NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

Äÿâÿ êàðâàíûíà éöêëÿíäè ñÿðâÿò. Éîëäàêû éöêëÿðèí ÷îõó ãûçûëäû, Áóõàðàéà ãÿäÿð êàðâàí äöçöëäö. Ìÿðäëèêëÿ èø ýþðäö, òÿäáèðëÿð åòäè, Êþùíÿ ÿíÿíÿëÿð éîëóéëà ýåòäè. Äÿéÿðëè ìàëëàðäàí ñà÷äû áèð ãÿäÿð, Äöíéàäà ýþðìÿìèø îíó áèð íÿôÿð. Ùÿð úöð ýþçÿë øåéëÿð, úÿâàùèðàòëàð, Íþâáÿíþâ ÿòèðëÿð, èïÿêëÿð, àòëàð... Ñàô ãûçûëäàí áàøãà, õàëèñ ìþòÿáÿð, Áèð õàëâàð ìöøê èëÿ áèð ñàíäûã ÿíáÿð. Áèð õûðìàí ÿðèíìèø ñàô ýöìöø ëàé-ëàé, Áèð îòàã ñàô êàôóð, äöçöëìöø òàé-òàé, Óä éöêëö äÿâÿëÿð óúàëäû äàüäàí, Ùÿð éöêöí òÿõìèíÿí âÿçíè éöç áàòìàí. Áèð ÷îõ ýþçÿë ãûëûíú, úÿâàùèðíèýàð, Çöðàôÿ äÿðèñè êèìè õàëûëàð, Õèäìÿòÿ éàðàéàí âöúóäó ñàüëàì Ýöë÷þùðÿ êÿíèçëÿð, ùÿì èýèä ãóëàì. Ôèë ñöìöêëÿðèíäÿí íàõûøëû òàõòëàð, Ýþâùÿðëÿ èøëÿíìèø ãÿäÿðñèç òàú âàð. Óúà ôèë ýþâäÿëè áèð àëàé ÿñèð, Ãîëóíäà, áîéíóíäà äöéöìëö çÿíúèð. Áèð ÷îõ äÿâÿ éöêö, êÿñèê ãóëàãëàð, Ñàìàí òÿïèëìèø áàø áèð íå÷ÿ õàëâàð. Éöçëÿðúÿ äþéöøÿí, äàü ùåéêÿëëè ôèë, ×àðïûøìà çàìàíû ÿí úîøüóí áèð Íèë. Áó ÿíòèã øåéëÿðëÿ óúà Èñêÿíäÿð Áèð åë÷è ýþíäÿðäè ìÿòèí, ìþòÿáÿð. Äàðàéà ýÿòèðäè ãàñèä íàìÿíè, ×ÿêäè ùöçóðóíà î õÿçèíÿíè. Äàðà áó áÿõøèøäÿí îëìàäû äèëøàä, Ãîðõäó, ùÿñÿä åòäè ãÿëáèíè áÿðáàä. Áó ãÿäÿð õÿçèíÿ, áó ãÿäÿð ñÿðâÿò Ùåéðÿò äîüóðóðäó, åòìèðäè ðàùÿò. Áèð úàâàá ýþíäÿðäè éåðñèç îëàðàã, È÷èíäÿ êèí îäó àëîâëàíàðàã, 100

Úàâàáû ýþòöðöá åë÷èëÿð ýåòäè, Èñêÿíäÿðè áóíäàí õÿáÿðäàð åòäè. Áó èøäÿí äàðûëäû îíà Èñêÿíäÿð, Ãÿëáèíÿ éöêëÿíäè ýèçëèí áèð êÿäÿð. ×àëäûüû çÿôÿðäÿí àëàðàã òÿìêèí, Äàðàéà éåíÿ äÿ áÿñëÿìÿäè êèí. Ðóìëàðûí Çÿíúèéÿ ÷àëäûüû çÿôÿð, — Äöíéàéà éàéûëäû áó øàíëû õÿáÿð. Ãàñèäëÿð ýÿëèðäè ùÿð ïàäèøàùäàí, Òÿáðèê åäèðäè áó çÿôÿðè úàùàí. Òÿíÿíèí ãàïûñû áàüëàíäû, àðòûã, Ðóìëàðûí ãÿëáèíè ñàðäû áèð øàäëûã. Àúèçëÿðÿ äþâðàí îëñà ìåùðèáàí. Ãàðûíúà îõóéàð èëàíà ìåéäàí. ×îõ äàíÿ ýþðÿðñÿí áó äÿéèðìÿíäÿ, Íþâáÿòëÿ öéöäöð óíó ùÿð áÿíäÿ123. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÎÂÄÀ ÕÎØ ÔÀË ÂÓÐÌÀÑÛ Åé ñàãè, ìöáàðÿê øÿðàáäàí äîëäóð, Ìÿíÿ âåð, èýèäëÿð äÿðìàíû îäóð! Î ìåé áèð ùàëâàäûð äÿðäëèëÿð ö÷öí, Îíó àòÿø äåéèë, áÿñëÿìèøäèð ýöí. Äöíéàäà àõòàðàí àäàìëàð ùÿäñèç, Áèðè èíúè àðàð, áèðèñè äÿíèç. Äöíéàäà ýþðìöðÿì åëÿ áèð íÿôÿð Þéðÿäÿí èíñàíà î ñàëñûí íÿçÿð. Ìÿí êèìè áöëáöëÿ ýÿðÿêäèð àíúàã Ãóëàã òóòàíëàðäàí ÷ÿêèëñèí óçàã. Îõóéóì íÿüìÿìè, ñàç ÷àëûì ùÿçèí, Äèíúÿëèì äÿðäèíäÿí ÷àéûí, äÿíèçèí. Àðàáèð ÷ûõàðêÿí áàüäàí äèøàðû, ßëèìäÿ ÷ûðàãòÿê íàðûíú ñàïñàðû, Îðäà ýþðìÿéèðÿì åëÿ áèð àéûã, 101

Ìÿí êèìÿ âåðèì áó íàðûíúû àðòûã? Ãà÷ûðàì äîñòëàðäàí éåíÿ áèð éàíà, Ãà÷ûðàì éåíèäÿí ùàìàí áîñòàíà. Ñåéð åäèì êþíëöìö à÷àí áàü÷àíû, Îíóíëà øÿíëÿíñèí êþíëöìöí úàíû. Ñþçöí äÿñýàùûíà øÿêÿð ñÿïÿíëÿð Êå÷ìèø ìþáèäëÿðäÿí áåëÿ íÿãë åäÿð: Çÿíúè äþéöøöíäÿí îëóíúà àçàä Äèíúÿëäè òàúèäàð, ãÿëáè îëäó øàä. Ìåéë åòäè áèð çàìàí èñòèðàùÿòÿ, ßëèíÿ ìåé àëäû, äàëäû èøðÿòÿ. Âàõòûíû êåéôÿ ñÿðô åëÿäè áöòöí, Íÿøÿëè ÷àëüûëàð äèíëÿäè ùÿð ýöí. Õàíÿíäÿ, ýöëýöí ìåé, ñàãè, êàìàí÷à Îíäàí àéðûëìàäû ýåúÿ éàòûíúà. Äöíéàäàí êàì àëìàã îíóí ìóðàäû, Ùå÷ êÿñ îíäàí ýþçÿë ùÿéàò ãóðìàäû. Äöíéàíû øÿíëÿäÿí áþéöê Èñêÿíäÿð Ýåúÿíè øÿíëèêëÿ åäÿðäè ñÿùÿð. Ôèëîñîôëàð èëÿ åäÿð ìÿñëÿùÿò, Äöíéàéà ÿäëèíäÿí âåðÿðäè ãèñìÿò. ßðÿñòó ãÿäÿùÿ, ßôëàòóí úàìà Òÿçÿ ìåé òþêöðäö ãàí äàìà-äàìà. Øàíëû áèð çÿôÿðëÿ äþíìöøäö ãåéñÿð, Õàíÿíäÿ îõóéóð éåíè íÿüìÿëÿð: “Åé äþâëÿò ïÿíàùû, ýÿíú îëñóí áàõòûí! ßáÿäè éàøàñûí áó òàúûí, òàõòûí! Ùÿéàòûí îëäóãúà ÿëèíÿ úàì àë, Ãÿäÿùè àë ÿëÿ, øÿðàá è÷, êàì àë! ßðüÿâàí øÿðàáäàí áèð áöñàò áàøëà! Øÿíëèê ãóð, ýÿíúëèéÿ ìóðàä áàüûøëà! Ýÿíúëèê âàð îëäóãúà, èãáàëûí êþìÿê, ×àëüû, ìåé ìÿúëèñè ãóðàñàí ýÿðÿê! Ãûëûíú ìåéäàíûíû ãîéäóí áèð éîëà, Úàì öñóëèéëÿ äÿ ìÿúëèñ ùàçûðëà! Òàõòûíëà, òàúûíëà ýåò äöíéàíû àë, 102

Ôÿëÿê äÿ áÿíäÿíäèð, ñÿíÿ éîõ çàâàë! Ãàðàíû òóòäóí äà, ãàëìàñûí àüëûã, Àëàúà ýþðöíìÿê âåðÿð éàðàøûã. Áàéðàüû ýþéÿ âóð, úàùàí ñÿíèíäèð! Äþâëÿòÿ ñàðûë êè, ùÿð éàí ñÿíèíäèð!” Ìèñðèí êþìÿéèíäÿí, çÿíúè ùÿðáèíäÿí, Øàùûí ãîëó ýöúëö, ÷þùðÿñè äÿ øÿí. Çÿôÿðè ÷îõ àñàí ñàíûá äóðóðäó, Õîðàñàí ìöëêöíäÿí õÿðàú óìóðäó. ×ûõìàäû Øàì èëÿ Ðóìäàí áèð íÿôÿð, Îíóíëà ÷ÿêèäÿ îëñóí áÿðàáÿð. Äàðàéà áèð äàùà âåðìÿäè õÿðàú, ßìð åòäè ãàéûòñûí ýþíäÿðäèéè áàú. Úîøóðäó ýÿíúëèéèí ãûçüûí ýöíëÿðè, Ôÿòù åòìÿê èñòÿðäè áöòöí êèøâÿðè. Õîø áàõäû Èðàíûí èýèäëÿðèíÿ, Ùàçûðëûã áàøëàäû Èðàí ôÿòùèíÿ. Àäÿòäèð, àüàú áîé àòäûüû çàìàí Áàøãà àüàúëàðà éåòèðÿð çèéàí. Ýþçÿë ýöí ñå÷ÿðÿê øèêàðà ãîøäó, Ùÿì íÿøÿñè õîøäó, ùÿì äÿ ýöí õîøäó. ×þëëÿðäÿí êå÷ÿðêÿí óúà ùþêìöäàð Äàüëàðäà, äöçëÿðäÿ åäèðäè øèêàð. Ôÿëÿéè àíäûðûð ìþùòÿøÿì áàøû, Ýàù ÷þëö ýÿçèðäè, ýàù äà äàü, äàøû. Áèð äàüà òÿñàäöô åòäè øÿùðèéàð, Î äàüäà âàð èäè ùÿð ÷åøèä øèêàð. Ýþðäö èêè êÿêëèê ãîíìóø áèð äàøà, Êÿêëèê êÿêëèê èëÿ ýèðìèø ñàâàøà. Áó îíóí áàøûíû äåøÿð, äèìäèêëÿð, Î áóíóí äþøöíö úàéíàãëà äÿëÿð. Èñêÿíäÿð àò ñöðäö îíëàðà ñàðû, Íÿçÿðäÿí êå÷èðòäè èêè øèêàðû. Áèð ùåñàá ýþòöðäö áó ÷àðïûøìàäàí, Îíëàðäàí ýþçöíö àëìàäû áèð àí. Êÿêëèêëÿð ÷àðïûøûð åëÿ ùèääÿòëÿ, Ãîðõìàéûð ïàäøàùû ýþðÿðêÿí áåëÿ. 103

Øàù äöøöá ùåéðÿòÿ, àðàäû òÿäáèð: “Ãóøëàðûí áàøûíäà áó ñþâäà íÿäèð?” Áèðèíè ôàë âóðäó óúà àäûíà, Áÿõòèíèí ôàëûíû áàüëàäû îíà. Î áèðè êÿêëèéÿ àä ãîéäó Äàðà, Íÿòèúÿ àëìàã÷ûí áàõäû îíëàðà. Ãóøëàðûí âóðóøó åëÿäè øèääÿò, Êèí èëÿ ÷àðïûøäû óçóí áèð ìöääÿò. Èñêÿíäÿð ôàëûíû äàøûéàí êÿêëèê, Äàðàíû éåíÿðÿê ýþñòÿðäè ìÿðäëèê. Èñêÿíäÿð ýþðöíúÿ áåëÿ øÿí ùàëû, Çÿôÿðÿ éîçäó áó óüóðëó ôàëû. Ãàëèá êÿêëèê ãàíàä ÷àëäû õóðàìàí, ßçèëÿí êÿêëèéèí ó÷äó éàíûíäàí, Ãàéàéà ãîíìàüà òàïìàìûø ìàúàë Êÿêëèéèí öñòöíö àëäû áèð ãàðòàë. Öçÿðÿê áàøûíû þëäöðäö ãóøó, Ïÿðèøàí îëäó øàù, äàüûëäû ùóøó. Ôàë îëàí êÿêëèéèí øÿí ó÷ìàñûíäàí Ãÿëáèíäÿí ñèëèíäè ãîðõó âÿ äóìàí. Áèëäè êè, òàëåéè îíà éàð îëàð, Äàðàíû ÿçÿðÿê áÿõòèéàð îëàð. Ëàêèí áÿõòÿâÿðëèê ÷îõ óçóí ñöðìÿç, Î äà áó äþâðàíäàí áèð âÿôà ýþðìÿç. Åøèòäèì, î éåðäÿ óúà äàü âàðäû, Îíäà ýþé øþâêÿòëè ãþâñè òàü âàðäû. Î äàüäàí ùÿð êèìñÿ áèð äèëÿê èñòÿð, Ñèððèíäÿí ùàìàí äàü âåðÿðäè õÿáÿð. Î ñèðëè ãàéàäàí óúàëàð áèð ñÿñ, Ñàíêè þç áÿõòèëÿ ýþðöøÿð ùÿð êÿñ. Áèëèúè áèð êÿñÿ äåäè ùþêìöðàí: Áèð õÿáÿð ñîðóøñàí î óúà äàüäàí. Íÿ ãÿäÿð ãàí àõàð — ñîðóøñóí îíó, Íÿ îëóð ïàäøàùûí áÿõòèíèí ñîíó. Î äàüäàí ñîðóøäó ôàë ö÷öí ýåäÿí: “Íÿ îëóð íÿòèúÿ, áèð õÿáÿð âåð ñÿí Äöíéàíû àëàúàã áþéöê Èñêÿíäÿð? 104

Äàðàíû ÿçÿðÿê ÷àëàúàã çÿôÿð?” Ñÿñëÿíäè ÿñðàðëû ãàéà àøèêàð, Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðè åéëÿäè òÿêðàð. Î ôàëäàí ãåéñÿðèí úîøäó öðÿéè, Ôàë îíóí äàü êèìè îëäó êþìÿéè. Êÿäÿðè ñèëèíäè, ÷îõ øÿí ýþðöíäö, Î äàüäàí, òÿïÿäÿí ñàðàéà äþíäö. ×ÿìÿí îðòàñûíäà óúà ñÿðâòÿê Îòóðäó ìÿúëèñäÿ òÿäáèð òþêÿðÿê. Ýÿëÿúÿê èøèíäÿí ñþç à÷äû ãåéñÿð, Ñöëùìö, éà ñàâàøìû ÷îõ ôàéäà âåðÿð? “Äöíéàëàð ïÿíàùû îëñà ïÿíàùûì Ôÿëÿéÿ óúàëàð ãûçûë êöëàùûì. Áó ñÿëÿì éåéÿíÿ õÿðàúìû âåðìÿê? Àë÷àãëûã äåéèëìè áó èø, íÿ äåìÿê! Äàðàéà íÿ ö÷öí ýåòñèí õÿðàúûì? Îíäàí ÿñêèêìèäèð, õÿçèíÿì, òàúûì? Îíäà òàú, ìÿíäÿ äÿ êÿñêèí ãûëûíú âàð, Ãûëûíúëà àëûíûð áöòöí áó òàúëàð. Öñòöìÿ ýÿòèðñÿ ãîøóí ùÿð éàíäàí, Ìÿíÿ äÿ êþìÿêäèð î áþéöê éÿçäàí. Òàíðûíûí êþìÿéè ìÿíÿ òÿñÿëëè, Îðäóìñà ùÿìðÿéäèð, ùÿð êÿñÿ áÿëëè. Áèðëèêäÿí éàðàíûá çÿôÿð äþéöøäÿ, Äîñòëàðûí áèðëèéè ýÿðÿê áó èøäÿ. Èêè ãÿëá áèð îëñà äàüû ïàð÷àëàð, Áþéöê áèð êöòëÿíè åäÿð òàðìàð. Áÿõòèìèí ýöúöéëÿ ãÿðàð âåðäèì ìÿí, Òÿõò àëûì, òàú àëûì çàëèì äöøìÿíäÿí. Äàðàéà ÿëàëòû îëìàã íÿ äåìÿê? Íÿ ö÷öí Äàðàéà õÿðàú ýþíäÿðìÿê? Èýèäëÿð, ñþéëÿéèí, ôèêðèíèç íÿäèð? Áó äþéöø ùàããûíäà ýþñòÿðèí òÿäáèð. Äàðàìû ùàãëûäûð, ñþéëÿéèí, àðòûã? Øÿðù åäèí, âàðäûðñà áóðäà ãàðàíëûã!” Áó èøèí ñîíóíó äóéàí ùÿð íÿôÿð Éåíèäÿí áàø ÿéèá øàùà äåäèëÿð: 105

