NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

È÷èíÿ éàðûìúà ïîðòàüàë ñûüàí Ïîðòàüàë áè÷èìëè ôèðóçÿ ôèíúàí. Éàðûñû òóòóëìóø ãûçûëà, ëÿëÿ, Íàð êèìè äîëìóø íàð äàíÿëÿðèëÿ. Çöìðöääÿí íÿðä âåðäè — öñòö ÿë-ÿëâàí, Áÿçÿéè ãûðìûçû, ñàðû éàãóòäàí. Áöëëóðäàí áèð õîí÷à, ýöíÿø êèìè øÿí, Ñàíêè ýþé áóäàãäà à÷ìûø éàñÿìÿí. Éîðüà àò, áàøûíäà ãûçûëäàí éöéÿí, Éöéÿíèí áÿçÿéè ÿëâàí ýþâùÿðäÿí. Àüûð éöê àëòûíäà òÿðëÿìèø éöç ëþê, Òöêëÿðè òÿðòÿìèç, ùÿì ñàüëàì, ùÿì êþê. Éöê âóðìóø î áàüëû øåéëÿðäÿí ùÿëÿ, Úàâàùèð áàòìàíëà, ãûçûë õÿðìÿíëÿ. Ðöòáÿéÿ ìöíàñèá âåðäè ùÿð êÿñÿ Ùÿð ÷åøèä ãÿáà âÿ çÿðëè ÿëáÿñÿ. Âåðèëäè î ãÿäÿð õÿëÿò âÿ ñÿðâÿò, Ñÿðèðëè òàõòûíû ïàðëàòäû çèíÿò. Þïäö øàù ÿëèíè î äþíÿ-äþíÿ, Ñåâèíúëÿð è÷èíäÿ äþíäö åâèíÿ. Èñêÿíäÿð îðàäàí êþ÷ òÿáëè ÷àëäû, Áàéðàãëàð èøûãëû ýþéÿ óúàëäû. Ñÿùðàéà åíäè î äàüëûã éåðëÿðäÿí, Äÿíèç ñàùèëèíäÿ åéëÿäè ìÿñêÿí. Î ÷þëäÿ áèð ùÿôòÿ îâ åòäè, àðòûã, Êþ÷ìÿê ìÿãñÿäèëÿ ýþðäö ùàçûðëûã. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÐÅÉ Âß ÕÎÐÀÑÀÍÀ ÝÅÒÌßÑÈ Äóð, ñàãè, î ãûçûë úàìû ãîéìà áîø Êè, Úÿìøèä, Ôèðèäóí éàäèýàð ãîéìóø, Âåð áó ñàô àøèãÿ î ñàô øÿðàáäàí, Ìÿñòëèêëÿ êå÷ñèí áó ðþéàëû äþâðàí. 250

Åé êþíöë, íÿäèð áó îéóíóí ùÿëÿ? Ùÿð äÿôÿ ÷ûõûðñàí éåíè áèð ðÿíýëÿ, Íÿôñèíèí àüàúû éàìéàøûë äóðóð, Áàøûíû áóðìàäàí, áàøûíû ñÿí áóð!206 Øÿðàáû è÷ìÿìèø, ýþçöì, ìÿñò îëìà! È÷ñÿí äÿ, äþíÿðÿê áöòïÿðÿñò îëìà! Èíäè êè, çÿôÿðàí éåìÿäÿí øàäñàí, Éåìÿ çÿôÿðàíû, þëÿðñÿí, èíàí!207 Îëìà øàùëàð êèìè éåìÿê äöøýöíó, Ãîðõ, ñÿíè éàõàëàð ôÿëàêÿò ýöíö. Áó åâ êè ãûçüûí îä ôûøãûðûð ùÿð àí, Òÿê ëàãåéä îëàíëàð ãóðòóëóð îíäàí. Áÿðêëèêëÿ ùÿð áÿðêëèê áèð ìóìà äþíìöø, Íåôò èëÿ, êöêöðäëÿ ùàíñû îä ñþíìöø? Êå÷ìèøè íÿãë åäÿí î ãîúà ñÿðâÿð Âóðóð þç íÿãøèíÿ áåëÿ áèð çèâÿð: Êåéõîñðîâ òàõòûíäàí Õîñðîâ äþíöíúÿ Îðäóíóí è÷èíÿ ýåòäè èëê þíúÿ. Áèð ýöí þç òàõòûíäà îòóðäó àðòûã, Êþ÷ìÿéÿ òþêöðäö òÿäáèð, ùàçûðëûã. Áèð ãàñèä àé êèìè ýèðäè è÷ÿðè, Ãàñèä àäÿòèëÿ þïÿðÿê éåðè Óúà øÿùðèéàðà à÷äû ÷îõ ÿñðàð, Àíëàòäû íÿ âàðñà ýèçëèí, àøèêàð. “Öçöìö ãàïûíà ñöðòìÿê ö÷öí ìÿí, Áóðà àò ÷àïìûøàì Èñòÿõð øÿùðèíäÿí. Íàéèáèí âàð ãûçüûí ñàëàìû ñèçÿ, Èõëàñëà ÿðç åäèð õèäìÿòèíèçÿ: — Øÿðòëÿð êè, ãîéìóøäóð íàéèá òèêèðêÿí, Î øÿðòëÿ éåðèìäÿ íàéèá îëäóì ìÿí. Î ýöíäÿí þëêÿíè àëìûøàì ÿëÿ, Èíúèéÿí îëìàìûø áèð íÿôÿð áåëÿ. ßìÿë åòäèì øàùûí äåäèêëÿðèíÿ, Øÿðòëÿðè éåòèðäèì áöòöí éåðèíÿ. Øöêð îëñóí, àë÷àãäàí âÿ éà óúàäàí Þëêÿéÿ òöê ãÿäÿð äÿéìÿìèø çèéàí. 251

