҥ, онно дьү[ү]ллүөхтэрэ ди[и]ллэр. Ол эрээри тойоттор бэйэлэрэ дэ көрөллөр, дьон сигилитэ алдьаммытын, ки- нилэр дьү[ү]л­л­­ эригэр кыаттаран табыллыбат буолтарын. Онтон дьү[ү]ллэрин били- гин ордук кыта[а]тыннаран дьү[ү]ллү[ү]р буоллулар. Буруйда[а]х да буол, буруйа да суох буол суут ааһан кырдьыккын таһа[а]рыныаххар диэри ха[а]йы[ы]га уга турал- лар ди[и]ллэр сахалар. Бүлү[ү]гэ би[и]р киһи балаҕанны[ы]н убайан хаалбыт. Оонно кини ыала киһини, урук өстө[ө]ҕө эрэ диэн, су[у]т, буруйда[а]н 10 cылга катыркаҕа 16

барарга у[у]ран ха[а]йы[ы]га укпуттара. Бу киһи судиэбинай палатаҕа а[а]һан кини Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбуруйа суоҕа тахсыаҕар диэри икки сылтан ордук острокка олорон таҕыста. Би[и]раттакы уола икки саханы көрсөн баран сааннан ытытала[а]н кэбиспит. Бу киһиниокруснай су[у]т бы[ы]һа[а]н кэ[э]спит. Кини сахалартан куттанан өлөрө[ө]рү гынны-лар диэн өлөрбүтэ буолуоҕа диэн. Би[и]р киһиэхэ аты уорда диэн үҥкпүттэрин ми-робой бы[ы]һа[а]н кэбиспит туох да дака[а]с суоҕун быһы[ы]тынан. Окруснай су[у]тби[и]р киһи балы[ы]рынан ми[и]гин кытта уоруох диэбитэ диэбитин иһин 8 ыйгаха[а]йы[ы]га угарга у[у]ран баран сонно ха[а]йан кэбиспиттэр. Мэктиэ дэ, харчыда со­луок биэрэ сата[а]н кэ[э]спит. Бу үрдүнэн бу киһи судиэбнай палатаҕа а[а]һандиэлата 5 ый б­ уо­лан баран кини бы[ы]һанарынан у[у]руллан кэлбит. Туох иннигэрбу киһи 5 ыйы мэлдьи ха[а]йы[ы]га буруйа суох эрэ[э]ри сытта? Итинник суолла-ры биһиги элбэҕи кэпсиэ этибит дэ, кэпсиэбиппит дэ сөб буол[у]о ди саны[ы]быт,бу уон сылла[а]хха аһыллыбыт суут биһиги сигилибитин көннөрбөтө ди[и]ргэ, кинибиһиги майгыммытын олохпутун тупсарбата ди[и]ргэ. Саха АТЫРДЬАХ ЫЙЫН 9 КҮНЭ 1907. — Атырдьах ыйын 19 к. — №13. — С.6. Күһүн чугаһаан үөрэх оскуолалара аһыллаллара ти[и]йэн кэлэн үөрэнэр оҕолорүөрэнэр сирдэригэр барыталаан эрэллэр. Биһиги дойдубутуттан быйыл хаста оҕосоҕору үрдүк үөрэххэ бараары оҥостоллор. Сахаҕа урукку өттүгэр үрдүк үөрэхтээхкиһи бэрт аҕыйах, букатын суоҕун кэриэтэ. Оол да дьоммутуттан үөрэнэн баран эр-гийэн кэлэн биһиэхэ олорор киһи соҕотох биир эрэ. Соҕотох би[и]р киһи тугу кы[а]-йан тэрийиэй оҥоруой? Ол үрдүнэн биһиги киниттэн күүтэбит, киниэхэ эриэтибит,биһиги олохпут тупсарыгар кыһаныах туст­ аах, биһиги дьаһалбыт көнөрүгэр эрэйдэ-ниэх тустаах диэн. Сорохтор этэллэр: үөрэххэ үөрэммит дьон биһиги олохпутун, май-гыммытын умнан, биһигиттэн тэйэн ха[а]лаллар, бэйэлэрэ эрэ үрдүк солоҕо ыттала-рыгар, үтүө олоххо олороллоругар кыһаналлар; биһиги эрэйдээх олохпутун, биһигикыһалҕалаах быһыыбытын, батталлаах дьаһалбытын көннөрөргө кыһаныахтарын,көмөлөһүөхтэрин, баҕарбаттар. Биһиги да санаабытыгар үрдүк үөрэххэ үөрэммит дьон бары кэлэн сүбэлэрин,санаал­ арын холбоон бэйэлэрин дьонун олохторо тупсарыгар, кинилэр батталара,атаҕастабылара, мөлтүүрүгэр кыһаныах тустаах этилэр, бэйэлэрэ үтүө үөрэҕи сип-питтэрин курдук, атын да дьон оннук үөрэххэ тиксэллэрин тэрийиэх этилэр. Оолэрээри биир икки киһи үрдүк үөрэххэ үөрэнэн баран биһиги санаабыт баҕабытхоту биһиэхэ кэлэн олорботулар, биһиги кыһалҕабытыгар наадабытыгар турба-тылар диэм­мит, үрдүк үөрэхтэн хоргутан тэй­ эн хаалыахпытыгар сатаммат. Үөрэхдаҕаны киһи төрүт олох санаатын уларыппат: дьону баттыыр, атаҕастыыр санаалаахкиһи, бэйэтин эрэ үтүөҕэ тириэрдиэҕин баҕалаах үрдүк үөрэхтэннэҕинэ, дьөссө ор-дук батталлаах, ордук атаҕастабыллаах буолар. Оттон дьон иннигэр кы<…>*<…>алаах киһи, дьоҥҥо туһалыан баҕалаах киһи үрдүк үөрэхтэннэҕинэ ол дьонун ордуккөмүскүөх харыһыйыах тустаах. Онон биһигиттэн элбэх үөрэхтээх тахсара буолларбиһиги иннибитигэр кыһанар эрэйдэнэр да дьон көстүө этилэр. Атыттар этэллэр:«саха оҕолоругар үрдүк үөрэх кыайан ситтэрбэт, төһө эмэ эдэр чэгиэн бэйэлээх ыч-чаттарбыт баран баран эргийбэккэ оол дойдуга өлүтэлээн хааллылар». Кырдьык,хаста оҕо баран соҕору дойдуга үөрэнэн сылдьан өллү[лэ]р да, биһиги санаабы-тыгар кинилэр үөрэҕи кыайан ылбаттарыттан өлбөтүлэр. Өлбүт оҕолортон элбэҕэти[и]йиммэт дьадаҥы этилэр, кинилэргэ үп салҕа[а]н көмөлөһөр киһи аҕыйах буо­лан бэркэ кыһаналлара, онон олохторо да айахтара да табыллыбат этэ. Ол курдук * Бу икки тыл сорҕото ойдон хаалбыт. 17

1907–1908 ааһа-туора сылдьан, улахан куоракка арасынай дьаҥҥа ха[п]таран баран хайтах үтүөрэн киһи буолуохтара[й].САХА ДОЙДУТА Сорохторо буолаҕына мантан бэйэлэрэ да ыалдьаларын билэ-билэ, үрдүк үөрэххэ баҕалара бэрт буолан, — «саатар биһиги, ти[и]йинэр-түгэннэр дьон, баран­ үөрэнэн көрүөх» диэнэр, бэйэлэрэ өлө[л]лөрүн харыстаммакка барбыттара. Онон ти[и]йиммэт да дьон үөрэҕи кыайан ылбаттарыгар үөрэххэ дэ сөбө суох ыарыты- ган дьон бараннар бэйэлэрин былдьаталарыгар биһиги бэйэбит буруйдаахпыт, биһиги бэйэбит бу суолу кыһанан тэрийбэппититтэн дьаһайбаппытыттан маннык с­ уол­лар тахсаллар. Оттон бары холбоһон үөрэнэр оҕолорго көмөлтө тэрийэр буол- лар, биһиги бэйэбит көрөммүт сүбэлэ[э]ммит, хайа оҕо барыаҕын сөптөөҕүн сөбө суоҕун билэн көмөлөһүө этибит. Оҕо үөрэнэригэр көмөнү араасынайдык тэрийэллэр. Сорох сиргэ баайдартан сиэртибэ хамыйаннар ол быраһыанынан үөрэнэр оҕоҕо сыл аайы көмөлөһөллөр, сорох сиргэ араасынай уопсастыбалар бэйэлэрэ тардар харчыларыттан сыл аайы биэ­рэллэр. Биһиги дойдуга үөрэххэ көҕүлүүр үөрэҕи астыммыт баай аҕыйах, онон сиэртибэ хамыллара бэрт күчүмэҕэй. Хаста тэгил бу курдук сиэртибэ хамыйаары гынан көртөрө дэ кыаттаран-хамыллыбатаҕа. Сиэр­тибэ суруйар дьон элбэҕэ бу туох кыһалҕатыгар наадатыгар оҥоһулларын билбэт буоланнар, сырай суруттарар киһи бэйэтин наадатыгар көрдөһөрүн курдук саныыр толкуйдуур буолар. Муньуллар да харчыта элбэх буолан аҥардас быраһыана эрэ көмөлтөҕө барар буолан ­сиэрт­ ибэ кыаттарбат. Оттон уопсастыбалар сыл аайы тардар харчыларыттан аччыгый аччы- гыйдык көмөлөһөллөрө ордук чэпчэки. Кырдьык даҕаны маннык улахан улу[у]стар, Таатта курдук, Илин, Арҕа Хаҥалас, Нам Мэҥэ курдуктар сыл аайы биирдии икки- лии мөһөөк харчыны тардан бэйэлэрэ билэр сөбүлүүр оҕолоругар көмөлө[һө]л­лөрө буоллар, кинилэргэ туох бэрэки ыарахан буолуо этэ? Оттон үөрэнэр дьоҥҥо бэрт улахан туһа буолуо этэ. Кыра улуустар иккилии үстүү да буола буола холбоһон көмөлөһүөхтэрин сөп этэ. Субу суолу өйдүөн кыһанан сүбэлэһиэххэ бэрт сөптөөх даҕаны, наадалаах даҕа­ны суол. Билигин биһиги уруку олохпут, туттунан олорор майгыммыт хаа- лан саҥа олоххо майгыҥҥа ти[ий]эрбит кэлэн турар. Бу саҥа олох биһигини хайтаҕынан да охсоро биллибэт: үтүөҕэ тириэрдэр ду, үлүгэргэ түһэрэр ду! Он- нук күннэргэ биһиги олохпутун оҥосторбутун туһун бэркэ кыһанан кичэйэн саныах­ тустаахпыт. Бэйэбит иннибитигэр бэйэбит санаабат кыһаммат буоллахпытына ким да биһиги иннибитигэр кыһаныа эрэйдэниэ суоҕа. Оттон олохпут тупсары- гар, бэйэбит үчүгэйдик олорорбутугар баҕарар буоллахпытына саамай баст­ аан кыһаныах тустаахпыт билэргэ: хайтах гыннахпытына тугу оҥордохпутуна, биһиги олохпут тупсуоҕай, биһиги үтүөҕэ тиксиэхпитий? Маны барытын биһиги билиэх- пит көрүөхпүт аҥардас үөрэхтэн, суруктан. Онон саамай бастаан кыһалҕабыт, н­ аад­ абыт сибилигин буо­луох тустаах оҕолорбутун сурукка үөрэттэрэр, үөрэхтээх дьон бэйэбит испититтэн элбииригэр. Бу туһун өйдүөн-санаан сүбэлэһиэххэ бэрт сөп буолуо этэ. Саха АТЫРДЬАХ ЫЙЫН 23 КҮНЭ 1907. — Атырдьах ыйын 23 к. — №14. — С.4. Биэс хоммут Киллэмҥэ түөкүттэр биир дьиэ дьону кырпыттара. Өлөрбүттэр дьиэлэ[э]х оҕоньордоох эмээхсини, кинилэр кыыстарын оҕотун уон икки саастаах кыыс оҕону ииппиттэрин, биир хамначчыт уолу, ити гэннэ хоно сытар эрдээх дьах- тары, биир эмиэ хоноһо дьахтары — барыта сэттэ киһини. Ордорбуттар соҕотох биир биирдээх оҕону. Маннык күтүр суолга санаммыттар: биир каатыркаттан кэл- бит нуучча, ити гэннэ икки сыгаан. 18

Өр буолла биһиги итинник күтүр алдьархайы истибэтэхпит бу дойдуга. Арай Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбылыр хаа­йыылаахтар бастаан олохтоноллорун саҕана эмиэ дьоннору бэркэ өлөр­төөбүттэрэ. Онтон сахалар сүрэхтэрэ хайдан туохтарын да харыстаабат буола сыл-дьыбыттара. Көскө кэлбит хаай­ ыылаахха сирдэрин, дойдуларын, дьиэлэрин туранбиэрэллэр этэ. Кинилэргэ сүөһү, ойох булан биэрэллэрэ; харчы, ас тардан биэ-рэр этилэр. Биир баппат бэһиэлчиги дойдуларыттан уларытарга төһөнү эмэ хоро-ноллоро. Мантан барытыттан ааһан аҥар уһуктарыгар ти[и]йэннэр, биирдии дьиэбэһиэлчиги бүтүннү суох гына сылдьыбыттара. Саамай бастаан бэһиэлчик олохтонуоҕуттан элбэхтэрин олохтообуттара сирдэ­рин­киэҥ­ ин быһыытынан икки улахан улууска: Таатта икки, Нам иккигэ. Бу улуус­тарг­абэһиэлчик­тэр бэрт элбэх дьону өлөрбүттэрэ, бүтүн дьиэ дьону дьиэннэн кыргыталыырэтилэр. Ити гэннэ Намҥа биир бэһиэлчик улу[у]старын кулубатын Махначыа­быскайыөлөрбүтэ. Тааттаҕа эмиэ кулубаларын Ньукулаайабы өлөрөөрү гыммыттара. Ман-тан барытыттан сахалар бэһиэлчиктэн бэркэ куттанар, бэркэ абааһы көрөр буолта-ра. Бэһиэлчик элбэх сирин чугаһыгар олорор дьон бэрт манабылынан, бэрт сэрэҕинэнолорор буолтара: дьахталлар ынахтарын ыылларыгар, отторун муньалларыгар эр дьон-ноох сылдьар буолтара, эр дьон оттуу, мастыы, бурдуктарын быһа бардахтарына хаһыада буолан сылдьар буоланнар бэрт эрэйи, бэрт кыһалҕаны даҕаны көрөллөрө. Онон дьон эрэ санаата баҕата буолта хайтах эмэ гынан бу бэһиэлчиктэртэнбы[ы]һанарбыт буоллар бэрт абырал буолуо этэ диэн. Оннук санааларыттан сахалар өрү[ү] үрдүк сууттан көрдөһөллөрө: биһигиттэнбэ­һиэлч­ иги араарыҥ, уларытыҥ диэн. Таатта кулубата Ньукулаайап 1883 сыллаах­ха соҕору Ыра[а]хтааҕы коруонатын кэтэригэр дьокутаатынан барарыгар сахалар­тү­мүктээн этэр этиилэрэ, көрдөһүннэрэр көрдөһүүлэрэ буолта бу бэһиэлчиги би­һигиттэн араардынар диэн. Онтон 1886 сылга манна саамай бастаан Ньадарал-Күбэрнээтэр кэллэҕинэ эмиэ саамай бастатан көрдөһүүлэрэ буолта бэһиэлчигиуларыттарарга, кинилэр баттабылларын атаҕастабылларын барытын этэн туран.Ити да кэнниттэн сахалар хаста да итинник көрдөһүүнү соҕору ыыппыттарын кэн-нэ 1891 сыллаахха Ыра[а]хтааҕы ыйааҕа тахсыбыта: бу Сиби[и]р дьонун олоҕунбэһиэлчиктэр бэркэ алдьаталларын быһыытыттан, кинилэр сигилилэрин майгынна-рын холуннарбыттарыттан аны онно бэһиэлчиктэри олохтообот буоллунар диэн. Буыйааҕы истэннэр сахалар бэркэ үөрбүттэрэ, махтаммыттара11. Оол кэнниттэн, нуучча дьопоону кытта сэриилэһэн кыаттаран, Сахальын диэнмуора арыытын, уруку өттүгэр каатырка дьонун олохтообут сирдэрин биэрэллэрэкэлэн, онно барар дьон сорохторун бу дойдуга олохтуурга ыйаах таһа[а]рбыттара.Маны истэн баран сахалар муньустан сүбэлэһэ сылдьыбыттара икки тэгил. Маннасүбэлэспиттэрэ соҕору дойдуга дьокутаат ыытан көрдөһүүтэ оҕотторуохха бу саҥаолохтонор хаайыылаахтары олохтооботунар диэн. Бу сүбэ алдьаммыта соҕотох иккиулуус дьокутааттара тарпытыттан Таатт­ а киэнэ Солуомап диэн, Нам киэнэ Рамаанапикки Сиипсэп икки диэннэр. Бу дьоннор туох санааттан бэһиэлчик бу дойдуга анам-матын туһун көрдөһөрү сөбүлүөбэтэхтэрэ буолуоҕай? Кинилэр улуустара саамайулахан киэҥ сирдээх улуустарынан аатыраллар, сирдэрин да үтүөтүнэн, отторо бур-дуктара да үүнүүтүнэн кинилэргэ ти[и]йэр сирдээх улуус суох. Онон бэһиэлчиктэркэллэллэр эрэ кинилэртэн атын сиргэ олохтоммоттор; уруку да өттүгэр элбэҕэ ки-нилэргэ олорон испиттэрэ. Таатта сиригэр Чурапчыга, Кэньэҕэ, Бологурга атты-кылар, атын да хаа­йыылаахтар олохтоммуттара; Намҥа Ньукуолускай солобуотка­диэҥҥэ, Хатыҥ-арыыга эмиэ дэриэбинэ буолталаабыттара. Хаайыылаах олохтом-мутуттан — бу улуустар тугу туһаннылар, туох үтүөҕэ тигистилэр? Арай кинилэртуһаммыттара буолуо дьоннорун сигилитэ алдьанан, киһилэрин элбэҕэ бэһиэлчикбыһыыта быһыыланан, кинилэр сигилилэрин батан игин араас­ ынай куһаҕан суолгакыттыһаннар. Саамай бастаан сахаттан киһини өлөрбүттэрэ үбүгэр ымсы[ы]раннарикки Таатта чарчыыната биир государстыбанай бөрөстүү[бү]ннүгү12, оттон Намҥасоол бэһиэлчик кэлбэтин көрдөһөрү сөбүлүөбэт Сиипсэп оҕоньор уола биир атты-кыны бэһиэ буолан өлөрбүттэрэ үбүн талаары. (Окончание следует) 19

1907–1908 АТЫРДЬАХ ЫЙЫН 23 КҮНЭСАХА ДОЙДУТА 1907. — Атырдьах ыйын 26 к. — №15. — С.5. (Окончание) Бу улуустарга уоруйах талабыр даҕаны бэркэ улаатта. Таатта улахана киэҥэ бэрт буолан хотон биллибэт, оттон Нам киһитин элбэҕэ түөкүн уоруйах буолан­ хаай­ ыыга ки[и]рдилэр. Билигин Намҥа аттыкылар олохторугар олохтоннулар соҕоруттан көскө кэлбит дьон, ити гэннэ атын да улуустарга олорбут бэһиэлчиктэр. Бу дьон киһи сигилитэ көнөрүгэр көмөтө суох дьон буоллахтара буолуоҕа эбэ[э]т. Сигилилэрин майгыларын уһугун биллэрэн эрдэхтэрэ диибин оол Киллэмҥэ дьиэ дьону бүтүннүү кырганнар. Дьэ хайтах гынан бу маннык күтүр алдьархайтан саха бы[ы]һаныай, хайтах гыннаҕына дьонун санаата быһыыта көнүөй? Билигин биһиэхэ олохтонон олорор дьону уларыттаран атын сиргэ ыытар эрэйд­ ээх даҕаны ыраах даҕаны буолуоҕа, онон биһиги билигин урутунан туһанар сүбэни булуох­тус­таахпыт: бу дьон биһиги дьоммутун аймахпытын кырпат өлөрбөт сүбэтин. Хайа да сиргэ этэллэр, и[и]рээн айдаан элбиир дьон иллэҥиттэн, көрүү истии суоҕуттан. Онон бу манна көскө кэлбит дьоннорго барыларыгар кинилэр бэ­ йэлэрэ сатыыр билэр үлэлэрин булан биэ­риэххэ сөп. Оччоҕо кинилэр көрүүлээх истиилээх­буоллахтарына өлөрөллөрө алдьаталлара үтүө буолуо этэ. Бу маннык үлэ кинилэргэ барыларыгар сөптөөх баар буолуо этэ көмүскэ, биитэр кааһына бэйэ- тэ үлэлэтэрэ буол­лар, биитэр үлэлэтэр дьону кытта кэпсэтэн кинилэри хамнатара буолл­ ар. Оччоҕо иллэҥ, тугу да гыммат киһи бу дойдуга олоруо суоҕа этэ, оччоҕо уорар­алдьатар да мөлтүө этэ. Оттон олохтоох дьон сигилилэрин көннөрөр дөбөҥ буолуо этэ дьону баст­ аан уоруохтарын алдьатыахтарын иннинэ тохтотор буоллар. Оттон уорбуттарын алдьаппыттарын кэннэ хаайыыга даа уган улахан буруйга да тик- сэрэн киһини киһи ха­йаан да кэһэтиэҕин сатаммат. Киһи бастаан биирдэ үтүө аатын­ сүтэрдэр эрэ хой­ ут өрүттэн эмиэ үчүгэй суолтаҕа киирэрэ бэрт ыарыылаах­ буо- лар. Киһи элбэҕэ хаа­йыыг­ а киирэн куһаҕан санаалаах дьону кытта быластар эрэ оол дьон тылынан санаатынан баран ха[а]лаллар. Хаай­ ыыга олорор дьон кэпсэтэр кэп- сэтиилэрэ сэһэргэһэр сэһэннэрэ буолар, ким хайдах уорбутун, ким хайтах сатабыл- лаахтык этэн куоппутун, ону кэпсиир хайгыыр. Ити гэннэ саамай ытыктыыр баһылык киһилэрэ буолар саамай улахан буруйдаахтара, саамай харса суохтара, баламат- тара. Маныаха барытыгар эбии хаайыы иһигэр тугу да гыммакка бэлэм аһы аһыы- аһыы олороллор, онон сүрэҕэ суох буолан хаалаллар. Маннык сиргэ сылдьан тах- сан баран, маннык үөрэххэ үөрэнэн баран, хайаан көнөн үчүгэй киһи буолуохтарай, хайаан кинилэр сигилилэрэ көнүөй? Билигин Намтан оҕолору дьахталлары хаайыыга киллэрэн симэн эрэллэр дэ манан кинилэр сигилилэрин көннөрүөхтэрэ суоҕа, кинилэр сүрэхтэрин хайытыах­ тара суоҕа, кинилэр сигилилэрин көннөрөргө, кинилэр сүрэхтэрин сымнатарга үтүө кырдьаҕастара, дьон баһылыктара, атын дьаһалы сүбэни буллахтарына сөп буолуоҕа! Саха 20