“Íÿ ãÿäÿð ñåéð åäèð óëäóçëàð, ýþéëÿð, Îíëàðëà ùÿìàùÿíý îëóð äþðä ýþâùÿð, Âöúóäóí äöíéàéà îëñóí áèð ÷ûðàã, Îëñóí øàùûí öçö àéäàí äà ïàðëàã. Ñÿíäÿäèð áèëèéèí ãöââÿòè, ñÿíäÿ, Õèëãÿòèí áÿõòèéàð øþâêÿòè ñÿíäÿ. Ùàðà ñàùèá îëñàí ñÿí, åé òàúèäàð, Ñà÷äûüûí òîõóìëàð âåðñèí ýþçÿë áàð. Èíäè êè èñòÿðñÿí áèçäÿí ìÿñëÿùÿò, Áèç éåðè ýÿëäèêúÿ âåðÿðèê ÿëáÿò. Øöáùÿñèç, ÷àðïûøìà îëàúàã òåç-ýåú, Àíúàã áó äþéöøäÿ òÿëÿñìÿ ñÿí ùå÷. Ñÿí îòóð, ãîé Äàðà ùÿðá à÷ñûí ñàíà, Ãûëûíúûí î çàìàí ãàëõñûí äöøìàíà. Ñÿíÿ àíúàã ãûëûíú îéíàòìàã éåòÿð, Äöøìÿíèí ãûëûíúû âÿ áàøû ýåäÿð. Áèð ìàðàë àñëàíëà ÷ûõäû ìåéäàíà, Þçö éåð òÿìèçëÿð çÿèô ãóðáàíà. Èøðÿòäèð Äàðàíûí èøè, îéóíó, Öñòöíÿ ýÿëìÿêäÿ ãàí ÷ÿêèð îíó. Îðäó áÿñëÿìÿêäÿ àðòûãñàí îíäàí, Çÿèôäÿí àëûíûð õÿðàú ùÿð çàìàí. Ñÿíèí øÿáõóíóíó çÿíúèëÿð áèëèð, Îíóí ñåéðÿíýàùû ùÿðÿìõàíÿäèð. Î áèð êèí áÿñëÿéèð, ñÿí äèí áÿñëÿðñÿí, Ñÿí áèð ôèðèøòÿñÿí, î áèð ßùðèìÿí. Ñÿí ãûëûíú âóðàíñàí, î ãÿäÿù òóòàí, Î òàõò öñòöíäÿäèð, ñÿí áèð àòëûñàí. Ñÿí ãöââÿò þë÷ÿíñÿí, î ãûçûë ÷ÿêÿí, Ñÿí àäèë, î èñÿ çàëûì, ãàí òþêÿí. Î øàøãûí ñÿðõîøäóð, ñÿí èñÿ àéûã, Î éàìàíëûã åäÿð, ñÿí ùåé éàõøûëûã. Àðàñàí þëêÿíè, áöòöí îðäóíó, Áèð íÿôÿð òàïûëìàç êè, ñåâñèí îíó. Åòäèéè çöëöìëÿð ùåé éàíà-éàíà Áèð ãûòëûã ñàëàúàã þç áàçàðûíà. Ñÿíäÿêè íÿâàçèø, óúà òÿðáèéÿ 106

Àäûíû óúàëäàð éåääèíúè ýþéÿ. Ùàãñûçëûã ùàãã èëÿ îëóðñà äöøìàí, Ùàãã òóòàð éåðèíè, ùàãñûç ïåøèìàí. Ùÿð çàìàí þç àéûã áÿõòûíäàí éàïûø, Âóðóøëàðäà éöêñÿë, òàõòûíäàí éàïûø. Áàüëàíìà áó ôèêðÿ, äöøöíìÿ áåëÿ, Äþâëÿò ìöëê èëÿäèð, íöñðÿò ìàë èëÿ. Èíñàíà áàø îëìàã èíñàíëûã — èñòÿð, Éîõñà ùÿð áèð àäàì, èíñàíäûð áÿøÿð. Áþéöêëöê åéëÿñÿê ùÿð êÿñÿ àñàí, Àíúàã áàø îëàúàã øÿôãÿòëè èíñàí. Ùåéâàíëàð îíóí÷óí ñåâèð àñëàíû, Î, ãîíàã ñåâÿíäèð øèêàð çàìàíû. Ãûôûëû çÿíúèðëÿ ñàõëàíàí âàðäàí, Îíó éÿãèí åò êè, õîøëàíìàç úàùàí. Ñÿàäÿò î çàìàí éàð îëàð ñàíà, Îíäàí àëäûüûíû âåðÿñÿí áóíà. Èíñàíëà éàøàéàí ìÿðääèð, êèøèäèð, Êèìñÿíè ñåâìÿìÿê íàìÿðä èøèäèð. Õÿìèðè éîüðóëìóø îëàí êèìñÿéÿ, Áèð ÷þðÿê êèì âåðìÿç, “áîðú îëñóí” äåéÿ? Ðÿùìèí âàð, èýèäëèê éàðàøàð ñàíà, Õÿçèíÿ, ÿæäàùà ãàëñûí äöøìàíà. Äöøìÿí ÷îõ ýóðóëòó, ñÿí øèìøÿê ðÿôòàð, Ñÿí ýþâùÿð ñà÷àíñàí, î õÿçèíÿäàð. Àñëàíäàí ýöúëöéäó ðÿùìÿòëèê àòàí, Ëàêèí ãûëûíúûíû ÷ÿêìÿçäè ãûíäàí. Ñÿí åëÿ àñëàíñàí ÷àðïûøàí çàìàí Ãûëûíúûíäàí îëàð äàøûí áàüðû ãàí. Ýþðäöíìö çÿíúèëÿð íÿ ñàéàã úîøäó, Êèíëè äèâëÿð êèìè öñòöíÿ ãîøäó. Ñÿíèí ãûëûíúûíà åòäè ñÿðêÿøëèê, Áàøûíû ÷åéíÿäè ãûëûíú âÿ òÿïèê. Î ñåëäÿí äàü êèìè öç ÷åâèðìÿäèí, Ñÿíè áó äàìúû äà ãîðõóòìàç éÿãèí. Ôèëëÿðè áóäàéàí ãûçìûø áèð àñëàí, Ãîðõàðìû ÿí àúèç êþðïÿ úåéðàíäàí? 107

Ãûçìûø áèð àñëàíà íåéëÿð áèð ìàðàë? Ãàðûøãà èëàíà âåðÿðìè çàâàë? Èòè úàéíàã ãàðòàë åäÿðêÿí øèêàð Êþðïÿ ãóøëàð èëÿ êåô ö÷öí îéíàð. Óëäóçëàð áÿõòèíëÿ äîñòäóð, áó, áÿëëè Éîëóíóí òîçóäóð áó òîðïàã ÿùëè. Äöíéàíû ôÿòù åòìÿê ãèñìÿòäèð ñàíà, Ùÿð ôàéäà ñÿíÿäèð, çèéàí äöøìàíà. Ñÿíÿ ìÿõñóñ îëàí áó ìöáàðÿê ôàë Äöøìÿíÿ âåðìÿçìè áþéöê áèð çàâàë? Óëäóçëàðëà ôàëëàð ýþñòÿðèð áöòöí, Áó ãàíëû äþéöøäÿ îëàðñàí öñòöí. Ùÿíäÿñè ùÿðôëÿð, úèçýèëè õÿòëÿð Áèëäèðèð ñÿíèíäèð øàíëû áèð çÿôÿð124. Çÿíúè ïàäøàùû Ïÿëÿíýÿð, øÿêñèç, Ýöúëö ïÿùëÿâàíäû, úîøüóí áèð äÿíèç. Ãàëèáëÿ ìÿüëóáà áèð ôàë âóðàðêÿí Î ìÿüëóá ýþðöíäö, ãàëèá èäèí ñÿí. Èíäè êè óüóðëó ÷ûõìûøäûð ôàëûí, Áóíäàí äà äîüàúàã ìöáàðÿê ùàëûí”. Ùÿð éåðäÿí ýþðöíúÿ ùÿìèééÿò, çÿôÿð, Ôàòåùëèê ôèêðèíÿ äöøäö Èñêÿíäÿð. ßëèíÿ àëûðêÿí ãûëûíú, éà ãÿäÿù: “Óüóðäóð” äåéÿðÿê òàïûðäû ôÿðÿù. Ùÿð èøäÿ õåéðÿ éàç ôàëû, åé ôèëàí, Ìöáàðÿê ôàë îëóð õåéðÿ éîçóëàí. Éàìàí ôàë âóðìà êè, äîüàð éàìàí ùàë, Áèð êèìñÿ âóðìàñûí ÿñëà éàìàí ôàë... ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÝÖÇÝÖ ÃÀÉÛÐÌÀÑÛ Äóð, ñàãè, ÿë óçàò ñöçöëìöø ëÿëÿ! Êþíëöìäÿí áóëàíëûã äÿðäè òÿìèçëÿ! Î ïàðëàã ëÿëäÿí êè, ðåéùàíëû áàü Àñàð ãÿíäèëèíäÿí èøûãëû ÷ûðàã. 108

Ìöáàðÿê îëóðñà ñÿùÿðäÿí ýöíöí Ôèêðèíäÿ éàõøûëûã îëàúàã öñòöí. Îíóíëà äÿéÿðëè àéèíëÿð ãóðàð, Äþâëÿò÷èí éàðàíûð ýþçÿë éàäèýàð. Þç ìÿñóä áÿõòèéëÿ éàøàð ãîë-ãîëà, Óëäóçà ôàë âóðàð áÿõòèéàðëûãëà. Öìèäèí ñþíìÿñèí äöíéà îëñà äàð, Ùÿð ãàðà áóëóääàí àü éàüûø éàüàð. Èìäàä ãàïûñûíû äàèì ãîé à÷ûã Êè, øèðèíëèê àëñûí áèð ÷îõ àúûëûã. Þìðöíö öìèäñèç êå÷èðìÿ áèð àí, Ãóðòóëóø âåðÿíäèð áþéöê Éàðàäàí. Öìèäñèç ãàø ÷àòìà, à÷ áèð ýþçöíö Çÿôÿð ýöçýöñöíäÿ ýþð þç öçöíö. Áó ðóì ãóìàøûíà áÿçÿê ÷ÿêÿíëÿð Áó äàñòàí áàøûíà ìöøê, ÿíáÿð ñÿïÿð. Èñêÿíäÿð äöíéàéà îëóíúà à÷àð Ãûëûíúûíäàí ýöçýö îëäó àøèêàð. Áÿçÿíìÿê èñòÿðêÿí äöíéà ýÿëèíè Ýöçýöéÿ óçàòäû äèëÿê ÿëèíè. Êå÷ìèøäÿ ýöçýöäÿí éîõ èäè ÿñÿð, Ýöçýöíö éàðàòäû áþéöê Èñêÿíäÿð. Áàøëàíûíúà ýöçýö ãàéûðìàã èøè Ãÿëèáà òþêäöëÿð ãûçûë, ýöìöøö. Íÿ ÿìÿë åòäèëÿð âåðìÿäè ñÿìÿð, Îíäà öçëÿðèíè äöç ýþðìÿäèëÿð. Ñîíðà ÿë àòäûëàð ùÿð úöð ýþâùÿðÿ, Ùÿð áèðè ýþñòÿðäè áàøãà ìÿíçÿðÿ. Åëÿ êè, òÿúðöáÿ äÿìèðÿ ÷àòäû, Ýþâùÿð öçÿðèíäÿ íàõûø éàðàòäû. Äÿìèð÷è ñÿíÿòêàð ðÿññàì îëàðàã Ñåéãÿëëÿ äÿìèðè åëÿäè ïàðëàã. Äöçäöéö ýþâùÿðäÿ î ðÿññàì àðòûã Ýþðäö ùÿð ñóðÿòè òÿáèè, à÷ûã. Þíúÿ áèð øÿêèëäÿ îíó ãóðäóëàð, Îëìàäû äöçýöí áèð ñóðÿò àøèêàð. Ýöçýö åíëè îëñà åíëÿíèð ñóðÿò, 109

Óçóí îëñà, ñóðÿò óçàíûð, ÿëáÿò. Äþðäáóúàã ýþñòÿðèð ãàðûøûã õÿéàë, Ìöñÿääÿñ ýþñòÿðèð áàìáàøãà áèð ùàë. Åëÿ êè, äÿéèðìè äöçÿëäè, èíàí, ßñëà ñå÷èëìÿäè õÿéàëëà èíñàí. Ùàíñû áèð òÿðÿôÿ ÷åâðèëñÿ ýöçýö, Ýþñòÿðäè íåúÿ âàð, åéíèëÿ, äöçýöí. Ùÿíäÿñè éîë èëÿ ãàðà äÿìèðäÿí Ýöçýöíö Èñêÿíäÿð ïàðëàòäû áèðäÿí. Ñÿí äÿ áó ýöçýöéÿ áàõäûüûí çàìàí Èñêÿíäÿð äþâðöíäÿí õÿáÿð àëàðñàí. Ýþðäöéö ñåéãÿëäÿí ðÿíýèíè àòäû, Ãàïãàðà áèð äÿìèð øÿôÿã éàðàòäû. Èëê äÿôÿ ýöçýöéÿ áàõäû Èñêÿíäÿð, Áèð ÿçÿìÿò àëäû ýþâùÿðäÿí, ýþâùÿð. Ýöçýöäÿ ýþðöíúÿ ãåéñÿð þçöíö Ýöçýöíöí øàäëûãäàí þïäö öçöíö. Ýÿëèíëÿð áó ðÿñìÿ åùòèðàì ö÷öí Ýöçýöíö þïÿðëÿð áàõàðêÿí ùÿð ýöí. ÄÀÐÀ ÅË×ÈÑÈÍÈÍ ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÉÀÍÛÍÀ ÝßËÌßÑÈ Äóð, ñàãè, î ýöçýö úàìû âåð éåíÿ, ßëèìäÿ òóòóì áèð ãÿäÿù éåðèíÿ! Êåéõîñðîâ àéèíëè îëóì î úàìäàí, Îíóíëà ýþçöìäÿ ïàðëàñûí úàùàí. ×ÿêèíÿê ñèòÿìäÿí, ýÿë çöëìö àòàã, ßäë èëÿ ìöìêöíäöð áóíäàí ãóðòóëìàã. Äöíéàéà áàüëàìà êþíöë, éàüûäûð, Ùÿì ãóëäóð, ùÿì ãîðõóíú äèâ éàòàüûäûð. Äöíéà äàìúû âåðñÿ, áèð ãÿäÿù ÷àëûð, Þç êþùíÿ áîðúóíó áèð éåðäÿ àëûð. Éàüûø äàìúû-äàìúû áóëóääàí éàüàð, Áþéöê ÷àé îëóíúà äÿíèçÿ àõàð. 110

Íÿéèí âàð øÿí-øÿí éå, ñåâèí áó ýöíÿ, Ãîéìà áèð äèðùÿìè äèðùÿì öñòöíÿ. Åëÿ áèë, áèð íÿùÿíý áèçÿ éàí àëìûø, Éåìÿäèêëÿðèíè ÿëèíÿ ñàëìûø. Ãàðóí äà éûüìûøäû áþéöê áèð ñÿðâÿò, Áàõ, íåúÿ òîðïàüà ýèðäè íÿùàéÿò. Ãûçûëäàí áèð ñàðàé òèêäèðäè Øÿääàä, Þëÿðêÿí àëìàäû ãÿñðèíäÿí ìóðàä. Áó áàüäà áèð àüàú áèòìÿìèø ðàùÿò Êè, áàëòà äÿéìÿéèá, ãàëñûí ñÿëàìÿò. Øàùëàðûí òàõòûíà áÿçÿê âåðÿíëÿð Áåëÿ íÿãë åäèð êè, áþéöê Èñêÿíäÿð Áèð ýöí äèíúÿëèðäè öðÿéè ÷îõ øÿí. Óçàãäû äöíéàíûí ùÿâÿñëÿðèíäÿí. Ñàô, äóðó øÿðàáëà øàùëûã úàìûíû Äîëäóðóð, áîøàëäûð, àëûð êàìûíû. Ùèêìÿò ñàùèáëÿðè ýÿëìèø éàíûíà, Àüûë äà, òÿäáèð äÿ êþìÿêäè îíà. Éöç íÿüìÿ áàøëàäû ÷îõ ñÿäàëû ÷ÿíý, Ùÿð íàçèê íþãòÿäÿí ñþç àëäû àùÿíý. Øàù è÷äèéè úàìûí ùÿð äàìúûñûíäàí Ìöùÿíäèñ ÿêèðäè ýþçÿë áèð ôèäàí125. Ïàðëàéàí ñàô øÿðàá øèìøÿêäÿí íèøàí, Ãÿäÿù øÿêÿð ñà÷àí, øÿðàá ãÿëáà÷àí. ×àëüûäàí, øÿðàáäàí, èíúÿ íÿüìÿäÿí Éàðûì ñÿðõîø èäè è÷ÿí, äèíëÿéÿí. Ãÿäÿùèí ýþç éàøû, ÷àëüûíûí ñÿñè Àõûäûð ïÿðäÿäÿí áèð ãàí ÷åøìÿñè. Î øèðèí ìèçðàáûí ùÿð éàðàñûíäàí — Ãóðó ïÿðäÿëÿðäÿí àõûð ñåëòÿê ãàí. Î ìÿúëèñ úÿííÿòäÿí äàùà áÿçÿêëè, Ìàéûñäàí äàùà øóõ, äàùà ÷è÷ÿêëè. Ìÿúëèñèí áàøûíäà áþéöê Èñêÿíäÿð Ýþéäÿ áÿäèðëÿíìèø áèð Àéà áÿíçÿð. Äàðàäàí áèð åë÷è ýÿëäè áó çàìàí, Öðÿêëè, äàøãûíëû, äèëëè, ãÿùðÿìàí. 111

Øàùïÿðÿñòëÿð êèìè ýþñòÿðäè ùþðìÿò, Îíó âÿ Äàðàíû þéäö, íÿùàéÿò. Àäëû ãÿùðÿìàíà åòäè ÷îõ ñÿíà, Äàðàíûí ÿìðèíè éåòèðäè îíà, Þíúÿ þç øàùûíäàí ñàëàì éåòèðäè, Êþùíÿëìèø õÿðàúû äèëÿ ýÿòèðäè: “Íå÷èí øàù ÿñèðýÿð ýþâùÿðè, òàúû, ×îõäàíäûð âåðìÿéèð áèçèì õÿðàúû? Ìÿíäÿ áèð àúèçëèê ýþðìöøìö? Íÿäÿí Áàøûíû ãà÷ûðìûø ïÿðýàð õÿòòèíäÿí? Êþùíÿ àäÿòëÿðè àòñà áîéíóíäàí, Ñÿðêÿøëèê åäÿðñÿ, ÷ÿêÿúÿê “çèéàí”. Èñêÿíäÿð àëîâëó øèìøÿêòÿê ÷àõäû, Ãÿëáèíèí àòÿøè äèëèíè éàõäû. ßéèëäè ãàøûíûí êàìàí ýóøÿñè, Ãîðõóäàí åë÷èíèí ñþíäö íÿôÿñè. Åëÿ êè, åøèòäè áó êèíëè ñþçö, Äèìàüû îäëàíäû, ïàðëàäû ýþçö. Àúûüû äèëèíÿ åäèíúÿ ÿñÿð, Ñþéëÿäè ãàñèäÿ éàðàìàç ñþçëÿð. Øàùûí ýþçëÿðèíäÿí ãÿçÿá éàüûðäû, Ãàñèäÿ äåäèéè ñþçëÿð àüûðäû. Äöøöíúÿñè, àüëû ñàüëàì îëàí êÿñ Ëöçóìñóç ñþçëÿðè ñþéëÿìÿç ÿáÿñ. Ãûçûøàíäà äèëè ñÿáð åòñÿ áèð àç Òóòäóüó èøèíäÿí ïåøèìàí îëìàç. Ìèí-ìèí ñÿððàñò ñþçÿ òàïñà äà çÿôÿð, Ñóñìàã ñþéëÿìÿêäÿí ÷îõ ôàéäà âåðÿð. Íÿ ýþçÿë ñþéëÿìèø ãîúà áèð ÿðÿí: “Äèë ÿòäÿí éàðàíìûø, ãûëûíú äÿìèðäÿí”. Ñþçöíöí ìöëêöíÿ îëìàç ùþêìöðàí Äèëèíÿ ýÿëÿíè ñþéëÿéÿí èíñàí. Êÿéàíà ìÿíñóá ÿí ãîúà áèð íÿôÿð Ùÿìèí ùàäèñÿíè áåëÿ íÿüë åäÿð: Ãèéìÿòëè ãûëûíúäàí, ýþâùÿðäÿí, òàúäàí Äàðàíûí õÿðàúû ýåòäèéè çàìàí, Äÿéÿðëè ýþâùÿðëÿð è÷èíäÿ, ùÿòòà, 112