Äþíöêäöð öçö áó íàìÿðä ôÿëÿéèí, Ýàù øÿôãÿò ýþñòÿðèð, ýàù ùÿñÿäëÿ êèí. ×ÿðõ èêèúàíëûäûð éàõøû-éàìàíäàí, Óëäóç ýàù äîñò îëóð, ýàù ãàòû äöøìàí. ßêèëìÿìèø àüàú ýþéÿðìèø Ðåéäÿí, Ñþéëÿéèð: Êåéêàâóñ íÿñëèíäÿíÿì ìÿí! Éûðòûúû áèð äèâäèð, äÿùøÿò éàðàäûð, Þëöìÿ ÿæäàùà êèìè úàí àòûð. Î úåéðàí îòàðàí ÷îáàíëàð áåëÿ ×îìàüûí éåðèíÿ îõ àëìûø ÿëÿ208. Áåë èëÿ èøëÿéÿí ýþòöðìöø êàìàí, Áåë÷èëÿð îëìóøäóð ñèëàù äàøûéàí. Áó àçüûí þçöíö ñàíûð ßùðèìÿí, Ùÿð éåðÿ ÷àòûðñà ãîïàðûð øèâÿí. Ñþéëÿéèð: ìÿíèìäèð áó òàú, áó þëêÿ, Íàìóñà ðÿíý èëÿ âóðóð áèð ëÿêÿ. Áàøûíäà éûüûíòû ñàéñûç ÿñýÿð âàð, Äÿíèçèí ñóéóíäàí òîç ÷ûõàðûðëàð. Áÿõòèíÿ ýöâÿíèá, îëìóø ãÿùðÿìàí, Ìåéäàíäà áèð íÿôÿð éîõ ãàðøû ÷ûõàí. Þçöíö êèì òóòñà øàùà áÿðàáÿð, Áàøûéëà ñÿðâÿòè ÿëèíäÿí ýåäÿð. Îíà éöéÿí ÷ÿêèð Õîðàñàí õàëãû, Äþéöøÿ àïàðûð áó öñéàí õàëãû! Áÿëõ èëÿ Íèøàáóð áîéó ùÿð éåðäÿ Èøòèðàê åäèðëÿð áó øóðèøëÿðäÿ. Áó ôèòíÿ áàø÷ûñû ùàçûðëûã ýþðöð, Òàõòûíûí äóðäóüó éåðÿ éöðöéöð. Êèíè ãûçüûí îëàí áåëÿ ôèòíÿéÿ Áàõìà ÷îõ éöêñÿêäÿí, àë÷àãäûð, äåéÿ. Êè÷èêäÿí ÿí áþéöê áèð ôèòíÿ äîüóð, Ùÿð ãóðäóí ñöìöéö àéàüà îõäóð209, Áó ôèòíÿ éàøàñà óçóí áèð çàìàí, Ïàäøàùëûã èøèíÿ ÿë àòàð, èíàí. Áóëóäòÿê àéûíûí àëìàñàí öñòöí, Òàõòûíû ãûëûíúëà àëàúàã áèð ýöí. Áèð òÿðëàí ãàéûøû à÷ñà àéàãäàí, 252

Êÿêëèê ãîë-ãàíàääàí äöøÿð î çàìàí. Ãöââÿòëè îðäóì éîõ êè, äàâà ýöíö, ×ûõàðûì äöøìÿíèí õàèí ýþçöíö. Þëêÿäÿ ãàëìàìûø àäëû èýèäëÿð, Ùàìû øàù éàíûíäà áÿíäÿëèê åäÿð. Îäóð êè, àðòäûãúà òàìàùû, þúö, Ãîëó ãöââÿòëÿíèð. Éîõ îëñóí ýöúö! Éàëíûç øÿùðèéàðûí éåë êèìè ãîïàí Îðäóñó ýþòöðÿð áó òîçó éîëäàí!” Ãàñèä þç ñþçöíäÿ ùöíÿð éàðàòäû, Ìÿêòóáäà îëàíû ñþçëÿ àíëàòäû. ßí ýèçëèí ÿñðàðäàí, éàõøû-éàìàíäàí, Ìÿêòóáäà íÿ âàðñà, åëÿäè áÿéàí. Î àñëàí öðÿêëè, î ôèë ýþâäÿëè ×ÿêäè þç-þçöíÿ áó õîø ìÿñÿëè: “Áóðäà Êåéõîñðîâóí òàõòû àëòûíäà, Îðäà áèð áàøãàñû ìÿíèì òàõòûìäà”. Áÿíçÿð î äàñòàíà áó òà÷, òàõò, îðäó: “Ùèíäóäÿí ñÿðâÿòè ÷àëàð áèð ùèíäó210. Áó éåðäÿ äàéàíìàã éàðàìàç äàùà, Ýåúèêìÿê äöøìÿíè åäÿð ÿæäàùà”. Ïàäøàùûí îðäóñó ýþéìöäöð, íÿäèð? Äóðìàäàí ùÿð çàìàí ùÿðÿêÿò åäèð. Î êàðâàíáàøûäûð, äöíéà áèð êàðâàí, Àðòûðäû êàðâàíûí éöêö ùÿð éàíäàí. Éöê èëÿ äîëìóøäó ùÿð éåð, ùÿð ýóøÿ, Î éåðäÿ ãàðûøìûø áó èø î èøÿ. Éàëíûçúà åäÿðäè ùÿð èøÿ ÷àðà, Áþéöê áèð àðõàéäû ñûüûíàíëàðà. Ùÿð êèìè þç áÿõòè åòñÿ úàùàíýèð, Åëÿ áèð àéàüà éàðàìàç çÿíúèð. Øÿùðèéàð éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åòäè, Ñàùèëëÿð áîéóíúà éîë àëûá ýåòäè. Àéäàí äà éóõàðû óúàëäû áàéðàã, Áèñöòóí êèìè áèð ñöòóí âóðàðàã, Ùÿì ýþçÿë îâ âàðäû, ùÿì ýþçÿë îâëàã, Ýåòäè éîë óçóíó îâ îâëàéàðàã. 253