МАНЧААРЫ ТҮӨКҮН Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1907. — Атырдьах ыйын 26 к. — №15. — С.5—6. Киһиннэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн. Биэс суол ойнуулаах. Ойнуур дьон: 1) Маарыйа-эмээхсин, Манчаары ийэтэ, кырдьаҕас саастаах. 2) Манчаары Баһылай, эдэр оҕо киһи 19 саастаах. 3) Кэргэн дьахтар. 4) Кубарсы Уйба[а]н, Чоочо Кинээс хамначчыта. Ойнуур сирдэрэ — Манчаарылаах дьиэлэрэ. Дьадаҥы ыал. Манчаары, уотун кытыытыгар олорон, саатын оҥостор. Хаҥас диэки кэргэн дьахтар сүөгэй иирдэ олорор. (Дьиэ таһыттан киирэр Манчаары ийэтэ) М а н ч а а р ы. Хайа, кэпсиэ, ийэ? Тугу иһиттиҥ тойонуҥ аахха? Э м э э х с и н. (кы[ы]һырбыт киһи быһыытынан). Тугу истиэмий, арай абаҕаҥоҕоньор эн үтүө быһыыгын кэпсиэн буор сырайдаата, сир харахтаата. Хайтах гы­ныаҕым баарай  — халлааҥҥа көтүөхпүн кынатым суох, сиргэ тимириэхпин уһугасуох буолан хааллым. М а н ч а а р ы. (курус гынан тохтоон олорон баран). Ол курдук туох үлүгэриоҥорбуппун булан таһаарбыт үһү абаҕам оҕоньор? Э м э э х с и н. Сарыкпын истибэт диир, сүөһүбүн, аспын көрсүбэт буолла диир.Ойнуу күлүү дьарыктанна: ойноон тэҥ оҕону булбатах, сырсан тэҥ киһини булбатах,тус­тан бөҕөнү тулуппат буолбут үһү диир. Ойуун кыырарыттан арахсыбат, урууттаныһыахтан хаал­сыбат буолбуккун. Куһаҕан, тула[а]йах уол тугун көрөй нарай, үлэтин-хамнаһын үлэлии үлэлии дьиэ­тигэр да сыппат диир. М а н ч а а р ы. Мин үлэбин кини үлэлэ[э]н биэрбит дуо, биһигини кинииитэн­аһатан олорор үһү дуо? Хайа убаҕаһыгар хамыйахтаммытым аҕыйах буолуо,кытаанаҕар уһуктаммытым мөлтөх буолуоҕа диибин. Ама тула[а]йаҕым иһин мин да тэбэр тымырдаахпын, ама дьадаҥым иһин мин даойнуур­хааннаахпын. Мин да киһини көрүөхпүн баҕарабын, мин да дьону кытта бил-сиэхпин баҕ­ арабын. Аламай күн баайдарга эрэ тахсыбата буолуо, сир быйаҥа ки-нилэргэ эрэ ананан үөскэ[э]бэтэҕэ буолуо. Соххор хараҕын уутун, доҕолоҥ сүһүөҕүнуутун супту оборон ылан байбытынан алыс киһиргээбэ[э]тин. Э м э э х с и н. (куттаммыт киһи быһыытынан). Тыый, тугаам, туох тылынтылластаҥый, туох саҥаны саҥардаҥый? Аны итини абаҕаҥ оҕоньор истэн эбиикы[ы]һырыаҕа, эбии уордайыаҕа, алдьархайы оҥоруоҕа. М а н ч а а р ы. Уордайдар уордайдын, кыыһырдар кыыһырдын: урууга ой­нууг­ а сылдьыбыппын у[у]ратыам суоҕа, көргө нарга сылдьарбын көҕүрэтиэм суоҕа.Дьэ, — кини мийгин хайтах гынар эбит оол иһин. Э м э э х с и н. Кэбис, бүөбэкээм, сэгэртэйим оҕото, ити курдук саҥарыма.Абаҕаҥ оҕоньору бэйэҥ билбэккин дуо, кини күтүр кытаанах санаатын. Туттаран ылантаһыттаран кэбиһэн тараах иэнниэҕэ, кулугур кулга[а]хтыаҕа. Онто суох эппитэ: «аныойнууга-күлүүгэ сырыттаҕына, мин бэйэм ыламмын кинини үөрэтиэм» диэн. Ол саа-та суута хайтах буолуоҕай. Мин эйигин туох иннигэр эрэйи буруйу көрөммүн баччаҕар­диэ­ри ииппитимий. Бэйэҥ билбэккин дуо, аҕаҥ Быртаны Сүөдэр тоҕустаах оҕо эр-дэххинэ өлбүтүн кэннэ, онтон бэттэх тулайах хаалан баран муҥу таҥы көрөн, сүүһүмкөлөһүнүн уллуҥахпар аҕаан, уллугаҕым көлөһүнүн сүүспэр аҕаан, бачча киһи гыннымбуолбат дуо? Өлөр үйэбэр, кырдьар сааспар иитилл­ иэм, аһыам диэн? Аҕаҥ өлүөхсүтманнык тыллаах өстөөх киһи буоло диэ­бэ[э]тэтээ. Оҕом сымнаҕас киһи буол[у]оҕаэрэйдээхтэри аһынар, кыһалҕалаахтары көм­ үскүүр киһи буол[у]оҕа диирэ. (Сороҕо суруллуо) 21

1907–1908 МАНЧААРЫ ТҮӨКҮНСАХА ДОЙДУТА 1907. — Атырдьах ыйын 30 к. — №16. — С.5. (Продолжение) Аҕаҥ өлбүтүн кэннэ үс түөрт киһи кэлэн ыйыта сатаан кээстэрэ, ону оҕобун а[а]н дойдутуттан араарымайыбын, иэримэ дьиэтиттэн иэдэтимэйибин диэн бу тоҥ модьоҕону кэтиэн олорор буолбаппын дуо? Ону төһө кэриэстээн ытыктаан эрэҕин. Хата дьоҥҥо сырыттаҕым аайы үтүө быһы[ы]гын майгыгын кэпсиэн, сырайбын­ са[а]тырдан, кулга[а]хпын ититэн эрэллэр ини-и! М а н ч а а р ы. Ол, Чоочо баай тойон, мийигин тугу гыммытым иһин таһыйаары гынар! Тугу уорбут үһүбүн ду, тугу алдьаппыт үһүбүн ду? Кими талаабыппын ду, кимтэн былдьаабыппын ду? Хата бэйэтин дьон этэллэр буолбат дуо, — былыр айан дьонун аттарын быһа аһарбат этэ, чугастааҕы ыалларын сүгүн олоппот этэ диэн. Ити гэннэ, кинээс буолан баран уоруйахтары уоруйахтарын сабан, кинилэр уор- бут үптэрин барытын бэйэтэ хамы­йан ылан байда дииллэр буолбат дуо? Кыра дьо- ну баттаан, дьадаҥыны атаҕастаан, тулайа[а]хтар сирдэрин былдьаан кинилэр көлөһүннэрин хамнастарын сиэн, Чоочо баай ааттаммыта диэбэ[э]ттэр дуо? Ити кэннэ кини мин туох буруйбун булан буруйдаары гынар? Э м э э х с и н. Эй, тугам, улахаттары баайдары кытта биһиги кыра дьон ха­йаан кыа­йан мэккиһиэхпитин, хайтах кинилэри кытта тэҥнэһиэхпитин этэҕин? Хата кэл, аһылыккын аһаан баран утуй! Хотуой, чэ күөскүн таһааран хотор! Бу сүөгэйгин хай- тах мааҕыттан кыа­йан иирпэтиҥ! Мааҕын мин барыахпыттан тугу гына олордуҥ? Атаххын оллооннуу кэбиһэн олорон, хамыс тардан, хантайа олордоҕуҥ дии! Кэргэн дьахтар (уоһун иһигэр ботугураан). Хам мааччы олоро иликпин. Миэ­хэ хотонум да сааҕа кыаттарбат. Э м э э х с и н. Дьэ күөскүн хоторумна итиннэ ботугуруу тураары гынныҥ дуо? (Кэргэн дьахтар остуолга аҕалан киэһэ аһылыктарын тарпытын саҥата суох­ аһыыллар. Манчаары аат харата эрэ аһыыр, тугу эрэ саныыр, өйдүүр киһи бы­һыы­ тынан олорор). Э м э э х с и н. Тугаам, тоҕо аһаабаккын, алыс тоҕо санааргыыгын? Абаҕаҥ оҕоньор мөҕөн баран у[у]райыа буоллаҕа диибин! М а н ч а а р ы. Абаҕам оҕоньор бэйэтин идэтигэр үөрэтээри гыммыта буолуо да, мин кини киэҥ хардыытын кыайан хардыылыам суох, кини уһун олугун кыайан олуктуом суох. Киниэхэ даҕаны дьон хааннаах көлөһүннэрэ, харахтарын уута, хайаан­ иҥнэҕэй? Э м э э х с и н. Чэ, чэ, кэбис, хааллын. Хайа, бүгүн туһаххын, айаҕын көрдүҥ дуо? туох түбэспит? М а н ч а а р ы. Э, көрдүм да, икки-үс куобах түбэспитин эмиэ суор баҕайы сэй- мэктээн кээспит! Э м э э х с и н. Тыый, ол эмиэ хайа хара дьайдаах баҕайы буллаҕай биһигини! (Таһырдьаттан киирэр Кубарсы Уйба[а]н, Чоочо оҕоньор хамнахчыта. Таҥараҕа үҥэр). К у б а р с ы. Дорооболоруҥ! Э м э э х с и н. Дорообо, Уйба[а]н, бу ханна баран иһэҕин? К у б а р с ы. Сылгыһыт Сүөдэргэ сылдьан баран дьиэбэр баран иһэбин! Э м э э х с и н. Кэл, манна олорон аһаа! Ол Сылгыһыт Сүөдэргэ тоҕо бара сырыттыҥ? К у б а р с ы. Тойонум иэс иэстэппитигэр бара сырыттым. Бу саас сутаары гынан Сүөдэр икки сыарҕа оту ылбыта үһү, биир буос ынаҕы биэриэх буолан. Онтукатын биэрбэтэҕин иһин тойонум көлүнэ сылдьар оҕуһун туттарбытын, ону баран ылан иһэбин. М а н ч а а р ы. Былырын биһигиттэн икки арыы иэстээҕэр икки сыарга оту ыл- быта, ону биэрбит этэ Сылгыһыт Сүөдэргэ, ама оол иһин киһи баар эрэ көлүнэр көлөтүн былдьаттаҕа дуо? 22

К у б а р с ы. Тыый, туох диэн эттэҥий? Саас быстарыы саҕына хата киниэ- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатхэ от баар буолан, дьон сүөһүлээх астаах хаалтара буо[л]бат дуо? Дөссө истиэххинбаҕардаххына мэҥэлэр киирэннэр аҕыс көстөөх сиртэн сыарҕатыгар аҕыстыы сүүһүиэнигэр ууран туран көрдүү сатаан кээстэрэ, ону бэйэм дьонум сутуохтара диэнбиэрбэтэҕэ буолбат дуо? М а н ч а а р ы. Оттон билигин даҕаны биир улуус, икки да сылы мэлдьи, суткэллэҕинэ, сиир ото баар буолбат дуо? Бэйэтэ алыс харам санаатыгар биирдииарыыга ылбыт ото аҕыстыы сүүс барарыгар хараҕа туолумна биэрбэт буоллаҕа дии­­бин. Син оол дьон кэннилэригэр хас да киһиэхэ сыарҕатын уоннуу сүүс биэрбитсурахтааҕа. Э м э э х с и н. Чэ, ол биһиэхэ туох буолуой, — хата Сүөдэр ону туох диир? К у б а р с ы. Туох диэҕэй, тугу кыайан мэккиһиэҕэй. Арай тойонум өлөрдөҕөалдьаттаҕа, киһи аатыттан аһардаҕа диир. Бэйэтэ сатаатахха ыалдьа сытар эбит.Бу оҕоҕо илдьиттээбитэ, бука кэлэн оппун тиэйэн, маспын мастаан биэрдин диэн. Э м э э х с и н. Оттон Матрыана ханна барбыт? Бэйэтэ дэ отун маһын тиэммэтдьахтар ду! К у б а р с ы. Матрыана баар да, хата бэйэтэ эмиэ илдьиттиир: кэлэн көмөлөс­түн, мин оттору мастары кыайыам суох диир. Э м э э х с и н. Оол барыта кини уһун кутуругун охсуута буоллаҕа. Сайын б­ иир­дэдэ оттообокко, өрү[ү] ыһыаҕы, ойнууну бата сылдьар. Үчүгэйдик оттууллара мас­тыыллара буол­лар аҕыйах сүөһүгэ тоҕо кыайан оттообот буолуохтарай? Оччоҕо саасаайы от атыытыгар ки[и]риэ суох этилэр. М а н ч а а р ы. Ханнааҕы баар сирдэрин оттууллар оол. Бэйэлэрин өлбүгэлэринсириттэн ситэри уон сыарҕа тахсыбат буолбат дуо? Ол Чоочо оҕоньор сирин үскыммыт би[и]ригэр оттуулларыттан туох дуоннаах тиксиэҕэй? Э м э э х с и н. Чэ, ол эрээри Матырыас да булку[у]рдаах кыыс оҕо буолуоҕа. (Аһаан бүтэллэр. Кэргэн дьахтар остуолтан иһити тардар, Кубарсы туран үтүлүктээх бэргэһэтин ылан Таҥараҕа үҥэр, ити гэннэ «бырастыйдарыҥ» диэн баран, тахсан баран хаал­ ар. Эмээхсин онуоха эмиэ «бырастый» диир. Манчаары эмиэ туран таҥнар. Ылар саатын батыйатын). Э м э э х с и н. Бу тоҕо киэһэ бараҕын, сарсыарда да барбакын дуо? Ити гэн-нэ бу тугуҥ сэбэй, батаһай? М а н ч а а р ы. Аара, баҕардаҕына булт түбэһиэҕэ. Ити гэннэ бу түүн үлэлээнбиэрэн баран, сарсын атын ыалларга сылдьыам! Э м э э х с и н. Аны, оол дьон, оол бу диэбиттэрин аайы, онуоха маныаха кыттасылдьар буолаайаҕын! Киһи кыһалҕатын эн барытын кыайан толоруоҥ суоҕа, дьонатаҕастаммытын баттаммытын барытын эн кыайан тэҥниэҥ суоҕа! (Манчаары тахсар) (Быыс түһэр) (Сороҕо суруллуо) АТЫРДЬАХ ЫЙЫН 30 КҮНЭ 1907. — Атырдьах ыйын 30 к. — №16. — С.5—6. Саҥа Күбэрнээтэр тойон сахаттан сэтээтэли анаабыт үһү диэн тыл иһиллэн, са-халар истэригэр бэрт элбэх тылы кэпсэтиини даҕаны үөскэттэ. Уруку өттүгэр сахат-тан сэтээтэлинэн биир эрэ киһи анаммыта, оол да ыраах, Кулума сиригэр. Оччоҕоэппиттэрэ сахалар, бу Кулума курдук ыраах сиргэ нууччалар бэйэлэриттэн бараркиһи суох буолан анаатахтара буолуо диэн. Ити гэннэ ол анаабыт да киһилэрэ оҕоэрдэҕиттэн куоракка үөскээн суукка суруйбут киһи буолан, саха олоҕун хотон бил-бэт, сахаттан тэйбит киһи этэ. Оттон билигин анаммыт киһи уруку өттүгэр сахаҕа 23

1907–1908 тойонунан сылдьан саха быһыытын майгытын, туттунан олорор олоҕун даҕаны то- лору билбит киһи буолар. Онон бу киһи сэтээтэл буолта ордук сахалар харахтары-САХА ДОЙДУТА гар бэлиэтик көһүннэ, ордук элбэх кэпсэтиини таһаарда. Сорохтор этэллэр: Биһиги урут сахаттан нуучча суутун тойоно буолар сатаммата буолуоҕа дии саныырбыт, ол син сөп буолар эбит. Саатар эрэ сахаттан тойон буолан, саатар биһигиттэн бэ­ йэбититтэн барар харчыттан бэйэбит дьоммут ылан сиэстинэр. Атыттар этэллэр:­ Аны мантыбыт итэҕэс буолбут эбит, нуучча тойотторо бэйэлэрэ баттаабыттарын атаҕастаабыттарын ордугун бэйэбит дьоммутун тойон оҥороннор, кинилэринэн үтүрүттэрээри гыммыттар эбит. Оттон ким да эппэт: Бэйэбит дьоммутуттан тойот- тор туруталаатахтарына биһиги олохпут тупсуоҕа диэн, биһиги атаҕасталбыт бат- талбыт у[у]райыаҕа диэн. Туохтан оннугуй? Маннык быһыы эмискэччи үөскэ[э]бэтэҕэ! Нуучча саханы сэриилээн баһын бил- битэ хас-та сүүс сыл буолла. Бу тухары саханы дьаһайан дьүүллээн олороллор нууч­ чалар. Былыр тардыыны харчыннан ылбаттара үһү, түүлээҕинэн хамыйаллара үһү. Онон өлбүгэлэрин дэ үллэстэллэрэ үһү биэрэр түүлээхтэрин быһыытынан: саамай бастыҥа — киис өлбүгэтэ диэн, ортото — саһыл өлбүгэтэ диэн, кэнникитэ — бөтөҕө өлбүгэтэ диэн. Маны сахалартан хамыйарга куораттан туспа нуучча тойоно ананан тахсара үһү. Бу тойон маннык ыраах­сырыы­га сылдьарын иһин, уһун эрэйи эрэйдэ- нэрин иһин хамнас ылыахтааҕар дөссө бэй­ э­титтэн төһө эмэ маньаны биэрэрэ үһү. Бу курдук ымсы[ы]ран баҕаран тахсыбыт нуучча тойотторо саханы харыстыахтара дуо? Тойон кэллэҕинэ саха дьахталлара, оҕолоро тыаҕа сырсаллара үһү, нуучча иһэр диэн эмээхситтэр кыра оҕолору куттууллара үһү. Онтон хой­ ут түүлээҕинэн тардыы хаалбы- тын кэннэ, ыраахтааҕы суолун харчыннан төлүүр буолтарын кэннэ тойоттор сыл аайы улуустары кэрийэн, улуус кулубаларын, нэһилиэк кинээстэрин көрсүтэлиир этилэр. Бу көрсөллөрүгэр саха тойотторо муньахтаан, кимтэн да кист­ иэбэккэ, ким хастыы бэ- риги биэрэрин быһаарсаллара үһү. Тойоттор бэйэлэрэ дэ бэрик ылалларын куһаҕан суолу оҥорор курдук санаабаттара, эппэттэрэ үһү. Биир ыспраабыньык тойон саха тойотторо бэрик биэрэ киирдэхтэринэ кэннинэн туран баран элиитин тоһуйара үһү, ким биэртин билбэккэ эрэ ылыым диэн. Атын ханнык эрэ тойон киһиэхэ эрэ бары- тыгар этэрэ үһү: хайтах бэрик ылбат буолуомуй, оҕом ойоҕум тугунан иитиллиэҕэй диэн. Ити курдук сымнаҕаһынан этэн бэрик ылар той­ оттор бэрт аҕыйах этилэр, кини- лэри сахалар бэркэ таптыыр кинилэргэ бэркэ дэ махтанар этилэр, оттон бэрт элбэх- тэрэ сыарҕа муҥунан талаҕы тиэйэн сылдьан таһыырынан куттаан ылаллара. Маннык тойоттор баттабыллара атаҕастабыллара соҕору дойдуга улахан­той­ от­ торго­ иһил­лэн, маннааҕы тойоттор хамнастара да улааппыта, прогуону көмөлтөнү да улаханнык­ылар буолтара: элбэх харчыга үчүгэй көнө тойоттор өр сылдьаайаллар диэн. Кырдьык, үп харчы баҕатыгар билигин бу дойдуга тойон буол[у]оҕун баҕалаах бэрт элбэх. Кэлэллэр соҕору дойдуттан прогуону элбэхтик ылаары, ыраах сиргэ айанныылларыгар диэн көмөлтө ылаары, ити гэннэ оҕолорун аайы ахсаннарынан эмиэ көмө ылаары. Итинэн муньустан бу дойдуга соҕоруттан кэлбит тойоттор ылал- лар иккилии үстүү оччону соҕору дойдуга сылдьан ылбыттарынааҕар. Ол иһин ки- нилэр бу дойдуга туһалаабыттара, дьон олоҕун дьаһайбыттара биллибэт. Кырдьыга­ даҕаны кинилэр хайа эмэ дойдуттан кэлэн, сахалыы сатаан кэпсэппэт буолан ба- ран, дьон сигилитин майгытын букатын билбэт буолан баран, тугу дьаһайыахтарай, тугу дьүүллүөхтэрэй? Өйдөөхтөрө үтүө санаалаахтара тугу да гыммакка харчыларын ыла ыла олороллор, оттон күтүрдэрэ, быстах өйдөөхтөрө дьон олоҕун соҕору дойду быһыытынан ыытаар­ ы кыһайаллар, ыгаллар. Мантан барытыттан сахалар тойоттор дьүүллэрин дьаһалларын астына үөрэм­ мэтэхтэр, кинилэр биһиэхэ туһалыахтара абырыахтара дии санаабаттар. Онон са- хаттан турбут тойон кыһанан кичэйиэх тустаах: бииринэн, дьонун олоҕун көрөрүн быһыытынан, кинилэр наадаларын кыһалҕаларын билэрин быһыытынан, маны бары- тын бэйэтин суутугар биллэрэн, дьон олоҕо тупсар дьаһал тахсарыгар; иккиһинэн, бэйэтэ дьүүллүүр дьаһайар суолларын, бүттүн эрэ диэбэккэ, дьон абыранарынан туһанарынан дьаһайыах дьүүллүөх тустаах. Оччоҕо сахалар бэйэлэрин истэриттэн турар тойон туһатын абыралын билиэхтэрэ. 24