Âàðìûø áèð òÿáèè, ãûçûë éóìóðòà. Î èíúÿ íàõûøëû øàùàíÿ áöñàò, Âåðÿðäè ýþðÿíÿ òÿçÿ áèð íèøàò. Äèëèíè î ãàñèä åäèíúÿ ïîëàä, Êþùíÿëìèø õÿðàúû åëÿéèíúÿ éàä, Áàüûðäû: “Ìþùêÿìäèð áàøûìäàêû òàú, Ãûçìûø áèð àñëàíäàí àëûíìàç õÿðàú. Áàøãà áèð àéèíÿ ýèðìèøäèð úàùàí, Ãàëìàìûø î ãûçûë éóìóðòà äîüàí. Î êþùíÿ áöñàòû áó äþâðàí ñèëäè, Êå÷ìèø àéèíëÿðÿ ãÿëÿì ÷ÿêèëäè. Ùÿð çàìàí úÿâàùèð ÷ûõàðìû äàøäàí? Äöíéà ýàù ñöëù èñòÿð, ýàù âóðóø, ýàù ãàí. Áó ãÿäÿð ãöðóðëà ÷ÿêìÿ áîø íÿôÿñ, Ãûëûíúëà úàâàá âåð, äàíûøìà ÿáÿñ. Éåòìÿçìè ãûëûíúûì ãàí äàìà-äàìà Òàõòûíû ÷ÿêìÿìèø ìÿíèì àëòûìà? Ìÿíèì äÿ âàð èêÿí ãûëûíúûì, òàõòûì, Ëàêèí áó äöíéàíû ñÿíÿ áóðàõäûì. Î ãÿäÿð ñÿíäÿ âàð úÿëàë, òÿìòÿðàã, Ìÿíÿ äÿ áåëÿ áèð ýóøÿíè áóðàõ. Î éåðÿ éåòèðìÿ “ýöúöì âàð” äåéÿ, Ñÿíèíëÿ ÷àðïûøûì ïÿíúÿ-ïÿíúÿéÿ. Àòàðàã ùþðìÿòè, ðÿñìè, ùÿéàíû Êèíèìëÿ úîøäóðóì ãÿëáèìäÿ ãàíû. Øàù åøèòìÿäèìè åäÿðêÿí ñàâàø Ãîïàðäûì çÿíúèäÿí ìÿí íÿ ãÿäÿð áàø? Áèð àò ÷àïìàüûìëà ýåòäèì ìÿí ùàðà, Àòäûì äèêáàøëàðû òîç-òîðïàãëàðà. Áèð øàù êè øàùëàðà âåðèð òàõò âÿ òàú Ìèñêèíëÿð êèìè ùå÷ âåðèðìè õÿðàú? Ìÿíäÿí Ìèñðè èñòÿ, èñòÿìÿ ýþâùÿð, Ìèñèð ãûçûëûòÿê ñþçÿ âåð çèâÿð. Áàõ, ñÿðâÿò, äþâëÿòèì ãàëõìûø íÿ éåðÿ, Òÿëÿá åò ìÿíäÿí þç ðöòáÿìÿ ýþðÿ. Ãàëäûðìà ôèòíÿíè, úîøäóðìà êèíè, Ýÿë, âèðàí åëÿìÿ Èðàí ìöëêöíö! 113

×àòìûøäûð ÿëèíÿ áþéöê ìÿìëÿêÿò, Øöêð åëÿ, éåòìÿçìè áó ãÿäÿð äþâëÿò? Çàìàíûí ìåéëèíè ýÿë äîëàíäûðìà, Áó ôèêðÿ ãÿëÿì ÷ÿê, ñó áóëàíäûðìà. Èñòÿìÿ âåðèëìÿç øåéè, ïàäèøàù! Ðÿôòàð åò, íåúÿ êè, åäèð èêè øàù”. Ãàñèä åøèäèíúÿ áó ñÿðò õÿáÿðè Çåùíèíäÿí ñèëèíäè áöòöí ñþçëÿðè. Äÿðýàùà öç ãîéäó äÿðäëÿ, ìþùíÿòëÿ, Àòÿøëè øèìøÿêäÿí äàùà ñöðÿòëÿ. Åëÿ êè, à÷ûëäû ãàñèäèí äèëè, Èêèãàò áöêöëäö î ñÿðâèí áåëè. Áó àüûð úàâàáû åøèòäè Äàðà, Áàüðûíû äÿëäè ÿí êèíëè áèð éàðà: “Êèìäèð î ñèêêÿñèç, úÿñàðÿò åòñèí, Äàðà ñèêêÿñèëÿ ðÿãàáÿò åòñèí?” Êèíèíäÿí î àíäû áèð íå÷ÿ äàñòàí, Ñàðàëäû åøèäÿí êÿñëÿð ãîðõóäàí. Çÿùÿðëè ýöëöøëÿ äîëàðàã êèíÿ, Äåäè: “Áàõ áó àçüûí ÷ÿðõèí èøèíÿ, Áó çöëöì äåéèëìè åäèð ôÿëÿêëÿð? Äàðàéà êöêðÿéèð ìèñêèí Èñêÿíäÿð. Ãàô äàüû îëñà äà, ýþçöíö ñèëñèí, Î êèìäèð ìÿíèìëÿ ÷àðïûøà áèëñèí? Áèð òÿðëàí éàíûíäà áèð ÷èáèí íÿäèð? Úîøãóí áèð äÿíèçäÿí êè÷èê ãÿòðÿäèð”. Áàøãà áèð ãàñèäè ýþíäÿðäè Äàðà, Êèí èëÿ ýþçöíö äèêäè éîëëàðà. Ãàñèäÿ òàïøûðäû áèð òîï, áèð ÷þâêàí, Áèð ÷óâàë êöíúöä äÿ âåðäè ÿðìÿüàí126. Ùÿäèééÿ ñèððèíè þéðÿòäè îíà, Ñåâèíäè ãóðäóüó èíúÿ îéóíà. Äàðàíûí âåðäèéè òàïøûðûãëàðû Áèëÿðÿê, öç ãîéäó Éóíàíà ñàðû. Èñêÿíäÿð ãÿñðèíÿ áàñûíúà àéàã, Àòÿøäÿ ìóì êèìè øþëÿ ñà÷àðàã, ßäÿáëÿ ãåéñÿðÿ áàø ÿéäè þíúÿ. 114

Ïÿðÿñòèø âÿ àéèí áàøà ýÿëèíúÿ Ñþç äöéöìëÿðèíè ñöðÿòëÿ öçäö, Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðäÿí áèð èíúè äöçäö: “Úàíëàðà ùàêèìäèð ôÿðìàí âåðÿíëÿð, Áóéðóã ãóëëàðûäûð ýþíäÿðèëÿíëÿð. Øþâêÿòëè ïàäèøàù âåðñÿ ùÿð ÿìð, Èòàÿò åéëÿìÿê áèð âÿçèôÿäèð”. Èñêÿíäÿð áèëäè êè, áó öçð èñòÿéÿí Àüûð áèð ôÿðìàíëà ýÿëìèø éåðèíäÿí. Àúûãëû ýöëÿðÿê äåäè: “ßðç ãûë!” Ãàñèäèí äèëèíäÿí à÷ûëäû ãûôûë. Ãàñèäèí Äàðàäàí ýÿòèðäèéè ìàë, Èñêÿíäÿð þíöíäÿ ãîéóëäó äÿðùàë. Åëÿ êè, ìÿòàùû îðòàéà ñà÷äû, Äàðàíûí ÿìðèíäÿí ãàñèä ñþç à÷äû. Áàøëàäû ÷þâêàíäàí, òîïäàí ÿââÿëúÿ: “Óøàãñàí, ñÿíÿ òîï îëñóí ÿéëÿíúÿ, Èñòÿéèí ìÿíèìëÿ ÷àðïûøìàã îëñà, Ãÿëáèíÿ áîø éåðÿ ñûõûíòû äîëñà, — Êöíúöäö ñàðàéà ñÿïÿðÿê äóðäó, — Ãàðøûíà ÷ûõàððàì áóíäàí ÷îõ îðäó”. Äöíéàíû ñàðñûäàí áþéöê Èñêÿíäÿð, Ýþðäö áó ôàëëàðäà øàíëû áèð çÿôÿð. Áèð ìÿñÿë ÷ÿêäè êè, ãà÷äûüû çàìàí, Ùÿð øåéè ãàðøûìà ÷ÿêÿð áó ÷þâêàí. Îíóí÷óí ýþíäÿðìèø Äàðà ÷þâêàíû, Þçöìÿ ÷ÿêèì áó êþùíÿ äöíéàíû, Éóâàðëàã áó òîïó ùÿð ùåéÿòøöíàñ Éåðèí êöðÿñèéëÿ åéëÿìèø ãèéàñ. Øÿùðèéàð îíóí÷óí ýþíäÿðìèø áóíó, ×þâêàíëà ãàçàíûì îíóí òîïóíó. Äàðàíûí ôèêðèíè áèëèíúÿ ñàëàð Êèíèíè ýöíúöääÿ åòäè àøèêàð. Ýöíúöäó äàüûòäû åâÿ, åøèéÿ, Ãóøëàðû ñÿñëÿäè, äÿíëÿñèí äåéÿ. Äàðûéà äàðàøäû ñàðàé ãóøëàðû, Ãàëìàäû áó éåðäÿ áèð äÿíÿ äàðû. 115

Áó úàâàáäà åëÿ ãÿòè ìÿíà âàð, Êöíúöäöí éàüûíû ñûõûá ÷ûõàðàð. Ýöíúöääÿí ÷îõ îëñà Äàðà ãîøóíó, Ìÿíèì äÿ ãóøëàðûì äÿíëÿéÿð îíó. Öçÿðëèê äîëäóðäó êè÷èê ÷óâàëà, Ãàñèäÿ âåðèíúÿ äåäè: “×ûõ éîëà127. Äàðà êöíúöä ãÿäÿð ÷ûõàðñà îðäó, Ìÿíèì äÿ îðäóìóí ãÿäÿðè, áàõ, áó!” Ãàñèä Èñêÿíäÿðäÿí åøèäèá áóíó, Éöêëÿäè óëàüà àüûð éöêöíö. Äàðàéà Éóíàíäàí ýÿòèðäè úàâàá, Áó àüûð úàâàáà êèì ýÿòèðÿð òàá? Äàðàíûí úàâàáäàí ãûçàðäû ýþçö, ×öíêè ÷îõ ýöúëöéäö äöøìÿíèí ñþçö. ßäàâÿò áàüëàäû ùèääÿòëÿíÿðÿê, Èðàíûí õàëãûíäàí èñòÿäè êþìÿê: ×èí, Õîðÿçì, Ãÿçíåéí, Ãóð ìàùàëëàðûíäàí, Éåð äÿìèð êÿñèëäè ùåéâàí íàëûíäàí. Áèð îðäó äöçÿëòäè Ãàô äàüû ãÿäÿð, Ùàìûñû äàø, äÿìèð ÷åéíÿéÿí ÿæäÿð. Áó áþéöê îðäóéà ñàí âåðÿí çàìàí, Ñàí âåðÿí ãàëìûøäû áó èøäÿ ùåéðàí. Äþéöøêÿí ÿðëÿð êè, àò îéíàäûðäû, Òÿõìèíÿí äîããóç éöç ìèíÿ ÷àòûðäû. Áþéöê øÿùðèéàðûí áþéöê îðäóñó, Áèð úîøüóí äÿíèçäè, éîõäó ãîðõóñó. Êèí èëÿ Éóíàíà äîüðó éîë à÷äû, Êå÷äèéè éåðëÿðäÿ áàéãóø óëàøäû. Àõäû äÿíèç êèìè ßðìÿíÿ ÿñýÿð, Òîçóíà ÷àòìàäû îíóí êöëÿêëÿð. Þëêÿëÿð àøûðäû Éóíàíà ãÿäÿð, Ãóðóëàð òèòðÿäè, úîøäó äÿíèçëÿð. Î äèêáàø àòëàðûí ïîëàä íàëûíäàí ×þëëÿðäÿ îòëàðäàí ãàëìàäû íèøàí. Ýöíÿø äÿ äöøñÿéäè øàùûí àðäûíà Ãàëàðäû ýÿçäèéè éåðëÿð âèðàíà. 116

ÄÀÐÀÍÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐËß ÌÖÙÀÐÈÁßÉß ÃÎØÓÍ ×ÛÕÀÐÌÀÑÛ Âåð, ñàãè, ðóù âåðÿí ïàðëàã øÿðàáäàí, Îíäàí èøûãëàíñûí ãÿëáèì ùÿð çàìàí. Ìÿí îíó è÷ÿðñÿì âåðÿð ñÿàäÿò, Î ìÿíè éåéÿðñÿ äîüàð ôÿëàêÿò128. Àéûãëûã íÿ áþéöê äþâëÿòìèø, áèëñÿí, ßëèáîø îëìàìàã äöíéà íÿãäèíäÿí. Äöíéàäà î øÿõñèí óúàëàð áàøû, ×îõ ñàéûã äàâðàíûð ùÿð èøÿ ãàðøû, Øöóðëà þë÷ÿð áó ùÿéàò éîëóíó, Îüðóäàí ãîðóéàð þç âàð-éîõóíó. Áèð øåé êè èøèíè åäÿúÿê àñàí Éöêöíäÿí ýþòöðöá àòìà ùå÷ çàìàí. ßñêèêëèê âåðñÿ äÿ, àòìà êöðêöíö, Ñÿíè ãàð, ñîéóãäàí ñàõëàð ãûø ýöíö. Ýÿäèêäÿ áèð åøøÿê þëäö ñîéóãäàí, ×óëñóç ÷ûõìûø èäè î òÿíáÿë ùåéâàí. Êå÷ÿí ïàäøàùëàðû þéðÿíìèø áèð ïèð, Ñîðóøàí êèìñÿéÿ áåëÿ íÿãë åäèð: Äàðà îðäóñóíó ßðìÿíÿ ÷ÿêäè, Ñàíêè ùÿð òÿðÿôÿ ãèéàìÿò ÷þêäö. Èñêÿíäÿð áó èøäÿí òóòìàäû õÿáÿð, Ãàðøûéà ÷ûõàðñûí ãûçüûí áèð ìÿùøÿð. Ìÿçëóìëàð àõàðàã ýÿëäè ùÿð éàíäàí, Äåäèëÿð: “Úîøüóí ñåë ãîïàðûð òóôàí”. Äàðàíûí îðäóñó åäÿðêÿí ñÿôÿð Ïîëàä ýåéèìëÿðäÿí ãàðàëäû éåðëÿð. Áèð úàñóñ ñþéëÿäè: “Äöøìÿí ñÿðõîøäóð, Äóðäóüó éåðëÿðäÿ ãàôèë îëìóøäóð. Èñêÿíäÿð áèð áàñãûí åòñÿ ãÿôëÿòÿí Áèð àíäà ÷ûõàðàð îíó ìöëêöíäÿí”. Èñêÿíäÿð ýöëÿðÿê ñþéëÿäè úàâàá: 117

“Ýèçëèíäÿ ãàëìàüû ñåâìÿç àôèòàá. Éàðàðìû äþéöøäÿ áþéöê Èñêÿíäÿð Àäè ãóëäóð êèìè ãàçàíà çÿôÿð?” Áàøãà áèð úàñóñ äà áåëÿ äÿì âóðäó: “Äöøìÿíèí ýÿòèðèð ùÿäñèç áèð îðäó. Ãîøóí èøëÿðèíè ìöêÿììÿë áèëÿí Àíúàã ñàéà áèëÿð îíó òÿõìèíÿí”. ßí ãûñà áèð úàâàá âåðäè Èñêÿíäÿð: “Áèð ãûëûíú éöç þêöç áàüðûíû äÿëÿð. Àúûãëû úàíàâàð — î êèíëè ùåéâàí, Ãîðõàðìû ãîéóíóí ÷îõ îëìàñûíäàí?” Óúà øÿùðèéàðûí ìÿòèí ñþçëÿðè Èíàíäûðäû áóíà ùÿð áèð ÿñýÿðè. Ýåò-ýåäÿ áþéöäö áó ãûçüûí õÿáÿð, Þëêÿéÿ éàõûíäûð î ãîðõóíú ÿæäÿð. Èñêÿíäÿð áèëäè êè, î áèð áóëóäòÿê, Ýÿëÿúÿê, ãûëûíúû ñà÷àúàã øèìøÿê. Áöòöí þëêÿëÿðÿ ýþíäÿðäè õÿáÿð: “Äóðìàäàí äÿðýàùà éûüûëñûí ÿñýÿð!” Ðóìäàí, ßôðÿíúÿäÿí, Ìèñèðäÿí, Ðóñäàí Áèð îðäó áÿçÿäè ýÿëèíäÿí ðÿãñàí. Îðäó òîïëàíûíúà óúà Èñêÿíäÿð ßìð åòäè ñàéûíäàí âåðèëñèí õÿáÿð. Ñàé÷ûëàð ìÿëóìàò âåðäè ïàäøàùà: Àëòû éöç ìèí ÿñêÿð ýÿëìèø äÿðýàùà. Ùÿð éàíäàí éûüûøûá ýÿëèíúÿ îðäó, ×àëüûñûç, è÷êèñèç áèð ìÿúëèñ ãóðäó. Àãèëëÿð éûüûëûá óúà äÿðýàùà Âåðäèëÿð äèããÿòëÿ ãóëàã ïàäøàùà. Èñêÿíäÿð ñþç à÷äû áöòöí èøëÿðäÿí, Äàðàíûí à÷äûüû î äþéöøëÿðäÿí: “Øöáùÿ éîõ, — äåäè, — î àäëû òàúèäàð Áèçèìëÿ äþéöøÿ âåðìèøäèð ãÿðàð. Ùÿðá ö÷öí, ñöëù ö÷öí ôèêðèíèç íÿäèð? Äöøìÿí ÷îõ éàõûíäûð, ýþñòÿðèí òÿäáèð. ×ûõìàñà áó êÿñêèí ãûëûíú ãûíûíäàí, Áèçÿ êèøè äåìÿç áèð íÿôÿð èíñàí. 118