Ñàëõûìëàð ÿéèëìèø àüûðëûüûíäàí, Êþêëöêäÿí òÿðïÿíÿ áèëìÿéèð úåéðàí. Î ãÿäÿð ñåë àõäû ÷àéûí ýþçöíäÿí, Ñèëèíäè òîç-òîðïàã äöíéà öçöíäÿí. Úîøìóøäó øèìøÿêëè íåéñàí áóëóäó, Èëäûðûì ñàëìûøäû ìöäùèø ýóðóëòó. Ýþéÿðòè êþê ñàëìûø ãàðà òîðïàüà, Ðÿãñ ö÷öí áàø ÿéèð éàðïàã éàðïàüà. Êÿñêèí íàëÿñèéëÿ éûðòäû áöëáöëëÿð Ýöëöí êþéíÿéèíè ýþáÿéÿ ãÿäÿð. Ñÿäáÿðýèí öñòöíäÿ äóðàí ãûçûëýöë Éàãóò íàëëû àòà ìèíìèø åëÿ áèë. Òóò èëÿ éàðïàüû, áó èêè íîâáÿð, Ùàëâàäàí, èïÿêäÿí âåðèðäè ñÿìÿð. Éåð ñàðû, ñóëàð ýþé ýåéèíìèø, äåìÿê, Éàðû ýþé, éàðûñû ñàðû áèð èïÿê. ×þëäÿ ÷þë õàëãûíà øåéäà áöëáöëëÿð, Ñàçäàí äà èíúÿ, õîø áèð øÿðãè ñþéëÿð. Ùÿð àðïà áèð äöéöí âóðìóø êÿìÿðÿ, Áè÷èí ñàëàìû âàð ÿêèí÷èëÿðÿ. Ãàðíûíû áþéöäöð äàüäà úåéðàíëàð, Ãóðäëàðñà äèøèíè åòìèøäèð ìèøàð. Áóäóíó äîëäóðìóø ÿòëè ìàðàëëàð, ×þëäÿ äàü þêöçö äàüëàðà ãàëõàð. Éåíèúÿ äîüàí øóõ úåéðàíëàð áåëÿ ×þëëÿðè äîëäóðìóø þç áàëàñèéëÿ. Øàù îâëà, ÷àëüûéëà, ãÿäÿùëÿ éåêäèë Éîëëàðû áè÷èðäè ùåé ìÿíçèë-ìÿíçèë. Àé éåíè äîüìóøäó ýöëïèú øÿêëèíäÿ, Ýåòäèêúÿ õàëõàëòÿê îëóíúà ýèðäÿ, Ùàëãà ïÿðýàðûíäàí ÷ûõäû Èñêÿíäÿð, Î éåðÿ èíäè “Çÿð-õàëõàë” äåéèðëÿð. Áóëóäòÿê Ýèëàíà àòûëäû îðäàí, Ñàíêè áèð ìåøÿéÿ ýèðäè áèð àñëàí. Þíöíÿ ÷ûõàðêÿí áèð àòÿøêÿäÿ, Îíäàí áóç éàðàòäû àòÿøïÿðÿñòÿ211. Åëÿ êè ùèðáöäöí ãûðäû áåëèíè, 254

Îðòàäàí ñèëèíäè Çÿðäöøò àéèíè. ßçì åòäè äöøìÿíÿ éîëó êÿñìÿéÿ, Ýèëàíäàí áèðáàøà òÿðïÿíäè Ðåéÿ. Ùÿð àòÿøïÿðÿñòÿ âåðäè ÷îõ úÿçà, Ãàëûí òöñòöëÿðëÿ äîëäó ýþé, ôÿçà. Åøèòäè: ýÿëìèøäèð î ãûçìûø àñëàí, Òöëêöòÿê îëäó áèð äåøèêäÿ ïöíùàí. Ãà÷àðàã Õîðàñàí ñÿìòèíÿ ýåòäè, Ðåé ïàäøàùûíûí ýþçöíäÿí èòäè. Ïàäèøàù åøèòäè: î àçüûí äöøìàí, Àñëàíäàí ãîðõàðàã ãà÷ìûø ìåéäàíäàí. Àò ñàëäû, äöøìÿíèí àðäûíúà ýåòäè, Éîëóíó áàüëàäû, òåç áàñãûí åòäè. Öñòöíö àëàðàã, êèí áîüà-áîüà Áàøûíû áèð àíäà ñàëäû òîðïàüà. Åëÿ êè äöøìÿíè òîðïàüà àòäû, Ãà÷ãûíëàð è÷èíäÿ ãîðõó éàðàòäû. Äöøìÿíèí áàøûíû ñàëäûüû éåðäÿ, Áèð òÿïÿ âàðäû î éàøûë ÷þëëÿðäÿ. Ìöçÿôôÿð âÿ ñàüëàì äþâëÿò àäûíà Òÿïÿíèí áàøûíäà ñàëäû áèð áèíà. Ãûçûëäàí âóðäóðäó øóõ áÿçÿêëÿðè, Îíà ïÿùëÿâèúÿ àä ãîéäó “Ùÿðè”. Áèíàíûí èøëÿðè áèòäèêäÿí ñîíðà Îðäóíó éåðèòäè øàù Íèøàáóðà. Ýþðäö êè, èêèëèê ÷ûõìûø ìåéäàíà: Øÿùÿðèí éàðûñû äîñò èäè îíà. Éàðûñû Äàðàéà òÿáèë âóðóðäó, Äîñòëóãäàí à÷ûãúà áîéóí áóðóðäó. Áèð áàéðàã âàð èäè Äàðàäàí íèøàí, Ñàíûðëàð Äàðàäûð àëòûíäà äóðàí. Áó óúà áàéðàüû “íàìóñäóð” äåéÿ, Äàðàíûí àäûíäàí óúàëòìûø ýþéÿ. Íÿ ãÿäÿð êèí èëÿ úîøäó Èñêÿíäÿð, Äàðàíûí åøãèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð. Áó êèíÿ òàïìûøäû éàëíûç áèð ÷àðà: Êþìÿêëèê ýþñòÿðñèí äîüðó äîñòëàðà. 255

Îðäóäàí ñûíàãëû, èýèä êÿñëÿð äÿ Áèð áàéðàã äèêÿëòñèí áó êèíëè éåðäÿ. Ïàäøàùûí ìÿãñÿäè áó èäè àíúàã, Êèí èëÿ ÷àðïûøñûí áó èêè áàéðàã. Áèëèðäè, Äàðàíû ñåâèð áó øÿùÿð, Áó éîëäà ÷àëûøìàã âåðìÿç áèð ñÿìÿð. Áó íèôàã, äöøìÿíëèê ñöðÿúÿê ùÿøðÿ, Ñÿìèìè áèð äîñòëóã ýèðìÿç î øÿùðÿ. Òîðïàüà ýèðìèøñÿ î ãàòû äöøìàí, Ùÿëÿ êèí ñþíìÿìèø êèíëè òîðïàãäàí. Êÿêëèéè ñàëäûðäû ãûðãîâóëëàðà, Ìÿðâÿ òÿðïÿíÿðÿê äöøäö éîëëàðà. Ñþíäö ÿìðè èëÿ ùÿð àòÿøêÿäÿ, Éàõäû ïÿðâàíÿíè ãûçüûí àòÿøäÿ. Áÿëõÿ éåòèøÿðêÿí, Çÿðäöøòè îäó Ãûëûíúëàð çÿðáèíäÿí äþíöá ñó îëäó. Îðàäà áèð áàùàð âàðäû ãÿëá à÷àí, Ýöëëÿðèí äèìàüû àúûéäû îíäàí212. È÷èíäÿ ãÿäÿðñèç ýþçÿë, øóõ äèëáÿð, ×è÷ÿêëè áàùàðòÿê ñÿíÿìõàíÿëÿð. Ñàéñûçäû õÿçèíÿ áó øÿí îúàãäà, Çÿùìÿòñèç ãîéóëìóø ùÿð áèð áóúàãäà. Ãûçûëäàí íàë âóðìóø ìþáèäèí àòû, “Àçÿðýöøÿñá” èäè î éåðèí àäû. Åëÿ êè ÿë òàïäû îðà ùþêìöðàí, Ìóüëàðû ìÿñò ýþðäö ìóüëàð úàìûíäàí. Ùóðèíè úÿííÿòäÿí àòäû äèøàðû, Ãîâäó úÿùÿííÿìÿ äîñò îëàíëàðû213. Êþùíÿ õÿçèíÿéÿ îëóíúà ìÿùðÿì, Îíäàí ÷îõ ñèíÿéÿ ïàðëàäû ìÿðùÿì. Õîðàñàí ñÿìòèíÿ åòäè ùÿðÿêÿò, Ãàëäû ùÿð øÿùÿðäÿ áèð íå÷ÿ ìöääÿò. Õîðàñàí áåéíèíäÿí ÷ûõàðäû äóìàí, Îíëàðà ÷îõ úÿçà âåðäè ùþêìöðàí. Ùÿð ñÿìòÿ àõûðäû ìöçÿôôÿð îðäó, Îíà ýÿíú òàëåéè êþìÿê îëóðäó. Êèðìàíû, Ãÿçíåéíè, Ãóðó úàùàíýèð, 256