Оттон сахаттан турбут тойон бэйэтин дьонун бэйэтэ атаҕастыыр баттыыр­ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатбуоллаҕына, кини дьон хараҕар ордук куһаҕаннык көстүөх да тустаах, дьон кинин­ икуһаҕаннык са­ныах этиэх да тустаахтар. Кырдьыга даҕаны туора омук атаҕ­ ас­таб­ ы­лынааҕар баттабылынааҕар бэйэ эт хаан уруута атаҕастыыра баттыыра ордук-та хо-молтолоох, ордук-та хоргутуулаах буол­ уох тустаах. Маны өйдүөх тустаахтар саҥа д[у]оһунаска киирэр дьон. Саха МАНЧААРЫ ТҮӨКҮН 1907. — Балаҕан ыйын 2 к. — №17. — С.5. Киһиннэн үтүгүннэрэн көрдөрөр кэпсээн Биэс суол ойнуулаах Иккис ойнуута Ойнуур дьон: 1) С ы л г ы һ ы т С ү ө д э р , эр ортото киһи. 2) М а т р ы а н а , эдэр дьахтар, Сүөдэр ойоҕо. 3) М а н ч а а р ы 4) Ө р ө ҥ н ү ү р К и р г и э л э й 5) Т э л л э й Х а б ы р ы л л а дьадаҥы дьон, сылгыһыт ы[а]ллара 6) К ы д а ҥ н ы ы р М и и т р э й (Сылгыһыт дьиэтэ, дьадаҥы ыал. Бэйэтэ ыалдьа сытар,ойоҕо иистэнэ олорор уот кытыытыгар. Манчаары дьиэ таһыттан киирэн элии тутуһуталыыр, ити гэннэ баран ороҥҥо олорор. Сылгыһыт туран олорор.) С ы л г ы һ ы т. Кэпсиэ, тугу иһиттиҥ? М а н ч а а р ы. Суох, тугу да истибэтим! Эһиги тугу иһиттигит, хайтах туохолороҕут? С ы л г ы һ ы т. Биһиги тугу истиэхпитий, арай тойоммут Чоочо баай баар эрэкөлүнэр көлөбүтүн икки сыарҕа отун иэһигэр туттаран ылла. М а т р ы а н а. Чоочо баай балай эмэ үрүҥ хара сү[ү]рүктээх буолара, балайэмэ сыһыыга баппат сылгы сүөһүлээх, алааска баппат ынах сүөһүлээх буолар буо-лара, олоро барыта умса түһэн хааланнар, биһиги баар эрэ биир туора муостаахпы-тын туттаран ылла инии, онон өрө таттараары. Хайа, биһиги да көлөһүммүтүн кинибалай эрэ сиэбитэ буолуоҕа, балай эрэ иннигэр кэннигэр сүүрпүтэ буолуоҕа. С ы л г ы һ ыт. Э, барбаҕы саҥарыма, дьахтар! Улахаттары кытта эн кыайантэҥнэһээри гынаҕын дуо? М а т р ы а н а. «Саҥарыма» буола буола, кырдьыгын этитимээри гынаҕындуо? Ама билигин бу айыылаах буолтум иһин, мин да син кини курдук дьонтонтөрүөбүтүм. Мин ийэм аҕам өллөхтөрүнэ, балай эмэ сүөһү ас хаалбыт этэ. Ону ба-рытын Чоочо оҕоньор бэ­йэтэ халаан ылан баран, мийигин тула[а]йах кыыһы туоҕада суох үҥкүрүччү аньан кэбиспитэ буолбат дуо? Мин аҕам ийэм баалларын саҕынакинини да сөбүгэр киһи этэ дииллэрэ. Оол кинилэр сор суоллаах буоланнар, умсатүһэн хаалан, мин бу айыылаах буоллум инии. (Ытыыр, хараҕын уутун элиитинэн соттор) Ийэм аҕам өллөхтөрүнэ сүүстэн тахса сылгы хаалта, икки сүүскэ ти[и]йэ ти[и]йим[н]э ынах сүөһү хаалта, хас да хоспох үп сээбэс хаалта. Ону дьон эрэ барыта би-лэллэр. Мантан тугу эмэ бэристэҕэ дуо! Хата киһини билиэхпиттэн хамначчыт гынанынаҕын сааҕын күртэрбитэ буолуоҕа. М а н ч а а р ы. Отчо үлүгэр сүөһүттэн үптэн хайтах тугу эмэ ирдэһэн көрбөтөх­хүтүй, бэйэтэ биэрбэт буоллаҕына, саатар суутунан да үҥсэҥҥит? 25

1907–1908 М а т р ы а н а. Хайтах ирдэспэт буолуохпутуй, ирдэһэ сатаан кэбиспиппит да ким биһиги диэки буолуой, хата барылара саба саҥаран бэйэбитин мөҥөллөр, сэ-САХА ДОЙДУТА мэлииллэр. Нуучч­ а суутугар үҥэрбитигэр хата бэйэбититтэн төһө эмэ харчы баар- та сурук оҥотторон б­ иэ­рэрбитигэр. Биир нуучча тойоно тахса сылдьан, хата кини туһаммыт этэ биһиги үппүтүттэн. Хас эмэ хонугу мэлдьи арыгы иһэн иһэн баран ба- лай эмэ кылааннаах түүлээҕи ылан киирбит этэ. М а н ч а а р ы. Оннук хараҕа суох баттабылы тохтотор дьарыйар үтүө сүрэхтээх киһи биир эмэ көстүбэтэх буоллаҕа. М а т р ы а н а. Эчи, оннук киһи хантан көстүөҕэй? Ким биһиги иннибитигэр Чоо­ чо обургу айаҕар киирэн биэриэҕэй. С ы л г ы һ ы т. Чэ, бу чайгын кут, хата. (Матрыана тахсан ампа[а]ртан хайах киллэрэн, остуолга чааскы тэлгэтэн дьонун чайдыыр) С ы л г ы һ ы т. Бу Чоочо тойон биир атыырын үөрэ мантан арахсымына бу сир отун бэркэ күрүөлээн сиэтэ. Мин ыалларым Өрөҥнүүр Киргиэлэй, Кыдаҥныыр Миит­рэй, Тэллэй Хабырылла буолан, бэрт кыра дьон отторун бараатылар. Күн аайы таһаараллар таһаараллар да, кэннилэриттэн киирэ тураллар. Туох да бүтэйтэн иҥнибэт буолбут баҕайылар. М а н ч а а р ы. Оттон ону айа тардан ду саанан ытан ду өлөрөн кэбиспэттэр дуо? Хата бу [с]аас саҕана эт сиэниллиэ этэ. С ы л г ы һ ы т. Тыый, оччоҕо баһыҥ хаһый? Чоочо тойон киһи тыынын иһиллиэ буоллаҕа диибин. Оол курдук гынар баара буоллар биһигини барыбытын тыыннаах­ гынара суох. М а н ч а а р ы. Алаата, доҕор, алыс тугу гыныа буоллаҕай? Үбүн аһын бэйэтэ кыанар буоллун ээ. Киһи баар эрэ тыынын күрүөһүлэтэн сиэппэт буоллун. Киниттэн баран от аты[ы]ластахха ыарахан соҕустук этиэх быһыылаах диибин. (Чайдаан бүтэллэр) С ы л г ы һ ы т. (Таҥаһын таҥнан баран). Доҕор, мин сүөһүбүн аһата таҕыстым, эн Баһылайга сытарыгар таҥаста булан биэр. (Тахсар) М а н ч а а р ы. (Кэлэн, Матрыана аттыгар олорон баран). Үнүрүн Дарбаҕай Дары­быанҥ­ а тоҕо барбатаҥый? М а т р ы а н а. Онно тоҕо барыамый? М а н ч а а р ы. Ойуун кыырдарбыттара буолбат дуо? Онно элбэх уолаттар кыр- гыттар муньустубуттара. М а т р ы а н а. Эчи, мин онно эмиэ тоҕо бардамый? М а н ч а а р ы. Оттон мин эйигин онно барыаҕа диэн бараммын күүтэ сатаан кэ­биспитим. М а т р ы а н а. Оол эн эмиэ тоҕо мийигин кү[ү]ттэҥий, миэхэ тоҕо кыһаннаҥый? М а н ч а а р ы. Мин эйигин кү[ү]тэрбин, мин эй[и]эхэ кыһанарбын, эйигин бэйэтэ дэ билэрэ буолуоҕа, сүрэҕэ таайара буолуоҕа дии саныыбын. Былыры[ы]н сайын Мэрбэллэ Бүөтүр уруутугар сылдьан көрсүбүппүт тохору, онно ойнообуппут көрүлээбиппит тохору эн мин санаабыттан тахсыбат буолан хааллыҥ, онтон бэттэх түүн дэ буоллун, күнүс да буоллун өрү[ү] эйигин саныы сылдьар буолан хааллым. Сүрэҕим быарым уулан тохторугар ­ти[и]йдим. Эйигин санаатахпына утуйар да уум уу буолбат, аһыыр да аһым ас буолбат. М а т р ы а н а. Ама тоҕо отчо үлүгэр буоллаҥый! Куһаҕан дьахтар диэҥҥин күлү[ү] гынан этэн эрдэҕиҥ ди[и]бин. М а н ч а а р ы. Мин тоҕо күллэмий? Хата эн бэйэҥ сэниэн атаҕастаан этэн эрэр инигин. Кини эмиэ киһи дуо, кини эмиэ итии хааннаах, хамсыыр сүрэхтээх буолуо дуо диэн, эрдэҕиҥ. Буор дьадаҥы баҕайы киһи таптаабытын иһин тугунан иитиэҕэй, аһатыаҕай диирин буолуо да, — мин да киһи буолан сырыттаҕым дии, мин даҕаны ниччэҕэй эттээх, тардар тымырдаах, тэбэр хааннаах буоллаҕым. Дьадаҥым иһин элиим атаҕым да күүһүнэн биир дьахтары иитиэм этэ дии саныыбын. М а т р ы а н а. Мин тоҕо иннэ диэтэмий дэ, мин баҕас эрэйдээҕи тоҕо тапта[а]- таҥый? Аны кэлэн мин хайтах эйигин кытта холбоһон тэллэххэ сытар тэҥнээх,­ 26

хо[о]йг­ о­ сытар холоонноох доҕор буолуомуй, оҥоруубут ыйаахпыт атын буолтун Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаткэннэ. Бостуой сүрэх быар бааһа буола сылдьыах кэриэтэ санааны маҥнайгыттанэрэйдиэххэ түктэри, бостуой дьон элэгэ киһи күлүүтэ буолуохпут. М а н ч а а р ы. Оҥоруубут, ыйаахпыт туһунан буола буола. Тугу да билбэт тула[а]­йах хаалбыт оҕону оол Чоочо оҕоньор бары баайын халаан ылан баран сылгыһыт­уолуг­ ар күүһүнэн эргэ биэртэ оҥоруу буоллаҕай, бэйэҥ өйдөөх санааҕына[н] сүрэ­ҕин сөбүлүөн барбыккар дылы. Итинниги оҥоруу ыйаах диэтэххэ киһи бэйэтэөйдөөх с­ анаалаах да б­ уол­ а сылдьыа суох. Оччоҕо киһи сүөһү курдук ү[ү]рүллэ дасырыттаҕына сөп буолсу диибин. Хайа, эмиэ Таҥара ыйааҕынан киһи орто дайды-га сүүрэр атахтаах баһылыга буолар, үтүөнү куһаҕаны бэйэтэ билэн бэйэтин иннинбэйэтэ билиэх туста[а]х дииллэр дии. Биһиги кырдьык таптаһар буолан баран, тоҕохолбоспоппут, дьолбутуттан туораан биэрэбит? Тоҕо биһиги куһаҕан дьон санаала-рын тылларын хоту бараммыт бэйэбит бэйэбитин эрэйдиибит, муҥнуубут. Хата энбиһикки сүбэбитин холбоон биир буолуох. Мин эн иннигэр ууга да уокка да түһэрбинкэрэйиэм суоҕа. Оччоҕо кэм мин Чоочо оҕоньортон, кини сиэбитин аһаабытын ха­йата да буоллар ситиэм. Аҕаҕыттан, ийэҕиттэн хаалбыт симэххин таҥаскын киниэ-хэ сүгүн сиэтиэм суоҕа. (Сороҕо суруллуо) АЛТЫНЬЫ ЫЙ 21 КҮНЭ 1907. — Алтынньы 21 к. — №31. — С.4. Кыһыҥы хараҥа тү[ү]ҥҥэ, киһи; ыра[а]хтан айанна[а]н сылайан истэҕинэбастаан­ ыал уотун кыыма кылаҥна[а]н көһүннэҕинэ, тоҥмута туорбута а[а]спыккадылы буолар сэр­гэхсийэн чэпчиэбиккэ диэри буолар, ханнык да сиргэ ти[и]йэринбилбэтэҕин иһин. Баҕардаҕына үөрэн көтөн, ити сиргэ ти[и]йэммин итт[и]эм диэби-тин кэннэ, астаах сиргэ ти[и]йэммин аһаан абыраныам диэбитин кэннэ, сымнаҕасороннох сиргэ ти[и]йэммин сытан сыньаныам диэбитин кэннэ, дьонно[о]х сиргэти[и]йэммин кэриэс тылбын кэпсэтиэм, төрүт тылбын төргүһүөм диэбитин кэннэ, олыала ааннарын хатааннар холл[ь]оҕон ы[ы]тыахт­ ара, би[и]тэр бэйэлэрэ кинитээҕэртугу да билбэт дьон буолуохтара. Сол айан киһитин курдукпут биһиги билигин бу «Саха дойдута» диэн а[а]ттаан,­сахалы[ы] суруйан хаһыат тэрийэр дьон. Биһиги баҕабыт буолар — бу бэйэбит дьом-мутун кытта бэйэбит төрүт өйдү[ү]р, билэр, тылбытынан кэпсэтэн, бэйэбит олохпутун,быһы[ы]бытын, майгыммытын билэн, бэйэбит кыһалҕабыт, наадабыт, туһун истиһэн,сүбэлэһэн, ол тупсарыгар көнөрүгэр, кыһаныах туста[а]хпыт диэн. Бу баҕарар баҕабыт,бу тэрийэр суолбут хайтах да буоларын биһиги билигин билбэппит: кини үөскү[ү]рэ,ула[а]тара, уһуура, тэнийэрэ аҥардас биһиги-эрэ баҕабытыттан, кыһанарбытыттанбуолбат; дьоҥҥо бу биһиги саныыр санаабыт сөб түбэһэн, кинилэр санаала-ра, кинилэр кү[ү]стэрэ кытары холбостоҕуна, оччоҕо эрэ бу суол уһун үйэлэ[э]х,киэҥ кэскиллэ[э]х буолуоҕа, оттон кинилэр кыайан өйдүөбэтэхтэринэ, бу суол наа­датын кыһалҕатын билбэтэхтэринэ, бу суол ула[а]тыа, диэлийиэ суоҕа, — бэ­йэтэ,биһиги төһө да кыһаммыппыт, баҕарбыппыт иһин, күөдьүйбэтэх уот курдук омулланха[а]лыаҕа. Ханнык даҕаны үтүө суол, ханнык даҕаны үтүө быһы[ы], майгы, хаһандаҕаны биир икки киһи дьаһайбытынан, тэрийбитинэн оҥоһуллан, үөскэ[э]н, х[аал]-бат, бары дьон барыта бэйэлэрэ билэн, өйдүөн, тэрийбит, дьаһайбыт эрэ суолларауһун үйэлэ[э]х, бөҕө оҥору[у]ла[а]х буолар. Иккиһинэн буоллаҕына, ханнык да үтүөсуол, үчүгэй олох, сымнаҕас сигили дьоҥҥо бэйэтэ диэлийэн тэлгэнэн биэрбэт, ки-нилэр бэйэлэрэ онуоха баҕарбат, оннук суолга ти[и]йэхтэрин баҕарбат, кыһамматбуоллахтарына. Онон биһиги баҕабыт буолар: би[и]ринэн бу хаһыакка суруйан үтүө олоҕу, кө­ҥүл быһы[ы]ны-майгыны дьоҥҥо иһитиннэрэргэ, биллэрэргэ; иккиһинэн кинилэр-гэ суол ыйан кэрдэн биэрэргэ, хайтах гыннахтарына, тугу оҥордохторуна кини- 27

1907–1908 лэр маннык олоҕу ситиэхтэрин, маннык быһы[ы]га, майгыҥҥа ти[и]йэхтэрин. Бу санаабытын, бу баҕабытын, дьон көҕүлү[ү]рүн, сэргэҕэли[и]рин биһиги билиэхпит;САХА ДОЙДУТА би[и]ринэн — бу суруйар сурукпут элбэх дьоҥҥо тарҕанан, элбэх дьон кинини ааҕан истэр буоллахтарына; иккиһинэн — маны билбит истибит дьон бэйэлэрин санаала- рын, бэйэлэрэ билбиттэрин көрбүттэрин, туохтан да иҥнибэккэ, толлубакка, үчүгэй, куһаҕан буолуо диэн кыбыстыбакка, суруйан биллэрэ турар буоллахтарына. Биһиги — суруйа[а]ччылар даҕаны, биһиги суруйбуппутун аҕа[а]ччылар, ис­ тэ[э]ччилэр даҕаны, бэйэ-бэйэбит санаабытын билсистэхпитинэ, кыһалҕабытын өйдөстөхпүтүнэ, оччоҕо эрэ тыл тылбытыгар ки[и]рсиэхпит, сүбэлэһэр сүбэбитин астынсыахпыт. Ханнык да дьон олоҕо тупсуо суоҕа, ханнык да дьаһал тэриллиэ суоҕа, кинилэр ханнык да дьолго тиксиэхтэрэ суоҕа, бэйэ бэйэлэригэр көмөлөспөт, сүбэлэрин холбообот, харыһыспат буоллахтарына. Саха САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ13 1907. — Алтынньы 25 к. — №32. — С.4. Суут аһылынна Балаҕан ыйын 11 күнүгэр. Дьүүллү[ү]р тойоттор иһитиннэрдилэр Со­йуус дьоно буруйданар аахтарын. Онно суруллубут бу курдук: Алтыньы ыйын 17 күнүгэр бэриллибит көҥүлү Дьокуускай уобулас үөрэхтээх сахалара абыраллаах кур- дук санааннар, бу сахалар бэйэлэрин олохторо, майгылара, чыка атын буолан, Сой- уус тэрийэргэ сүбэлэспиттэр. Сойуус сахалар наадаларын, кыһалҕаларын көмүскүөх тустаах, кинилэр иннилэригэр нуучча тойотторун кытта мөккүһүөх кэриҥнэ[э]х Сойууһу тэрийбит чааһынай бэбиэринэй Никиипэрэп, сахаларга соконьутунан-үөрэх­ тэ[э]ҕинэн аатырар киһи. Кини дьиэтигэр ахсыньы ыйын 31 күнүгэр 1905 сылга муньустубуттар аҕыйах сахалар Сойуус ча[а]һын сүбэлэһэ[э]ри. Ити гэннэ тохсуньу­ ыйын 4 күнүгэр 1906 сылга сахалар муньустубуттар Мааркап дьиэтигэр 200-300 кэриҥнэ[э]х буоланнар. Бу дьону сорохторун суругунан ыҥыран ылбыттар, сорохто- рун тылларынан этэн. Бу муньахха Никиипэрэби прэдсэдээтэлинэн талбыттар. Кини муньустубут дьоҥҥо кэпсиэн биэрбит Сойуус наадатын, кыһалҕатын, ити гэннэ Со­ йуус быраграамматын ааҕан биэрбит, онуоха баар эрэ дьон барыта бу быраграам- ма чааһын кэпсэппиттэр, сүбэлэспиттэр. Оол гэннэ дьэ бу курдук диэн быраграам- ма суруйбуттар: 1) Сойуус саха олоҕун көннөрүөх, тупсарыах тустаах; 2) саха олоҕун иһигэр баар сир барыта кинилэргэ кэлиэх тустаах; 3) Государстыбынай Дуумаҕа сахаттан дьокутаат барыах тустаах; 4) Дьокууск­ ай уобуласка сиэмистибэни аһыах тустаахтар; 5) палысыйа тойотторо сахаҕа туох да туһата суохтарын быһыытынан, атаҕасты[ы]р, баттыыр быһыыларыттан, кинилэри кытта аны туох да наадаҕа билси- бэккэ; 6) бу эппит тыллар хоруйданыахтарыгар дылы тохтоторго ырахта[а]ҕы суо­лун; 7) Дьокуускай куоракка кылаабынай хамытыат диэн аһыллыах тустаах, улуустар- га — улуус хамытыаттара; 8) бу кылаабынай хамытыат Сойуус наадаларын тойоттор сууттар утары дьаһайыах, быһа[а]рыах тустаах; 9) Ким быраграаммаҕа илии бат­таа­ быт Сойууска холбоспутунан аатырар; 10) уопсай муньах саҥа да быраграамманы оҥороругар көҥүллээх, саҥа да сүбэни таһа[а]рыах тустаах — хайдах нуучча тойот- торун кытта мөккүһэри. Оол гэннэ кылаабынай хамытыат чилиэннэрин талбыттар. Сарсыҥ[ҥ]ы күнүгэр эмиэ муньах буолбутугар Никиипэрэп сүбэтинэн баһылык [улахан] миниистэргэ тэ- лэгрээммэ ы[ы]тыах буолан сүбэлэспиттэр. Бу тэлэгрээммэ маннык: Бөтөрбүүргэ, баһылык миниистэргэ, Саха Сойууһа са- халартан Дуумаҕа дьокутаат ылбаттарын быһыытынан дьүүл оҥордо: 1) сахалар бэйэлэрин төрүт сирдэрин бэйэлэрэ бас билиэх тустаахтар; 2) сахаҕа сиэмистибэ аһыллыах туста[а]х; 3) госудаарстыбанай Дуумаҕа сахаттан биир дьокутаат ылыл- лыах тустаах; 4) ити гэннэ сиэмискэй суут дьаһайар суоллара саха илиитигэр бэ- 28

риллиэх тустаах. Бу маны барытын көҥүллү[ү] иликтэринэ ыра[а]хтааҕы суолун тох- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаттотобут. Бу маны этэн тураммыт көрдөһөбүт: биһиги кыһалҕабытын сотору толоруҥ. Бу тэлэгрээммэҕэ илии баттаабыттар кылаабынай хамытыат чилиэннэрэ: Бо­пуоп, Никиипэрэп, Куобарап, Апанааһыйап, Омуосап, Силэпсиэп, Котуопсап, Арта-мыанап, Кырбыыкын14. Тохсуньу ый 6 күнүгэр бу тэлэгрээмэ охсуллубут Бөтөрбүүргэ. САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Алтыньы 28 к. — №33. — С.5. (Продолжение) Кылаабынай хамытыат улуустар, нэһилиэктэр а[а]йы сурукта[а]х дьону та­һа[а]рбыт  — дьоҥҥо Сойуус дьыалатын, кыһалҕатын кэпсиэн биэрдиннэр диэн.Силиэстибийэҕэ туоһулар эти[и]лэринэн биллибит бу курдук диэн: Илин Хаҥаласкаулуустарын суруксута Уйба[а]н Апанааһыйап улуус муньаҕын тэрийбит. Бу муньах-ха Апанааһыйап Ньукулай Ыстапаанап диэн киһини кытта кэпсиэн биэрбиттэр Со­йуус быраграамматын; ити гэннэ улуус хамытыатын аспыттар. Бу муньах иньинэАпанааһыйап куоракка сылдьыбыт, онтон таһаарбыт сүүрбэччэ Сойуус быраграам-матын; кини төрүт хамытыаттан Сойуус наадатын кэпси[и]ргэ анаммыт эбит. Муньахдьоно бары Сойууска холбоспуттар. Мэҥэ улууһугар эмиэ улуустарын суруксута Митрэй Силэпсиэп диэн киһи, куо­раттан тахсан баран, улууһун муньаҕар Сойуус ча[а]һын сэһэргиэн биэрбит. Ононкини кыһалҕатынан Доллу нэһилиэгэ Сойууска холбоспут. Таатта улууһугар Палыкарп Силэпсиэп кыһаммыт Сойуус наадатыгар, олэрэ[э]ри кини туох да быһаары[ы]ла[а]х суолу таһаарбатах, Киргиэлэй Силэпс­ иэп —туоһу эти[и]тинэн. Өктөм нэһилиэгэр Ньукулайап суруксут куораттан тахсан баран муньах оҥорон,эмиэ Сойууска холбоһуннарбыт. Ол гэннэ Сойууска холбоспуттар икки Байаҕантай, Дьохсоҕон, Бөтүҥ нэһ­ и­лиэк­тэрэ. Кинилэр бары ыра[а]хтааҕы суолун төлө[ө]бөппүт диэн, акка[а]ста[а]быттар.Онон кырдьык Касначыайстыбаҕа харчы ки[и]риитэ мөлтө[ө]бүт. Төрүт хамытыат кыһаны[ы]тынан Сойуус быраграаммата ти[и]йбит Бүлүү курдукыра[а]х дойдуга. Онно Митрэй Парпыанап диэн учуутал бэйэтин дьиэтигэр хаст­ а дамуньах оҥорон Сойуус быраграамматын кэпсиэн баран, «Бу маннык үчүгэй дьыалаҕахолбоһуохха ба[а]р хайата да буоллар» диэбит. Учуутал тылын сөбүлүү истибиттэр хасда киһи [Артахаанап]. Парпыанап Сойуус быраграамматын куопуйатын нэһилиэктэргэыыппыт. Биир оннук куопуйаны Луха Күрүкэп диэн киһи Хорул­ уоп­скай сэтэтэлгэ биэр-бит. Онон сотору Парпыанап учууталы сэтэтэл Бырааба ха[а]йы[ы]тыгар укпут. Бу дьон сокуоҥҥа туора дьыаланы оҥорбуттарын быһыытынан, бары саха-ны тойоттор утары мөккүһэргэ тэрийбиттэрин иһин, кинилэр бас билбэт сирдэринылаары гыммыттарыттан, ыра[а]хтааҕы суолун төлүөмээри гыммыттарыттан, балы-сыйа тойотторун аккаастылларын быһыытынан, буруйданыах тустаахтар ДьокуускайОкурууһунай Суутугар 125 ыстатыйа диэн у[у]ру[у]лаах сокуон ыйа[а]ҕынан. Буруй-данар дьон ааттара манныктар: Баһылай Никиипэрэп, Лэкиэнтэй Куобарап, Ньуку-лай Кырбыкын, Уйба[а]н Баһылыйап, Баһылай Артамыанап, Ыльа Бопуоп, Уйба[а]н,Бөтүр Апанааһыйаптар, Палыкарп, Митрэй, Бөөтүр Силэпсиэптэр, Ньукулай Ыста-паанап, Боропуокай Ньукулайап, Митрэй Парпыанап, Боро­куопай Артахаанап15. Барыта Суукка кэлбит 37 туоһу. Устуручукуоп диэн туоһу андаҕартан аккаас­таммыт. Ити гэннэ дьэ Суут туоһулары ыйытарга барбыт. (Продолжение следует) 29