Òàú-òàõò àëàðñàì ãîúà Äàðàäàí, Çàëûì àäëàíàðàì áóíóíëà äà ìÿí. Ãûéìàðàì ÷ûõñûí þç ìöëêöíäÿí Äàðà, Éàìàíëûã åòìÿðÿì, ìÿí Êÿéàíëàðà. ×óíêè ãîðõóðàì áó ÿìÿëèì áó ýöí Äöøìÿíè ÷ûõàðñûí áèçëÿðÿ öñòöí. Áó éîëäà äöçýöí áèð òÿäáèð ýþñòÿðèí, Ñîíóíäà èøèìèç îëìàñûí ÷ÿòèí. Äöøöíöá ñþéëÿéèí ñàüëàì áèð ôèêèð, Áó äþéöø ùàããûíäà ôèêðèíèç íÿäèð?” Áèëèêëè, øöóðëó, àéûã, ùöíÿðâÿð Áàø÷ûëàð äèããÿòëÿ ÷îõ äèíëÿäèëÿð. Ùþðìÿòëÿ ùàìûñû äèë òþêäö îíà, Ïàäøàùà åòäèëÿð ÷îõ äóà, ñÿíà: “Óüóðëàð äîüñóí áó éàøûë àüàúà, Êþêëÿðè ìþùêÿìäèð, àäûñà óúà. Òàõòûíëà, òàúûíëà äöíéà ãóðóëñóí, Ãàïûíäà äöøìÿíèí áàøû òàú îëñóí. Äîüðóäóð òÿìàìÿí øàù áóéóðàíëàð, Áèð äÿ áèç îíëàðû åäÿêìè òÿêðàð? ßìðèíäÿí äþíìÿðèê, ñþçöí ôÿðìàíäûð, Ïàäøàùûí éîëóíäà úàíëàð ãóðáàíäûð. Èíäè êè ñîðóðñàí, åé äàíà, çÿêè, Áèçèì ôèêðèìèçÿ áåëÿ ýÿëèð êè, Êèíëè áèð öðÿéÿ êèí äîëàí çàìàí Êå÷äèéè éîëëàðäà ýþéÿðÿð òèêàí. Ñÿí äÿ êèí îäóíó åéëÿ øþëÿâÿð, Êèí éàõàí áèð àòÿø òèêàí òÿìèçëÿð. Î, ãîúà ñþéöääöð, ñÿí ýÿíú ñÿíóáÿð, Ñþéöäëÿ ñÿíóáÿð îëìàç áÿðàáÿð. Éåíèäÿí àáàä åò áó êþùíÿ áàüû. Òîðïàãäàí òÿìèçëÿ êþùíÿ àëàüû. Áó òÿçÿ äþâëÿòèí àë ãóìàøûíäàí Ýÿëèíòÿê áÿçÿíñèí î êþùíÿ úàùàí. Øöáùÿñèç çàëûìäûð àìàíñûç äöøìÿí, Õàëã áîéóí ãà÷ûðûð îíóí çöëìöíäÿí. Åëÿ áèð äöøìÿíäÿí íèéÿ ãîðõóðñàí, 119

Åâèíèí è÷è äÿ þçöíÿ äöøìàí. Çöëìöí àéèíèíÿ áèðäÿí ÷ÿê ãÿëÿì, Õàëãûíûí ãÿëáèíäÿí ñèëèíñèí ÿëÿì. Äöøìÿíäÿí ìÿìëÿêÿò äîéìóøäóð úàíà, Àòûë öçÿðèíÿ ìÿðäè-ìÿðäàíà. Èñòè òÿíäèð àðòûã ÷þðÿê èñòÿð, äóð, Àòûíûí áàøûíà îäëó éöéÿí âóð. Áàø ãîéàðûã ùàðà ñÿí àéàã ãîéñàí, Áèçäÿ éîõ ÿìðèíäÿí áîéóí ãà÷ûðàí. Ñÿíèí èñòÿéèíè êèì ïîçà áèëÿð? ßìðèíäÿí ÷ûõìàüà êèìäÿ âàð ùöíÿð?” Ñþçëÿðè áóíóíëà áèòèðäè: “Àíúàã Ñÿí áó ãàí òþêìÿéÿ ãîéìà èëê àéàã. Êÿéàíûí òàõòûíà ýþñòÿð ñÿí ùþðìÿò, Þíúÿ ãàí òþêìÿéÿ ýÿë åòìÿ úöðÿò”. Ùàìûíûí ôèêðèíè øàù þéðÿíÿðÿê, Áèëäè ñÿðêÿðäÿëÿð åäÿúÿê êþìÿê. Äîüðóëàð ñþçöíö òóòàðàã ýåòäè, Îðäó éåòèðìÿéÿ î ýöí ÿìð åòäè. Äþâð åäÿí ýöíëÿðäÿí ñå÷ÿðÿê áèð ýöí, Óüóðëó òàëåéè îëóðêÿí öñòöí Ìöáàðÿê ôàë èëÿ àíäû ñÿôÿðè, Îðäóéà âåðèëäè ùÿðÿêÿò ÿìðè. Êÿìÿðè áåëèíäÿ êèí èëÿ ñûõäû, Ïàðëàéàí éöéÿíè àéäàí èøûãäû. Ãûçìûø àñëàí êèìè åòäè òàúèäàð Ãûëûíúû äöíéàíûí ôÿòùèíÿ à÷àð. Íåøòÿðëè àðûéäû ãàéíàøàí îðäó, Àðû ïþùðÿñèíäÿí àðòûã èäè áó. Ôèðèäóí ïàäøàùäàí éàäèýàð ãàëàí Î óúà Äèðÿôøè òàíûðäû ÷îõäàí. Î óüóðëó áàéðàã äöçÿëÿí çàìàí Íàçëàðäû äîñòóíó áó ãîúà äþâðàí. Áàéðàüû “Äèðÿôøè-Ýàâÿ”äÿí éöêñÿê ×ÿêäè ìàùëûúûíà ýþé ðÿíýëè èïÿê. Òàì ÿëëè àðøûíäû óúà ñöòóíó. Çèíÿò þç ãîéíóíäà áÿñëÿìèø îíó. 120

Èïÿéèí öñòöíäÿ ìöäùèø ÿæäàùà, Áàõàíëàð ãîðõóäàí áàõìàç áèð äàùà. Ãûâûðúûã ãàðà áèð ãîòàç áàøûíäà, Ñàíêè áèð áóëóääóð äàüûí ãàøûíäà. Áèð ãàðà ãàðòàëäû, ãàíàäû íóðäàí, Ýþðöðäö îíó ùÿð óçàãäàí áàõàí. Òÿðïÿíäè ÿæäàùà ùåéáÿò ÿñýÿðëÿð, Áàøûíäà ÿæäàùà ïåéêÿð Èñêÿíäÿð. Äöíéà áó øóðèøäÿí äÿùøÿò àëàðàã, Íÿ ö÷öí? — Áèð îâóú òîðïàã÷öí àíúàã! Ùèéëÿýÿð äöíéàéà àëäàíìà, áóðàõ, Ãóðäó àñàíëûãëà îëóð áàüëàìàã, Ãàïàãëû õîí÷à áèë êþùíÿ äöíéàíû, Ýàù ùàëâà éåäèðèð, ýàù úèéÿð ãàíû. Éåð ÷óõóð, ýþé èñÿ óúà âÿ ïàðëàã, Áèðè ãàí òåøòèäèð, î áèðè òîðïàã. Ùÿð òåøòèí öñòöíäÿ éàçûëìûø ÷îõäàí Ñèéàâóø ãàíûòÿê áèð ÷îõëó äàñòàí. Áèð ìÿùñóë âåðÿð áó äöíéàíûí áàüû, Àë ãàíà áàòûðûð áöòöí òîðïàüû. Áó òåøòÿ êèìñÿíèí ýèðìÿç íàëÿñè, Êþìÿéÿ áóðàõìàç áó éîë ùå÷ êÿñè, Èíäè êè, ôÿðéàäà éåòèøìÿç áèð êÿñ, Êþìÿê èñòÿéÿíëÿð ÷ûõàðìàñûí ñÿñ. Ñÿñèíÿ ïÿðäÿíëÿ ÷ÿê ìÿòèí ùàñàð, Ñàêèò áèð éàøàéûø åéëÿ èõòèéàð. ÄÀÐÀÍÛÍ ÑßÐÊßÐÄßËßÐÈ ÈËß ÌßÑËßÙßÒÈ Äóð, òþâáÿ éàíäûðàí îäó àë, ñàãè, Áàøûìà î ìåéëÿ àòÿø ñàë, ñàãè! Õîøäóð áó ìÿúëèñäÿ ïàðëàñûí Ýöíÿø. Øàì êèìè áàøûìäà éàíñûí áó àòÿø. 121

Àãèëëÿð êàì àëûð éàõøûëûãëàðäàí, Òàíðû êþìÿéèíÿ ñûüûíûð ùÿð àí. ßäàëÿò ìöëêöíäÿí êèì öç ÷åâèðñÿ, Îíà àãèë äåìÿç àüûëëû êèìñÿ. Èíñàíà áó àüûë ýþçÿë ãîíøóäóð, Ùåéèô êè, ïèñëÿðëÿ îòóðóð, äóðóð. Àüûëñûç êÿñëÿðëÿ îòóðóá-äóðàí, Àüûëäàí, øöóðäàí äåìÿñèí äàñòàí. Êîõàíûí ÿëèíäÿí îëàíëàð àçàä Áó êÿíääÿ åâ òèêèá äöçÿëäÿð àáàä. Ñÿí äÿ áó éöêöíö áîéíóíäàí àòñàí Ãîðõìàçñàí ùÿð àë÷àã áîéóí âóðàíäàí. Àíúàã þç âàðûíëà îë ÷îøüóí öììàí, Ýþòöð þç ôàéäàíû þç âàðëûüûíäàí. Þçöíÿ þëöíúÿ þçöí îë ãîíàã, Àüàú îë, þçöíäÿí äîüóð ãîë-áóäàã. Éåäè þçýÿ ìàëûí áàðàìà ãóðäó, Íàçèëäè áàðìàãòÿê, éåäèéèí ãóñäó. ßí ãîúà áèð ìþáèä ðÿâàéÿò åäèð, Àüûëëû êÿñëÿðÿ ùåêàéÿò åäèð: Ðóì øàùû ýåäèðäè áþéöê øþâêÿòëÿ, Ãûëûíúëà, ãîøóíëà, âàðëà, äþâëÿòëÿ. Ùÿð éåðÿ éàéûëäû áó ãûçüûí õÿáÿð: Ðóì åëèíäÿí ýÿëèð ãîðõóíú áèð ÿæäÿð. Äàðàíûí ìÿùâèíÿ ùàçûðëàíàðàã Ùÿð ÷åøèä ñèëàùëà ãàëäûðìûø áàéðàã. Áó õÿáÿð áàéðàìòÿê ñàðäû ùÿð éàíû, ×öíêè éàõìûø èäè Äàðà äöíéàíû. Áèð ñþçëÿ, ìÿìëÿêÿò, ÿùàëè, þëêÿ Çàëèìèí ÿëèíäÿí ýÿëìèøäè òÿíýÿ. Äàðàéà ùÿð þëêÿ áÿñëÿðäè íèôðÿò, Èñêÿíäÿðÿ èñÿ ìÿùÿááÿò, ùþðìÿò. Áó èøäÿí Äàðàéà âåðäèëÿð õÿáÿð, Äÿíèçäÿí äàëüàòÿê êå÷äè Èñêÿíäÿð. Ñûíàãëû êÿñëÿðè ÷àüûðäû Äàðà, Àüûëëû áàøëàðäàí èñòÿäè ÷àðà. Íÿ ñàéàã ýèðèøñèí äöøìÿíëÿ ùÿðáÿ, 122

Äöøìÿíÿ íÿ ñàéàã ÷àëñûí ãÿëÿáÿ? Íÿ òÿäáèð ýþñòÿðèð ãîúà ðÿùáÿðëÿð? Äþéöøäÿ áàñûëñûí ðóìëó Èñêÿíäÿð. Ýþðìöøäöð éåíÿðêÿí äöøìÿí îðäóíó, Äþéöøöí òàëåéè ãîðõóòäó îíó. Äÿðäèíÿ áèð ÷àðÿ äåìÿäè áèð êÿñ, Êèìñÿäÿí ÷ûõìàäû áó áàðÿäÿ ñÿñ. Î ìÿúëèñ áèëèðäè, Äàðà ñÿðêÿøäèð, Éàõìàãäà àìàíñûç, ãûçüûí àòÿøäèð. Êèìñÿíèí ñþçöíö òóòìàç, äèíëÿìÿç, Îíóí÷óí äóðìóøäóð äèíìÿç-ñþéëÿìÿç. Ìÿúëèñäÿ âàðäû áèð àäëû ïÿùëÿâàí, Ùÿñÿáè, íÿñÿáè, Çÿíýÿ-Øàâèðàí. Àäû Ôÿðèáÿðçäè, ýþâäÿñè áèð äàü, Âöúóäó ïîëàääû, ãîëó áèð ÷îìàã. Ìÿúëèñÿ ÷àüðûëìûø áó èýèä êèøè Ýþçÿëúÿ áèëèðäè áöòöí êå÷ìèøè. Äàðàíûí òàõòûíà åòäè ÷îõ ñÿíà: Óüóðëó ìÿúëèñèí éàð îëñóí ñàíà, Äöíéàäà ùÿð çàìàí àíûëñûí àäûí, Ôÿëÿê äþâð åòäèêúÿ ýöëñöí ìóðàäûí. Êå÷ìèøäÿ åøèòäèì óëó áàáàìäàí, Íÿñèùÿò éîëóíäà åòìèøäè áÿéàí. Êåéõîñðîâ äöíéàäàí åäÿðêÿí ñÿôÿð Úàâàùèð úàìûíäàí âåðìèøäè õÿáÿð129. Éàõûí áèð çàìàíäà äþâëÿòèí òàõòû Àë÷àëàð âÿ ñþíÿð óëäóçó, áàõòû, Ðóì åëèíäÿí ÷ûõàð ìöäùèø áèð ñÿðêÿø, Ùÿð àòÿøêÿäÿéÿ âóðàð áèð àòÿø. Áó Èðàí áöñáöòöí ìàë îëàð îíà, Ãöðóðëà îòóðàð Êÿéàí òàõòûíà. Äóðìàç áèð þëêÿäÿ, úàùàí ôÿòù åäÿð, Áèð çàìàí þçö äÿ ìÿùâ îëóá ýåäÿð. Ùÿìÿí øÿõñ îëìàñûí ðóìëó Èñêÿíäÿð? Áó äöøìÿí îëóðñà, îíäàí åò ùÿçÿð. Àäûíû áóçà éàç, áèçèì òîðïàüà, Ãîéìà áó äöøìÿíè àéàã áàñìàüà. 123

Îíäàí áó þëêÿìèç ýþðìÿñèí çèéàí, Õÿçèíÿ éîëóíäà éîõñóë âåðÿð úàí. Áèð ùèéëÿ ãóðìàëû, èòàÿò åòñèí, Éàëíûç Ðóì ìöëêöíÿ ãÿíàÿò åòñèí. Õîø ùèéëÿ àúûãäàí õîøäóð ùÿð çàìàí, Ñó ñÿïìÿê éàõøûäûð àòÿø éàõìàãäàí. Ùÿð çàìàí ãîëóíóí ýöúöíö éîõëà, Òÿðÿçè ýþçöíö áÿðàáÿð ñàõëà. Åëÿ èø ýþðìÿ êè, äîüñóí ñÿíÿ êèí, Äÿìèðÿ òåç òÿñèð åòñèí ñöêàùèí130. Àñëàíëûã ùåéáÿòè ýåòñÿ àñëàíäàí Áàøûíû áèð ãàòûð ÿçÿð î çàìàí. Äóíéàíû íàìóñëà îëóð ñàõëàìàã, Îíóíëà óúàëûð äþâëÿò âÿ áàéðàã. Áàø ãîøìà îíóíëà, èø êå÷ÿð, ýåäÿð, Äàðà ðöòáÿñèëÿ áþéöêëöê åäÿð. Ãûçûë þç âÿçíèíè âåðñÿ àðïàéà Ãûçûë ãèéìÿòèéëÿ ÷ûõàð îðòàéà131. ×îõ çàìàí éûðòûúû ãûçüûí áèð àñëàí Òîðïàüà ñÿðèëèð èíúÿ òèêàíäàí. ßãðÿáëÿ áàüëàñàí äöøìÿí êèìè êèí, Áàõìà ÷îõ óúàäàí, îëìà ÷îõ ÿìèí. Íåøòÿðëè ÷èáèíäÿí ýÿë ãîðóí ñÿí äÿ, Íÿìðóäà ÿìð åòäè: “Ìÿíÿ îë áÿíäÿ!” Î øÿõñÿ ðàì îëìóø äöíéà ÿçÿëäÿí, Äþéöøäÿ ìÿðäëèéè âåðìÿìèø ÿëäÿí. Òîõ èëÿ àú êàáàá éåñÿ áèð éåðäÿ, Òîõ àäàì êàáàáäàí äöøÿúÿê äÿðäÿ132. Ùÿòòà þç ãàäûíûí, þâëàäûí îëñà, Ïàð÷àëàð, îðòàãëû ïàëòàðûí âàðñà. Îüëóíóí áîéóíà ýÿëñÿ ïàëòàðûí, Ìÿùÿááÿò ýþçëÿìÿ, ýåäÿúÿê âàðûí. Îëäóãúà áîé àòñà éåíè áèð ôèäàí, Ñÿðâ îíäàí, øöáùÿñèç, ýþðÿúÿê çèéàí. Éàðàìàç áþéöêëÿð ñþçöíäÿí ãà÷ìàã, Àüûëëû ñþçëÿðÿ ÷åâèðìÿ éàðïàã! Äöíéàíû òÿúðöáÿ åòäèêúÿ áèð-áèð. 124