Àòëàðûí íàëèéëÿ þë÷öðäö áèð-áèð. Ùÿð ùàíñû øÿùÿðÿ ýÿëñÿ òàúèäàð, Ãàïûñû öçöíÿ äÿðùàë à÷ûëàð. Þëêÿëÿð äîëàøìàã îëñà äà ÷ÿòèí, Éîëëàðäà ñàéû éîõ õÿçèíÿëÿðèí. Èñêÿíäÿð ùÿð éåðÿ áàññàéäû àéàã, Õÿçèíÿ éöêöéëÿ àüûðëàøàðàã, Éåðè äîëäóðàðêÿí õÿçèíÿ, ñÿðâÿò, Òîðïàüà áàñäûðûá, åòäè ùÿðÿêÿò. Ãûçûë êè èíñàíû åäÿúÿê ãîðõàã, Éà àòÿø óäñóí, éà áó ãàðà òîðïàã. Ãûçûëû òîðïàüà ýþìÿí ùÿð ãàôèë Àüçûíà äÿìèðäÿí âóðóð áèð ãûôûë. Ìàäàì êè, òîðïàüû ñîâóðóð êöëÿê, Îíà áèð äÿìèðäÿí ãûôûë íÿ ýÿðÿê? ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍÀ ÝÅÒÌßÑÈ Ñàãè, âåð ÿðèíìèø î ñàô ãûçûëäàí, Ãûðìûçû êöêöðäö îäóð äîüóðàí214. Ìÿíÿ âåð, äÿðìàíòÿê òóòèéà åäèì, Ìèñèìè îíóíëà êèìèéà åäèì215. Ùÿâÿñëÿ ñöð àòû, õîøäóð áó ÷þëëÿð, Úèëîâó ÷ÿêìÿ êè, àòûíäûð äèëáÿð. Ýþçÿë áèð àä èëÿ ÷èðêèí äöíéàäàí Êþ÷ÿðÿê òóò úÿííÿò áàüûíäà ìÿêàí. Áàüëàíìà òîðïàüà, ýÿë ùÿçÿð åéëÿ, Ãàðóíó óäìóø þç õÿçèíÿñèéëÿ. Äèíúëèêäèð ãóðòóëóø, ýÿë, îëìà ñÿðêÿø, Äàüûíûã îëìàãëà éûüúàìäûð Ýöíÿø. Ãîðõóëó, çÿùìÿòëè îëäóãúà éîëëàð, Òèúàðÿò ÿùëèíèí ãàçàíúû àðòàð. Éîëëàð ãóëäóðëàðäàí îëñà ñÿëàìÿò, Áàçàð ÿñíàôûíà îëìàç ìÿíôÿÿò. Ãàéäàäûð, ùÿð éåðäÿ õÿçèíÿ âàðäûð, 257

Éîëóíäà ãîðõóíú áèð ÿæäàùà éàòûð. Ñþçÿ éàü, áàë ãàòàí î äåùãàí éåíÿ Áåëÿ éàü, áàë ãàòûð èøèí ìÿüçèíÿ: Ïàäèøàù Ãÿçíåéíäÿí Áÿëõÿ àøûíúà, Î àúû äÿíèçäÿí óçàãëàøûíúà, Î ãÿäÿð ñÿðâÿðëÿð îíà áàø âóðäó, Ùèíäèñòàí ñÿôÿðè ãàðøûäà äóðäó. Àüûëëû êÿñëÿðëÿ åòäè ìÿñëÿùÿò: “Áàõ, àéàãëàðûìäàí þïöð áó äþâëÿò, Èðàíûí òîðïàüû îâúóì è÷èíäÿ, Àòûìû ÷åâèðìÿê èñòÿðÿì Ùèíäÿ. Þíúÿ Êåéä öñòöíÿ îðäó òþêÿðÿì, Êèí èëÿ ùèéëÿäÿí ìÿí ÿë ÷ÿêÿðÿì. Áàøãà êÿñëÿð êèìè áàø ÿéñÿ ìàíà, Êþìÿêäÿí áàøãà øåé åòìÿðÿì îíà. Ìÿíèìëÿ áàøëàñà ãûçüûí ñàâàøû, Ãûëûíúûìëà äöøÿð î øÿõñèí áàøû. Áó éàíäàí î éàíà ÷åâèððÿì, áèð äÿ ×þêäöððÿì îíó ìÿí áèëäèéèì éåðäÿ. Îðäóìó ÷ÿêÿðÿì óçàã ñÿôÿðÿ, Áèð ãûëûíú âóðàðàì Ôóðà áèð êÿðÿ. Ãàïàðàì òàúûíû, ìàë îëàð éóðäó, ×èí, Õÿòà öñòöíÿ ÷ÿêÿðÿì îðäó. Îðàäàí ýåäÿðÿì Òÿðàçà, ×à÷à, Äöíéàíû ýÿçÿðÿì àò ÷àïà-÷àïà”. Èýèäëÿð, ñÿðäàðëàð ùàìû éåð-éåðäÿí ×îõ ìÿìíóí ãàëäûëàð áó õîø õÿáÿðäÿí. Óëäóçó îíà éàð îëäóüó ýöíäÿ216, Äþâëÿòè êàìàëà äîëäóüó ýöíäÿ, Èñêÿíäÿð áàøûíû ýþéëÿðÿ âóðäó, Ïàðëàéàí ýöíÿøòÿê òÿðïÿíäè îðäó. Ãÿçíåéíäÿí àòûëäû òåç Ùèíäèñòàíà, Éîëëàð øþâêÿòèíäÿí äþíäö áîñòàíà. Èñòÿäè áàøëàðäà éàõñûí òöñòöíö, Äóðìàäàí àëñûí òåç Êåéäèí öñòöíö. Áóëóäòÿê îéíàäû òàëàí ôèêðèëÿ, Ìöëêöíö ãûëûíúëà êå÷èðñèí ÿëÿ. 258