1907–1908 ЫРА[А]ХТА[А]ҔЫ ЫЙА[А]ҔАСАХА ДОЙДУТА 1907. — Алтынньы 28 к. — №33. — С.5. Муус устар 25 күнүгэр 1907 сылга Ыра[а]хта[а]ҕы илии батта[а]та ыйа[а]хка бүтүн ну[у]чча сириттэн духуобнай ча[а]һын көрөн тэрийэ «Собуор» диэн муньаҕы ыҥырарга. Бу ыйа[а]хха этиллибит: «Собуорга» муньусталлар аккырыайдар, аҕабыт айм­ аҕа, дьонтон даҕаны. Аккырыай кыайан барыа суох буоллаҕына ыытар бэйэтин оннугар аҕабыт аймаҕыттан би[и]ри куолаһын туттаран; аҕабыт аймаҕа дьонтон да тэрилли- бит чилиэн — собуор сүбэтигэр, тэри[и]ригэр куолас буолан холбоһоллор, ыйа[а]хха илии батты[ы]рга; ыйа[а]хтарга аккырыайдар эрэ, би[и]тэр кини дэбиэринэйэ, илии батты[ы]ллар. Бары холбоһон уопсай муньустар иннинэ сүбэни көрөллөр туспа анам­ мыт чилиэннэр аккырыайтан, аҕабыттан, дьонтон да. Аккырыай­бас билэр бүрүкүөтүт­ тэн собуор муньаҕар тэриллэн бараллар аккырыай кытта биир аҕабыт аймаҕыттан биир дьонтон. Собуорга барар чилиэннэр талыллыах туста[а]хтар баста[а]н бүрүкүөт муньаҕар, онтон былагачуннай муньаҕар, кэньики аккыр­ ыай муньаҕар. Бүрүкүөт ай[ы]т­тан муньахха талыллар дьонтон биир киһи; бу гэннэ бүрүкүөт аҕабыттара та- лыллыбыт чилиэннэри кытта былагачыннай муньаҕар талаллар биир аҕабыты, биир киһини аккырыай муньаҕар муньустарга; аккырыай муньаҕар муньустаннар талаллар бэйэлэриттэн үс аҕабыты, үс киһини, — бу балартан биир аҕабыты, би[и]р киһини ак- кырыай талан илии батты[ы]р собуор муньаҕар сөп диэн. Собуор муньустар муньаҕар баҕала[а]хтар ки[и]рэллэрэ көҥүллэнэр. — Собуор сүбэтэ дьоҥҥо иһитиннэриллэр. — Собуор муньустуох туста[а]х Маскыба куоракка. САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Сэтинньи 1 к. — №34. — С.5. (Продолжение) Баал уола, Ыспыраабыньык16, Суукка эттэ: Булаатап күбэрнэтэр17 миэхэ тох­ суньу ый 6 күнүгэр биллэрдэ Сойуус буолбутун, ыра[а]хтааҕы суолун тохтопуттарын; ити гэннэ мий­ игиттэн ыйытта: «тоҕо бу ыра[а]хтааҕы суолун ки[и]ри[и]тэ мөлтөөтө?» диэн. Ол чааһынан мин ыҥыран ыллым Котуопсабы, Омуосабы Сойууһу билээ- ри. Кинилэр эттилэр: «Сой­ уус аһыллыбыта икки хонно; кини соҕуру тэлэгрээмм­ э ыытта бу биһиги наадабытын толоро тардыҥ» диэн. Бу кэнниттэн мин таҕыстым Бороҕон улууһугар, онтон Байаҕантайга, Мэҥэҕэ. Бороҕон быраабатыгар Кыла- дыасныкап диэн суруксут биэрдэ миэхэ Сойуус быраграам­ атын. Кини эттэ миэ- хэ: «Бороҕон улууһа Сойууска холбоспото». Ити гэннэ Байаҕантай улууһугар ба- ран иһэммин көрүстүм Сабыласкай, Дьөгүөрэп диэн кинээстэри. Дьөгүөрэп эттэ: «ыра[а]хтааҕы суо­лун Кыладыасныкабынан ы[ы]ппытым, ол киһим куоракка Сойуус­ аһыллыбытыттан харчытын төннөрөн таһаарбыт». Онуоха Сабыласкай эппитэ: «ол харчы билигин төлөнөн турар». Байаҕантай Быраабатыгар иһиттим: Ыстапаан Котуоп­саб (тарчыына) мөһө[ө]к сү[ү]рбэ биэс сүүһү, ыра[а]хтааҕы суолун, киллэрэн баран төннөрөн таһаарбыт. Кинини ыҥыран ылан ыйыппыппар эттэ: «барыта кыр- дьык, — Мааркап дьиэтигэр сылдьаммын, Сойууска — холбоһоммун төлөөбөтүм»; ити гэннэ көрдөрдө сонно харчытын (125 р.). Мэҥэ Быраабатыгар мин кэллэхпи- нэ Бырааба силиэннэрин талар улуус муньаҕа эбит. Онно ба[а]ллара: Ыльа Бопуоп,­ Уйба[а]н Омуосап — саҥа куораттан тахсыбыт дьон. Бу Быраабаҕа миэхэ сахалар этэллэрэ: «куоракка Сойуус оҥорбуттар, ыра[а]хтааҕы суолун төлү[ү]рү тохтоппут- тар, соҕуруттан туох эмэ быһаары[ы] кэлиэр диэри». Брокуруор ыйыппытыгар Баал ыспырабыньык эппит: «Тандаҕа көрсүбүтүм Кы- ладыасныкабы, онно кини мийэхэ эппитэ: Никиипэрэп сүбэлээтэ харчыны төлө[ө]- 30

мө диэн. Мэҥэ муньаҕар ыра[а]хтааҕы суолун төрүт ахтыбатахтара; Сойуус наада- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыаттын сахсыспыттарын истибэтэҕим; түөрт уон биэс тыһынча дайымкаттан отут орду-га иккитин оччоҕо төлө[ө]бүттэр этэ». Собунайап ыйыппытыгар Баал эттэ: Бопуоп, Омуосап дьоҥҥо кэпсэ[э]-биттэрин истиб­ этэҕим, силиэстибийэҕэ эппитим дьонтон истэн. Бу кинилэр Со­йуус наадатын кэпси таҕыстахтара ди санаабытым. Муньахха миэхэ эппиттэрэ:«ыра[а]х­тааҕы суолун тохтотобут соҕуруттан хоруй кэлиэр диэри». — «Тоҕо иньэ гы­наҕыт» диэбиппэр, эппиттэрэ: «бурдукпут үлүйэн ха[а]лла, онон тардыыны кыайанхомуйо суохпут, от даҕаны үүммэтэ; кинээстэр долсунастарыттан уопсуктаныахтарабуруйданымаары». Онуоха мин эппитим кинилэргэ: бу аккастанаргытын мин ылым-маппын. Ол гэннэ мин (куоракка ки[и]рэн баран) Мэҥэлэр Сойууска холбоспотох-тор үһү диэн истибитим. Буруйдана[а]ччылар ыйыппыттарыгар Баал эппит: мин сахалартан Госудаарсты-банай Дуумаҕа дьокутаат барарын сөбүлү[ү] саныыбын. Бу сөбүлү[ү]рүм быһы[ы]-тынан мин сахаларга сүбэлэ[э]битим, дьокутаат барарын көрдөһөр биригэбэр-дэ оҥостоҥҥут күбэрнэтэргэ киллэриҥ диэн (Брэдсэдэтэл тойон Баал саха сиринбас билэрин туһун кэпсэ[э]ри гыммытын, буойбут). От, бурдук үммэтэҕиттэн ИлинКаҥаластан өлбүгэ харчыта хотон ки[и]рбэтэҕэ буо­луо. Бокуропскай манастыыры-гар, аттакыларга, атын да көскө кэлбит дьоҥҥо, саха сирин сахаттан сөбүлэппэккэбиэрэр этилэр; бу биэрэн баран сахаларга төннөрбөттөр. Урут улуус суруксуттара күбэрнэтэртэн тибэрдиэнийэлэ[э]х этилэр, аны, бусаҥа, кү­бэрнээтэр ыйа[а]ҕынан, улуус суруксуттарын сиэмискэй суут тибэрди гынар. (Продолжение следует) СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУОҔУЙ? 1907. — Сэтинньи 1 к. — №34. — С.5. Иллэрэ сыл Муус устар ый үһүс күнүгэр Ыра[а]хтааҕы Уркускай Дьаныралкүбэрнэтэ­рин аатыгар ыйа[а]х ыыппыта. Бу ыйа[а]ҕынан үрдүк тойоттор Сиби[и]ргэсиэмистибэ18 диэни аһыахтарын баҕаралларын биллэрбиттэрэ. Биһиги дойдубут Дьэбэрэпиэйскэй Арассыйаттан, сиэмистибэ түөрт-уонтантах­са сыллааҕыга аһыллыбыт сириттэн, ыраах буолан, ким даҕаны сахаттан хотонбилбэт сиэмис­тибэни. Арай бэрт аҕыйах киһи кинигэттэн ааҕан билэр сиэмистибэча[а]һын. Суруксута суох сахалары гытта билигин сиэмистибэ туһун кэпсэтээри гын-нахха, саамай баста[а]н ыйыталлар: Ити сиэмистибэ диэн тугу аатты[ы]ллар, сахат-тан тойон буолаллар дуо, диэн. Саха сиригэр билигин ньу[у]ча тойотторо, — ыспырабньыктар, сэтэтэллэр дьа­һайан олороллор. Саха бары уопсастыбанай дьыалаларын бу тойоттор көҥүллү[ү]л-­лэригэр даҕаны, буойан тохтотоллоругар даҕаны көҥүллэ[э]хтэр. Бэрт кыра да,туһата суох суолу сахалар, тойотторуттан ыйытымына эрэн оҥоруохтарын сатамматбилигин. Оннооҕор тойоттор­сөбүлэ[э]бэтэхтэринэ сахалар бэйэлэрин да астарынаһыахтарыгар сатаммат. Сут дьылларга нэһилиэк кинэ[э]һэ, дьоно сутаан эрэринкөрөн, дьонун сүөһүтэ быстарыы буолан сааскыннан өлөөрү кыайан турбат буолбу-тун көрөн, саппаас бурдугу, оту уопсастыба­маҥхаһайыттан, сүүс көстө[ө]х сиртэнДьоку[у]скайга олорор тойоттортон ыйытыннахха, көҥүллү[ү]ллэрэ көҥүллэ[э]бэт-тэрэ хойута[а]н кэлэн дьон да сүөһү да хоргуйан өлүө диэн, ыйыты[ы]та суох дьо-нугар түҥэттэҕинэ, тойоттор бу кинэ[э]с биһиэхэ баһын бэриммэт буолла диэн, хо-луобунай диалаҕа түбэһиннэрэн, хараҥа ха[а]йы[ы]га уктарыахтарыгар сөб даҕаны,уктараллар даҕаны. Ыспыраабньык сөбүлэ[э]бэтэҕинэ хайа да уопсастыбанай бри-гэбэри уларытарыгар сөбтөх: «Ыра[а]хтааҕы ыраах, Таҥара үрдүк биһигиттэн;ыспырабньык, сэтэтэл тугу баҕарар оҥороллоругар көҥүллэ[э]хтэр», — ди[и]ллэрыраах тыа сахалара. Билигин этиэххэ сөбтөх: балыысыйа тойотторун харахтары-гар дьон барыта көстөр аҕыйах са[а]стаах кыра оҕолор курдук. Куччугуй оҕолору 31

1907–1908 улахан дьон мээрин көрөллөрүн курдук, тойоттор көрөллөр сахалары бэй­ элэрин даҕаны. Норуот кыһалҕатын, наадатын тойоттор ыйан-кэрдэн толорбута буолаллар.САХА ДОЙДУТА Норуот былыр-былыргыттан бэйэтин туһун тойотторугар кыһаннара үөрэнэн хаал- быт. Онтон норуот бэйэтин кү[ү]һүн эрэммэт, атын үчүгэй олох быһы[ы]та баар буо­ луор сөбтөх дии санаабат даҕаны. Туора омук-тойон саха тылын даҕаны, олоҕун даҕаны билбэт буолан, үксүн тубус-туора, сөбө суох брикэсинэн, үчүгэй санаатыт- тан, баҕатыттан оҥорбутун иһин, сорох ардыгар дьону иирдэр эрэ. Үрдүкү тойоттор ыйа[а]ҕынан этэллэр: «Биһиги биллибит, урукку чонуобньуктар дьаһабыллара туох- ха да билигин сөбө суох эбит, туһата суох эбит диэн. Урукку быһы[ы] туһата суох буоллаҕына, кини оннугар саҥа үчүгэй быһы[ы]ны тэрийиэххэ сөб», — диэн. Ыра[а]х-­ тааҕы ыйа[а]ҕар ахтыллыбыт саҥа быһы[ы], сиэмистибэ диэн буолар, сахалы[ы] эттэххэ норуот бэйэтин бэйэтэ дьаһайынан олороро диэн. Урукку быһы[ы]га улуус­ уопсастыбатын кыһалҕатын толоруута тойоттор көҥүллэригэр этэ: кинилэр толор­ ботторугар толороллоругар көҥүллэ[э]х этилэр. Билигин саҥа быһы[ы]га, сиэмис­ тибэ аһылыннаҕына, норуот бэйэтин кыһалҕатын толороругар толорботугар бэйэтэ көҥүллэ[э]х буолуо. Дьон бэйэтэ билэн кыһалҕатын толорунаары гынар буоллаҕына, бастаан үчүгэйдик билиэхтэ[э]х сиэмистибэ диэн туох ааттанарын, сиэмистибэҕэ сыһыанна[а]ҕы тугу оҥорорун, хайдык кимнэ[э]х сиэмистибэни тэрийэллэрин (үөскэтэллэрин), хайдык ити гэннэ сиэмис­тибэ дьоҥҥо туһалааҕын; Өссө норуот билиэхтэ[э]х сиэмистибэ үрдүк тойоттортон хайдык тутулукта[а]ҕын. (Сороҕо суруллуоҕа) САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Сэтинньи 4 к. — №35. — С.4 (Продолжение) Үөлэсэп сэтэтэл (туоһу) көрдөрдө: мин Бүөтүр, Балыкар[п] Силэпсиэптэри ту- тан ха[а]йарга ыйа[а]х ылан бараммын, Бүөтүр Силэпсиэби булбатаҕым, Балыкар[п] Силэпсиэби тутаммын, куоракка киллэрбитим. Ол Бүөтүр Силэпсиэби көрдү[ү] баран истэхпинэ, 1-й Дьохсоҕон нэһилиэгин сугулаан дьиэни тутан олорор киһи Сопруонап мийиэха атын биэрбэтэҕэ Сой­ ууска холбоспутум диэн. Ону мин бу Б. Силэпсиэби булла[а]рымары гыннаҕа ди санаабытым. Таатта улууһун муньаҕар сыльыбатаҕым, онно Сойууска холбоспуттарын истибэтэҕим. Таатта улууһугар Си- лэпсиэптэр, ити гэннэ Митрэй Силэпсиэп (Мэҥэ) буоланнар, Сойуус наадатын, кыһалҕатын, кэпси[и]ллэр үһү диэн дьонтон истибитим. Митрэй Силэпсиэп Таатта Быраабатыгар кэлбит сурахта[а]ҕа — бу Сойуус дьонун түрмэттэн таһаарар биригэ- бэрдэ оҥостуҥ дии. Балыкар[п] Силэпсиэби мин куоракка киллэрэн истэхпинэ этэр этэ: «Мин Сойуус наад­ атын билэбин, ол иннигэр, кырдьык дьыалаҕа, буруйданар- бын кэрэйбэппин». Тохсуньу ый 24 күнүгэр 1906 сылга мин Балыкарп Силэп­сиэп­ кэ, Быбарнайын быһыытынан, ыйа[а]х биэрбитим, Бүөтүр Силэпсиэби тутаҥҥын Быраабаҕа т[и]эйэн аҕал диэн. Хабырылла Никиипэрэп19 — туоһу — көрдөрдө: Балыкар[п] Силэпсиэп ыҥы­ ры[ы]тынан тохсуньу ый 4 күнүгэр, Мааркап дьиэтигэр буолбут саха муньаҕар с­ ыльыбытым. Онно үс-сү[ү]с кэриҥнээх дьон ба[а]ллара; Сойуус, сиэмистибэ наа­ даларын кэпсэтэр этилэр. Бу муньахха хайаларыттан даҕаны элбэхтик саҥараллара Балыкар[п] Силэп­сиэп, Бүөтүр Апанааһыйап икки. Муньахха баар дьонтон өйдү[ү]- бүн Никиипэрэби, Ньукулайабы, Апанааһыйабы, Силэпсиэптэри, Бопуоптары. Бэйэ- лэрин икки ардыларыгар сүбэлэһэр эти[и]лэр ыра[а]хтааҕы суолун тохтотор чааһын. Каксарыскай диэн туоһу эттэ: Мийиэхэ, ха[а]йыллыан икки хонук иннинэ, Уйба[а]н Баһылыйап ти[и]йэн кэлэн, көрдөрдө Сойуус соҕору ыыппыт тэлэгрээмэ- тин; ити гэннэ эттэ: «билигин мин куһаҕан дьыаланы оҥоһуннубут дии саныыбын». 32

Оччоҕо мин киниэххэ эттим: «күбэрнээтэргэ быраһыаньата биэр — бэйэҥ буруй- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатгун билинэҥҥин». Онон кини кырдьык күбүрнээтэргэ сыльан, буруйун билиммитсурахта[а]ҕа; ол эрэ[э]ри, боко-бэйэрэн* сурук биэриминэ, син ха[а]йыллыбы­та. Олбириэмэҕэ муньахтар буола сыльыбыттара хас да атын Сойуус наадатыгар. ТойотторСойуус аһаллар үһү диэн истибитим. Мийигин холбос диэбиттэрин буолумматаҕым.«Туохха да барытыгар бэлэм буолуохха баар» ди[и]р этэ биир тойот. Бэрээскин бэлисимиэстэр эттэ: 1906 сылга тохсуньу ыйга куоракка элбэх са-халар тыаттан ки[и]рбит этилэр Сойуус буолбутун тэлэгрээмэ ыыппыттарын, Бу-лаатап күбэрнэтэртэн истибитин. Сойуус Никиипэрэп кыһаны[ы]тынан тэрилли-бит үһү диэн истибитим кыра соҕус дьонтон. Сойуус аһыллыытын саҕына куораккаулахан муньахтар буола сыльыбыттара; биирд­ э буоллаҕына күбүрүнээтэр дьиэтинтүннүгүн тааһын альаппыттара; раасынай со­йуус­тар аһыллыбыттара; бу маны бары-тын күбэрнээтэр билэр этэ, тойоттор Сойуустара айыллыб­ ытын эмиэ билэрэ. Минбэйэм ол Сойууска холбоспотоҕум, сэбиэтинник тойоттор холбоспуттарын истиби-тим. Бу тойоттор кэпсэтэллэр этэ: «соҕору улахан-үрдүк сууттар сабыллыбыттарүһү, онон тэлэгрээмэ ыытан ыйытан көрүөххэ, бу сурах кырдьыгын сымыйатын билэтаарыйа». Мааркап дьиэтигэр дьоннор курук муньусталлара — кинигэ ааҕаллара,кэпсэтэллэрэ, сүбэлэһэллэрэ. Бу муньахтары балысыйа билэрэ дэ кыһаммат этэ. —Муньахха ким баҕала[а]х сыльара ким да кинини буойбат, ха[а]йбат этэ. Лаһарап эттэ: Илин Хаҥаласка Скирэтинэп сэтэтэли кытта ыра[а]хтааҕы суолунхомуйа тахса сылдьыбытым. Ол бириэмэҕэ улуустарын муньаҕа эбит. Биир хоскохатанан биһэн бараннар тугу эрэ өр соҕустук сүбэлэспиттэрэ. Муньаҕы дьаһайарэтэ Уйба[а]н Апанааһыйап. Сүбэлэспиттэрин гэннэ Апанааһыйап тахсан эппитэ:«муньахха дьаамнары сабарга дьү[ү]л оҥордулар, онон эйиэхэ ат барбат». СэтэтэлБыраабаттан бара[а]ры гыммытын дьаамы тутан олорор киһи (Дьакабылап) аттарынбиэрбэтэҕэ, «мийэхэ улуус дьаам харчытын биэрбэт» диэн. Харчыга да т[и]эйиэхтэрин баҕарбатахтара; арай биир саха наймыласпытаТабаҕа дьаамыгар диэри тир[и]эрдэргэ. (Продолжение следует) САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Сэтинньи 15 к. — №38. — С.6. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Баһылай Силэпсиэп көрдөрдө: тохсуньу ыйга мин улууһум муньаҕар тахсыбы-тым. Онно Омуосап, Боппуоп буоланнар, куораттан саҥа тахсыбыт дьон буолан,кэпси[и]р этилэр туох тыл-өс баарын: сахалар мунь[у]станнар Сойуус оҥордулар,сиэмистибэ аһыллыах тустаах­ диэн сүбэлэһэллэр. Сойуус быраграаматын кимиэ-хэ да көрдөрбөтөхтөрө, кими да илии батта[а] диэн кыһайбатахтара. Сахалар сирдаҕаны ча[а]һын урут хаста да көрдөһө сыльыбыттара; ону барытын хааллараниһэр этилэр. Саха сирин быһан ыланнар бэһиэлчиктэргэ, таҥара да дьиэлэригэрбиэртэли[и]ллэрэ, сахаттан дуостал ыйыппат этилэр. Ити гэннэ ол сирдэрин саха-ларга төннөрбөттөр. Уруку бириэмэҕэ Ньукулайап диэн сахаттан дьокутаат бара сы-льыбыта саха сирин быһаара; ити гэннэ 1890 сылга оннук көрдөһү[ү] эмиэ бэрил-либитэ кыньырал-күбэрнээтэргэ, 1904 сылга саха[ла]р соҕору дойдуга дьокутааты[ы]та[а]ры сир, бэһиэлчиктэр ча[а]старыгар, бэйэлэрин икки ардыга[р] — харчытарпыттарын Дьокууск­ ай күбүрнээтэрэ көҥүллэ[э]бэтэҕэ; онон дьокутаат барбатаҕа.1905 сылга ыыппыттара сиэмистибэтэ аһыҥ, саха сирин бэйэлэригэр биэриҥ диэн. Никиипэрэп ыйыпытыгар туоһу кэпсиэри гыммытын брэдсэдэтэл тойон, «хай-дах той­ оттору сахалар саныылларын, тойоттор бэлэх эрэйэллэрин, аҕабыттар рууга * Тиэкискэ маннык суруллубут 33