Ñþéëÿíÿí áó ñþçëÿð áèëÿðñÿí íÿäèð! Íÿñèùÿò åøèòñÿ ÷àðÿ àðàéàí Äÿðäèíÿ áèð à÷àð òàïàð ùÿð çàìàí”. Äàðàíûí àüûëëû ïèðèí ñþçöíäÿí Ùåéðÿòëè øèìøÿêëÿð ÷àõäû ýþçöíäÿí. Àíúàã ñþíäöðìÿäè î, ãûçüûí êèíè, ×îõ àë÷àã ýþðöíäö ñöëùöí àéèíè. Ãîúàíûí ñþçöíäÿí ñàðñûëäû áèð àí, Òîðïàãäà ãûâðûëäû ñàíêè áèð èëàí. Ãàøëàðû ÷àòûëäû, ùåéðÿòÿ ýÿëäè, Ãÿëáèíäÿ êèí úîøäó, ýþçö áÿðÿëäè. Àñëàí êèìè áàõäû ãîúàéà áèðáàø, Ãîðõóäàí âÿçíèíè èòèðÿðäè äàø: “Êþâðÿê áèð äÿìèð÷è ýþðäöí ìÿíäÿ ñÿí? Îíäàêû ïîëàäû áÿéÿíäèí íÿäÿí? Ãöââÿòëè ñþç à÷ìà ùåé íÿäèð áó Ðóì! Îäëó äàü éîëóíó áàüëàìàç áó ìóì. Øàùèíëÿð ýöëëÿíñÿ êÿêëèêëÿð úîøñà, Øàùèíëÿð øàùèíè áàòìàçìû éàñà? Î êèìäèð ùÿðá ö÷öí áàüëàéûì êÿìÿð, Ìèí êÿìÿðáÿñòÿì âàð îíäàí ìþòÿáÿð. Î ìèñêèí ãîðõàüûí ýþðäöéö ùöíÿð, Àñëàíà íàç åäÿí úåéðàíà áÿíçÿð. Øàùëàðûí òàúûíäà ãûçûë òàúàì ìÿí, Íàìÿðäÿì, ãîðõñàì áèð ðóìëó ìèñêèíäÿí! Î, ãàôèë éóõóäàí àéûëàí çàìàí Øèøÿ ÷ÿêìèø îëàð ÿòèíè àñëàí. Éóìóðòà àüûðäûð, áÿðêëèê âàð îíäà, Àíúàã òàá ýÿòèðìÿç ÷ÿêèú àëòûíäà. Áóíó êèì áèëÿðäè, äöíÿíêè óøàã Áþéöêëÿ áÿäðÿôòàð åäÿí îëàúàã? Áèðèíúè ãÿäÿùäÿ ãàíàð î äÿíè Ìÿíèì øþâêÿòèìè, ùÿì þç ñÿùâèíè. Ìÿíÿ àð äåéèëìè áåëÿ ñöðöíìÿê, Ìèñêèíëÿð éàíûíäà àúèç ýþðöíìÿê? Çÿùÿðëÿð è÷èíÿ ãÿðã îëñàì, èíàí, Íÿùÿíý ãóðáàüàäàí äèëÿíìÿç àìàí. 125

Ùàðàäà ýþðöíìöø àúèç áèð éóíàí Áåëÿ áèð ýÿìèíè ÷ûõàðñûí ñóäàí?133 Ýöíÿøèí òàõòûíû ÷åâèðÿ áèëìÿç, Úÿìøèäèí éåðèíè î âåðÿ áèëìÿç. Èðàíû éûõìàüà óúàëòñûí áàéðàã, Êåéõîñðîâ òàõòûíû áàúàðìàç ÷àëìàã. Êÿéàí øþâêÿòèíè ýÿðÿêäèð áèëñèí, Ãÿäÿìèíÿ ýþðÿ èðÿëèëÿñèí. Íÿ èòäèð î ãîðõàã òöëêö, ñàéìàäàí Ãûçìûø áèð àñëàíà éåòèðñèí çèéàí?! Àñëàí àðòûüûíû òöëêöäöð éåéÿí, Áóëóä àüëàìàñà ýöëÿðìè ÷ÿìÿí? ßëèáîø àäàìëàð îëàðìû ìàëäàð? Ùàíñû áèð àéàãëà ãà÷àð ÷îëàãëàð? Ìÿíäÿäèð, áèëèðñÿí, ùÿì øþâêÿò, ùÿì øàí, Êèì äåéÿð àúèçÿì ðóìëó óøàãäàí? Ñÿðõîø ãóëàìëàðà äþéäöððÿì îíó, ×îáàíëàðûì ãûðàð îíóí ãîëóíó. Áèð àñëàí êþïÿêäÿí ãîðõàðñà, áèøÿêê, Îíà øûëëàã àòàð ãîúà áèð åøøÿê. Ãàðòàë áèð ÷èáèíè ñàíñà ÿæäàùà Ãàëõìàñûí äöøäöéö éåðäÿí áèð äàùà. Ãîúà áèð òöëêöäÿí ãîðõàðñà àñëàí, Áåéíèíè îõëà, äÿë, ùå÷ âåðìÿ àìàí! Éàõûíäà ýöúöìö áèëäèððÿì îíà, Àòàðàì áàøûíû àéàã àëòûíà. Êèìäèð áó áàú âåðÿí ðóìëó Èñêÿíäÿð, Óúà òàúèäàðëà îëñóí áÿðàáÿð? Êÿéàí òàõòû îëìóø ìÿíÿ ìöéÿññÿð, Áàøûìäà òàúûì âàð, áåëèìäÿ êÿìÿð. Ùå÷ êÿñäÿ ùöíÿð éîõ, åéëÿñèí úöðÿò, Áàáàìûí éóðäóíó àëìàüà íèééÿò. Êÿéàíûí êöëàùû Êÿéàíà éàðàð, Áó õÿçèí è÷èíÿ ñûüàðìû ðóìëàð? Áÿùìÿí íÿñëèíäÿíÿì, Êåéõîñðîâ áàáàì, Íàìÿðäÿì àðõàñûç ðóìëóäàí ãîðõñàì. Áèð áàáàì Ðóéèíòÿí Èñôÿíäèéàðäûð, 126

Áó òàõò îíäàí ìÿíÿ áèð éàäèýàðäûð. Äþíìÿçñÿ ôèêðèíäÿí êå÷ìèø éîëóíà, Ãàðàíëûã îëàð áó èøûã — ýöí îíà. Ýèðñÿ äÿíèçèìÿ ýÿìèñè ÿýÿð, Áàøûíû àéàüûì àëòûíäà ýþðÿð. Úàâàáûì àúûäûð, àúû äÿíèçäÿí Àòàðàì òîðïàãäàí äÿíèçëÿðÿ ìÿí. Åëÿ ñåë àõûäûì ãàíëû áóëóääàí, ßëè äÿ Ýöíÿøÿ ÷àòìàñûí áèð àí. Êèí, èíàä åäÿí áèð êÿíäëèäÿí, àíúàã Ñöëùëÿ éîõ, þëöìëÿ õîøäóð ãóðòóëìàã! Åøøÿéÿ éÿùÿð éîõ, éàðàøûð ïàëàí, Éöêöíö îíóíëà äàøûéàð àñëàí. Ìÿí óúàëòìûøàì áó îâóí áîéíóíó, Éåíÿ ìÿí ñàëàðàì êÿìÿíäÿ îíó. Åé áàøû ÷öðöìöø ãîúà ïÿùëÿâàí, Äàðàéà áåëÿ õîð áàõûøäàí óòàí. Îëìàç ñþç àòûíû áåëÿ îéíàòìàã, Ãîúàìàí áèð äàüû êÿìÿíäëÿ òóòìàã. Ñÿùðàäà ÷ûðàüû éàõìàã íÿ ýÿðÿê, Ñûíàíìûø ôÿëÿéÿ øàùëûã þéðÿòìÿê? Ýþâøÿìÿ, ÷ûõìà þç ùÿääèíäÿí êÿíàð, Ùÿð ÷åøèä ýþâùÿðèí áàøãà éåðè âàð. Ùÿð êÿñèí ÿéíèíÿ óéìàñà äîíó, Äåìÿê, þçýÿëÿðäÿí àëìûøäûð îíó. Ãîúàëûã éåðèíäÿí îéíàòìûø ñÿíè, ×öðöòìöø ôèêðèíè, éåìèø áåéíèíè, Àðõàíà éîðüóíëóã ÷þêìöøäöð, åé ïèð, Íèçÿ éîõ, ñÿíÿ áèð ÿñà ýÿðÿêäèð. Ãîúàëàíäà àüûë îëàð ïÿðèøàí, Áöòöí áèëèêëÿðè ÷ûõàð éàäûíäàí. Ãîúàéà éàëíûç áó èêè øåé éàðàð: Áèðèñè èáàäÿò, áèðèñè ìÿçàð. Äöíéàíû áóðàõ áó èýèä ýÿíúëÿðÿ, Ãîúàëäûí, îðòàäàí ÷ÿêèë áèð êÿðÿ! Áèð çÿèô ãîúàäàí óìóëìàç ïÿíàù, Íÿ êþìÿê åäÿúÿê ãûðûã áèð ñèëàù? 127

Îðäóéà èýèäëèê éàðàøûð. Ãîúà Ñöëùÿ áèð éîë àðàð äþéöø ãûçûíúà. Ùÿð ñþç þç éåðèíäÿ îëóð ÷îõ ýþçÿë, ×öíêè íàð áàð âåðìÿç âàõòûíäàí ÿââÿë. Ùÿð âàõòñûç áàíëàéàí õîðóçóí ýÿðÿê Äóðìàäàí áàøûíû áû÷àãëà êÿñìÿê. Äèëèíè áàüëà êè, ÿëäÿ ãàëñûí áàø, Äèë ãóðó îëàðñà, áîüàç îëìàç éàø134. Ãàí èëÿ èñëàíìûø äèëñèç áèð áàøäàí, Øöáùÿ éîõ, éàõøûäûð áàøñûç áèð èíñàí135. Äèëèíè àüçûíäà ñàõëà äàèìà, Éåðñèç ùå÷ áèð çàìàí íÿôÿñ ÷ûõàðìà. Äèë äèìàã åâèíäÿ îòóðñóí ýÿðÿê, Áÿõòèéàð éàøàñûí, ýöëñöí ùÿð äèëÿê. Äöçëöêäÿ àä àëìûø ÷ÿêèíèí äèëè, Ìèëèíäÿí áèð éàíà ÿéèëìÿç áåëè. Ìèëèíäÿí àçàúûã àøàüû åíñÿ, Åíÿð áàø àøàüû áèð àç òÿðïÿíñÿ. Åëÿ ñþç âàðäûð êè, éàðàìàç äåìÿê, Áàøãà áèð äèë èëÿ ñþéëÿìÿê ýÿðÿê. Îíó èíúÿ-èíúÿ ñþéëÿðêÿí áèð-áèð Îíäàí ùÿð åøèäÿí àëàð áèð òÿñèð. Õöñóñÿí, øàùëàðà ñþçö éîíàðàã, Þë÷ÿðÿê äåìÿëè, ùÿì äÿ ÷îõ éóìøàã”. Äàðàíûí àúûüû åäèíúÿ òöüéàí, Ãîúà öçð èñòÿäè, îëäó ïåøèìàí. Ïàäøàùëàð èøèíäÿ ãàéíàøûð ãîðõó, Êèìñÿíèí øàùëàðëà òóòìàç äîñòëóüó. Êèíè úóøÿ ýÿëñÿ, àúûãëàíñà øàù, Ðÿùì åòìÿç, îüëó äà îëñà î ùÿðýàù. Ïàäøàùûí òèíÿòè àòÿøäèð, àíúàã Éàíüûíà éàõøûäûð óçàãäàí áàõìàã. Ïàäøàùà î çàìàí þéöä áàð âåðÿð, Éîëóíó ãöðóðäàí, êèíäÿí òÿìèçëÿð. Ïàäøàùà íÿñèùÿò âåðÿí áèð èíñàí, Òîõóìó øîð éåðäÿ ñÿïìèø î íàäàí. Äàðàéà äÿéÿðëè íÿñèùÿò âåðÿí 128

Áèëäè êè, øàù ãûçìûø íÿñèùÿòèíäÿí. Ñþçöíÿ áàøãà áèð úÿðÿéàí âåðäè, Äàäëû áèð äèë èëÿ øàùû äèíäèðäè: “Øöáùÿ éîõ, äöíéàäà áèð ñÿíñÿí Äàðà, Äöøìÿíèí íÿéè âàð, ñÿíäÿäèð äàðà! Èñêÿíäÿð êèìäèð êè, àòûíû ÷àïñûí, Äàðàíûí áàøûíäàí êöëàùû ãàïñûí? Ñÿíÿ áó êöëàùû òèêìèø Éàðàäàí, Óëäóçäóð ñÿíÿ áó ÷ûðàüû éàõàí. Äàüûí ãàïûñûíà ÷ûõàðñà êÿñÿê Äàø èëÿ ÿçèëÿð ãóðó òîðïàãòÿê. Àòñà ãàáàã êîëó óúà ãîë-ãàíàä, ×èíàðà òàé îëà áèëÿðìè, ùåéùàò! Ãàáàã ñóéó è÷èá äîéäóüó çàìàí Êÿíäèðëÿ àøàüû åíÿð àüàúäàí. Î äà áèð ãàáàãäûð áàøû óúàëìûø, Áîéíóíà îòëàðäàí áèð êÿíäèð ñàëìûø, Îòëàðäàí òîõóíìóø èï äÿ ãûðûëàð, Äîë÷àñû ãûðûëûá ãóéóäà ãàëàð. Ýöíÿø ìÿøÿëèíäÿí èøûãëàíñà áàü, Ïÿðâàíÿ éåðèíÿ úàí âåðÿð ÷ûðàã. Àúèç, òîïàë òöëêö äþéöø ýöíöíäÿ, Íÿ èø ýþðÿ áèëÿð àñëàí þíöíäÿ? Ãàøûíäà äöéöìö èêè éàíà âóð, Êàìàíûí äöéöìö éàíëàðäàí õîøäóð. Äöíéàíû òÿäáèðëÿ ÿëèíÿ ýÿòèð, Áó èøäÿ òÿëÿñìÿê íÿéÿ ýÿðÿêäèð? Áèð ÷ûðàã ñàëìàçñà ãûçüûí àëîâëàð, Íÿ þçö, íÿ äÿ êè ïÿðâàíÿ éàíàð. Îä òÿíäèð è÷èíäÿ, õÿìèðñÿ ýÿëìèø, ×þðÿêäÿí àüûçà ÷îõ éîë äåéèëìèø. Ùÿð áÿíäèí à÷àðû ñÿáðäèð, èíàí, Ñÿáðëè êèìñÿëÿð îëìàç ïåøèìàí. Çèéàíäûð óäóçìàã áåëÿ øàùìàòû, ×àïäûðìàã íÿ ýÿðÿê “ôèë” èëÿ “àòû”. Ìèçðàáà áàðìàãëàð ùÿëÿ éàòìàäàí, ×îõ ÷àëüû ãûðûëìûø àüûð éàðàäàí. 129

Ñÿí øàùñàí, ñÿíäÿäèð øþâêÿò, òÿìòÿðàã, Áåëÿ áèð ùåñàáû êèìäÿí àðàìàã?” Äàðàéà ùþðìÿò÷èí ãîúà ïÿùëÿâàí Ñþéëÿäè áèð íå÷ÿ äÿéÿðëè äàñòàí. Äàðàíûí öðÿéè, áåéíè àòÿøäè, Áó äàäëû ñþùáÿòëÿð ýþçöíäÿ ùå÷äè. Àúûüû, àòÿøè ñþíìÿäè éåíÿ, Îä âóðìàã èñòÿäè ñþçöí ìÿüçèíÿ. Äàðà êàòèáèíÿ ÿìð åòäè áåëÿ: “Ìöøê èëÿ èïÿéè, äóðìà, àë ÿëÿ”. Êàòèáè ñöðÿòëÿ ãÿëÿì ýþòöðäö, Äàðà äåéÿíëÿðè éàçûá áèòèðäè. Î, øÿâÿ ãÿëÿìè îéíàòäû øÿí-øÿí, Ìàíèíè, “ßðæÿíý”è ñàëäû ãèéìÿòäÿí. Áèð ìÿêòóá éàçäû êè, îëäóãúà äèëáÿð, Ìÿçìóíó úÿííÿòèí áàü÷àñû ãÿäÿð. Ñþçëÿðè ïîëàä áèð ãûëûíúäàí êÿñêèí, Ëèñàíû, öñëóáó èíúÿ âÿ ìÿòèí. Êàòèá î ãèéìÿòëè ìÿêòóáó éàçäû, Äàðà èìçà àòäû, ìþùðöíö áàñäû. Äàðàäàí øàùëàðà ìÿêòóá àïàðàí Îëäó Èñêÿíäÿðèí éàíûíà ðÿâàí. Ìÿêòóáó âåðèíúÿ, à÷äû ñöðÿòëÿ, Êàòèáÿ îõóòäó áàøãà äèããÿòëÿ. ÄÀÐÀÍÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐß ÌßÊÒÓÁÓ “Èíñàíû áèëèêëÿ äàèì óúàëäàí, ßí àäèë, ÿí áþéöê Òàíðû àäûíäàí. Åëÿ áèð Òàíðû êè, ÿë òóòàð, áÿñëÿð, Òÿê îíà ñûüûíàð ÷àðÿñèç êÿñëÿð. Èøûãëû óëäóçó ýþéäÿ ïàðëàäûð, Áó ãàðà òîðïàãäàí èíñàí éàðàäûð. Ùÿð èøäÿ áèëèêëè, ýöúëö, áàúàðàí, Ìöñòÿùÿãã îëàíûí êå÷èð ñó÷óíäàí. 130