Ýþðìÿäÿí àüûëëû êÿñëÿð ìÿñëÿùÿò Åòìÿäè àçüûíëàð êèìè ùÿðÿêÿò. Éåëàéàã ãàñèäëÿ î ýöí Èñêÿíäÿð Î Êåéäÿ ýþíäÿðäè áåëÿ áèð õÿáÿð: “×àðïûøìàã èñòÿðñÿí, äóðìà, îðäó ÷ÿê! Ùà, èíäè éåòèøäèì ãàðà áóëóäòÿê. Áàø ÿéèá ÿìðÿ áåë áàüëàìûø îëñàí, Ãóðòóëäóí, äåìÿê, áó êÿñêèí ãûëûíúäàí. Éóõóäàí î çàìàí íÿðýèç îéàíàð, Öñòöíäÿ éàüìóðëó áèð áóëóä îéíàð. Ýöíÿøèí äèìàüû îëäóãúà àçÿð, Áàüëàðû, äàøëàðû ÷è÷ÿêëÿ áÿçÿð. Äÿùøÿòëÿ êöêðÿñÿì, èíëÿð áó äöíéà, Òÿðïÿíñÿì, éåðèíäÿí îéíàð äàü, ãàéà. Àë÷àãäà éàòàðìû îâ÷ó áèð øàùèí, Àëòûíà úîøüóí ñåë, éà êè, ñó êå÷ñèí? Áèð òöêöí êèíëÿ áàø ãàëäûðñà îðäà, Éöç áàøû áèð òöêäÿí àñàðàì áóðäà. Äàü-äàøûí ãûëûíúòÿê îëñà äà êÿñêèí, Ãûëûíúûì êþùöëÿ ÷åâèðÿð, ÷ÿêèí. Ãûçûë÷öí ýÿëìÿäèì Ùèíä þëêÿñèíÿ, Ìÿüðèáäÿ àçìûäûð ýþâùÿð, õÿçèíÿ? Ýþçÿëëÿð àðäûíúà ÷àïìàã íàùàãäûð, Õàðÿçìèí ýöíÿøè äàùà ïàðëàãäûð. ßëäÿ Ùèíä ãûëûíúû ýÿëäèì “Ùèíä” äåéÿ, Ñÿðõîø ôèë ÿòèíäÿí êàáàá éåìÿéÿ. Éåìÿ Ùèíä õÿðàúû ìÿíè àíìàäàí, Öðÿéèì ùèíäëè áèð ïîëàääûð, èíàí! Áàøûíû ñåâèðñÿí, ýÿë ìÿíÿ âåð áàú, Èñêÿíäÿð éîõñà íÿ áàø ãîéàð, íÿ òàú!” Êåéä èëÿ ýÿëèíúÿ ãàñèä öç-öçÿ, Òîð êèìè ñþçöíö úàëàäû ñþçÿ. Îíà ÷îõ êÿñÿðëè ñþçëÿð ñþéëÿäè, Ùÿð ñþçö òóòóøàí áèð àòÿø èäè. Î êÿñêèí ñþçëÿðè Êåéä åøèäèíúÿ, Ãîðóíìàã ôèêðèëÿ ÷ÿêèíäè þíúÿ. Î ýåúÿ ýþðìöøäö ãàðûøûã éóõó, 259

Éîçìàãäàí úàíûíà äöøìöøäö ãîðõó. Áèëèðäè: Èñêÿíäÿð îëìóø úàùàíýèð, Ôÿëÿêäèð ùÿð èøäÿ îíóíëà ÿëáèð. Äöøìÿíëèê íåéëÿäè, áàõ, î Äàðàéà, Íÿ åòäè Ùÿáÿøÿ, Ðåé, Áóõàðàéà. Ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäè öç ÷åâèðìÿéè, Îíóí ìåéäàíûíà êèíëÿ ýèðìÿéè. Áèëìÿäè, öñòöíÿ ýÿëìèøêÿí äöøìàí, Î íåúÿ ãóðòóëñóí áó âóðóøìàäàí? Ãîðõóäàí áàøëàäû ðèúà åòìÿéÿ, Øàùû ÷îõ éàä åòäè “àôÿðèí” äåéÿ: “Áèëèðÿì, çÿêèäèð, ùÿì äÿ ÷îõ àéûã, Òÿê îíà éàðàøûð áó úàùàíäàðëûã. Òàõòûíûí ðöòáÿñè àë÷àëäûð Àéû, Áþéöêëöê ùàããûäûð, éîõ îíóí òàéû. Ùþðìÿòäÿí áàøãà ìÿí íÿ åòäèì îíà? Íÿ ö÷öí ÷àüûðûð ìÿíè ìåéäàíà? Õÿçèíÿ èñòÿðñÿ, ùàìûñû ãóðáàí, ßìð åòñÿ, àòàðàì òàúû áàøûìäàí. Úàíûìà ãÿñä åòñÿ õîøäóð, íÿ äåéèì, Äèøèìëÿ åäÿðÿì ùöçóðà òÿãäèì. Éîëäàí äà áèð áÿíäÿ ýþíäÿðñÿ ìÿíÿ, Òàõòûìû, òàúûìû òàïøûððàì îíà. Êè÷èêëèê ùÿääèíè ÿñëà êå÷ìÿðÿì, Èñêÿíäÿð àüàäûð, ìÿí áèð íþêÿðÿì. Î ìÿíÿ íàç åòñÿ, éàëâàðàðàì ìÿí, Íàðàçû ãàëìàñûí þç áÿíäÿñèíäÿí. Ìÿíèìëÿ äþéöøö î ëàçûì ýþðñÿ, Àòûíû êèí èëÿ öñòöìÿ ñöðñÿ, Àõàðàì î úîøüóí Íèë àéàüûíà, Àòàðàì úàíûìû ôèë àéàüûíà. Áàøûìû ãà÷ûðñàì êèíëè äþéöøäÿí, Ãûðûëàð èíàäû, ÿçìè áó èøäÿí. Ìÿãñÿäè ìöëêöìäÿí ñàëìàãñà èòêèí, Ìèííÿòëÿ ðàçûéàì, íÿ ýÿðÿê áó êèí? Êöêðÿéèá ãîøóíëà ÷ûõñà ãàðøûéà, Ãà÷àðàì, äàð äåéèë áàøûìà äöíéà. ßââÿëäÿí ìÿíèìëÿ áàüëàñà ïåéìàí, 260