1907–1908 харчытын ылалларын, атын да баттабыл ча[а]һын туоһу манна кэпсиэ суох тус­таах диэн», буойбута. Уйба[а]н Апанааһыйап көрдөрдө: сахалар Сойуус буола да илигинэ нуучча тойотторутт­ ан бэркэ атаҕастаммыт курдук сананаллара — бу тойоттор батты[ы]лла- рын быһыытынан, ыра[а]хтааҕы суола ы[а]раханын иннигэр, бу сиэмискэй бэбинэс 41 харчынан ыара[а]бытын кэннинэ, дөссө улаханнык кыһыйа саны[ы]ллара. Сойуус буолбутун билэбин, бэйэм холбоспутум, муньахха сыльыбытым. Бу туоһуну ыйытан бүтэрбиттэрин кэннэ буруйда[а]хтары көмүскэ[э]ччи (адба­ кат) Сабы­найап дуохтур Суукка эттэ: бу мин ити гэннэ Никиипэрэп даҕаны, сорох туоһулартан ыйыппыт тылларбытын Суут ха[а]лларан иһэрин быһыытынан, мин көр­ дөһөбүн, аныгы туоһулартан бу курдук диэн ыйытарга көҥүллэ[э]ҥ: «кырдьык дуо сахалар сирдэриттэн аҕаб­ ытт­ арга, бэһиэлчиктэргэ, сахалартан сөбүлэтиминэ эрэ, быһан ылан биэрэн бараннар, бэй­ элэрин сирдэрин төннөрбөттөрө? онон саха сирэ курук куччан иһэрэ? сорох сахалар сирдэрэ суох буолан кыайан и[и]тиммэттэрэ?» Онуоха Суут, «ити ча[а]һын ыйытан быһа[а]рарга биһиги оҥоһуллубатахпыт» диэбитэ. (Сороҕо суруллу[о]ҕа) ТААТТА ЫРЫАТАСАХА ДОЙДУТА Тоҕус үрэх тойоно, 1907. — Сэтинньи 15 к. — №38. — С.6. Аҕыс үрэх аҕата, Сэттэ үрэх ийэтэ, Аҕаам анах халдьайыла[а]х, Түөрт үрэх төбөтө, Бургунас анах булуҥна[а]х, Үс үрэх үөһэ Элбээр сылгы эккиннэ[э]х, Уолан киһи тойуга, Үгүс сүөһү үрэхтэ[э]х. Кы[ы]с дьахтар ырыата. Сааскы хайах ары[ы]та садырынна[а]х, Улан убаһа уҥуохта[а]х кутуруга уруйда[а]х, Күһүҥҥү сүөгэй ары[ы]та сүдүрүннэ[э]х, Эскэл тый эттэ[э]х кутуруга эгэйдэ[э]х, Сүөмэх тураҥна[а]х, Сарбыньахта[а]х эбир хамыйах талбала[а]х, Иэдьигэй бадара[а]нна[а]х. Обунна[а]х оҕоньордо[о]х, Атта[а]х киһи саҕа Дьалынна[а]х дьахтарда[а]х. Араҕас чичир аньыллыбыт, Нирэй и[и]ппит, Түөлбэ күөл саҕа Ньуоланы турулуппут, Дириҥ түһүлгэ тардыллыбыт, Баччыры барҕаппыт. Көҕөччөр биэ көньүлгэтэ, Тарды[ы] көмүс талахта[а]х, Улаан биэ уйгута Иэҕи[и] көмүс иирэлэ[э]х, Манна күөрэйбит. Кутуу көмүс хону[у]ла[а]х. Чоро[о]н айах чогуйбут, Хайҕатыан иннигэр, хатыҥ маһын Кэриэн айах кэккэлэ[э]бит, Хайаһынны[ы] ү[ү]ннэрбит, Сиэл айах сириэдийбит, Кэрэхситиэн иннигэр, титирик маһын Сэттэ сиринэн си[и]ктэ[э]х Кэк[к]элэччи ү[ү]ннэрбит, Сири иһит сиэттиспит, Таптатыан иннигэр, талах маһын Тамырҕанна[а]х талахта[а]х Тулаһынны[ы] ү[ү]ннэрбит. Лаппыра чабычах тардыллыбыт. Соноҕос аты[ы]р тумулла[а]х, Киэҥ талырҕанна[а]х Кунан оҕус хордоҕойдо[о]х, Таатта эбэ хотун Кыты[ы]лыыр сылгы кырдалла[а]х, Аатырыан аатырар эбит, Сураҕырыан сураҕырар эбит. С. Собо34

СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУОҔУЙ? Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1907. — Сэтинньи 18 к. — №39. — С.4. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Биһиги эппиппит, «сиэмистибэ аһылыннаҕына норуот бэйэтэ кыһаныахта[а]хбэй­ этин дойдутун, уопсастыбатын кыһалҕата туоларыгар, үчүгэй куһаҕан буоларынбэйэтэ быһа[а]рыах туста[а]х». Бэйэбит дойдубут уопсастыбатын кыһалҕата диэнтугу ааттыыбыт? — Кыһалҕа диэн туохха-эмэ ти[и]йиммэппит-түгэммэппит аата.Этэллэр: «киһи бурдуга да, харчыта да суох буолан кыһалҕаҕа киирбит», диэн. Ман-нык кыһалҕа сырай биир киһи кыһалҕата буолар. Уйба[а]н киэнэ-ду, Бүөтүр киэнэ-ду, Ыстапа[а]н киэнэ-ду. Маннык кыһалҕаны биир киһи бэйэтэ соҕотоҕун бэйэтинкү[ү]һүнэн толорунар. Бу үс киһи үһүөн биир тэҥ кыһалҕала[а]х буолуохтарыгар сөп.Ыарыйдахтарына бу үс киһиэхэ үһүөннэригэр наада эмчит, эм ылар сир — эмтиэкэ.Бу үс киһи биирди[и] бэйэлэрэ тус туһунан эмчиттэниэхтэрин кыаныах­тара суоҕа,улахан баай дьон буолбатахтарына. Биир киһи ти[и]йиммэтин, би[и]р киһи кыамма-тын толоруор сөп: уон киһи, сүүс киһи, нэһилиэк, улуус. Маннык киһи барыта туһанардьыалатын, уопсай кыһалҕаны толоруон баҕарыахта[а]х ким-даҕаны. Иннэ гынанэмтэнэр кыһалҕа уопсай кыһалҕа. Атын холобуру ыллахха: Төрөппүттэр баҕараллароҕолоро үөрэхтэ[э]х — суругу билэр буолуохтарын. Бу кинилэр сырай бэйэлэринкыһалҕалара. Киһи эрэ барыта биирди[и] бэйэтэ кыайан хамнаска үөрэтэ[э]ччи-ни кил[л]эрбэт, үөрэх кинигэлэрин атын-да сэптэрин кыайан аты[ы]ласпат. Хатанэһилиэгинэн, улууһунан холбоһон оскуола аһаллар. Бу үөрэх дьыалата киһиэхэ эрэбарытыгар наадала[а]х, туһала[а]х уопсай дьыала. Үһүс холобур. Икки нэһилиэк ыккардыгар наада сылдьыһалларыгар суол. Со­ҕотох киһи кыайан суолу оҥоруо суоҕа. Саха харчыта тыһы[ы]нчаннан а[а]ҕыллыбат.Суол киһиэхэ эрэ барытыгар наадала[а]х, уопсай дьыала. Ол иһин кини уопсайкүүһүнэн оҥоһуллуохта[а]х. Ара[а]ртаан санаан толкуйда[а]н көрдөххө улууска даҕаны, нэһилиэккэ даҕаныарай бэйэ бэйэлэрин ыккардыгар көмөлөһөн, уопсай эрэ күүһүнэн кыайан оҥоһул­лар дьыалалар элбэх буолаллар. Оскуола, суол, эмтэнии, кытарартан, атын даҕаныалдьархайдартан кут­танан ыстрахабыайданар дьыала, норуот аһыыр-аһа, үлэникыайбат дьону иити[и], сири ара­сынай эгэлгэлэ[э]н үчүгэйдик үлэли[и]р, хону[у]-лары, ходуһалары алдьархайдаах үөннэртэн даҕаны, кыыллартан даҕаны кыһананхарыһыйы[ы], сотуунтан дьэхсинии — бу барыта уопсай дьыалалар. Бу дьыалаларүөскү[ү]ллэр дьон уопсай кыһалҕаларыттан; кинилэри уопсай дьон күүһэ эрэ кыайар. Сорох сиргэ баар буолаллар оһуоба туһунан ойдом кыһалҕалар: Улахан уутасуох толоону уулу[у]р дьыала, онно ойу[у]ру үөскэтии, күөллэ[э]х, бадара[а]нна[а]хсирдэргэ сири куурду[у], күөлү хоруу. Маннык уопсай кыһалҕалар, дьыалалар аат-таналлар олохто[о]х сир кыһалҕалара, дьыалалара диэн. Биһиги кэпсээтибит тус туһунан дойдулар кыһалҕаларын туһун. Билигин кэп­сиэхпит элбэх дойдулар уопсай кыһалҕаларын туһун. Холобурга ылыахха Турухан20 диэн аатта[а]х дойдуну. Атын дойдулары кыт-та сыл­дьысп­ акка эрэ бу дойду дьоно олоруохтарыгар сөб дуо? — Суох. Киһиэхэнаад­ алаах ас барыта онно суох. Онно балык баар, көтөр баар, бултуохха кыылларба[а]лл­ ар; онно суох­тар бурдук, атын даҕаны үөрүйэх киһиэхэ бэрт наадала[а]хастар, таҥастар. Атын дойдуга бурдук үүнэр — ол оннугар, сэп суох, иһит суох. Үһүсдойдуга бары барыта баар буо[л]а­ н баран, сүөһүнү и[и]ппэттэр. (Сороҕо суруллуоҕа) 35

1907–1908 ОЛОХ ТУПСАРЫГАР БАҔАРБАТ САХАЛАРСАХА ДОЙДУТА 1907. — Сэтинньи 18 к. — №39. — С.4. 1906 сыл бараны[ы]тыгар Таатта улууһа Солуомап21 диэн киһи куоракка ки[и]рэн муньах оҥорон, күбүрнээтэр, дохуобунайдар сүбэлэринэн, сойуус тэрийбит «чуорн­ ай суотуньа» диэн аатта[а]х. Ол Сойуус наадата буолар былыргы олоҕунан олоруох тус­ таахпыт, ханнык даҕаны саҥа быһыы, олох наадата суох, хата саҥаны тэрийэ[э]ч-­ чилэр олоҕу-быһыыны алдьаталлар, мөлтөтөллөр. Иннэ гынан Солуомап Барньы- кыап дьиэтигэр муньах оҥорон бырысыаньыйа суруттарбыт миниистэр тойоҥҥо. Онно этэллэр эбит: муус устар ыйын 3 күнүгэр 1905 сылга Дьокуускай Уобуласка сиэмистибэ аһыллыаҕын сөп диэн ыйа[а]х тахсыбыт. Бу сиэмистибэ на[а]датыгар сахалар, ба[а]һынайдар дьокутааттара Дьокуускай куоракка ки[и]рэннэр сүбэлэһиэх кэриҥнээхтэр. Сиэмистибэ аһылыннаҕына саха олоҕо бүтүн төрдүттэн уларый­ ыах тустаах, кинилэр быһыыларын, майгыларын букатын уларытыах кэриҥнэ[э]х. Онон бу дьыала бүтүн саха бүтүннү[ү] наадата, кыһылҕата буолар. Ону кырдьык бэрт улахан суол курдук сана[а]н үрдүк суут дьокутааттар сүбэлэстинэр диэн ыйа[а]х таһаарбыт. Ол гынан баран бу дьокутааттары хайдах талан киллэрэ[э]ри куорат­ суута саха сууттарыгар ыйан ыыппатах. Онон саха, ба[а]һынай сууттара, тиэтэйэн­ нэр­ даҕаны, бэйэлэрин икки ардыгар сүбэлэһиминэ эрэ, муньаҕа суох, мээ- лэ ким түбэспити талан кэбиспиттэр. Ол туһуттан дьокутааттан элбэҕэ олус эдэр дьон үөрэхтээхтэрин эрэ иһин түбэспиттэр. Бу дьон ку­руук куоракка олохто[о]х буоланн­ ар, үөрэҕи батыһан ха[а]ланнар, тыа саха-ба[а]һынай олоҕун быһыытын билбэтт­ эр. 2) Дьокутааттар муньустан бараннар нуучча тойотторун кытта би[и]р­гэ сүбэлэһэллэрин аккастаннар, бэйэлэрэ муньах оҥорбуттар. Ону норуот истэн ба- ран санааб­ ыта «бу дьон үчүгэйдик, кыһалҕала[а]хтык үлэлэ[э]ри гыннахтара диэн биһиги уопсай наад­ абытыгар». Норуот санаата тиллибэтэ: билиҥҥэ диэри норуот билбэт сиэмистибэ туһун, хайдах быһыыла[а]хтык оччоҕо олоҕо тупсарын. Онон бу Дьокута[а]ттар тугу да быһа[а]рбатахтарын быһыытынан, биһиги аҕыс улуустан та- лыллыбыт дьон, көрдөһөбүт: көҥүллэ[э] сиэмист­ ибэ чааһын саҥа көрөргө тойотто- ру кытта би[и]ргэ; нэһилиэк, улуус муньахтарын барытын нуучча тойото дьаһыйыах туста[а]х; 5) Эн аһыны[ы]ла[а]х ыйа[а]хкын кү[ү]тэбин саха Алаҕар нэһилиэгэ Мэ- хэлэ Солуомап, уон ордуга түөрт нэһилиэк дэбиэринэйэ. Бу бырысыаньыйаҕа илии батта[а]быттар түөрт уонча киһи. Бу бырысыаньыйа сыыһата, сымыйата элбэх: 1) Хайдах быһыыла[а]хтык дьо- кутааттары талалларын нуучча тойотторо кэрдэн, ыйан биэрбиттэрэ элбэх (манна даҕаны, Бүлүүгэ даҕаны); 2) Дьокутааттар олус эдэр дьон буолбатахтар, хата кини- лэртэн сорохторо хас эмэ сыл расынай доосунаска сыльыбыт дьон (Никиипэрэп, Куобарап); онон кинилэр саха олоҕун билбэттэр ди[и]ргэ сатаммат; 3) Куоракка киир­бит дьокутааттары дьон барыта сөбүлү[ү]рэ, кинилэр сүбэлэрин холбо[о]н тэ- рийбит кума[а]ҕыларын хайҕа[а]н элбэх нэһилиэктэртэн, улуустартан биригэбэрдэр­ ки[и]р­биттэрэ. Дьокутааттар нуучча тойотторун кытта би[и]ргэ сүбэлэспэтэхтэрэ буолар манныктан: бу кинилэр биһиги майгыбытын-олохпутун билбэттэр даҕаны, биһиги наадабытыгар кыһаныахтара суоҕа, а[а]ньа да ахтыбаттар диэн; 4) Бу дьо- ну ким да дьокута[а]тынан талбатаҕа, ким да кинилэри биһиги наадабытыгар ки[и]рэҥҥит биһиги бэйэбит талбыт дьокута[а]ттарбытын хомура, сэмэли[и] сыльыҥ диэбэ[э]тэҕэ. 5) Дьокутааттар муньахтарыгар нуучча тойото холбоһор буолаҕына, тойот икки эргэ олоххо баҕарааччы дэбиэринэйдэр элбэхтэрин быһыытынан, саҥа үчүгэй олоххо баҕара[а]ччы дьиҥ норуот дэбиэринэйдэрин тыла күдэ[э]ринэ ха[а]лыах этэ. Бу Солуомап, атын да нуучча тойотторун кытта, холбоһо[о]ччу дьон кыра саха диэки санаалара өҕүллүбэт. Бэйэлэрэ эрэ туһаналларын, байалларын тэринэр дьон; ити гэннэ нуучча тойотторуттан хайҕабыл ылыахтарын баҕарар дьон. 36

СОНУН СУРАХ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1907. — Сэтинньи 18 к. — №39. — С.4. 1-й Дьохсоҕон нэһилиэгин киһитэ Уйба[а]н Сопуруонаб Тоттук диэн ыалга хонокэлбит, таһына[а]ҕы ыалга төккүччүт хоно сытара. Таһына[а]ҕы ыалтан кини хоносытар тойонун ыҥыра ки[и]рдэ киһи, онуоха бу тойон ыҥыры[ы]га тахсыбата, ма-ныаха Тоттук эттэ: «Мин тахсабын эн оннугар». Таҕыс, диэтэ дьиэлэ[э]х. Дьиэлэ[э]хоннугар тахсар. Тахсар-да арыгыны испиттэр; бу итирэн баран төрдүө буолан охсус­путтар. Өлүөхсүтү, Тоттугу үс киһи түөрт лаба[а]тыттан икки баҕанаҕа кэлгийэн та-раччы тарпыттара. Ол тарпыттарыгар үстү[ү] чиэппэр хаһы[ы]ла[а]х баҕаналарысуллары тарпыт. Онтон мооньуттан быала[а]н баран сорохтор тарпыттар, би[и]ркиһи кырба[а]быт оһоххо оттор хардаҕаһынан. Ону төккүттүү кэлбит дьахтар үсыалга сыльан тыллыы сатаабыт, онуоха би[и]р-дэ дьон кэлбэтэхтэр. Кырбаммыткиһи онон өлбү[т]. Өлөрбүт киһи сарсыарда уһуктан баран, эппит: «Мин өлүө диэнсан­ а[а]батаҕым, ол өлбүт буоллаҕа». СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУОҔУЙ? 1907. — Сэтинньи 22 к. — №40. — С.4. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Биирди[и] дойду олоҕо атын дойду олоҕуттан хайдык ситимнэ[э]ҕин ыраастыккөрдөрөрү ылыахха аны бүтүн Сибиири. Тимир суол таһаҕаһы эрэ барытын тиэйэр эрдэҕинэ Сибииргэ бары ас барытабаара, таҥас да барыта баара. Дьопооттары гытта сэрилэһэ[э]ри тимир суолга сал-лааттары, саллааттар аһы[ы]р астарын тиэйэн, аты[ы]һыт таһаҕаһын ылбат буолбут-тарыгар, биһиги бэрт на[а]дала[а]х табаарбытыгар ти[и]йиммэт буолбуппут: бурдук,саахар, арыы, кытайыскай таба[а]р барыта аҕыйа[а]н ыараабыта. Онон буоллаҕынаманнык улахан Сибиир курдук дойду атын дойдулары гытта сылдьыһан ылсыбак-ка биэрсибэккэ кыайан соҕотоҕун аны олорбот. Государстыба бары сирэ барытабэйэ бэйэлэриттэн тутулукта[а]х. Сэрии буолан, Сибиир табаар ылбат буолбутут-тан элбэх собуоттар, бабрыкалар дьэбрэпиэйскэй (соҕуру дойду) Арассы[йа]ҕасабыллыахта[а]х этилэр. Дьөссө атын холобур. Нууча дойдутун (Арассыыйа) хотугукүбиэрнийэлэрэ атыы бурдугунан аһаан олороллор. Кинилэр бурдугу атыылаһалларсоҕуруҥҥу күбиэрнилэртэн. Соҕуруҥҥу күбиэрнийэлэргэ бурдук ү[ү]ммэтэҕинэ, хо-тугу күбиэрнийэлэргэ бурдук сыаната көтөҕүллэр. Атыы бурдугунан аһаан олорордьоҥҥо олороллоро онтон ордук эрэйдэ[э]х буолар. Рассийаҕа Каспискай байҕал диэн баар. Ол байҕалтан мөлльөнүнэн бууд балы-гы бултаан аты[ы]лы[ы]ллар Рассыйа арасынай ортоку күбиэрнийэлэригэр. Ол кү­биэ­рнийэлэргэ норуот эт ыараханыттан балыгы бэркэ сиир. Элбэх балыгы бултаа­тахтарына балык чэпчи[и]р, аҕыйаҕы булта[а]тахтарына — ыарыыр. Онтон төһө-эмэыраах (сү[ү]стүү көстөөх) сирдэргэ үлэһит дьон сиир балыктара ыараан туохтары­гар-да ти[и]й[им]мэт буолаллар. Бу холобурдартан көрдөххө билигин чугас-чугаста[а]ҕысирдэр эрэ олохторо бэйэ бэйэлэриттэн ситимнэ[э]х буолбатах, ыра[а]х ыра[а]х дасирдэр олохторо тардыһы[ы]лаах. Өйдө[ө]н аахпыт киһи билигин өйдүөҕэ билиэҕэ дойду уопсай кыһалҕатыттанатын дьөссө кыһалҕа баарын, хас даҕаны чугастааҕы дойдулар уопсай кыһалҕаларын,нуучалыы эттэххэ «Уобласнай кыһалҕалары». Дөссө баар государстыба бары сиринбарытын уопсай кыһалҕата. Урут биһиги холобурга ылбыппыт бурдук үүммэтин. Бэйэбит государстыба-бытыгар бурдук ү[ү]ммэтэҕинэ хантан кинини ылыллыай? Омук сириттэн аты[ы]-лаһыахха сөп. Омук сирин брэбитэлстибэтин кытта билсиэххэ сөбүлэһиэххэ наа- 37