Ùÿð ðóùà îíäàäûð ùÿðàðÿò, èøûã, Ùÿð ÿãëÿ î âåðèð ãöââÿò, éàðàøûã. Áèðèíÿ äþâðàíû òóòóð åëÿ òÿíý, Òÿêíÿäÿ òàïìàéûð áèð ïàð÷à ÷þðÿê. Áèðèíÿ äàü êèìè õÿçèíÿ âåðÿð, ×ÿêèäÿ äàü îëìàç îíà áÿðàáÿð, Íÿ éîõñóë ñó÷óíäàí ÷ÿêìèø áèð çèéàí, Íÿ ùóíÿð ýþñòÿðìèø õÿçèíÿ òàïàí. Íÿ èñòÿðñÿ îíóí ÿëèíäÿí ýÿëèð, Éàðàòìàã, þëäöðìÿê îíóí÷óí áèðäèð. Ùþêìöíäÿí îëóðìó ãóðòàðìàã éàõà? Áèð ùàêèì òàïûëìàç îíà òàé ÷ûõà. Îëñóí ùàãã ñàëàìû åëÿ áÿíäÿéÿ Àúèçëèê ýþñòÿðèð àúèç êèìñÿéÿ. Íÿ ôàéäà íàêÿñÿ äåìÿê àôÿðèí, Ñàíàð àôÿðèíè áþéöê áèð íèôðèí. Äöøìÿíèí îëñà ãàí è÷ÿí çöëìêàð, Íÿçàêÿò ýþñòÿðñÿí àúèçëèê ñàíàð. Õîø ìÿñÿë âóðìóøäóð èýèä áèð êèìñÿ: “ßëàëòû îëìà áèð ÿëàëòû øÿõñÿ”. Ñÿí, åé õàì ôèêèðëè, ñûíàãñûç óøàã, Àñëàíëà ÷àðïûøìà, èíàäû áóðàõ, Ìÿíèìëÿ äþéöøäÿ çîð ïÿíúÿí ùàíû? Êþìÿéèí, ãîøóíóí, ñÿðêÿðäÿí ùàíû? Ñÿíäÿ ÿãðÿá, èëàí õàñèééÿòè âàð, Íÿùÿíýëÿ äþéöøÿ éîõñà êèì ÷ûõàð? ßæäàùà ãûëûíúûì ìÿùâ åäÿð ñÿíè, Ýÿë áóðàõ áó èëàí òÿáèÿòèíè! Öñòöíÿ ãûëûíúëà êöêðÿñÿì, éÿãèí, Éà þëöì, éà ãà÷ìàã îëàð ãèñìÿòèí. Àíä îëñóí àòÿøÿ, “Àâåñò”ÿ, “Çÿíä”ÿ, Àíä îëñóí Ýöíÿøÿ, ýþé ÷ÿìáÿðèíäÿ, Àíä îëñóí éÿçäàíà, óúà áåùèøòÿ, ßùðèìÿí äöøìÿíè îëàí Çÿðäöøòÿ. Ðóìäàí âÿ Éóíàíäàí ãîéìàðàì ÿñÿð, Áàøûíà éàüäûððàì àòÿø, ìöõòÿñÿð. Ðóìëóëàð ñÿðàñÿð ýåéñÿ äÿ äÿìèð, 131

Àòÿøýÿäÿìèçäÿ ìóì, äÿìèð áèðäèð. Íÿ ÷ûõàð ðóìëóäàí, ðóì ÿñýÿðèíäÿí, Àòëàðûí íàëûíäà ìÿùâ îëàð þëêÿí. ßýÿð Ðóì öñòöíÿ ÷ÿêñÿì îðäóëàð, Òîçóíäàí Ýöíÿøèí ýþçö êîð îëàð. Åé Ðóìóí àüàñû, áóäóð ìÿñëÿùÿò: Äàðàéà åäÿñÿí çÿíúèòÿê õèäìÿò. Õàëâàðëà ÷ûõàðñàí ýåéèìëÿ ãàëïàã, Áèð îõà äàéàíìàç, èíàäû áóðàõ. Ãàðÿò÷è îðäóìóí îõóíäàí ìÿýÿð, Éåìÿäèí, öñòöìÿ ÷ÿêèðñÿí ëÿøýÿð? Âàðìûäûð Äàðàéà âåðÿúÿê áàøûí? Ìÿíèìëÿ êå÷èí, áó ôèêðèíäÿí äàøûí. Éàéû ãûð, îõóíäàí ÷ûõàð éåëÿéè, Çèðåùè ãàòëà, ýåé çÿðèô èïÿéè. Éîõñà ãóëàüûíû áóðàí çàìàí ìÿí, Áèëèðñÿí êè, ùå÷ñÿí, ùå÷äÿí äÿ ùå÷ñÿí! Ãîðõ öðÿê ÷åéíÿéÿí îõóìäàí ìÿíèì! Ñåâèíìÿ áó äîâøàí éóõóìäàí ìÿíèì! Ùÿð éàòàí äîâøàíà õîð áàõìà, çèíùàð! Òÿðïÿíñÿ, éåðèíäÿí îõ êèìè ó÷àð. Áàúàððàì ñÿíèíëÿ åäèì õîø ðÿôòàð, Ùÿääèíè àøàíû äþéìÿìÿê îëàð. Ëàêèí áèð ìÿñÿë âàð: “Øàù îëñà çÿëèë, Ãóéóäóð ìÿñêÿíè, Éåð öçö äåéèë”. Âåðýè âåð, êèíè ñèë, ãîé èøÿ ãÿäÿì, Êþùíÿ àéèíëÿðÿ, ýÿë, ÷ÿêìÿ ãÿëÿì. Ùÿð èë íÿ ýÿðÿêäèð éåíè êöðê òèêìÿê, Íîõòàéëà áèð éåðäÿ ñàòûëûð åøøÿê. Êþùíÿ õàíÿäàíà ðÿõíÿ âóðìà ýÿë, Áóíóíëà à÷àðñàí áàøûíà ÿíýÿë! Ìÿúáóð åòìÿ ìÿíè ãàëõûì éåðèìäÿí, Ìÿí áþéöê áèð ôèëÿì, ñÿí áèð ÷èáèíñÿí! Ñåâèí êè, ùàã ñÿíÿ âåðìèø äþâëÿò, âàð, Àñëàí ïÿíúÿñèíäÿí àëûíìàç øèêàð! Áèð ãàðüà êÿêëèêòÿê ñÿêäè áèð çàìàí, Þç éåðèøè áåëÿ ÷ûõäû éàäûíäàí. 132

Ìÿúëèñ ãóð, óëäóçëàð íóð âåðäè éåðÿ, Ôèðèøòÿ ãàïûíû à÷ìûø ýþéëÿðÿ136. Êåéõîñðîâóí òàúû ñÿàäÿò àðàð, Áèëìèðÿì êèì êèìèí áàøûíäàí ãàïàð? Áó êþùíÿ çÿìàíÿ êèìÿ îëàð éàð? Óëäóçëàð êèì èëÿ îëàð âÿôàäàð? Áó ýþéÿ àòäûüûí òîçäàí, òîðïàãäàí Ìÿíÿ éîõ, þçöíÿ éåòèøÿð çèéàí. Áàø ìÿíÿì, áàøãàëàð ìÿíÿ ÿë-àéàã, Íÿ ýÿðÿê áàøûíû áîø éåðÿ ãûðìàã? Þç ñèëëÿí òîõóíàð þç éàíàüûíà, Áàëòàíû âóðàðñàí þç àéàüûíà. Ýÿíúëèê ãöðóðóéëà øàøìàã ÿáÿñäèð, Ãÿìÿíëÿ áîéíóíó ãàøûìà, áÿñäèð! Ãûëûíúûì òÿê ñÿíÿ à÷ìàìûø îéóí, Ñàéñûç äèê áàøëàðäàí ãîïàðìûø áîéóí. Ìÿíèìëÿ ìóíèñäèð øàùëàðûí áàõòû, Úÿìøèäèí ÿêëèëè, Êàâóñóí òàõòû. Áÿðêëèéè ÷ÿêìÿêëÿ äÿìèð, ïîëàäàì, Ðóéèíòÿíäèð ìÿíèì øþùðÿòëè áàáàì. Éàüûøäàí ãîðõàðìû ãîúàìàí ãóðäëàð? Îíëàðûí èïÿê éîõ, äÿðè êöðêö âàð. Áÿõòèéàð êèìñÿíèí àëûíìàç áÿõòû, Ñàòûí àëìàã îëìàç òàú èëÿ òàõòû. Èñôÿíäèéàð êþ÷ìöø äöíéàäàí ÿýÿð, Íÿñÿáèí éåòèøÿð Áÿùìÿíÿ ãÿäÿð. Áÿùìÿí äÿ øàùëûüû àòäûüû çàìàí Äöíéàéà ìÿí îëäóì áþéöê ùþêìöðàí. Ìÿíäÿäèð Áÿùìÿíèí àñëàí öðÿéè, Ùÿì Èñôÿíäèéàðûí ïîëàä áèëÿéè. Îíëàðäàí éàäèýàð áó ýöí ìÿíÿì, ìÿí! Çîðäà Èñôÿíäèéàð, öðÿêäÿ Áÿùìÿí! Êÿéàí íÿñëèíäÿíÿì, ìÿí éåíèëìÿðÿì, Áàøãàëàð ÿëàëòû, òÿê ÿñèë ìÿíÿì! Áþéöê ñÿùâ åòìèñÿí ìÿíè þë÷ÿðêÿí, Áÿùìÿí ãöââÿòèéëÿ þë÷ìÿìèøñÿí ñÿí, Áàáàìûí ìöëêöíöí ñàùèáèéÿì ìÿí, 133

Ýÿë þç ñàùèáèíÿ öñéàí åòìÿ ñÿí. Òóòäóüóí èøëÿðäÿí òåç îë ïåøèìàí, Äöøöí êè, áèð ôàéäà âåðìÿç ñîíðàäàí! ×îõ èýèä îëñàí äà, ãûçûøìà àíúàã, Àñëàíûí èçèíÿ, ýÿë áàñìà àéàã! Ýÿë åòìÿ ãàáàëûã, ùÿëèì îë, éóìøàë! Îéíàòìà éåðèìäÿí, þç éåðèíäÿ ãàë! Éóðäóíó òàëàðàì, êèíè òÿðïÿòñÿí. Þëêÿëÿð âåðÿðÿì áèð ðèúà åòñÿí. Äàü êèìè àüûðàì, ìÿòàíÿòëèéÿì, Ùþêìöìäÿ àìàíñûç, ùÿì äÿ ãÿòèéÿì. Ñÿí ìÿíè òÿðïÿòìÿ, òÿðïÿíÿð äöíéà, Áèð êÿðÿ äåìèøÿì, äåäèì áèð äàùà!” Äàðà ìÿêòóáóíó øàùà îõóéàí Êÿñêèí ñþçëÿðèíè åäèíúÿ áÿéàí, Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè: “Îéíàñûí ÿëèí! Îíà áèð úàâàá éàç áóíäàí äà êÿñêèí”. Êàòèáè ãÿëÿìëÿ ýþñòÿðäè ùöíÿð, Ìÿêòóáó áÿçÿäè ùÿð ÷åøèä ýþâùÿð. Éàçäû áó ìÿêòóáó åëÿ ñÿíÿòëÿ, Ôÿëÿêëÿð ÿëèíè þïäö ùþðìÿòëÿ. Äÿéÿðëè ìÿêòóáóí áàøû ãàïàíäû, Íàìÿíè àëàðàã ãàñèä éîëëàíäû. Äàðàíûí êàòèáè ìÿêòóáó à÷äû, Ùÿð ðÿíýèí íöêòÿäÿí éöç ýþâùÿð ñà÷äû. Îõóéóá ýþðäö êè, ýþâùÿðäèð ùÿð ñþç, Äöçäöéö äöðëÿðäÿí àéðûëìàéûð ýþç. ÄÀÐÀÍÛÍ ÌßÊÒÓÁÓÍÀ ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÚÀÂÀÁÛ “Àíàðàì Òàíðûíû, Ùàãã ãöäðÿòèíè, Òîðïàãäàí éàðàäûð ùÿð ýþéÿðòèíè, Áó óúà ýþéëÿðÿ öëâèééÿò ñà÷àí, Àüûëëû êèìñÿíèí ýþçöíö à÷àí, 134

Äöíéàíû éàðàäàí ùÿð øåéäÿí ãÿíè, Êèìñÿñèç êèìñÿíèí êþìÿê åäÿíè, Äöíéàéà èíñàíëà âåðäè éàðàøûã, Ýþéëÿðè éåðëÿðÿ áàüëàäû àðòûã. Ñóéóí ãûëûíúûíà éåð îëäó ãûëàô, Ýöíÿø ÷åøìÿñèòÿê ïàðëàòäû øÿôôàô. Áÿíäÿëèêäÿí óçàã î ïÿðâÿðäèýàð, Îíäà íÿ ïîçóëìàã, íÿ ãîúàëìàã âàð. Îíà øàùèääèð ùÿð ýþçÿ ýþðöíÿí, Âàðëûãëàð ùèññÿäèð îíóí ìöëêöíäÿí. Ùÿð âàðëûã èñáàòà ìþùêÿì áèð äÿëèë, Äöíéàäà áèð øåéÿ î ìþùòàú äåéèë. Áèð øåéè éàðàòìàã èñòÿðñÿí, ÿëáÿò, Ñÿíÿ äÿ, ìÿíÿ äÿ ýÿðÿêäèð àëÿò. Î ùÿð øåé éàðàäûð, ëàêèí àëÿòñèç, Èäðàêà áó àüëûí ýöúö éîõ ùÿðýèç. Ùÿð àüûë Òàíðûäàí þéðÿíèð áèëèê, Öðÿêëÿð òèëñèìäèð, åäÿð áÿíäÿëèê. Ùþêìö, ùèêìÿòèéëÿ äîëóäóð úàùàí, Ùþêìäÿ àøêàðäûð, ùèêìÿòäÿ íèùàí. Áó ñàäÿ ñÿùðàäàí ó÷óøàí ðóùëàð Îíäàí ýÿëìèø, éåíÿ îíà ãàéûäàð. Ùÿð ãÿëáÿ, ùÿð ýþçÿ îíäàíäûð èøûã, Ìÿíÿ äÿ, ñÿíÿ äÿ î âåðäè øàùëûã. Ùÿð âàðëûã, ùÿð éîõëóã îíóí ùþêìöíäÿ, Î óëó Òàíðûäûð, áèç êè÷èê áÿíäÿ. Áÿõøèøè áîë îëàí áó Ïÿðâÿðäèýàð ßúÿáìè ìÿíè äÿ åòñÿ òàúèäàð? Ñþéëÿ, åé øÿùðèéàð, åé áÿõòè óúà, Àíàíäàí ÷àòäûíìû áó òàõòà, òàúà? Ñÿíÿ äÿ øàùëûüû âåðìèø Éàðàäàí, Ùÿð âåðÿí øåéëÿðÿ áàõìà óúàäàí, Íåìÿòÿ õîð áàõìàã îëìàç, òàúèäàð! Õîð áàõàí áÿíäÿíè ñåâìÿç áèð äèíäàð. Äöíéàäà ñÿðõîø äà, ùóøéàð äà îëñàí, ßìðèíäÿí áîéíóíó ãà÷ûðìà áèð àí. Ïÿíàùûì îëóðñà î Ïÿðâÿðäèýàð, 135

ßúÿáìè ìÿíè äÿ åòñÿ òàúèäàð? Áþéöêëöê åòìÿéè áàúàððàì ìÿí äÿ, Ãûëûíú îéíàäàðàì àñëàí þíöíäÿ. Ãûëûíúëà òÿõòö òàú àëà áèëÿðÿì, Àéû äà êÿìÿíäÿ ñàëà áèëÿðÿì. Úÿìøèä òàðèõèíè îõó áèð äàùà, Î àéû ýþð íåúÿ óääó ÿæäàùà.137 Ùàìàí ÿæäàùàéà ñîíðà Ôèðèäóí ßæäàùà ýöúöéëÿ à÷äû íÿ îéóí?!138 Àíä îëñóí éåð-ýþéö ãóðàí Òàíðûéà Êè, îíäàí áó éåð-ýþé àëìûøäûð ìàéà. Òàíðûäàí áèð êèìñÿ òóòìàñà õÿáÿð, Äåìÿê, éîõ áàøûíäà øöóðäàí ÿñÿð. Àíä îëñóí êå÷ìèøèí ðÿùáÿðëÿðèíÿ, Áèçèì äèíèìèçèí Ïåéüÿìáÿðèíÿ, Àíä îëñóí Èáðàùèì ãîéàí ñöùöôÿ, Î äèí÷èí Òàíðûéà øöêöð ìèí äÿôÿ. Î Èðàí õàëãûíà ÿë òàïàðñàì ìÿí, Ñèëÿðÿì Çÿðäöøòöí äèíèíè éåðäÿí. Íÿ àòÿø ãîéàðàì, íÿ àòÿøýÿäÿ, Îäëàð äà øþëÿäÿí éàíàð áó äÿðäÿ. Áó ýþçÿë ìÿðàñèì, áó àéèí, áó éîë, Óëó áàáàëàðäàí ãàëìûø, ÿìèí îë! Áó ìöøêöí ãîõóñó äóéóëìàìàã÷èí, Îíó ÷þð-÷þï èëÿ ýèçëÿòìÿê íå÷èí? Õóðìà àüàúûíà êÿìÿíäè àòàí, ßëáÿòòÿ, éåéÿúÿê õóðìàíû àñàí. Î ýöëöí áîñòàíäà áàøû éöêñÿëèð Êè, ýþçÿë ðÿíýè âàð, ùÿì ñà÷ûð ÿòèð. Áèëñÿ êè, ìÿðäëèéè, ãîë ãöââÿòè âàð, Î çàìàí áàøûíû ìàðàë äèê òóòàð. Àñëàíëàð è÷èíäÿ îäóð ÿí âÿùøè: Ïÿíúÿñè èòèäèð, êÿñêèíäèð äèøè. Áèð ìàðàë áóäó âàð, èêè àú àñëàí, Êàáàáû êèì éåéÿð? ßí ýöúëö îëàí! Èêè ôèë õîðòóìó ÷àðïûøûð, äåìÿê, Áóíëàðäàí ÿí ýöúëö öñòöí ýÿëÿúÿê. 136