Ñþç âåðñÿ, ñþçöíäÿ äóðñà ùÿð çàìàí, Òàëàíäàí ÿë ÷ÿêñÿ, äîñò îëñà ìàíà, Ãàïûìäàí êèíèíè àòñà áèð éàíà, Âåðÿðÿì äþðä øåé êè, áåøèíúèñè éîõ, Èøûüû, äÿéÿðè óëäóçäàí äà ÷îõ. Áèðèíúè, ãûçûìû ýþíäÿððÿì øàùà, Íÿ ãûç, áèð ýöíÿøäèð, àéäûð äÿðýàùà. Èêèíúè, éàãóòäàí áèð úàìäûð, ãûø-éàç È÷äèêúÿ î úàìäàí øÿðàá àçàëìàç. Ö÷öíúö, ôèëîñîô — ýèçëèíè ýþðÿí, Ýþéëÿðèí ñèððèíè áèëÿí, ýþñòÿðÿí. Äþðäöíúö, òÿáèáäèð, ùÿð äÿðäè áèëèð, Îíäàí ùÿð õÿñòÿéÿ áèð øÿôà ýÿëèð. Ùÿäèééÿ âåðÿðÿì åäÿðñÿ ãÿáóë, Òÿøÿêêöð åäÿðÿê äåéÿðÿì: ñàü îë!” Åë÷è áàø ÿéÿðèê äåäè: “Áó øåéëÿð, Ùÿäèééÿ ýåäÿðñÿ, áþéöê Èñêÿíäÿð. Ìöëêöíäÿ áàøûíû ýþéÿ óúàëäàð, Ãîùóì îëäóüóíäàí ùþðìÿòèí òóòàð. Àäûíû àäëûëàð è÷èíäÿ ÷ÿêÿð, Ùÿð áèð èñòÿéèíÿ ðÿüáÿò ýþñòÿðÿð”. Ùèíä øàùû ýþðäö âàð àüëû, àíëàüû, Ìþùêÿìäèð, áöäðÿéÿí äåéèë àéàüû. Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðè — øÿðòè òóòàðàã, Ñþçÿ áèð ãÿäÿð äÿ éàü, áàë ãàòàðàã, Áèð ãîúà ùèíäëèíè áó èøÿ ýþðÿ Åë÷èéëÿ ýþíäÿðäè óúà ùöçóðÿ. Øàùûí äÿðýàùûíà ýÿëÿðÿê îíëàð, Îëäóëàð áàü÷àäà ýöë ñà÷àí áàùàð. Ýþðöíúÿ ùèíäëè î ñÿðàïÿðäÿíè, Àéïàðàñû Àéäàí óúà õåéìÿíè, Òîðïàüà áàø âóðóá è÷ÿðè ýèðäè, ßââÿëúÿ ñàëàìû øàùà éåòèðäè. Ìÿðàñûì áèòèíúÿ î ùèíäëè áèðäÿí, Ñþç à÷äû ãÿáóëÿ êå÷ÿí øåéëÿðäÿí. Äþðä øåéäÿí äàíûøûá ñþéëÿäè: “Åé øàù! Ùå÷ êÿñäÿ òàïûëìàç áåëÿ áèð äÿñýàù”. Áó èñòÿê úîøäóðäó îíóí ãÿëáèíè, 261

Ýþç ýþðìÿê èñòÿäè åøèòäèéèíè. Òþùôÿíè òåç ÿëÿ àëìàã ôèêðèéëÿ, Áèð àí äà îëñà ñÿáð åòìÿäè áåëÿ. Øèðèíäèë ùèíäëèéëÿ óúà ùþêìöðàí Ñþéëÿíÿí øÿðòëÿðëÿ áàüëàäû ïåéìàí. Áÿëèíàñ âÿ áàøãà êÿñëÿðëÿ éåíÿ Ýþíäÿðäè þðòöëö, àüûð õÿçèíÿ. Ýþíäÿðäè àëìàñû ìóì åäÿí ìÿêòóá, Áöòöí Ùèíäèñòàíû ðàì åäÿí ìÿêòóá. Éàçûëäû Êåéäÿ áó áèð ùþêìöðàíäàí, Ãûçüûí ÿæäàùàéà ìöäùèø àñëàíäàí. Áó ìÿêòóá ùÿð êàòèá èøèíÿ éàðàð, È÷èíäÿ íÿ ãÿäÿð ýþçÿëëèêëÿð âàð. Öðÿê ãûçüûíëûüû öç âåðäè øàùà, Äîñòëóã øÿðòëÿðèíè àðòûðäû äàùà. Ãÿëÿìè î êàòèá àëûíúà ÿëÿ, Ìÿêòóáó éîüóðäó ìöøêö ÿíáÿðëÿ. Áÿëèíàñ, áèð íå÷ÿ ðóìëó áèðëèêäÿ, Ìÿêòóáó àëäûëàð Ùèíä øàùû Êåéäÿ. Áÿëèíàñ àò ÷àïäû áèð àí äóðìàäàí, Ùèíä ãÿðàðýàùûíà ÷àòäûüû çàìàí Êåéäèí ñàô ãÿëáèíè øÿí, ïàðëàã ýþðäö, Ùèíäëè ùèéëÿñèíäàí ÷îõ óçàã ýþðäö. Áàø ÿéäè, ÷öíêè î, áèð òàúèäàðäûð, Ùþðìÿòëè òàõòû, ùÿì ãóðøàüû âàðäûð. Èðÿëè ýåäÿðÿê þïäö íàìÿíè, Ùèíäëèéÿ òàïøûðäû î õÿçèíÿíè. Ìÿêòóáó î êàòèá îõóäó ÿçáÿð, Ãîðõóäàí éåðëÿðÿ ÿéèëäè ýþéëÿð. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÙÈÍÄËÈ ÊÅÉÄß ÌßÊÒÓÁÓ Èñêÿíäÿð ìÿêòóáó éàçìûøäû áåëÿ, Äàøû ìóì åäèðäè øÿôÿããÿòèëÿ. Àé, Ýöíÿø éàðàäàí àäûíäàí ñîíðà, Äöøöíúÿ âÿ àüëûí éîëó éîõ îðà, 262