1907–1908 да, кини биһиги кыһалҕабытынан туһанан бурдук граньысаны туорурун инигэр ылар харчытын элбэтэн, биһигини тэмтэриппэтин диэн.САХА ДОЙДУТА Госудаарстыба быыһын, граньысаны туоруур бурдук, атын да бары таба[а]р. Биһиги да государстыбабыт омук сиригэр бэйэтин табаарын ыытар. Онтон бэрт наада буолар омук брэбитэлст[и]бэтин гытта биһиги брэбитэлст[и]бэбит бэйэ- тин дойдутугар туһала[а]х торгуобай догобоору оҥосторо. Маннык догобор-уопсай г­ осударстыбанай дьыала буолар. (Сороҕо суруллуоҕа.) САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Сэтинньи 25 к. — №41. — С.4. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Абыраамап көрдөрдө: ыра[а]хтааҕы суолун от-бурдук ү[ү]нүмүнэ хойутаппыт- тара. Мийигин сойу[у]с муньаҕар ыҥырбыттарын ки[и]рбэтэҕим. Арҕа[а] хаҥаласка кулуба буоламмын ыра[а]хтааҕы суолун тохтоппуттар диэбиттэригэр, муньах оҥорбутум. Ньукулайап дьоҥҥо кэпси[и]рин истибэтэҕим; мийэхэ бэйэбэр этэр этэ: «Сойуус быраграаматын сөбүлү[ү]бүн» диэн. Ол муньахха, сахалар бэйэлэрэ атын дьиэҕэ муньустаннар, сойу[у]с б[ы]раграаматыгар илии баттаабыт этилэр. Ону истэн бараммын мин барыларын ыҥыран ыламмын ыйыта сыльыбытым: «кыр- дьык сойууска холбостугут дуо?» диэн. Оччоҕо бары эппиттэрэ: «биһиги бэйэбит көҥүлбүтүнэн, баҕабытынан ыра[а]хтааҕы суолун төлө[ө]бөккө санаатыбыт». Ньукулайап сэтэтэл көрдөр[д]ө: илин Хаҥаласка сойуус дьыалатын силиэстибэ- лии сыльаммын истэрим — төрүт хамытыаттан, Никиипэрэптэн сойуус быраграама- та тахсыбытын; Апанаһыйап, Ыстапа[а]нап, Силин буоланнар дьоҥҥо бу быраграа- маны кэпси[и]ллэрин, сэһэргииллэрин. Баһылай Бопуоп көрдөрдө: Татта улууһун муньаҕар Балыкар[п], Бүөтүр Сэлэп­ сиэп буоланнар сойуус ча[а]һын кэпси[и]ллэрэ, дьону илии бататалларын көрбөтө­ ҕүм, мийиэххэ, туох эрэ кыһыл сурукта[а]х кума[а]ҕыны, Балыкар[п] көрдөрөн эрэрэ даа мин онно кыһамматаҕым. Ларыйанап туоһу көрдөрдө: Хаптаҕай нэһилиэгин муньаҕар суруксуппут Силин сойуус быраграаматын ааҕан биэрбитигэр, баар эрэ дьон бары сөбүлүөммүт илии баттаабыппыт, сойууска холбоһоммут. Өхтөм нэһилиэгин муньаҕар сахалар, Ньу- кулайап суруксукка аахтаран истэннэр, эмиэ холбоспуттара. Бүтүн улуус муньаҕар буоллаҕына суруксут эрэ киһи барыта дьоҥҥо ааҕан кэпсиэн биэрбиттэрэ сойуус быраграаматын. Ол суруксуттар эбэ[э]һинэстэрэ буолар: үөрэҕэ суох сахаҕа, сурук- суттарбыт биһиги наадабытын кыһалҕабытын кинигиттэн-суруктан көрөннөр, кэп- сиэн быһааран биэрбэт буоллахтарына, кинилэр биһиэхэ тугу туһалыахтарай? Мин бэйэм сойууска холбоспутум, көрсө эрэ түспүт киһибэр кэпси[и]р этим. Ити гэннэ бу күбэрнээтэр ыйа[а]ҕа тахсыбытыгар куттанаммын суукка дьыала биэртим: «Мин сойуустан акка[а]станабын» диэн. Ньоустуройап көрдөрдө: мин нэһилиэгим сойууһу истэн баран муньах оҥордо. Оччоҕо биһиги ыра[а]хтааҕыбыт суола ки[и]рэн турар этэ. Биһиги нэһилиэктэн до- хубуордарга 450 дэһэтиинэ сири быһан ылбыттара. Ол быһыытынан, сүбэлэһэн б­ араммыт, сойууска холбоһуохха ди санаабытпыт. Ити гэннэ, аҕыйах хонон барам- мыт, куттанаммыт, мэлдьэһэн кэбиспитпит. (Сороҕо бэчэ[э]ттэниэҕэ) 38

СЭТИНЬИ ЫЙ 19 КҮНЭ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1907. — Сэтинньи 25 к. — №41. — С.4. Бу аны саҥарды[ы] Бүлүүттэн икки киһи, сахалыы суруйан хаһыакка бэчэ[э]т-тээҥ диэн сурук ыыппыттара. Бу суругу ылалларыгар сахалыы суруйары тэрийэ[э]ч-чи дьон, бэйэлэрэ үчүгэй буолалларын саны[ы]р дьон ба[а]ллар эбит диэн, үөрэсана[а]быттара. Бу сурус[с]ан кыһалҕаны билсэр кирдьик үөрүүлээх суол буолар. Ньу[у]чалар даҕаны атын даҕаны омуктар былыр былыргыттан хаһыакка атын дакинигэҕэ бэйэлэрин кыһалҕаларын, тойоттор буойдаллар даҕаны, суруй­ а сатыыл­лара: суруйаннар бэйэлэрин олохторун тупсараллар, тойоттор бат[т]а­былл­ арынмөлтөтөллөр. Ханнык эмэ той[о]н алҕастаах буоллаҕына, өскө дьыала (үҥ[сү]ү)б­ иэр­дэххэ, тойоттор бэйэлэрин икки ардыгар сабсан кээһэллэр: оттон бу алҕастарынхаһыакка баттаатахха, бэйэлэрэ кыбысталлар, бииринэн, үрүт тойоттор биллэхтэри-нэ, баҕар сөбүлүөхтэрэ суоҕа диэн, иккиһинэн тойоттор, син атын дьон курдук, төһөда куһаҕан буолтарын иһин, биһигини сирбэтинэр, хайҕаатынар дии саныыллар. Сурус[с]уу дьон олоҕун тупсарара уруккуттан биллэр. Ханнык даҕаны үтүөүөрэх, үтүө майгы суругунан тарҕаммыта; сурук үөдүйэ илигинэ, ханнык даҕаны үтүөүөрэхтэ[э]х, өйдө[ө]х киһи санаабыт санаата, эппит тыла дьоҥҥо тарҕаммакка хаа­лар этилэр. Билигин, маннык дьон тыллара суруллан, сылтан сылга үөрэх кинигэ-тэ элбэ[э]н, тарҕанан иһэр. Бу кинигэлэртэн үөрэнэн, дьон сыл а[а]йы олохторунтупсаран иһэллэр. Хас та сыл буолла Калымаҕа сыл а[а]йы сут буолар буолта. Уруттойоттор маны билэ-билэ хотон кыһаммат этилэр. Быйыл бу чааһын хаһыакка суруй-буттарын кэньэ, тойоттор, уйаларыгар уу киирбит курдук, тиэтэйэн арасынайда[а]нхарчы хомуйарга барбыттара бу сутаабыт дьоҥҥо ыытаары. Би[и]р даҕаны сутаан­олорор киһи хараҕын уута кууран, ытыыра у[у]райдаҕына — улахан үтүө суол буол-бат дуо? Иньэ гынан биһиги да олохпут, хаһыат үөдүйэн, тупсарыгар ти[и]йэн ту-рар. Бу хаһыат, Дьоку[у]скай уобулаһын дьонугар ордук көдьү[ү]стээх буоллун диэн,сахалы[ы] сурус[с]ар тэриллибитэ. Саха ыккардыгар дьин үөрэх тарҕана илик, сахаттан орто да үөрэҕи ылбыт бэртаҕыйах баар. Онон ханнык эмэ улууска, нэһилиэккэ даҕаны баттабыл көстүбүтүниһин нууччалыы үчүгэйдик суруйан биллэрэр киһи бэрт аҕыйах баар буолуо. Ньу[у]-чал­ ы[ы] суруйары көрөөччү дьон, үлэлэрэ элбэх буолан алҕас суруллубут суругу­хотон көннөрө сыльыбаттар, көньөрү сөбө суох диэн бэчэ[э]ттэ[э]бэккэ кэһэллэр.Онон наадала[а]х да тыл дьоҥҥо тарҕаммакка иһиллибэккэ ха[а]лыан сөбтөөх. От-тон сахалыы суруйар буоллахха, бу суругу би[и]тэр сахалар, би[и]тэр саха диэк-ки сан­ аа­лара өҕүллэр ньу[у]чалар көрөллөр; сахалыы сурук аҕыйаҕын быһыытынан,онон үлэ аҕыйаҕын, быһыытынан, көннөрөн да бэчэ[э]ттиэхтэрин сөптө[ө]х; ол кэн-нэ саха суруга ньууча суругунааҕар чэпчэкитин быһы[ы]тынан, сахалы[ы] суруйаргаалҕаһанара да аҕыйах буолуохта[а]х, өйдө[ө]н дьон суруйарын көрөн суруйдахха. Бусахалыы бэчэ[э]ттэммит бэлиэ тыл тарҕанара да дөбөҥ буолуохта[а]х: ньу[у]чалы[ы]суруллубуту киһи эрэ ааҕан үчүгэйдик бөрөбүөттэ[э]н биэрбэт, оттон сахалыы ааҕаүөрэннэҕинэ, сахалыы суруллубуту, киһи туох да иҥнигэһэ суох өйдүөхтэ[э]х. Баҕар хойут, олох уларыйдаҕына саха бэйэтин тылынан сурус[с]ара, оҕотунүөрэтэрэ, үөрэхтэ[э]хтэр суруйбут кинигэлэрин сахалыы а[а]ҕара кэлиэҕэ: ханныкда омук бэйэтин тылын улахаҥҥа уурар, бэйэтин тылынан сурус[с]арын, кэпсэтэ-рин сөбүлү[ү]р; сир үрдүгэр баар омук барыта биирдэ суруйар, ааҕар буолан ха[а]лбатаҕа; ол курдук сахалар даҕаны баҕар улам-улам үөрэхтэ[э]х буолуохтара. Ол дабуоллар бэйэбит кыһамматахпытына үөрэх даҕаны, сахалыы да сурус[с]ар дөбөҥнүкүөдүйүө суоҕа, биһиги үчүгэй буоларбытыгар бэйэбит кыһаныах туста[а]хпыт. Сахаолоҕо киһи «эчи хаар[ы]аны» диэн курдук буолбатах: тойот да баттабыла, ба[а]йдарбатты[ы]ллара, аҕабыттар бэрик эрэйэллэрэ атын да куһаҕан, киһи тугустар кур-дук диирэ, саха олоҕор элбэх. Ол туһуттан биһиги бары саха суруга тарҕаннын диэнкыһаныах туста[а]хпыт, үчүгэй бэлиэ тылы дьоҥҥо иһитиннэриэхтэ[э]хпит. Ньу[у]ча 39

1907–1908 САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭСАХА ДОЙДУТА 1907. — Сэтинньи 29 к. — №42. — С.6. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Оконооһой Силин көрдөрдө: 1904 сылга сахалар, Бөтөрбү[ү]ргэ дьокутаат ы­ ытаар­ ы, харчы хомуйа[а]ры кыммыттарын Булаатап күбэрнээтэр көҥүллээбэ[э]- тэҕэ. Ону сахалар бэркэ сөбүлэ[э]бэтэхтэрэ; тойоторбут биһиги бэйэбит харчыбы­ тын бэйэбит туттарбытын көҥүллэ[э]бэттэр, биһиги көрдөһүүбүтүн үрдүк суут­тарг­ а ти­ риэпп­ эттэр, ди[и]ллэрэ. Ити гэннэ бастыкы госудаарстыбаннай Дуума аһылыннаҕына сахаттан дьокутаат Дуумаҕа барар ыйа[а]ҕа суоҕа, ол туһуттан сахалар­улаханнык атаҕастаммыт, баттаммыт курдук санааннар икки төгүллэ[э]н соҕуру тэлэгэрээмэ ыыта сыльыбыттара. Бу маныаха туох да эппиэт кэлбэтэҕэ. Онуоха сахалар дөссө улаханнык кыһыйбыттара. Ол гэннэ хаһыат кэпсэ[э]нинэн даҕаны, арасынай муньах- тар, ча[а]һынай даҕаны дьон этэллэринэн, сахалартан сорохторо саныыллара  — биһигиттэн Думаҕа дьокутаат ылыахтарыгар диэри, биһиги сирбитин бэйэбитигэр бас биллэриэхтэригэр диэри, ыра[а]хтааҕы суолун тохтотуохха хайдах буолуой диэн. Сол бириэмэҕэ мин куоракка ки[и]рэн бараммын, бэйэм билсэр киһибэр, Никиипэ- рэпкэ, бардым. Киниэхэ хас-да ыалдьыт баар. Бу дьон Никиипэрэби бу ал­тыньы ый 17 күнүгэр тахсыбыт маньыпыаһы биһиэхэ быһааран кулу диэн көрдөстүлэр. Ба[а]р эрэ дьон бары кэпсэтэн бардылар: хайтах кыннахпытына бэйэбит олохпу- тун, быһыыбытын көннөрүөхпүтүй? бу соҕуру дойдуттан тоҥ нуучча тойотторо кэ- лэннэр биһиэхэ тугу туһалы[ы]лларый? хайдах кыннахпытына биһиги көрдөһүүбүтүн а[а]ньа ахтыахтарай? биһиги ыыппыт кума[а]ҕыларбыт көрүллүөхтэригэр диэри ыра[а]хтааҕы суолун тохтоттуохха хайдаҕый? Никиипэрэп эппитэ: «бу бүтүн саха дьыалата буолар, онон билигин быһаара тардарга сатаммат, ол иннигэр норуот- тан бэйэтиттэн, муньах оҥорон, ыйытан көрүөххэ баар». Ону сөбүлээммит тохсуньу ыйын 4 күнүгэр Мааркап дьиэтигэр муньустарга сүбэлэспитпит, норуот тугу этэрин билэ[э]ри. Ити гэннэ мин, дойдубар тахсан бараммын, истибитим куоракка сойуус оҥорбуттар, ыра[а]хтааҕы суолун тохтопуттар диэн. Мин улууспар элбэх нэһилиэк оччоҕо харчыларын Балаадаҕа киллэрбит этилэр, сорохторо харчылара суох буолан Өлүөхмэттэн таһаҕас тиэйэ[э]ччилэри күүтэллэрэ. Онтон Быраабаҕа кэлбиттэр, дьон барыта ыйыталлара мийигиттэн: «Хайа туох­ эмэ биллэри[и] биһиги көрдөһү[ү]бүтүттэн соҕуруттан кэллэ дуо?» Муньахха баар­ дьон Сойууһу истэн бараннар бэйэлэрэ баҕаларынан, көҥүллэринэн Сойуус­ка холбоспуттара — кинилэри ким даҕаны кыһайбатаҕа, биһиги суруксуттар эбэ[э]- һинэспит быһыытынан сойуус быраграаматын ааҕан, кэпсиэн эрэ биэрэр этибит. Бу кылаабынай хамытыат силиэннэрин хаайбыттарын кэннэ, күбэрнээтэртэртэн у­ луус­тар а[а]йы ыйа[а]х тахсыбыта: Сойууска холбоһор, Сойууһу сөбүлүүр дьонно- ру салла[а]ттарынан кыртаран тохтотуом диэн. Маннык ыйа[а]х тахсыбытын кэннэ сахалар мэлдьэһэн барбыттара, биһиги Сойууска холбоспотохпут, ити суруксуттар бэйэлэрэ оҥорбуттара, суруйбуттара диэн. Ол кэнниттэн дөссө сурах баара кы­лаа­ бынай хамытыат силиэннэрин ыйаан ду, ытан ду өлөр[ү]өхтэрэ үһү диэн. Мантан дьэ сүрдэ[э]хтик куттананнар сахалар бэйэлэрэ мэлдьэһэллэр — сорох дьону сы- мыйанан хобулу[у]ллара. Мин бэйэм буолахпына куттанаммын, күбэрнээтэргэ сайа­ былыа­ньыйа биэрбитим сыыһа, алҕас Сойууска холбоспуппун диэн. Би[и]р буруйдана[а]ччы бу туоһуттан ыйыппыта: Скирэппинэп сэтэтэл эппэтэҕэ дуо: «бу сордоох эппэлиэт суоҕа буоллар мин бэйэм даҕаны быраграамаҕа илии баттыам этэ диэн?» Ону туоһу этээри гыммытын брэдсэдээтэл тойон көҥүллэ[э]бэтэҕэ. 40

БҮЛҮҮТТЭН ЫЫТЫЛЛЫБЫТ СУРУК Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыат 1907. — Сэтинньи 29 к. — №42. — С.6. Бүлүүгэ олоро[о]ччу дьон биһиги атын уокрукка ти[и]йдэхпитинэ, этэллэр:«Бүлүүскэй туоҕу да билбэт, көрбөт киһи». Ол ди[и]ллэрэ, мин санаабар бэрт сөп.Былыры[ы]ҥҥы дьылга Дьокуускай куоратын иһигэр аҕыйах саха дьон «сойуус»оҥостубуттар үһү. Оннук кэпсээн иһилиннэ; ону истэн баран, Бүлүү баайдара бэй­ э­лэрин ыккардыгар кэпсэппиттэрэ: «Ол курдук оҥостоллоро ама сөп буолаҕай суут­көрү[ү]түгэр, ити оҥостууларын иһин түрмэҕэ олоруохтара, саха олоҕун буорт­ у­гы­наар­ ы гыннахтара», диэн. Онтон аҕыйах хонон баран биһиги упрабабыты­гар­кэлбитэкүбрүнэтэр тойон ыйа[а]ҕа, — «сойуус оҥостубут дьону, ыраах да олор­ он холбосп­ утдьону барыларын ха[а]йыыга хаайталы[ы]рга». Ол гынна суутка­кө­ҥүлүн биэр­бэт­киһибаар буоллаҕына, тутан ылан ха[а]йыыга хаайарга. Оннук ыйааҕ­ ы истэн­баран, барыбаайдар эппиттэрэ: «Ол иһин олуста[а]быттара эбэ[э]т, оргууй­соҕус оҥостубаккасударыскайдары батыспыт буоланнар, бүтүн саха олоҕун буорт­ улаатылар». Сорохдьон сана[а]тыгар, «сойуус» оҥостубут дьон бэйэлэрин бэр­тэригэр эрэммэтэхтэ-рэ буолуо: эт-ха[а]н уру[у]ларыгар бүтүн саха аймаҕар эрэммиттэрэ буолуо, өскөдьүүлгэ тирэннэхпитинэ бары дьоммут биһиги туспутугар суут иннигэр утары ту-ран үҥсүөхтэрэ, быыһыырга тэриниэхтэрэ дии сана[а]быттара буолуо. Биһиги Бүлүүдьоно, ол сойуус оҥостубут дьон дьү[ү]лгэ тирэнэн батталла[а]х дьаһалга баттананхараҥа хаайы[ы]га хаайыллыбыттарыгар хааммытын хамнаппатыбыт, дьоммутунаһымматыбыт, хаан уруубутун хабаан тардыспатыбыт — үҥсүүнү даҕаны, көр[д]ө­-һүүнү даҕаны тэрийбэтибит. Онон бары Бүлү[ү] баайдара, оҥостубуттарын истэнбаран, кэпсэппит кэпсэти[и]лэрин төлөрүппэтилэр, санаабыт сана[а]ларын ула-рыппатылар. Ситинник түктэри сана[а]бытыгар бэйэ бэйэбитин хабаан тардыһанхарыһыспаппыт иһин, сүбэ сана[а] холбо[о]боппут туһугар биһиги, Бүлүү дьонун, атынуокрук дьоно этэллэр: «Бүлүүскэйдэр тугу-да билбэт-көрбөт тыа дьоно». Улуустар-тан сорох эдэр дьон үрдүк суут үтүргэннээх дьү[ү]лүттэн, батталла[а]х дьаһалыттантутурҕанан, хааннарын хамнатан, хабаан тардыһан, дьоннорун аһынаннар, Дьоку[у]с-­кайга киирэн сүбэ-санаа холбоон, үҥсүүнү тэрийээри, көрдөһүүнү оҥорооругыммыттарыгар, бары баайдар саба саҥаран кэбиспиттэрэ: «Аны эһиги ол дьонкөтүүлэрин көтөн, хардыыларын хааман, суолга түбэһээри гынныгыт дуо», диэн-нэр. Сол-да гыннар баайдар тылларын истибэккэлэр, ол эдэр дьон муньустаннар­Ыра[а]х­тааҕы аатыгар көрдөһү[ү] сурук оҥостубуттара үһү, сойуус дьонун хараҥаха[а]йыытт­ ан босхоло[о]ҥ диэн. Ити гэннэ быйыл атырдьах ыйыгар Сунтар упрабатыгар кэлбит үһү күбүрнэтэрсүрк­ үлээрэ, аҕабыттарга салыбаньаларын үрдүгэр дохуот-бэрик бэриллибэтин, кимсөб­ ү­лээбит биэрэрин туһа. Ол сүркүлээр атын улуустарга кыра норуокка иһиллэн ту-рар. Сунт­ аар упрабатыгар сэтиньи ыйга диэри кыра норуокка иһиллэ илик; дохуот-бэриги аҕабыыттар күчүмэҕэйдик ылаллар үһү: күннээх түүн сүөһүнү аҕала турал-лар ди[и]ллэр. Ол улууска урут кыра норуот аҕабыыттар салыбаньаларын <...> дохуот-бэрикылбаттарын истибэт этилэр. Куттана-куттана биэрэллэр, өскө биэрбэтэххэ түктэрибуолуо дии саны[ы]ллара. Биэрэллэрин үрдүгэр сорох аҕабыыт ыальа сытар киһиэхэсобуорубайдыы кэлэн баран, собуорубайдыан иннигэр этэр: «Эһиги мийиэхэ тугубиэрэҕит» диэн. Онуоха өскөтүн биэрэллэр биэс алта солкуобайы; онтон аҕабыытмыынан кыйаханар; ол гынан баран этэр: «Оҕуһу ду, ынаҕы ду биэриэх туст­ а[а]х­ ­хыт». Аҕабыт кы[ы]һырбытыттан куттанан быстар дьадаҥы ыал да буоллар соҕотохынахтааҕын иһин сонтун биэрэр; баай соҕус буолаҕына, оҕуһу ду, би[и]тэр аты дубиэрэр; оччоҕо эрэ собуорубайдыыр. Ол дохуоттарга баҕалара хаммакка, сорохаҕабыыттар туох даҕаны на[а]даҕа туруо суох, атыыга да барыа суох сэ[э]кэй сэптэ-рин өрө сыаналаан, икки үс мөһө[ө]ктө[ө]ҕү бастаах эрэ киһини барыларын сурутта-ран, харчы ыланнар латыарыйа о[о]ньу[у]ллар, дьадаҥы киһи да буоллар аҕабытынтылын быһа гыммакка, таарыйа сотору көрү көрөөрү, аҕабыыт саалатын өҥөйөөрү, 41