Ìÿí ìåéäàí ÿðèéÿì, ñÿí äÿ áèð êèøè, Ìåéäàíäà ñå÷èëèð ùÿð ìÿðäèí èøè. Áó éîëäàí î çàìàí ÷ÿêÿðÿì éöéÿí, Éà êöëàù ãàïàðàì, éà þëÿðÿì ìÿí. Ñàíäûí ñÿíäÿí áàøãà éîõäóð áèð íÿôÿð, Àíúàã áèð ñÿíñÿíìèø äöíéàäà ñÿðâÿð?! Ùÿð éàðïàã àëòûíäà òÿëàø åäÿí âàð, Ùÿð ìÿíçèë áàøûíà áèð éîë ýåäÿí âàð. Áó ìöäùèø èëàíëà øÿòðÿíú îéíàìà, Ãàðøû ÷ûõ, ùèéëÿéëÿ áóíúà ãàéíàìà! Þç ìöëêöìäÿí ìÿíÿ èãòà ýþñòÿðìÿ, Ñöùåéëÿ áàðàòû Éÿìÿíäÿí âåðìÿ!139 Ãîéóíà âåðèëìÿç äÿëÿìÿ ñóéó, Îíäà þç ãàíû âàð, ýþðÿúÿê áóíó. Ãöðóðëà áó ãÿäÿð îëìà ýÿðäÿíêÿø, Òîðïàãäàí éàðàíäûí, äåéèëñÿí àòÿø. Ýÿë áóðàõ áó êèíè, èñëàùà éàíàø, Ãàëàéäàí ïîçóëóð àëìàç êèìè äàø. Áèð ãàá øÿðàáûí âàð, ñàõëà úàí-áàøëà, Ñûíäûðàðñàí îíó, ÷àðïûøìà äàøëà. Óíóòìà, íåôò èëÿ äîëóäóð úàùàí, Ñþéöäö ãîðó áó îäëó òóôàíäàí. Õîø êå÷äè, ÿëÿ àë íóø èëÿ åéøè, Õÿðàúëà úàùàíäà øÿõñèí íÿ èøè! Áèðè éîõñóëäàí áàü ÿñèðýÿìÿìèø, Î áèðè âåðìÿìèø áàüûíäàí éåìèø. Ýåò, åëÿ áèð îâ òàï çÿèôäèð ìÿíäÿí, Éàü ÷ûõìàç ñÿíÿ áó àñëàí áþéðöíäÿí. Ùå÷ ìöìêöí äåéèëñÿ ìåéâÿíè äÿðìÿê, Áóäàãäàí àñûëìàã íÿéèíÿ ýÿðÿê. Î çàìàí àðçóíà éåòèøÿðñÿí ñÿí, Êþðïö ñàëà áèëñÿí áþéöê äÿíèçäÿí. Áèð äöøöí, áó ãÿäÿð ãöðóð íÿ ýÿðÿê! Áÿñëÿéèðñÿí ÿáÿñ áàø òóòìàç äèëÿê. Áàõ, ýÿíúëèê íÿ éîëà ÷ÿêäè Áÿùìÿíè, Ãîðõ áó ÿæäàùàäàí êè, äèøëÿð ñÿíè! Éîëóíó äèâ âóðàð Èñôÿíäèéàðòÿê, 137

Ðöñòÿìëÿ äþéöøÿ ÷ûõàñàí ýÿðÿê! Äèâëÿðëÿ îòóðóá-äóðñà Ñöëåéìàí, Ãàëìàç áàðìàüûíäà öçöéö, èíàí!140 ×àëûø áó äöíéàäà ñÿùâ åéëÿìÿ ñÿí, ×îõ áèçèì êèìèëÿð éàíìûø ñÿùâèíäÿí. Þçöíÿ âåðäèéèí ùåñàá äöç äåéèë, Áó éàíëûø îéóíó óäóçäóí, ÷ÿêèë! Íÿäèð áó õàì õÿéàë, áó õàì òÿðïÿíèø? Ñèìóðüó òîðóíà êèì ñàëà áèëìèø? Çÿíúèäÿí äåéèëñÿí äàùà àäàìúûë, Áÿðáÿðäÿí èýèäìè ÷ûõäûí ñÿí, àéûë! Êèí èëÿ äþéöøÿ áàøëàéûíúà ìÿí Íÿ ãÿäÿð ãàí òþêäöì çÿíúè, áÿðáÿðäÿí. Ãàéûò áó êèíèíäÿí àðòûã, éåòèøÿð, Èíñàíû èíúèòìÿç àçàä êèøèëÿð. Þíúÿ ñÿí áàüëàäûí êèí ìÿíÿ ãàðøû, Èëê ñÿíäÿí ýþðöíäö èëàíûí áàøû. Îðäóíó ñàçëàäûí ãàí è÷ñèí äåéÿ, Öñòöìÿ ýÿëèðñÿí áàñãûí åòìÿéÿ. Þëêÿìÿ ñàëûðñàí ìèí ôèòíÿ, ìèí êèí, Àòàìûí ìöëêöíö àëìàãäûð ôèêðèí. Ìÿíÿ äÿ ýÿðÿêäèð éûüàðàã ÿñýÿð Áåëèìÿ áàüëàéûì ùÿðá ö÷öí êÿìÿð, Îðäóìëà áó äÿðèí äÿíèçäÿí àøìàã, Ãûëûíúûìëà áèð ãàí äÿíèçè à÷ìàã. Ñàíìà ìÿí ñÿðõîøàì, ñÿí àéûã, ùóøéàð, Ìÿíèì äÿ áàøûìäà àüëûì, ùóøóì âàð. Òàëåéèí ýöíöíö åäèáñÿ ïàðëàã, Ìÿí äÿ õîøáÿõòëèêäÿí äåéèëÿì óçàã. Ñÿíÿ èø âåðìèøñÿ êþùíÿ ðóçèýàð, Î èøäÿ ìÿíèì äÿ ìÿùàðÿòèì âàð. Ñÿíäÿ òàú âàðäûðñà, ìÿíäÿ ãûëûíú âàð! Ýöâÿíìÿ òàõòûíà ñÿí, åé òàúèäàð! Ùÿð òàõòûí þíöíäÿ áèð äÿ òàáóò âàð, Ýöâÿíìÿ êè, äàüëàð ÷ÿêìèø äàø ùàñàð, 138

Åëÿ çÿíí åòìÿ êè, ãûðûëìàç äàøëàð. Äþéöø çàìàíûíäà èøëÿðêÿí ÿëëÿð Äàüëàðäàí òîç ãîïàð, òèòðÿð òÿìÿëëÿð. Áó äöíéà ìöëêöíöí ýÿëèíúÿ ñîíó Àñàíúà ìÿíèìñÿð àõòàðàí îíó. ×ûõàðêÿí áèð ñÿíëèê, ìÿíëèê îðòàéà, Àù, íåúÿ äîéìàñûí úàíà áó äöíéà?!141 Áèëèðÿì, áàõ, áóäóð ôèêðèíèí úàíû: Òóòìàç áèð òÿðÿçè èêè áàòìàíû142. Ìÿíè þç äàøûíëà ýÿë ÷ÿêìÿ äàùà, Áÿùìÿíè áóíóí÷óí âóðäó ÿæäàùà143. Úàâàáäà äàø, äÿíèç àòñàí îðòàéà, Äàü êèìè äàøûìû àòàðàì ñóéà144. Ìÿí äÿ çèðåùïóøàì, ãûëûíú îéíàòñàí, Ñöëùÿ äÿ ðàçûéàì, ñöëùÿ ÿë àòñàí. Ýþâùÿðäÿí, ãûëûíúäàí, íÿéèí âàð, ÷ûõàð, Ìÿíèì äÿ áóíëàðäà ìÿùàðÿòèì âàð”. Åëÿ êè ìÿêòóáó Äàðà äèíëÿäè, Äèìàüû àëûøäû, êèíëÿ èíëÿäè. Äóðìàäàí òîïëàäû ãÿäÿðñèç ÿñýÿð, Äàðàäàí ãàëìàäû ýåðè Èñêÿíäÿð. Îðòàéà ÷ûõàðäû ýöúëö áèð îðäó, Ñèëàùäàí îíëàðà éàðàøûã âóðäó. Äàðà àíëàäû êè, ãûçìûø ÿæäàùà, Àñëàíûí èçèíè áóðàõìàç äàùà. Åëÿ áèð øþâêÿòëÿ ãàëõäû éåðèíäÿí, Äàüëàð äà ñàðñûëäû þç òÿìÿëèíäÿí. Íÿùàéÿò, ýÿëäèëÿð ãàðøû-ãàðøûéà, Êèíèí ãàïûñûíû à÷ìûøäû äöíéà. Úÿçèðÿ êè, Ìóñèë àäëû þëêÿäèð, Ñÿôàëû áèð éåðäèð, õîø äöøÿðýÿäèð, Áó éåðäÿ òîããóøäó èêè òàúèäàð, Äÿùøÿòäÿí, âÿùøÿòäÿí òèòðÿäè äàüëàð, ×àðïûøàí øàùëàðäàí ÿñÿð àõòàðñàí, Èíäè äÿ î éåðäÿ ñöìöê òàïàðñàí. 139

ÄÀÐÀÍÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐËß ÌÖÙÀÐÈÁßÑÈ Åé ñàãè, øÿðàáûí àüçûíû äóð à÷, Âàõòû áîø êå÷èðìÿ, ãÿäÿùÿ ìåé ñà÷! Õöñóñè ìåé èëÿ õÿðàá åò áèð àí, Ãóðòàðûì úàíûìû áó õÿðàáàòäàí. Áó ìàâè ýþéëÿð êè, äàèì ñåéð åäÿð, Áó Ýöíÿø, áó Àé êè, äîëàøûá ýåäÿð, Áóíëàðû ñàíìà áèð îéóí-îéóíúàã, Ñÿðñÿðè äåéèëäèð áó ýåíèø àôàã. Ïÿðäÿäÿ ùÿð òåëèí âÿçèôÿñè âàð, Áèçÿ áó ùèêìÿòëÿð äåéèë àøèêàð. Êèì áèëèð êè, ñàáàù íÿëÿð îëàúàã? Êèì ñþíöá ýåäÿúÿê, êèì ñàü ãàëàúàã? Êèìèí ïàëòàðûíû àòàðëàð ÷þëÿ, Êèì ãîéàð áàøûíà òàú ýöëÿ-ýöëÿ. Éàõøûäàí, éàìàíäàû õÿáÿð âåðÿíëÿð Ïàê, òÿìèç øàùëàðäàí áåëÿ íÿãë åäÿð: ×èí øàùû ñÿùÿðÿ íÿôÿñ âåðÿðêÿí Óëäóçó Ýöíÿøÿ äÿéèøäè ßäÿí145. Òîããóøìà éåðèíÿ éåòèøäè îðäó, Ãàô êèìè äöç èêè ïÿðýàðäà äóðäó. Éîëëàðà òþêöëäö äÿìèðäÿí òèêàí146, Øåéïóðëàð úîøäóãúà ãîïäó ùÿéÿúàí. Öç-öçÿ ýÿëèðäè ùÿð èêè îðäó, Íÿ öðÿêäÿ äèíúëèê, íÿ ýþçäÿ óéüó. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ îðäó ãàéíàøûð, Ãàéíàøìà àéàüà, ÿëÿ äîëàøûð. Öç-öçÿ äóðäóëàð äþéöø éåðèíäÿ, Äþéöøÿ úÿñàðÿò éîõ ùå÷ áèðèíäÿ. Ùàìû äöøöíöðäö áÿëêÿ ñöëù îëñóí, Ãûëûíúëàð ãûíûíäà ñàêèò îòóðñóí. Ýÿíúëèêäÿí, ãöðóðäàí ùÿð èêè ñÿðêÿø Áèðèñè ñó èäè, áèðèñè àòÿø. Íÿùàéÿò, øÿôãÿòäÿí êèí åòäè çöùóð, 140

Éàíäû ùÿð öðÿêäÿ êèíëè áèð ãöðóð. Åëÿ êè ãàéíàäû êèíëè áèð ùèääÿò, Öðÿêäÿí áöñáöòöí ñèëèíäè øÿôãÿò, Äàâóëëàð ýóðëàðêÿí äÿùøÿò âåðÿðÿê, Òÿáèëèí äîäàüûíäàí þïöðäö ôÿëÿê147. Ñÿðõîø ôèëëÿð èëÿ ãûçûøäû ìåéäàí, Ýöçýö ñûíûá äöøäö ôèëèí àëíûíäàí. Øåéïóðëàð ãîïàðûð àñëàí íÿðÿñè, Äèìàüû äîéóðóð íàéûí íÿôÿñè. Òöðê íàéû ãîïàðäû åëÿ áèð øèâÿí Èýèäëÿð úîøàðàã ãîïäó éåðèíäÿí. Çèíúëÿðèí ñÿäàñû åëÿ ìöäùèøäè, Áÿçÿêëè ýöíáÿäè äÿëèá êå÷ìèøäè. Ìåéäàíû áöðöäö ãàíëû âóðùàâóð, Äþéöøäÿí èýèäëÿð ýåòäèêúÿ úîøóð. Ñàíêè áèð ìÿùøÿðäèð, éåð, ýþé äàüûëûð, Èñðàôèë øèääÿòëÿ ñóðóíó ÷àëûð. Ýþéëÿðèí éîëóíó òóòäó òîç-òîðïàã, Ñàüëûüûí éöéÿíè ÿëëÿðäÿí óçàã. Î ãÿäÿð òîç ãîíìóø òÿðêÿ, éÿùÿðÿ, Éåð ýþéÿ äþíìöøäö, ýþé èñÿ éåðÿ.148 Úèéÿðè éàíäûðûð àòÿøëè ñÿäà, Áîüóëóð êÿìÿíäèí ùàëãàëàðû äà. Íÿôÿñëÿð ýþéäÿ áèð áóëóääóð ýóéà, Ãûëûíú øþëÿñèíäÿí éàíûðäû äöíéà. Ãûëûíú îéíàäûðäû òîðïàãëà, ãàíëà, Ùàâàíûí äèìàüû äîëóðäó úàíëà. Èðàí òàúèäàðû ñÿùÿðäÿí äóðäó, Ñàçëàäû îëäóãúà ìöêÿììÿë îðäó. Þíúÿ ñàü ãàíàäà áÿçÿêëÿð ñà÷äû, ßæäàùà ãûëûíúëàð àüçûíû à÷äû. Ñîíðà äà ñîë ãîëó íèçàìà ñàëäû, Úÿáùÿéÿ ïîëàääàí áèð äàü óúàëäû. Áèð ìÿðêÿç äèêÿëòäè úèíàùûí ýþçö, Ãàïàíäû Ýöíÿøèí âÿ Àéûí öçö. Áó ìÿðêÿç ïîëàääàí òþêöëìöø áèð äàü, Ñûüûíàí êÿñëÿðÿ äÿìèð áèð ñûüíàã. 141

Î éàíäà Ðóì øàùû ãóðäó îðäóíó, Ñàíêè áàë àðûñû øàí åòäè ìóìó. Ñèëàù èñòÿéÿíÿ ïàéëàäû ñèëàù, Êþìÿê èñòÿéÿíÿ ïàéëàäû ïÿíàù. Ñàü-ñîëó áÿçÿäè ãûëûíú âÿ ãàëõàí, Íåúÿ êè úàíëàíûð ÷ÿìÿí áóëóääàí. Äàüòÿê ìþùêÿìëÿòäè þíö, àðõàíû, Ýþéäÿ ñÿééàðÿòÿê ãóðäó ìåéäàíû. Åëÿ êè ùÿð òÿðÿô ñàçëàäû îðäó, Èýèäëÿð äþéöøÿ ÷îõ ùàçûð äóðäó. Ãûëûíúëàð áîéóíëà îéíàðêÿí àðòûã, Äöíéàíûí ýþçöíäÿí ÷ÿêèëäè èøûã. ×óõóðëàð ãàí èëÿ äîëóá äàøàðàã, Ãûðìûçû êöêöðäòÿê ãûçàðäû òîðïàã. ßéðè ãûëûíúëàðûí ÿæäàùàñûíäàí ßæäàùà éóâàñû îëìóøäó ìåéäàí. Îõëàðûí íÿùÿíýè éàé ïóñãóñóíäàí Áèð éåðäÿ äóðìàéûð, øûüûéûð ùÿð àí. Ãûâðûì êÿìÿíä îëìóø áèð èëàí éåíÿ, Àüçûíû à÷ìûøäûð òóòñóí õÿçèíÿ. Úîøäóãúà ôèëëÿðèí ñÿðõîø íÿðÿñè, Òûõàíäû ÿðëÿðèí êÿñêèí íÿôÿñè. Ãûëûíúëàð î ãÿäÿð áîéóí öçäöëÿð, Ãàëìàäû áîéíóíó äèê òóòàí áèð ÿð. Àòà þç îüëóíà áÿñëÿð ÿäàâÿò, Îüóë äà àòàéà åòìÿç ìÿùÿááÿò. Àç ãàëäû áàéðàüû ãÿðã åéëÿñèí ãàí, Íèúàò ÷àäûðûíû éûüäû äöíéàäàí. Éàéëàðäà î ãÿäÿð äàðòûëäû îõëàð, Éàé ÷ÿêÿí ÿëëÿðäÿ êÿñèëäè ãàáàð. Äþéöøäÿí î ãÿäÿð ãûçûøäû ìåéäàí, Ãûüûëúûì ñû÷ðàäû àò íàëëàðûíäàí. Îðäó ìÿðêÿçèíäÿ Äàðàíûí ãÿëáè Äàðàëäû áèð àñëàí öðÿéè êèìè. Êöêðÿéèð, äàüûäûð ñàü âÿ ñîëóíó, Ùÿð éàíà èøëÿäèð Áÿùìÿí ãîëóíó. Ñàðñûëìàç ãîëóíó àòñà ùÿð éàíà, 142

Äöøöð äöøìÿí áàøû àéàã àëòûíà. Ùÿð úàíà ÷àòûðñà, âåðìÿéèð àìàí, Ùÿð áàøà âóðóðñà, ãîïàðûð ùàìàí. Ðóìëàðûí ãÿäÿðñèç òþêöëäö ãàíû, Òîðïàüà ñÿðèëäè ìèí ïÿùëÿâàíû. Áó éàíäà ãûëûíúëà èýèä Èñêÿíäÿð Ãàëäûðäû äöíéàäà ãàíëû áèð ìÿùøÿð. Èêè ÿë ãàí òþêÿð, ÷àëûøûð, äóðìàç. Ùÿð ÿëäÿ áèð ãûëûíú — êÿñÿðëè àëìàç. Èêè ÿë ãûëûíúû åëÿ ÿðèäèð Äöøìÿí þç úàíûíà ùàéûô äåìÿéèð. Áèð ãûëûíú âóðóíúà ùÿð ôèë áàøûíà, Ñàëàðäû áàøûíû àéàã àëòûíà. Êèíèíè äÿíèçÿ òþêñÿéäè, øÿêñèç, Ùÿð éàíà àòÿøëÿð ñà÷àðäû äÿíèç. Àüçûíäàí ñàíêè áèð àñëàí îä ñà÷ûð, Àñëàí ãàðøûñûíäàí ìàäéàíëàð ãà÷ûð. Äàðàéà äåäèëÿð: “Áó ãûçìûø àñëàí ×îõ àäëû èýèäè ñàëäû àòûíäàí. Ïàäøàùûí ãÿëáèíÿ êèí äîëñóí ýÿðÿê, Áåëÿ ôèëýþâäÿäÿí ãóðòóëñóí ýÿðÿê. Îðäóéà ÿìð âåð, äîëàðàã êèíÿ Ùÿð éàíäàí éöðöøëÿ àõñûí öñòöíÿ”. Áó ôèêðè Äàðà äà ýþðäö ìÿñëÿùÿò, Îðäóëàð äÿíèçòÿê åòñèí ùÿðÿêÿò, Ùàìûñû ñåë êèìè áèð ñÿìòÿ àõñûí, Èñêÿíäÿð öñòöíÿ úèëîâ áóðàõñûí. Äàðàíûí ÿìðèéëÿ îðäó éåð-éåðäÿí Ãàéíàéûá èðÿëè àòûëäû áèðäÿí. Úèëîâëàð ïàðëàäû åäÿðêÿí ùÿìëÿ, Ãûëûíúà ñàðûëäû èêè ÿëèéëÿ. Èñêÿíäÿð ýþðöíúÿ åëÿ äèâàíû Àòäû äöøìÿí êèìè øÿðìè, ùÿéàíû, ßìð åòäè éåðèíäÿû òÿðïÿíñèí äÿíèç, Ùÿð êÿñ þç úàíûíû òóòìàñûí ÿçèç. Äöøìÿíèí éîëóíó òóòñóí ùÿð éàíäàí, Êå÷èðñèí ãûëûíúäàí, âåðìÿñèí àìàí. 143