Îäóð ùþêìöðàíëûã âÿ ùþêöì âåðÿí, Áöòöí ïåéüÿìáÿðÿ âÿùé ýþíäÿðÿí. Ëàúèâÿðä ýþéëÿðèí àëòûíäàí ñîíðà Ñàëàìëàð ñþéëÿðÿì íàìäàðëàðà! Ìÿêòóáäà éàçìûø: “Åé áþéöê ïÿùëÿâàí, Òàëåéèí ýÿíú îëñóí, ýöúëÿíñèí àðõàí! Ôèêðèì âÿ èðàäÿì áó èäè àíúàã, Ôèë èëÿ, òîïïóçëà ìþùêÿì ÷àðïûøìàã. Áèð ãöââÿò ýþñòÿðèì òèòðÿñèí úàùàí, Äàüëàð ïàð÷àëàíñûí áó òîïïóçóìäàí. Áó Ùèíäÿ åëÿ áèð îä âóðóì, îíäàí Ãàëìàñûí áèð íÿôÿð áîéóí óúàëäàí. Óúà ôèë áàøûíà êÿìÿíä àòûì ìÿí, Ãàíäàí áèõè-ðóéÿí ÷ûõàðûì íèëäÿí217. Ùèíäè òîðïàüûíû ãàíà áÿëÿéèì, Ñóëàðûí áàøûíà òîðïàã ÿëÿéèì. Ñöëù ö÷öí òÿëàøû ýþðöíúÿ ñÿíäÿ, Áó èøäÿí úèëîâó ÷ÿêìÿäèì ìÿí äÿ. Úàí âåðÿí áó äàäëû ñþçëÿðèíëÿ ìÿí Ãóë îëäóì ñÿíÿ áèð òàúèäàð èêÿí. Ìþùêÿì áèð êèðèøëÿ áàüëàíäû êþíëöì, Þç úàäó äèëèíäÿ âóðäóí áèð äöéöì. Åëÿ áèð èø åò êè, áó ýþçÿë ïåéìàí Íÿñëèìèç è÷èíäÿ ãàëñûí ùÿð çàìàí. Äþðä àäëû ýþâùÿðè ýþíäÿðñÿí ìÿíÿ, Ìÿí äÿõè áåëÿ ñþç âåðèðÿì ñÿíÿ: Áèð îðäó êÿñèëñÿ áó éåääè êèøâÿð, Ìöëêöíÿ áèð òöêúÿ éåòèøìÿç çÿðÿð. Ùÿð éàõøû, éàìàíäà êþìÿê âåðÿðÿì, Áó äåäèêëÿðèìäÿ äóðàðàì ìþùêÿì”. Ãàñèä áó ìÿêòóáó îõóäó Êåéäÿ, Éåòèðäè ñàëàìû, áàø âóðäó áèð äÿ. Áó ñåâèìëè ñþçëÿð áèð ôöñóí ñà÷äû, Öçöíÿ ñåùèðëè ãàïûëàð à÷äû. Ùèéëÿýÿð úàäóíóí åòäèéè ÿôñóí, Åòäè úàäóýÿðè þçöíÿ ìÿôòóí. “Áèëèðÿì êè, Ùèíääÿ ÷îõäóð úàäóýÿð, 263

Áèëìÿçäèì âàð Ùèíäÿ úàäó åäÿíëÿð”. Áèð ãÿäÿð äàíûøäû äóðäóüó éåðäÿ, Âåðèëÿí òþùôÿíè òàïøûðäû Êåéäÿ. Éåðèíäÿí îéíàäû Êåéäèí öðÿéè, Ãàéíàäû ïàäøàùà ãàðøû áèð ñåâýè. Ñþéëÿäè: “Àôÿðèí ñÿíÿ, ùþêìöðàí, Áó äöíéà ïàäøàùñûç ãàëìàñûí áèð àí!” Áèëèêëè åë÷èéÿ ýþñòÿðäè ùþðìÿò, Àëäû ùàçûðëûüà áèð ùÿôòÿ ìþùëÿò. Åëÿ êè, áèð ùÿôòÿ êå÷äè âÿäÿäÿí, Ùàçûðëûã èøëÿðè áàøà ýÿëèðêÿí, Ïàäøàùûí ÿìðèíÿ åäÿðÿê ñÿúäÿ, Øåéëÿðè ùþðìÿòëÿ âåðäè ãàñèäÿ. Ãîøäó äþðä ïåéêÿðÿ ùÿð ÷åøèä çèâÿð, Ýþíäÿðäè äÿéÿðëè, ñåâèìëè øåéëÿð. Úàâàùèð, ëÿë, èíúè, éàãóò, õÿçèíÿ, Ôèëëÿðèí öñòöíäÿ àüûð ýÿíúèíÿ. Ñàéñûç Ùèíä ïîëàäû, áàüëàíìûø éöêëÿð, Õàëâàðëà òþêöëìöø óä èëÿ ÿíáÿð. Éöðöéÿí äàü êèìè ñàðñûëìàç ãûðõ ôèë, Ýþáÿéèíÿ ÷àòìàç úîøüóí, äÿðèí Íèë. Ö÷ àü ôèë ýþíäÿðäè ãûçûë òàõòûíà, Áèð ãàðàíëûã ÷þêäö äöøìÿí áàõòûíà. Áÿëèíàñà áÿõøèø âåðäè ùþêìöðàí, Ùÿì áèøêèí ìöøêäÿí, ùÿì äÿ õàì óääàí. Ïÿðèäóõò óääàí áèð òàõòà îòóðäó, Ýþéëÿðèí áåøèéè îíà áàø âóðäó. Ãîøäó ÷îõ õÿçèíÿ ïÿðèñóðÿòÿ, Ùÿð áèðè ìàë ãîéìóø ìèí áèð çÿùìÿòÿ. Ýþòöðäö Áÿëèíàñ î çÿð-çèâÿðè, Áèð êèøâÿð õÿðàúû îíóí ùÿð áèðè. Òàïøûðäû øþâêÿòëè Èñêÿíäÿðèíÿ, Äþâëÿòè ùàãã áåëÿ óúàëòäû éåíÿ. Ýþðöíúÿ äÿéÿðëè î õÿçèíÿíè, Òàíðûíûí âåðäèéè äþðä ùÿäèééÿíè, Î ãÿäÿð øÿíëÿòäè áó, Èñêÿíäÿðè, Óíóòäó Ðóìäàêû õÿçèíÿëÿðè. 264