хара көлөһүнүнэн булбут икки үс солкуобай харчытын биэрэн латыарыйаҕа киирэр. Биир аҕабыыт биирдэ латыарыйа оньоппутугар санаата.*1907–1908 БҮЛҮҮТТЭН ЫЫТЫЛЛЫБЫТ СУРУКСАХА ДОЙДУТА 1907. — Ахсынньы 2 к. — №43. — С.5. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) туолбакка, иккитэ латыарыйа оҥорбут үһү диэн кэпси[и]р этилэр. Ол гынна­ сол аҕабыт кыра дьон[у] сутуругунан даҕаны, маһынан даҕаны кырбыыр үһү диэн кэпси[и]ллэрэ. Сорох аҕабыыттар табаар тута атыыһыт буолаллар. Сорохторо­хаар­ тыһыт буолан дьону сү[ү]йэллэр. Онон мин сана[а]бар сорох аҕабыыттар кыра но- руоту эргитэ сыльан харчыларын оҕотун барытын хомуйан ылаллар. Ситинник Бүлүү аҕабыыттарын курдук быһыылаах, майгылаах кыра норуоту батты[ы]р, атаҕастыыр суох, атын окруктарга иһиллибэт. Хаһан Бүлү[ү] дьоно харахтара сырдаан, кул­ га[а]х­тара аһыллан, ситинник куһаҕан быһы[ы]ла[а]х, майгыла[а]х, батталла[а]х аҕабыттары үрдүлэригэр баар үрдүк сууттарыгар тыллыахтарай? Үчүгэйи куһаҕаны өйдө[ө]бөппүт иһин, биһигини атын уокрук дьоно Бүлүүгэ төрөбүт «Ойу[у]р киһитэ» диир буолбаттар дуо? Бүлүүскэй Сэттини ый сү[ү]рбэ иккис күнэ ХАҺЫАТ БИЛЛЭРИ[И]ТЭ 1907. — Ахсынньы 2 к. — №43. — С.5. Биһиги сахалыы сурус[с]ары тэри[йэ]эччи дьон, Бүлү[ү]ттэн сахалыы суруйан ы[ы]ппыт дьоҥҥо, улахан баһыыбаны ы[ы]табыт; аны даҕаны суруйар буолуҥ диэн көрдөһөбүт; биһиги суруйарбытын өйдө[ө]н үтүгүннэрэргит буоллар, ордук үчүгэй буолуох этэ; оччоҕо биһиги, эһиги суруйаргытын көннөрөн, эрэйдэниэ суох эти- бит. Саха аасбыкыбатын бэчэ[э]ттэтиэхпитин харчыбыт суох, онон биһиэхэ кы[ы]- һырымаҥ, үөрэппэккэ эрэ үөрэх, эрэйэллэр диэн. «Бүлүүскэй», «Нө[ө]рүктээйи» даҕаны суругун көннөрөн баран бэчэ[э]ттиэхпит. Аны суруйдаххытына, ханна оло- роргутун үчүгэйдик быһааран суруйар буолуҥ: хаһыат тойоно ону билиэх туста[а]х. СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУГУЙ? 1907. — Ахсынньы 2 к. — №43. — С.5. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Хонуу да уу сэриитэ, тимир суол тутуута бүтүн государстыбаҕа на[а]далаах суол­лар. Государстыба бары сиригэр наадала[а]хтар эмчиттэр, инсэниэрдэр, хай- дык оту маһы үчүгэйдик ү[ү]ннэрэргэ үөрэммит агроном диэн а[а]тта[а]х дьон. Бу дьон бэйэлэрин үөрэхтэригэр үөрэниэхтэригэр сөп унибэрситиэт диэн аттаах улахан оскуолаларга, атын даҕаны үрдүк үөрэххэ үөрэтэр сирдэргэ. Онтон улахан үөрэххэ үөрэтэр оскуолалар ороскуоттара уопсай государстыбанай кыһалҕа буолуохта[а]х. Маннык кыһалҕалар толоруллуохта[а]хтар бүтүн государст[ы]ба кү[ү]һүнэн. Госу- * Этии бүтүүтэ хыһыат кэлэр нүөмэригэр кэлэр.42

дарстыбанай кыһалҕалары барытын ааҕан саабачча, маннык манныктар диэн этиэх- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатхэ сатаммат. Ханнык уопсастыбанай кыһалҕаны биһиги бэйэбит дойдубут эрэ киэнэ,ханнык кыһалҕаны — уопсай государстыбаннай кыһалҕа диэн, атын тылынан эттэх-хэ ханнык уопсуостбанай кыһалҕаны бэйэбит эрэ кү[ү]спүтүнэн толоруоҕу, ханны-гы — бүтүн государстыба кү[ү]һүнэн толоруоҕу билиэхтэ[э]х норуот бэйэтэ хайдыккөрөрө саныыра. Мантан билигин ыраастык көстөр: норуоттан хомуллар тардыы,налуог сорҕото барыахта[а]х уопсай государстыбанай кыһалҕалар толору[у]лары-гар, сорҕото хомуллубут сирин уопсуостбанай кыһалҕаларын толоруутугар. Уопсай государстыбанай кыһалҕалар чугаһыыллар туһунан сир туһаларыгар; ту­һунан сир кыһалҕалара эмиэ чугас буолуохта[а]хтар бүтүн государстыбаҕа. Туһунан сир даҕаны, уопсай государст[ы]ба даҕаны кыһалҕаларын сөптө[ө]хтүктолор[ор]тон тахсар норуот үчүгэйдик олороро. Государст[ы]ба арай бары сирэ барыта үчүгэйдик олорор буоллаҕына — к­ ү[ү]с-тээх,­баай буолар, аатырар. Дьон дьадьайар, ыалдьар буоллаҕына, үөрэммэтиттэнтугу да билбэт буоллаҕына, государстыба мөлтүүр. Сир сир, уопсай даҕаны государстыбнай даҕаны кыһалҕаларыттан көстөр өссөманнык: государстыбаны бүтүннү[ү]түн салайыыны дьаһайа[а]ччы үөһэҥи упраблиа­нийа баар буолуохта[а]х; өссө баар буолуохта[а]х государстыба тус-туһунан сиринсалайан дьаһайа[а]ччы упраблианиалар. Оччоҕо эрэ дьон олоҕун быһыыта сөптөөхүчүгэй буолуохта[а]х. Биһиги үөһэ[э]ҥи брэбитэлстбабыт, бэйэтэ Бөтөрбү[үр]ттэнкубиэрнэтэрдэри, ыспрабньыктары, сэтэтэллэри, атын даҕаны чануобнийукта­рык­ өмөлөһүннэрэн дьаһайарын бэрт үчүгэй, сөптө[ө]х дии саны[ы]р этибит: бэ­йэтэ­кы­һанар этэ ханна хас ханнык оскуоланы аһар туһун хас эмтэнэр сири, болнисаны аһартуһун, ханнык суолу оҥорор, ханнык бурдук сапааһын сут дьыл кэлэригэр оҥостортустарын; кыра да суолга кыһанар этэ: ыйар этэ хайа суорт коттуопуйу ыһыаххасөптө[ө]ҕүн, дьиэ үрдүн тугунан сабыахха сөптө[ө]ҕүн. Барыы дьаһабыл барытаүөһэттэн, би[и]р сиртэн тахсара. Кэнники бу кыһаныылар бэрт туһаны аҕалалларабиллибэтэ. Норуот тугу да билбэт, сыллата аайы дьадьайар, ыарыйдаҕына эмт­ ээч­чида эмт да суох буолар, хонуулара туһаны биэрбэттэр, атын да ти[и]йиммэтэ элбэх...Маннык быһыы буолтун кэннэ барыы дэриэбинэлэр, атын да дьон олорор сирдэринкыһалҕатын барытын билэн, кэмигэр сөптө[ө]ҕүн көрөн көмөлөһүөххэ бэрт күчүмэҕэйбуолар. Онтон брэбитэлстыба арасынай сирдэр уопсуостыбанай кыһалҕаларынсорҕотун норуот бэйэтин дьаһайарыгар, бас билэригэр биэрэргэ уурда, атынныкэттэххэ сир сир а[а]йы тус туһунан прабылыаньлары (салайыыны) аһарга уурда. Соннук быһы[ы]ттан Арасыйаҕа сорох күбиэрнийэлэргэ түөрт-уонтан тахса сыл­ла[а]ҕыга аһыллыбыта сиэмистибэ. Аны сиэмистибэ аһыллар биһиги да Си­би[и]р-б­ итигэр. Биһиэхэ бу саҥа аһыллар сиэмистибэ туохха кыһаныахтаҕый? Сиэмистибэ­билэн кыһаныаҕа маннык бэйэбит дойдубут кыһа[лҕ]аларын тустарын: оскуолалартустарын, ыстрахыбай дьыала туһун, эмтэнии туһун, норуот аһыыр-аһын туһун (от,бурдук сапааһын туһун), үлэни кыайбат кумала[а]ннары иитэр туһун, бурдугу ыһардьоҥҥо дэлэйэрин туһун, дьоҥҥо туһала[а]х сэптэри булан тупсаран оҥорор туһун,хонуулары, ходуһалары алдьархайдаах үөннэртэн даҕаны, кыыллартан даҕаны кы­һанан харыһыйы[ы] туһун, үрүҥ хара сүөһү өлү[ү]лэриттэн дьэхсинии туһун, атындаҕаны бэйэбит дойдубут харчытынан, кү[ү]һүнэн толоруллар кыһалҕалар тустарын. (Сороҕо бэчэ[э]ттэниэ) СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУОҔУЙ? 1907. — Ахсынньы 6 к. — №44. — С.5. (Сороҕо бэчэ[э]ттэммитэ) Бил[и]гин бэйэ бэйэбит дойдуларбыт кыһалҕалара диэн туох ааттанарын би-лэн бараммыт, өйдө[ө]н көрүөҕүҥ хайдак чонуобньуктар салайан дьаһайар буоллах- 43

1907–1908 тарына, бу кыһалҕалар толоруллубуттарын, аны даҕаны толоруллалларын биһиги ыра[а]хтааҕыбыт сиригэр. Урук бу туһун быстаҕы аҕыйаҕы кэпсэ[э]биппит. БилигинСАХА ДОЙДУТА оруннаахтык кэпсиэхпит. Холобурга ылыахха Уркускай күбиэрнийэни. Норуот үөрэнэрэ Уркуускай күбиэрнийэҕэ ахсаанынан баар икки тыһыынча тыһыынча аҥаара дэриэб­ нэлэр атын даҕаны куораттан туспа дьон олорор сирдэрэ. Онно барытыгар олорор мүллүйөн аҥара киһи. Бачча элбэх дьоҥҥо 1905 сылга баара үс сүүстэкэ оскуола. Өскүтүн эттэх- хэ биирди[и] оскуола — балтараалыы тыһыынча киһи аайы. Бу оскуолалар сир-сир аайы тэҥник аһыллыбатахтар: сорох сиргэ хойуу, сорох сиргэ уонну[у] дэри[э]бнэҕэ биирди[и]-да оскуола суох. Оскуолалар элбэ[э]биттэрэ кэнники аҕыйах сыллартан ыла буолбутуттан, сү[ү]стү[ү]ннэн ааҕыахха сөптө[ө]х би[и]рдии, иккилии эрэ суру- гу билэр киһилэ[э]х дэриэбнэлэри. Норуот кинигэни даҕаны, хаһыаты даҕаны аах- пат буолан, тугу да хотон билбэт. Норуот тугу да билбэтиттэн тахсар биһиги олох- пут быһы[ы]та сатаммата. Омук сиригэр бэрт эриэккэс суругу билбэт киһи баар буолар; биһиэхэ төптөрү: суруксут киһи эриэккэс баар буолар. Эмтэнии Уркуускай күбиэриньэҕэ дэриэбнэлэригэр бүтүннү[ү]түгэр 19 эмтээччи (дуох- туур) баар. Бу эмтээччилэр көмөлөрүнэн арай болнисаттан чугас олоро[о]ччулар туһаналлар. «Дуохтур» диэн тылы билбэт дьонноох дэриэбнэлэр — бааллар. Но- руоту эмтииллэр отоһуттар, сэрэбиэдьиттэр. Күүстэ[э]х, өлүөр дьон үтүөрүөх да ыары[ы]ларыттан уонну[у]нан өлөллөр. Оттон оҕолор сахсырҕа курдук өлөллөр. Баар буолаллар сорох дьылга улаатан эрэр оҕолор барыта өлөр дэриэбнэлэ- рэ; Гаасын диэн Кирэнскэй окрук дэриэбинэтигэр сорох сылга улаатан эрэр оҕолор бары өлөллөр. Норуот бэрт бытааннык үөскэ[э]н элбиир. Бааһынай кэргэнэ төрүөхтэ[э]х буо- лар. Ыал аайы уонну[у]-уон иккили[и] оҕоло[о]х буолаллар, онтон эриэккэс үстүү- түөтүү оҕо хаалар. (Сороҕо бэчэ[э]ттэниэҕэ) ХОБУОЧЧУ22 1907. — Ахсынньы 6 к. — №44. — С.5. Сатана бэйэтин аллара дойдутугар тэрийдэ муньаҕы, бу муньахха абааһылары кытта сүбэни тэрийбитэ аад иһигэр баар итии сирдэри түҥэтэри. Бу муньахха кэл- лэ айы[ы]ла[а]х киһи, кини бокулуонну[у]-бокулуонну[у] чугаһа[а]н ти[и]йэн кэллэ, бэ­йэтин туох эмэ курдук туттан сананан. Бу маныаха ону маны көрө[ө]ччү истэ[э]ч­ ­ чи кыра абааһылар санаатылар: бу киһи бадаҕа улахан айы[ы]ла[а]х. Сассыардат- тан кэтэс­пит кыра айы[ы]ла[а]хтары киэр аньытала[а]н, тоҥхос гынан, киллэрдилэр саҥа кэлбити бастатан. — Тугу кэпсиэҥий? — диэтэ сатана сымнаҕастык көрөн саҥа ки[и]рбит диэкки. — Мин хобуоччубун, — хорсунна[а]х соҕустук бэйэтин туттан, диэтэ саҥа к­ и[и]р-­ бит­. — Кэллим би[и]р үтүө ичигэс сиргиттэн бэйэбэр көрдөһө. Сатана мичик гынна, кини кэнниттэн бары баар хамы[ы]һыйа дьокутааттара ымах гына түстүлэр. — Хобуоччугун! — диэтэ сатана сөбүлү[ү] истэр тылынан. Сөбүлү[ү]бүн бэйэм­ аттыбар көрүөхпүн үчүгэй хобуоччуну. Үөрэхтэ[э]х хобуоччуну хайа даҕаны айы[ы]­ ла[а]хт­ а[а]ҕар ордук көрөбүн, киһини өлөрбүттэ[э]ҕэр ордоробун. Киһини хан- 44

нык даҕаны акаары өлөрүө, хобуоччу өйтөн мэйи[и]ттэн тахсар. Хобуоччулары сү­ Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатрэхпиттэн б­ ыарб­ ыттан тапты[ы]р буоламмын аад иһигэр баар итии сири кинилэр-гэ аныыбын. Аны айы[ы] кыратыйан турар, мин сүрэхпин үөрдэр айы[ы]лаахтар,орто дойдуттан тиксибэт буолан эрэллэр, хобуоччулар даҕаны кыратыйдылар. Барыа­ каа­ры сымыйалааччы мин хобуоччубун диэн сананар. Хоб тылы сатаан киллэрээч-чи аччаата. Онон мин бэркэ үөрдүм эйигин көрөн! Элбэх сыл буолла хобуоччулар-га анаммыт олох иччитэхтэнэн турара. Дьэ, көрдөр эрэ тугу аҕалбыккын, мин көрөнсөбүлэ[э]тэхпинэ аад иһигэр баар эн сөбүлү[ү]р итии сиргин аныаҕым. — Мин — «чуорунай сотуньа» диэн сойуус дьоннору кытта холбоһон — туой хоптыл­лары тэрийэргэ, — дьон олоҕун аныгылы[ы] тупсарарга баҕала[а]хтарга утарыбуоларга анам­мытым. Сатана сырайын тү[ү]рэ тартарда. — Эх! эһиги оҕолорум хотуута суох хобу тэрийэ сылдьыбыккыт диэтэ сатанабаһын холкуҥната-холкуҥната. Тугу эрэ эһиги тэрийэн суруйбуккутун ааҕарга дылыгыммытым. Барбахтык суруйбуккут, онон хаалан турар. Бука аҕалтыҥ буолуо тэ-риммит суруккун, туттар эрэ сиэкирэтээр тойоҥҥо, баҕар үтүө хобуоччу буоланкөстүөҕүҥ. Саҥа кэлбит, сиэкирэтээр тойоҥҥо кумааҕытын туттарарыгар эттэ: «итиннэ ор-дук хоб тылларым бэлиэтэммиттэр этэ». — Ааҕа тарт, ааҕа тарт! — диэтэ сатана. Сиэкирэтээр тойон аахпытынан барда. — Баста[а]н суруллубут: «Дьү[ү]лү тэрийэ[э]ччи тойоҥҥо «чуорунай суотуньа» диэн ааттаах бырасыа-ньата. Бу кэнниттэн бараллар маннык биллэри[и]лэр, бастыҥа: — «Чуорунай суотуньа» наадата буолар былыргы олоҕунан олоруох тустаахпытханнык даҕаны саҥа быһыы, олох наадата суох, хата саҥаны тэрийэ[э]ччилэр олоҕу-быһыыны алдьаталлар, мөлтөтөллөр. Сатана сырайын дөрсө ордук түрдэри таттаран барда. — Иккиһэ, — диэтэ сиэкирэтээр тойон ааҕар: былыргылы[ы] олоҕунан биһиги«чуорунай сотуньа», биһиэхэ даҕаны холбоһо[о]ччулар тэринэллэр бэйэлэрин инни-лэрин, ити гэннэ тойоттортон хайҕабыл ылыахтарын иһин. Үсүһэ... — Сатана уордайан остоолу сутуругунан хайа охсон баран хаһы[ы]та[а]та: тохтоо! — «Чуорунай сотуньа» үөрбүт-көппүт буоллан ый[ы]тта: «Дьэ биллигин анаммытүтүө олохпор олороо инибин?» — Сатана баһын быһа илгистэн баран эппитэ: «эн кыра оҕо курдук өйдө[ө]хкүн.Олорбутуҥ тухары хоб тылынан сылдьаммын үтүө итии сири бэлэмнэнним диисаны[ы]гын. Бостуой кумааҕыга хоронон айы[ы]га ки[и]рдиҥ. Ким итэҕэй[и]эй энтылларгар хоб маннык буолбат! Бу барыта сымыйа тыллар, хопко сыһыана суох.Хоб кырдьыгы гытта буолуох тустаах. Эн саҥа олоҕу тэрийэ[э]ччилэр эргэ олоххобаҕала[а]хтары кытта, сэриилэһээри гыннылар диэбитиҥ буол[л]ар, бу тылларгынбөҕөргөтөөрү сымыйа суругу суруйтала[а]н, дьиҥи уларытан, сымыйа туоһулары ту-руоттаан, сымыйа бирисэ[э]гэҕэ ки[и]рэн, дьаһайбытыҥ буоллар, хата оччоҕо хо-буоччу диэн ааттаныаҥ этэ. Билигин өйдөөтүҥ дуо, — ким хобуоччу буолары, энкөннөрү сымыйыаччи эрэ тылла[а]ххын». Бу маныаха саҥа кэлбит тугу эрэ этээри гыммытыгар сатана хаһы[ы]таата: — «Саҥарыма! киэр бар мантан! Эийиэхэ аад иһигэр итии-тымны[ы] даҕанысир бэлэмнэммэтэх, эн хобуоччу буолбатаххын, хата судургу акаарыгын». Билигин даҕаны кэпсэ[э]н буолар: аад айаҕар кэтэһэ турар «чуорнай сотуньа-бын» ди[и]р киһи. 45

1907–1908 БҮЛҮҮ ООКРУГАТЫТТАН КЭЛБИТ СУРУКСАХА ДОЙДУТА 1907. — Ахсынньы 9 к. — №45. — С.5. Үрдүк суут ыйа[а]ҕынан ааспыт сылга бүтүн Сиби[и]ргэ сиэмистибэ тэриллэри- гэр, саха дэбиэринэйдэрэ оҥостубут бырайыактара хайдах да буолуо биллэ илигинэ, сурах хоту, сорох тойоттор, ол гэннэ сорох аҕабыттар улаханнык тутурҕаммыттара. Төрдүн оҥорбут үрдүк суукка тугу да саҥарбатылар, көр[ү]ө намчыһахты[ы] сахаҕа хабырыннылар. Сиэмистибэ буоллаҕына саха алдьаныйа диэн брүөпэбиэт эттилэр. Би[и]р аҕабыт «дьапархиалнай биэдэмэскэ» (хаһыакка) саха бырайыагын сирэн суруйда. Сиэмистибэ буоллаҕына сахаҕа куһаҕан буолуо диэн. Саханы аһыммыта б­ уолуо дуо? Киһи өллөҕүнэ, үөрү[ү] тахсыбытын курдук, үчүгэй сүөһүнү ылалларыгар саханы харыста[а]баттар. Саха бырайыагыттан улахан куһаҕаны буланнар хаһыакка суруйдулар. Мүрэбиэй суут оннугар сахаттан бэйэтиттэн суут турдаҕына, үөрэҕэ с­ уохтарын быһыытынан сатаан дьү[үл]лэнэн олоруохтара суоҕа ди[и]ллэ[р]. Ону баҕас айахха ки[и]рбиччэ суруйдулар. Мүрэбиэй суут сахаҕа аһыллыбыта аҕыйах сыл б­ уол­ла, ол аһыллыан иннигэр саха бэйэтэ дьү[ү]ллэнэн олорбута. Билигин даҕаны, улахан холуобунай дьыалаттан атыны, саха син бэйэтэ дьү[ү]ллэнэн оло- рор. Хата Мүр[э]б[и]эй суут турбутун тухары сорох уоруйах көҥүл барда, уоруйах­ д­ ьыа­лата үс түөрт сылга мүрэбиэйгэ сылдьыбытын кэннэ ээҕин эппэтэх түөкүн ­куот­ ан ха[а]лар, халаас баарын да иһин, киһи көрөн туппатаҕына, буруйдаммат. Сунтаар улууһугар, Дьархан нэһилиэгэр түөкүн дьоннор, са[а]йка оҥостоннор, сыл а[а]йы­ элбэх сүөһүнү уоран сиир идэлэммиттэрэ. Ону саха суута, ииннэрин дьэҥнийэн, уоран сиэбит сүөһүлэрин этин, тири[и]тин, сиэлин, кутуругун булатта[а]быттар эл- бэх дьонтон. Онуга би[и]р киһи ээҕин эппитэ, билиммитэ, таба[а]рыстарын этитэ- лээбитэ: ол таба[а]рыстарыттан элбэх хаһаас көстүбүтэ. Ол дьыала мүрэб[иэ]йгэ 4 сыл сылдьан баран былырыын дьү[ү]ллэммитэ. Мүрэб[иэ]й судьуйа икки сыл- га түрмэҕэ анаабыта ол билиммит киһини; атыттара бы[ы]һанан хаалбыттар. Бу- руйдаммыт киһи — куһаҕан, ыарыһах, сытар киһи, сүөһүнү кы[а]йан булан өлөрөн сиэ суох киһи. Ол куотан ха[а]лбыт — кылаабынай түөкүттэр бэлэни бэрсибиттэрин ­сиэбитигэр буруйдаммыта. Нөрүктэй23 ХАҺЫАТ БИЛЛЭРИ[И]ТЭ 1907. — Ахсынньы 9 к. — №45. — С.5. Ахсыньы ый 3 күнэ Саҥарды[ы] «Тыа сахата» диэн илии батта[а]н, биир киһи сурук ыыппыта, суру- гун хаһыакка бэчэ[э]ттэтээри. Бу киһи суругун биһиги бэчэ[э]ттииргэ анаабатыбыт. Баҕар хойут даҕаны ол киһи курдук, быһа[а]ран көннөрүмэҥ ди-ди сурук ыытыахта- ра диэн, биһиги туохтан бэчэ[э]ттэ[э]бэппитин дьоҥҥо биллэрээри гынабыт. «Тыа сахата», бэчээттэтэр суругун кытта ыыппыт ньу[у]чалыы суругар буур­дук суруйбут: «Эһиги, сахалы[ы] суруйары тэрийээччи дьон син мин курдук саҥарды[ы] сахалы[ы] суруйа сатаа[н] эрэҕит; онон, мин бэйэбин эһигиннэ[э]ҕэр ордук сахалы[ы] билэргэ уурарым быһыытынан, мин сурукпун эһиги туоҕун да көннөрүмэҥ: ньу[у]ча тылларын ньу[у]чалы[ы] бэчэ[э]ттэ[э]ҥ, тохтуур бэлиэлэри, мин туруорбут бэлиэ- лэрбин тур[у]орта[а]ҥ, мин суруйбуппун сарбыйымаҥ даҕаны, эбимэҥ даҕаны», — диэн. Кырдьык киһи буолан баран, алҕаһа[а]бат киһи кэлиэ дуо; биһиги даҕаны алҕаспыт ханна барыай. Ол да гыннар, би[и]р киһи алҕаһы[ы]рына[а]ҕар биһиги алҕаһыырбыт аҕыйах буолуохтаах: биһиги бэчэ[э]тти[и]р сурукпутун муньахтан ааҕан көннөрөбүт; «би[и]р киһи кыайбатаҕын, биэс киһи кыайар» — диэн өс хоһо[о]но баар. Ол кэннэ бу муньахха сылдьаллар би[и]тэр сахалар, би[и]тэр сахалы[ы] би- 46