Ãàðûíúà, ÷èáèíòÿê ãàéíàäû ìåéäàí, Ýèðäè áèð-áèðèíÿ ùÿð èêè úàùàí. Î ãÿäÿð êè ãûëûíú, îõ éàüäûðäû ãîë, Ãàðûíúà òàïìàäû êå÷ìÿéÿ áèð éîë. Ýèëÿ àðûñûòÿê ÷ÿêäèëÿð íåøòÿð, Ýþéëÿðäÿ îõëàðû îõà òèêäèëÿð. Èñêÿíäÿðñÿ ùàìàí ãîðõóëó àíäà Áèð êþòöêòÿê ìþùêÿì äóðäó ìåéäàíäà. Áèð èýèä éàíàøäû î ôèëïåéêÿðÿ, ßë àòäû ßùðèìÿí êèìè õÿíúÿðÿ, Äÿðèíäÿí áèð éàðà à÷äû ïÿùëÿâàí, Î ýÿíú ñÿðâ òèòðÿäè ìöäùèø éàðàäàí. Çèðåùè äÿëÿðÿê êàôòàíäàí êå÷äè, Èøÿ áàõ, èïÿéè ïîëàä íÿ áè÷äè. Ïàðëàéàí Ýöíÿøèí ãîëó äþíìÿäè, Î ãöââÿò àëòûíäà áèð àí èíëÿäè, Àüðûäàí àçàúûã äèíúÿëäè úàíû, Ãûëûíúëà òîðïàüà ñÿðäè äöøìàíû. Äöøìÿíèí ýöúöíö þë÷ìÿê èñòÿðêÿí, Áóíäàí òÿêàí éåäè ãîðõóñóç äöøìÿí. Äöøöíäö ìåéäàíäàí ÷ÿêñèí éöéÿíè, Íèçÿäÿí äèíúÿëñèí éîðüóí áÿäÿíè. Éåíèäÿí áÿõò èëÿ îëàðàã ùÿìäÿì, Äóðäó þç éåðèíäÿ ìþùêÿìäÿí ìþùêÿì. Áó ôàëäà áèð çÿôÿð, ñÿàäÿò ýþðäö, Ãîëóíäà äöøìÿíäÿí ÷îõ ãöââÿò ýþðäö. Áöòöí ãöââÿòèíè àëàðàã ÿëÿ Äþéöøÿ ãàëõäû þç ùÿì÷ÿêèñèëÿ. Ùÿìëÿäÿí-ùÿìëÿéÿ êå÷èðäè îðäó, Ñó äåéèë, ñàíêè ãàí è÷èðäè îðäó. Äþéöøäÿ ñûíàíìûø èðàíëû áèðäÿí Ðóìëàðûí éîëóíó êÿñäè ùÿð éåðäÿí. Ìåéäàíäà çÿèôëèê ýþñòÿðäè ðóìëàð, Îíëàðû åäèðäè ÿúÿë ýèðèôòàð. Éåíèäÿí ìÿðäëèêëÿ íàìóñà äîëäó, Äàü êèìè éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿç îëäó. Ùèììÿòëÿ òóòäóëàð ÿëäÿ áàéðàüû, 144

Ãÿíèìÿò àëìàñûí àìàíñûç éàüû. Çÿíúè þç òàúûíà äöçöíúÿ ýþâùÿð ×èí øàùû òàõòûíäàí äöøäö äÿðáÿäÿð149. Ýåúÿíèí êþêñöíäÿí Àé äîüäó ïàðëàã, Øÿôÿãëè ýöçýöòÿê èøûã ñà÷àðàã. Áèð ÷þëäÿ éûüûëäû ùÿð èêè îðäó, Ùÿð èêè úÿáùÿíè äöøìÿíëèê éîðäó. Äþéöøäÿí ÿë ÷ÿêèá äþíäöëÿð ýåðè, Éóäóëàð éàðàíû; òîçó, ãàí-òÿðè. Ùàìûíû àëìûøäû êÿäÿð, äöøöíúÿ: Íÿ çöùóð åäÿúÿê øÿôÿã ñþêöíúÿ? Ñàô, òÿìèç ïîðòàüàë î ñÿùÿð åðêÿí, Áèð äÿñòÿ ýöë êèìè ýöëäö öôöãäÿí. Öç-öçÿ äàéàíäû ùÿð èêè îðäó, Ïÿùëÿâàíëàð ãàëõûá øèêàðýàù ãóðäó. Ãûëûíú, îõ, êàìàíëà óçóí áèð çàìàí Ãîë ýöúö ýþñòÿðäè óúà àñèìàí. Éîðóëàí îðäóíóí ñàðàëäû ðÿíýè, ßë úèëîâ èòèðäè, àéàã öçÿíýè, Äàðàíûí èêè áàø ñÿðäàðû âàðäû, Öçäÿ äîñò, öðÿêäÿí ÷îõ êèí òóòàðäû. Äàðàíûí êèíèíäÿí éîðóëìóøäóëàð, Îðòàäà áèð öðÿê èíúèêëèéè âàð. Øàùû þëäöðìÿê÷èí îëäóëàð ÿëáèð, Êèí èëÿ îòóðóá òþêäöëÿð òÿäáèð. Áÿçÿìÿê èñòÿðêÿí ãàíëû áèð áàçàð, Ýåäèá Èñêÿíäÿðÿ ñûüûíäû îíëàð: “Äàðàíûí áèçÿ ÷îõ åòèìàäû âàð, Òÿê áèçÿ èíàíûð ãîúà òàúèäàð. Çöëìöíäÿí éàíàðàã åòìèøèê òÿäáèð, Þëäöðìÿê ôèêðèíäÿ îëìóøóã ÿëáèð. Áèç ñàáàù áèð ùÿìëÿ åäÿðèê, áÿëêÿ Çöëìäÿí ãóðòóëñóí áó ìÿçëóì þëêÿ. Éåðèíäÿ ìþùêÿì äóð, äàéàí áó ýåúÿ, Äöøìÿíèí áó ñÿùÿð äþíÿúÿê ùå÷ÿ. Áó ñÿùÿð áàéðàãëà ÷ûõàðêÿí ùÿðáÿ Ãûëûíúäàí éåéÿúÿê áþéðö áèð çÿðáÿ. 145

Àíúàã ñÿí äîüðó ãàë áó øÿðòèìèçÿ, Õÿçèíÿ àüçûíû ýåíèø à÷ áèçÿ! Ùÿð áèðèìèçè ñÿí âàðëàíäûðàñàí, Ãóëëóüóìóç ö÷öí ãûçûë ñà÷àñàí”. Áó èêè õàèíÿ ðóìëó ùþêìöðàí, Ñþç âåðäè, îíëàðëà áàüëàäû ïåéìàí. Ëàêèí èíàíìàäû áóíà Èñêÿíäÿð: Äàðàíû þëäöðÿ áèëñèí õàèíëÿð. Àíúàã äöøìÿíèíäÿí ãóðòóëìàã ö÷öí Ùÿð êÿñ ö÷öí ÷àðÿ àðàìàã ìöìêöí. Áó çöëìö ÿäàëÿò ýþðäö ùþêìöðàí, Ýÿëäè õàòèðèíÿ êþùíÿ áèð äàñòàí: “Äîâøàíûíû ùÿð áèð éåðèí — ìÿñÿë âàð, — Éåíÿ äÿ î éåðèí òàçûñû òóòàð”. Øàùûíû þëäöðìÿê èñòÿéÿí êÿñëÿð, Àüûëëû êèìñÿäÿí àëûíúà õÿáÿð, Èñêÿíäÿðäÿí ýöúëö ïóë àëìàã ö÷öí, Ùÿì äÿ êè Äàðàäàí ãóðòóëìàã ö÷öí, Øàùûí íåìÿòèíè óíóòäó îíëàð, Îíó þëäöðìÿéÿ âåðäèëÿð ãÿðàð. Ýöíÿø éàãóòóíó îüðó ÷àëûíúà Áó äöíéà äöøìöøäö éàãóò äàëûíúà. Ìÿùòàáû òóòàðàã äåäèëÿð: “Îüðó, Ýöíÿøäÿí ýþâùÿðè îüóðëàìûø áó”150. Èêè äàü êèìè ñÿô ÷ÿêìèøäè îðäó, ×àðïûøìà ùÿð èêè úÿáùÿíè éîðäó. Äþíäöëÿð î ýöíö âóðóíúà áàøà, Ùàçûðëûã ýþðöëäö ýÿëÿí ñàâàøà. ÄÀÐÀÍÛÍ ÑßÐÊßÐÄßËßÐÈ ÒßÐßÔÈÍÄßÍ ÞËÄÖÐÖËÌßÑÈ Åé ñàãè, äóð, ìÿíäÿí áó ìÿíëèéè àò! Ýÿë, öçöì ñóéóíäàí úàùàíû ïàðëàò! Áèð øÿðàá âåð, ìÿíè ìÿíçèëÿ ñàëñûí, ×îõ êþíöë àëàí âàð, î, êÿäÿð àëñûí. 146

Ãàëàíà úÿííÿòäèð äöíéàíûí ùàëû, Òÿëÿñÿí àäàìûí îääàäûð íàëû. Áó áÿçÿêëè áàüäà èêè ãàïû âàð, Éîõäóð ùå÷ áèðèíäÿ ãûôûë, áÿíä, à÷àð. Áèðèíäÿí ýèð, áàüû ýþðöíúÿ äîëàø, Î áèðè ãàïûäàí ÷ûõûá óçàãëàø. Àüëûí âàð, ýöë èëÿ îëìà ùÿìíèøèí, ×öíêè ãàëìàüûíäàí äåéèëñÿí ÿìèí. Áó àíû õîø êå÷èð, ùÿð øåéäÿí âàç êå÷, Ýÿëÿúÿê âÿ êå÷ìèø ÷öíêè ùå÷äèð, ùå÷, Äöíéàéà ýÿëìÿäèê çþâãÿ, èøðÿòÿ, Èøèìèç ãàòëàíìàã àüûð çÿùìÿòÿ. Åøøÿéè òîéëàðà êèìäèð ÷àüûðàí, ×àüðûëûð ñó, îäóí áèòäèéè çàìàí. Áó ýþçÿë äàñòàíû éàçàí ðàâèëÿð Äîüðóëàð äèëèíäÿí áåëÿ íÿãë åäÿð: Åëÿ êè ýöíäöçöí àòÿøè ñþíäö, Ôÿëÿêëÿð òöñòöäÿí äîíà áöðöíäö. Àé äîüóá éàðàøûã âåðäè ýåúÿéÿ, Ýþçÿëäèð àéäûíëûã äöøñÿ êþëýÿéÿ. Ùÿð èêè îðäóíóí ñàáàùà ãÿäÿð Êÿøôèééàò ãîëëàðû êåøèê ÷ÿêäèëÿð. Îíëàðûí ñÿñèíäÿí áèð äÿéèðìàíòÿê Áèëìÿçäè áóðúëàð íÿäèð äèíúÿëìÿê. “Úÿáùÿäÿ äèíúÿëèì” äåéÿ éàòàíëàð Ôèëëÿð íÿðÿñèíäÿí äèêñèíèá ãàëõàð. Âöúóäó çÿùìÿòäÿí éîðóëìóø èíñàí, Ýþçöíö à÷àðäû éàòäûüû çàìàí. Éàëâàðûð, éàõàðûð ùÿð èêè ÿñýÿð: Áèòìÿñèí áó ýåúÿ, îëìàñûí ñÿùÿð, Áèð ãÿäÿð ýåúèêñèí, óçàíñûí çàìàí, Áÿëêÿ ýåú à÷ûëñûí äþéöøÿ ìåéäàí. Óíóäóá êèíèíè èêè òàúèäàð Áÿëêÿ ñöáù åòìÿéÿ âåðñèíëÿð ãÿðàð. Àë Ýöíÿø òàúûíû ãîéäóüó çàìàí, Åëÿ êè àéðûëäû ãàðàëûã àüäàí, 147

Èñêÿíäÿð âÿ Äàðà ýÿëäè ìåéäàíà, Öðÿêëÿ äöøñöíëÿð äîñòëóã àðäûíà. Øÿôãÿòëÿ, ùþðìÿòëÿ åäèá áàðûøûã, Õåéèðëè èøÿ ãîë ãîéñóíëàð àðòûã. Áó èøäÿ èñòÿäè òÿäáèð âÿ ÷àðà, Êèìñÿäÿí äöç úàâàá àëìàäû Äàðà. Ñöëù ö÷öí áèð íÿôÿð îëìàäû ðÿùáÿð, Äåäèëÿð: áó èøè ãûëûíú ùÿëë åäÿð. Èðàíëû ðóìëóäàí àúèçäèð ìÿýÿð? Îíëàð áó ñàâàøäà ãàçàíìàç çÿôÿð. Ñÿùÿðêè äþéöøëÿ ãûçûøàð ìåéäàí, Ðóìëóäàí ñàëàìàò ãîéìàðûã áèð úàí”. Äàðàíû àëäàòäû áåëÿ ñþçëÿðëÿ, Áèðèñè ùèéëÿéëÿ, áèðè ùöíÿðëÿ. Äàðàíûí äöøìÿíè èêè ñÿðêÿðäÿ Áóíà ñÿé åäèðäè ùÿð àí, ùÿð éåðäÿ. Èñêÿíäÿð äöøöíäö íÿ òÿäáèð ãóðñóí Êè, Äàðà þíöíäÿ äàü êèìè äóðñóí. Î èêè ñÿðäàðû òóòäó íÿçÿðäÿ, Þç èýèäëèéèíÿ ýöâÿíäè áèð äÿ. Ðóì ÿñýÿðëÿðèíÿ äåäè Èñêÿíäÿð: “Áó ãàòû ìÿðêÿçäÿ îëóíúà ñÿùÿð. ßð êèìè ÷àëûøìàã, ÷àðïûøìàã ýÿðÿê, Úàíû äèøÿ éûüûá èýèäëèê åòìÿê. Áó äöíéà áèçèìäèð ÷àëñàã ãÿëÿáÿ, Äàðàíûí îëàúàã éåéÿðñÿê çÿðáÿ. Äåéèðëÿð èíñàíà ýèçëèäèð ìÿùøÿð, Î ìÿùøÿð ýþðöíÿð áèçÿ áó ñÿùÿð”. Ùÿð èêè îðäó áó äöøöíúÿëÿðëÿ, Ýåúÿíè êå÷èðäè äÿðèí êÿäÿðëÿ. Äöíéàéà ïÿíúÿðÿ à÷ûíúà çèéà Áàìáàøãà áèð îéóí áàøëàäû äöíéà. Áèð îâóú ãûüûëúûì îëäó áèð àòÿø, Áèð êîìàú êèìèéäè ïàðëàéàí Ýöíÿø. Äàü êèìè òÿðïÿíäè ùÿð èêè îðäó, Äöíéàíûí öðÿéè òèòðÿéèá äóðäó. Ôèðèäóí âÿ Áÿùìÿí íÿâÿñè ÿæäÿð 148

Éóõóäàí ñÿùÿðëÿ ãàëõäû áÿðàáÿð Îðäóíó ñàçëàäû, äöçÿëòäè ìåéäàí, Ïàðëàäû îõ, êàìàí, ãûëûíú âÿ ãàëõàí. Éöçëÿðúÿ ïîëàä äàü äèêÿëòäè îíäà, Õÿçèíÿ äàéàíäû îíóí àëòûíäà. Ñàü ãîëóí èøëÿðè áèòäèêäÿí ñîíðà Ñîë ãîëó ÷åâèðäè ïîëàä ùàñàðà. Úèíàùëàð êþê àòäû éåðÿ ùàâàäàí, Éåð êèìè ÷àðìûõà ÷ÿêèëäè ìåéäàí. Ìÿðêÿçäÿ äóðìóøäó úàùàí Ýöíÿøè, Áàøûíûí öñòöíäÿ Êÿéàí äèðÿôøè. Äöíéàíû éàíäûðàí ãûëûíúû ìÿýÿð Áó ýöí÷öí ñàõëàðäû áþéöê Èñêÿíäÿð! Éàüäûðàí áóëóäòÿê ìåéäàí äîïäîëó, Éàéäàí îõ éàüûðäû, ãûëûíúäàí äîëó. Îðäóíóí ãîëëàðû ýþéÿ äàéàíäû, Àòëàðûí äûðíàüû ãàíà áîéàíäû. ßí ñå÷ìÿ èýèäëÿð îðäóäàí áèð-áèð Ñàü-ñîëà êå÷ìÿéÿ àëûðäû ÿìð. ßìðëÿ èíàìñûç êÿñëÿð ùÿð éåðäÿí Òÿðïÿíèá, ñîë ãîëäà òóòäóëàð ìÿñêÿí. Êèìèí êè, ÿìèíäè ñÿäàãÿòèíäÿ Ñàõëàäû ìÿðêÿçäÿ — þç õèäìÿòèíäÿ. Îíëàðû îðäóíóí ãÿëáèíÿ àëäû, Òþêìÿ áèð äàü êèìè ýþéÿ óúàëäû. Ãîïóíúà íÿðÿëÿð èêè îðäóäàí, Ãèéàìÿò ãîïìóø çÿíí åòäè àñèìàí. Òÿáèëëÿð ýóðëàéûá âåðäè ñÿñ-ñÿñÿ, Ãàíëû ÿæäàùàëàð áàøëàäû ðÿãñÿ. Êÿðÿíàé ñÿñèíäÿí òóòóëäó ãóëàã, Ãîðõóäàí òèòðÿäè áöòöí ÿë-àéàã. Ôèëÿ ìèíÿíëÿðèí áàüûðòûñûíäàí Íèëäÿêè íÿùÿíýëÿð ãîïàðäû ôÿüàí. Øåéïóðóí ñÿñèíäÿí ãîïäó öðÿêëÿð, Áàüûðëàð éàðûëäû, äöøäö ýþáÿêëÿð. È÷è áîø òÿáèëëÿð úîøäóãúà úîøàð, Çöëìÿòëÿð è÷èíäÿí àòûëûð îõëàð, 149