лэр ньуучалар: бары — бэчээттэнэр сурук тупсарыгар баҕарар дьон. Бу дьон ыккар- Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатдыгар үөрэхтэ[э]х, атын да саха тылыгар сыһыанна[а]х, тылы билэр дьон бааллар.Дьиҥ саха олоҥхотун тылынан суруйбатахпыт иһин, сахалы[ы] суруллубуту, үчүгэ-[й]ин куһаҕанын өйдө[ө]н бэчээттэ[э]н, дьону көҕүтэ[э]йэбит дии саныыбыт. Ононбэлиэ үчүгэй сурукка бэрт баҕала[а]хпыт. Төһө да баҕала[а]х буолларбыт, суруллу-буту барытын аахпакка, көннөрбөккө бэчээттиэхпитин санаабыт барбат: б­ эч­ э[э]т-­ти[и]р­харчыла[а]х эбэ[э]т. Ньу[у]ча тылын ньу[у]ча тылынан бэчээтти[и]р, ордук эрэйдэ[э]х даҕаны, түк­тэр­ и даҕаны: сорох ньу[у]чалы[ы] тылга баар буукыбалар сахалы[ы] тылга суох­тар,­онон бэчээтти[и]р киһи ньу[у]ча бэчээтиттэн буукыба ылыахта[а]х; ол судургу са­хал­ ы[ы] бэчээтти[и]рдэ[э]ҕэр ордук эрэйдэ[э]х; ол кэннэ, ханнык да омук тылын,ньу[у]чалы[ы] бэчээтти[и]ргэ, сол омук тылынан бэчээттээбэттэр, син уларыталлар:омук тылын киһи эрэ билэн аахпат. Ньу[у]ча тыла саха тылына[а]ҕар ордук ба[а]й, үөдүйбүтэ хас да үйэ буолла.Онон, ньу[у]ча тылыгар баар тохтобул бэлиэлэриттэн ураты, саҥа бэлиэ була са-тыахха наадата суох: сахалы[ы] да кэпсэттэххэ, ньу[у]чалы[ы] да кэпсэттэххэ, киһиикки тыл ыккардыгар тохту[у]ра атылы буолар. Ол кэннэ, элбэх киһи биир киһи алҕаһын көннөрөрө, би[и]р киһи элбэх дьоналҕаһын була саты[ы]рыгар, ордук судургу буолуохта[а]х. Ньу[у]ча САХА СОЙУУҺУН ДЬҮ[Ү]ЛЭ 1907. — Ахсынньы 12 к. — №46. — С.5. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Сэмэн Рыкаанап, Нам кулубата, көрдөрдө: сойуус буола да илигинэ куоракка­элбэхтик сылдьарым. Никиипэрэпкэ кэлбиппэр, «көҥүл кэллэ биһиги сахалар сү­бэлэһиэхпитин сөптөөх» диэбитэ. Онон мин кырдьык Мааркап дьиэтигэр барбытым.Онно бэрт элбэх дьон ба[а]ллара, ыра[а]хта[а]ҕы суолун тохтотуохха диир этилэр,ким саҥарбытын өйдүөбэппин, ким тугу чуола[а]н этэрин билбэтим. Никиипэрэптэну­ луус­пар эрдэхпинэ бу муньах буоларын биллэрэр суругу ылбытым. Ким суругу ти-риэппитин өйдүөбэтим. Барньыкыап дьиэтигэр Солуомапты[ы]н муньахтабыппыт:сиэмистибэ сахаҕа наадата туһата суох диэн, миниистэр тойоҥҥо сурук ыыппып-пыт. Бу суругу ким да суруйбутун билигин кыайан өйдүө суохпун. Нам улууһа бири-гэбэр оҥостубута сиэмистибэни сөбүлэ[э]мминэ. Төһө дьон сөбүлэ[э]бэттэрин чах-чытын билбэтим. Ыстапа[а]н Котуопсап көрдөрдө: мөһө[ө]к сү[ү]рбэ аҕыс сү[ү]һү, ыра[а]хтааҕысуолун, мин куоракка киллэрбитим. Ол гэннэ Мааркап дьиэтигэр, муньахха сыл-дьан б­ араммын, министэр тойонтон эппиэт тыл кэлиэр дылы, маньыпыас да көҥүлда ­бэриллибитин иһин, бу харчыны улууспар төннөрөн таһаарбытым. Никиипэрэпм­ ийиэхэ сүбэлэ[э]-бэтэҕэ. [С]ойуус быраграаматын мин бэйэм киниттэн көрдүөнылбытым. Каладыасньыкап көрдөрдө: би[и]р тыһы[ы]нча харчыны Балаадаҕа төлүөрү кил-лэрэн бараммын, куоракка олоро[о]ччу дьонум ыра[а]хтааҕыларын суолун кы[а]йанбиэрбэтэхтэрин иһин кинээспэр төннөрөн таһа[а]рбытым. Никиипэрэп дьиэтигэрсылдьыбытым би[и]р бэйэм билсэр киһибин көрсөөрү. Онуоха Никиипэрэп мийиэ-хэ туох эрэ кумааҕыны аҕалан биэрэн баран, эппитэ: «көҥүл кэллэ, дойдугар тах-сан дьоҥҥун кытта сүбэлэһэн үчүгэй олоҕу тэриниҥ». Бу кумааҕыны би[и]р аччыгыйоҕоҕо аахтарбытым да, тугу да өйдүөбэтэҕим. Сэмэн Махсымап көрдөрдө: биһиги суруксуппут Митрэй Силэпсиэп куорак-ка сойуус оҥордубут, онно холбоһуохха баар диирэ нэһилиэкпит муньаҕар. Ону 47

1907–1908 сөбүлэ[э]ммит биһиги илии баттаабыппыт. Ол гэннэ ыспырабыньык тахсыбытыгар, куттанаммын мин мэлдьэһэн кэ[э]спитим. Стуручукуоп көрдөрдө: сойууска холбоспутум. Ол кэнниттэн Мэҥэ улууһугар кулуба буоламмын, улуус муньаҕар тахсыбытым ханчытат кулуба тала. Онно ким даҕаны сойуус быраграаматын аахпатаҕа, кэпсиэбэ[э]тэҕэ, көннөрү куоракка со­йуус оҥорбуттар үһү диэн кэпси[и]ллэрэ. Дьэримиэйэп көрдөрдө: Борокуопай Ньукулайап, биһиги өктөмнөр суруксуппут, нэһилиэк муньаҕар кэпсээбитэ сойуус чааһын. Ити гэннэ илин Хаҥаластан Род­ ьуо­нап диэн киһи кэлэн эппитэ: «биһиги улуус сойууска холбостубут, ыра[а]хтааҕы ­суолун төлө[ө]бөппүт». Ону истэн бараммыт биһиги эмиэ холбоспуппут. Сэтээтэл тахсан, түктэри суолу тэриммиккит диэбитигэр, бары сойуустан акка[а]станан ­хаалбыппыт. Ньукулайап элбэх нэһилиэккэ суруйар, онон элбэх муньахха сырыттаҕа б­ уолуо. Суркуоп көрдөрдө: нэһилиэгим муньаҕар кэлбиппэр, Митрэй Силэпсиэп со­ йуус­ка холбоһор дьону илии баттатан эрэр эбит. Мин бу төрүт хамытыат дьоннорун түрмэҕэ ха[а]йбыттарын истэммин — куттанаммын илии баттаабатым.САХА ДОЙДУТА СИЭМИСТИБЭ ДИЭН ТУОҔУЙ?* 1907. — Ахсынньы 12 к. — №46. — С.5. (Сороҕо бэчээттэммитэ) Дьадьаҥы киһи ыарыйдаҕына, дуохтуур ыҥырыан ти[и]йиммэт. Дуохтуур бэйэ­ тэ даҕаны уонну[у] көстөөх сиргэ кыайан төгүрүччү көтөн сылдьан, эмтиэн баҕарбы­ тын да иһин, сатаммат. Дьахтар ыары[ы]лара үөдүйбүтэ салаҥ. Үөрэхтээх оҕо- көтөҕөөччү суох. Норуот ыалдьар, өлөр. Ньууччаттан атын нууча сиригэр баар омук- тар үөскээн элбиэхтэринэ[э]ҕэр, өлөннөр аҕыйыыллар. Суол Суол ыраасты[ы]рга сылдьыбатах ба[а]һынай арааһа суох буолуо. Бу суол оҥо­ һуута туһата суох эрэйдээх үлэ диэн хобугунаспатах бааһынай аҕыйах буолуо. Сибиир дьоно хоболоох суолун устун күрбэлэри тутаары, бадара[а]ннаах сир- гэ амыньыары даҕаны, дүлүҥнэри даҕаны тэлгэтээри, эрэйдэммиттэрин бука би­ лиҥ­ҥэ диэри өйдү[ү]ллэрэ буолуо. Сорохтор суол оҥоһу[у]тугар дьиэлэриттэн­ сүүстүү көстө[ө]х сиргэ бараахтыыр этилэр. Уркускай быраскайдарын сорохто­ро аҕыс-уон көстө[ө]х, сорохторо түөрт-уон көстө[ө]х сирдэргэ суол оҥоро барал­ лара; бэрт эрэй­дээх үлэ этэ. Суол ыра[а]стааччылары быртахтык суол оннун ­ыра[а]с­таабыттарын­ иһин, ыспырабыньктар бэйэлэрин илиилэринэн оруосканы тутан, таһыйар этилэр.­ Билигин даҕаны бааһынай оҕоньордоро бука өйдү[ү]ллэ- рэ б­ уо­луо Сыыбыны-Лоскутуобу, оччотооҕу сэтээтэл тойоттору. Норуот ы­ арахан оҥоһу[у]лаах (өлүүлээх) этэ. Хоболоох суолун икки өттүгэр баар үрдүгэр от үүммүт чөмчөх таастары көр­ дөххө, киһи оччотооҕу б[и]риэмэни саныы биэрэр. Ол чөмчөх таастар, өйдө[ө]н-са­ наан көрдөххө кэпсииллэр айаннаан иһэр киһиэхэ хайдах өйө суохтук, туһата да суохтук норуот күүһэ хоронуллубутун туһун. Ба[а]һынайдар сыллата аайы суол оҥоһ­ у[у]тугар улаханнык биирдии ый эрэйдэнэллэрин ахсааҥҥа уурбакка дьөссө дуга нолуога диэн ааттаан ба[а]һынайдартан харчы тардан ха[а]һынаҕа киллэрэр гына оҥорбуттара. Онтон сол ба[а]һынайдар харчыларынан инсэниэрдэри хамнас­ ка киллэттэ[э]биттэрэ. Саас буоларын гытта норуоту суолга ү[ү]рэн килэрэллэрэ... Тэҥни[и]ллэрэ, онно хаһаллара манна кутан толороллоро... самыыр түһэрэ... обуос барара... суол уруккута уруккутунан, алдьаммыта алдьаммытынан буолан хаалара. * Матырыйаал «Сахалар союзтарын» дьүүлүн түмүгүн кытары алҕас холбуу бэчээттэммит.48

Тимир суолу туттулар. Суол ыраастаныыта син уруккутун курдук ба[а]һынайдар Политическай, общественнай уонна литературнай хаһыатмоньуларыгар түһэр: уруккутун курдук томтордор тэҥнэнэллэр, хаспахтар толору-лаллар, уруккутун курдук сыллата аайыы биирди[и] ыйга ба[а]һынай суол ырааст­ ы[ы]барар. Ыраахтааҕы ыллыгыттан туора үчүгэй суол суох: киһи батыллар бада­ра[а]н­-нара, чөҥөчөктөр, тыал охторбут мастара утары түбэһэн иһэллэр. Туора дэрэбинэ­лэртэн ыраахтааҕы суолун оҥорорго «үүрүллэн иһэр» ба[а]һынайдар, бэйэлэринсуолларын устун нэһи[и]лэ кэлэллэр, таратаайка сыарҕала[а]х буоллахтарына. Көрүөҕүҥ Лиэнэ икки Ангара икки өрүстэр устар дойдуларын суолларын. Харап-чаанскай диэн дойду баар. Онно би[и]р да үчүгэй суол суох. Онтон ба[а]һынайдарбэрт улахан эрэйинэн бэйэлэрин сарыннарыгар сүгэннэр оҥочолору даҕаны, боро-гуон төлө[ө]н айанна[а]н иһэр дьону даҕаны таас харгылары туоратылар. Ол дойду-га суоллара кыһаныллыбаттан оннук куһаҕан буолбат. Бэрт элбэх үлэ б[и]риэмэтэбарар суол оҥоһуутугар. Дьокуускай да уобаласка суол оҥорор бэбинэс баар. Дьухха буоллаҕына, хан-нык да сылдьыһы[ы] өрүстэр, үрэхтэр баар сирдэригэр үстүү түөттүү нэдиэлэ тух-хары букатын тохтуур. Ханна даҕаны Сиби[и]р былаанын туххары аттаах киһи сатаан сылдьыбат сир-дэрэ баар буолаллар, төһө да, суол ыраастыыр сүүстү[ү] тыһы[ы]нчала[а]х норуоккаэрэй таһа[а]рар бэбинэс баар да буолбутун иһин. Би[и]р өттүнэн буоллаҕына ман-нык; атын өттүнэн бу курдук: үчүгэй сылдьыһар суоллар суох сиригэр норуот олоҕоутаан хаалар, сөптөөхтүк аты[ы]лаһы[ы]-атыылыы сатаммат буолар, ханнык да идэдьоҥҥо үөдүйбэт буолар, кинигэлэри, хаһыаттары атын сирдэртэн кы[а]йан ылыл-лыбат буолар... Билигин биһиги кэпсээтибит хайдык биһиэхэ Сиби[и]ргэ оскуолалар, эмтэнии,суол даҕаны тутуллан туралларын туһун. Олоххо, дьиэ үчүгэйдик тэриллэрэ тупсарыгар, атын даҕаны элбэх бэрт кү­чү­мэҕэй кыһалҕалар баар буолаллар. Холобурдарынан көрдөрүөҕүҥ. Хайа да Сиби[и]ркү­биэрнийэтигэр харчыны, хаһыаттары, суруктары, кинигэлэри, атын тугу эмэнида ы[ы]тыах­ха, отуттан ордук буостубуай эрдьэлиэнийэ (сурук ылар сурук ыытардьиэ) суох, элбэх буоллаҕына отут буолар. Буостубуой этдьэлиэниэттан туора ду,букатын да суох сиригэр ду олорор киһи билэр буостубуой этдьэлиэнийэ суоҕункуһаҕанын. Маннык сиргэ олорор киһи хантан эмэттэн сурук кэллэҕинэ, ыла барархастыы да көстө[ө]х сиргэ. Барарыгар күнүн даҕаны көннөрү сүтэрэр, үбүттэн да хо-ронор. Буост­ аннан үчүгэйдик билси[и], норуот ону маны билэр буолан сайдарыгар,син үчүгэй суоллар курдук туһала[а]х. Маннык кыһалҕаны хайа да дойду бэйэтин кү[ү]һүнэн толоруор сөп. Арасыйасиэмистибэ аһыллыбыт күбиэрнүйэлэрэ бэйэлэрэ буосталаахтар, бэйэлэрэ буос­тубуой мааркалаахтар. Суруктар, басылкалар, хаһыаттар, харчы даҕаны дэриэб-нэттэн дэриэбнэҕэ ыытылла тураллар. Сиэмиссибэ буостатын тиэйэллэр, угаадал(нуруот) аттарынан. Норуот аттарбыт тарҕаннылар диэбэ[э]т. Онтон Сиби[и]р ­ба[а]-һын­ айд­ арыгар, чонуобньуктар ааҕалларынан, окрук аайы биэс уонну[у] тыһы[ы]нч­ аҕатурар дьа[а]м сүүрдэр бэбинэс баар: өссө ол оросхуокка эби[и] тардыыга­ тү­һэ­риллэн, хомуллар окрук аайыттан уонну[у] тыһыынча. Ба[а]һынайдар ха[а]йыылаах-тары, дьыалала[а]х да дьыалата да суох чонуобньуктары тиэйэлэр: кими баараҕа,кими торуойкаҕа; сорох чонуобньук ыалдьытынан барарыгар, сорох — бултуу бара-рыгар дьа[а]м аттарынан барар; баар буолаллар угаадал аттарыгар кэргэннэрин,оҕо көрө[ө]ччүлэрин, ойохторо хат буоллаҕына, оҕо көтөҕө[ө]ччүнү би[и]ргэ, тиэйэсылдьар тойоттор; дьөссө ол үрдүгэр тиэйбит буолаллар аһыыр иһиттэрин, барытаҥнар таҥастарын кута курдук. Маннык бэбинэс норуот мооньугар ыарахан буолан баран, син туһата суох. Дьөссө атын холобуру ылыаҕыҥ. Ньу[у]ча сиригэр бурдук үүнэрин омук сиригэр бурдук үүнэрин кытта тэҥнээнкөрүөххэ. Сорох омук сирэ ньу[у]ча сирин кытта ити[и]тэ-тымныыта, ньүөлэ, буо-ра даҕаны тэҥ буолар. Ол да буолтун иһин, ньу[у]ча ба[а]һынайын бурдуга мээриномук киэнинэҕэр үүнүүтэ мөлтөх буолар. Күүл бурдуктан биэс-алта күүл ү[ү]ннэҕинэ 49

1907–1908 ньу[у]ча ба[а]һынайа үөрэр; оттон хаһан эмэ-уон күүл үүннэҕинэ үөрэн уҥуоҕун эрэ үнтү түспэт. Омук сиригэр бурдук маннык ү[ү]нүүтэ мөлтөх диэниллэр. Онно күүлСАХА ДОЙДУТА бурдуктан 15-20 күүл ү[ү]ннэҕинэ эрэ астыналлар; онтон аннынан ү[ү]ннэҕинэ туһата суохха үлэлээн эрэйдэммиппит дииллэр. (Сороҕо бэчээттэниэҕэ) ОСТУОРУЙА24 1907. — Ахсынньы 16 к. — №47. — С.5. Былыр орто аан ийэ дойдуга олорбуттара үһү эрдэ[э]х ойох, ол гэннэ абааһы. Киһиэхэ бары барыта толору баара, абааһыга туох даҕаны суоҕа: абааһыттан хан- нык үлэһит тахсыаҕай? Үлэ диэкки абааһы санаата өҕүллүбэт. Онтон абааһы күнү[ү]- лү[ү] саны[ы]р: бэйэ, баран көрөбүн киһи хантан малланар эбитий. Бу көрдөҕүнэ — киһи сири хорутар эбит. — Тоҕо сири бааһырдаҕын? — диэн абааһы киһиттэн ыйыппыта. — Бу хорутаммын бурдугу ыһабын; бурдугум көҕөрөн тахсан, буспутун кэннэ, быһан кылааттыам; мэлиллибитин кэннэ ойоҕум лэпиэскэни үтүөҕэ. — Мийиэхэ төһөнү бэрсиэҥий? — диэн ыйытар абааһы. — Көр-эрэ, мийигин ака[а]рыны булбуккун-дии! — ди[и]р киһи. Туох иһин бэр- сиэмий эйиэхэ, сытыган абааһыга? Бэйэҥ хорут сири. Абааһы кыһыйа санаабыта: «бэйэ бурдугун хомуйдун, оччоҕо мин барытын уо- ран ылыам». Мантан ыла, абааһы киһи бурдугун хомуйарын кэтэспитэ. Киһи бурдугун быһан, тү[ү]тэхтээн баран, быспыт сиригэр кириэсти[и] у[у]р­та­ ла[а]та. Абааһы кэллэ тү[ү]н уора[а]ры, хайтах даҕаны кыайан бурдук диэкки чугаһа[а] бат. Абаккатыгар, ти[и]һинэн хабырына-хабырына, саанар: «бэйэ, атын күрэтиэм, оччоҕо көрүөхпүт, кини сирин хайтах хоруттар эбит». Биир хараҥа тү[ү]ҥҥэ абааһы киһи далыгар үөмэн кэллэ; киһи даҕаны сэрэх­ тэ[э]х этэ, атын аттыгар хосуол диэн сүөһүнү ба[а]йан кэбиспитэ. Абааһы хосуол сытыттан чачайда: ытырда-ытырда, хосуол дьа[а]рда[а]х сытыттан сүрэҕэ лөхсүйэн, тэскилэ[э]тэ. Абааһы уордайан саанар: «мин бэйэм кү[ү]спүнэн киһини кыайбатым оччоҕо кими кини үрдүнэн ойньотуохпун билэбин». Абааһы сыҥа[а]х баттанан олорон санааны булла. Бу санаан ынайбыт истэ[э]х, сиэбигэр халыҥ харчыла[а]х, мэ[э]нэ сымыйанан андаҕайа[а]ччы баай киһини үөс­ кэттэ. Бу киһиэхэ «чэ бар!» диэтэ. Бэйэтэ аҥаар хараҕынан баай киһи хайа диэкки барар эбит диэн кэтэстэ. Абааһы, баай киһи, кини өстө[ө]х киһитин диэкки судургу барбытын көрөн, уҥохтара босхо барыар диэри үөрдэ. «Хата, күнүм үөрү[ү]тэ дьэ кэллэ! Баай киһи кини сирин аты[ы]лаһыа, оччоҕо мин кини мойнньун кэрбиэм. Кини сирэ суох ханна барыаҕай, син илитэ суох курдук буолуо!» Абааһы, үөрү[ү]түгэр кутуругун атаҕын икки ардынан у[у]ннаран, ти[и]һинэн кы- лааныттан ытыран баран батыста баайы, туох тахсар эбит диэн көрө[ө]рү. Баай киһи кэллэ били киһиэхэ. — Доро[о]бо доҕорум! — Доро[о]бо; — Атыыла[а] мийиэхэ бурдуккуттан. — Суох, бэйэбэр эрэ сөб буолуо. — Оччоҕо сирин атыыла[а]. — Туох кыһалҕаттан аты[ы]лыамый? — Ылбыт харчыгынан тапты[ы]ргын атыылаһыаҥ буоллаҕа-ди! Харчыга кыһаммаппын: бэйэбэр барыы барыта баар. Топпун, таҥнар таҥаста[а]х- пын, кэтэр этэрбэстэ[э]хпин. Туохха даҕаны кыһаммаппын, иитэр сир баарын туххары. 50