Øàù î äþðä ïåéêÿðÿ áèð ñûíàã ñàëäû, Ýþðöíúÿ äîüðóäóð, ÷îõ ìÿìíóí ãàëäû. Åëÿ êè, ïàðëàã úàì ñó èëÿ äîëäó, Îíóí øÿðáÿòèíäÿí õàëã ìÿìíóí îëäó. Ôèëîñîôëà ñþùáÿò åòäèéè çàìàí Ùèêìÿòëÿð þéðÿíäè êþùíÿ äöíéàäàí. Ðÿô îëäó, î òÿáèá ñàëûíúà íÿôÿñ Áÿäÿíäÿí õÿñòÿëèê, öðÿêäÿí ùÿâÿñ. Þðòöëö ñÿðâÿòÿ íþâáÿò ýÿëèíúÿ, Ùèíääÿ ×èí ÷èíèñè ýþðöíäö èíúÿ218. Ýþçÿëëèê þë÷öñö òóòàí êÿñëÿðèí Òóòäóüó þë÷öäÿí äàùà íàçÿíèí. Ýþðäö òîç ýþðìÿìèø òÿçÿ áèð ÷è÷ÿê, Áàùàðäûð, äÿéìÿìèø ñîéóã áèð êöëÿê. Áöò êèìè áÿçÿíìèø èíúÿ áèð äèëáÿð, Ùèíäëè áöòö êèìè ïÿðèéÿ áÿíçÿð. Áàø éóìðó, ãàø ýåíèø, àüûç äàð — ýþé÷ÿê, Éàøûë áèð áóäàãäà öçö àë ÷è÷ÿê. Øÿêÿðäÿí ÷îõ äàäëû òÿçÿ áèð ãþí÷ÿ, ×è÷ÿêäÿí ùÿì ëÿòèô, ùÿì äàùà èíúÿ. Ñà÷ëàðû òîð êèìè, ùÿð òÿðÿô ÷èí-÷èí, ×èí-÷èí òåëëÿðèíÿ ãóëäóð áöòöí ×èí. Ãàðà ìöøê áÿñëÿéÿí úåéðàíäû ×èíäÿ, Ãÿðÿíôèë éåìèøäè äîüàðêÿí Ùèíääÿ. Ñà÷ äåéèë, ìöøêäÿí ùþðöëìöø çÿíúèð, Ýöíÿøäÿí ñàëëàíìûø áóëóä êèìèäèð. Î ìöøêöí áóëóääàí àë ýöë ñà÷àðàã, Ñöíáöëÿ áöðúöíäÿí àñìûøäû áàøàã. Ñåâèìëè, áóüäàéû ðÿíýè, øóõ äèëáÿð, Ãàðà, ìöøêöí õàëû áèð àðïà ãÿäÿð. Áàø âåðìèø àðïàäûð ìöøêöí áóüäàäàí. Äåéèë áóüäà äåéÿ, áîç àðïà ñàòàí219. Òöðê ñèìàëû èäè î ùèíäëè àôÿò, Øàùà Ùèíä åëèíäÿí âåðìèøäè úÿííÿò220. Éîõ, ùèíäëè äåéèëäè î òöðê äèëáÿðè, Ùèíäëèòÿê ÷àëûðäû áó êþíöëëÿðè. Î Ðóìè öçöéëÿ, ùèíäëè äèëèéëÿ 265

Åòìèø Ðóì øàùûíû þçöíÿ êþëÿ221. Áèð øÿêÿðõÿíäÿ, áèð äöìäöç íåéøÿêÿð, Ñåâèìëè, ÿë èíúÿ ãþí÷ÿ áèð äèëáÿð. Îëäóãúà ýþçÿë, ùÿì íàçëû áèð ïÿðè, Ùÿì ñóäóð, ùÿì îääóð ïàðëàã ýþâùÿðè. Îíóíäó áó ýÿëèí, áó äèëáÿð ãþí÷ÿ, Ãàðøûéà ÷ûõäû øàù îíó ýþðöíúÿ. Èñùàãûí ðÿñìèíäÿ áþéöê ùþêìöðàí Êè, àüëûí ýþçöíÿ îíäàäûð äÿðìàí, ßãä åòäè, áàøëàäû ãûçûí òîéóíà, Ñîíðà ãîëóí ñàëäû îíóí áîéíóíà. Òþùôÿëÿð ñàçëàäû ùèíäëè øàùûíà, Áèð áöñàò áàøëàäû áàøëûã àäûíà. Âåðäè òîï-òîï èïÿê, õàëâàðëà ýþâùÿð, Ãóìàøäàí áèð ÷àäûð, ãûçûë òàõò-çèâÿð, Çöìðöä úàì, ÿãèãäÿí ýþçÿë áèð ñèíè, Éàãóòà ãÿðã åòìèø ùÿð áèðèñèíè. Éàãóòäàí, ëÿëäÿí äöçöëìöø áèð òàú, Ïîëàä íàëëû àòëàð — ýþðìÿìèø ãûðìàú. Ãóëàüû ùàëãàëû ãóëëàð âÿ äèëáÿð, Çÿðõàðà ýåéèíìèø ðóìëó êÿíèçëÿð. Èíñàíûí àüëûíà ýÿëÿíäÿí àðòûã, Ýþíäÿðäè Êåéä ö÷öí ãàòàðëà ñàíäûã. Úàùàíäàð Èñêÿíäÿð êàìûíà éåòäè, Àéöçëö ýÿëèíèí òîéóíó åòäè. Èíúÿëèê î ãûçäà îëìóøäóð òàìàì, ßíäàìû áèð ïàð÷à ñîéóëìóø áàäàì. Ëÿòèô ïàëóäÿéÿ áàðìàã âóðóíúà Áàðìàüû áóëàøäû îíà áîéóíúà. Éîíóëìàìûø áèð äöðð, à÷ìàìûø áèð ýöë, Ùóìàé äà î ýöëÿ âóðüóí áèð áöëáöë. Éîíòóëäó áó èíúè, à÷ûëäû ãþí÷ÿ, Ïÿðäÿëè ñþçÿ áàõ, íÿ ãÿäÿð èíúÿ. Èñêÿíäÿð èñòÿêëÿ îëóíúà äÿìñàç, Äþâëÿò èøëÿðèíäÿí äèíúÿëäè áèð àç. Èñòÿõðÿ ñûíàíìûø ãàñèä ýþíäÿðäè, 266

Äþâëÿò èøëÿðèíäÿí ìÿëóìàò âåðäè. Éàçäûðäû ãÿëáèíÿ éàòàí ñþçëÿðäÿí, Î ìöøêöí þëêÿäÿ øàíëû çÿôÿðäÿí: “Ùèíäèñòàí ñÿôÿðèì îëìóøäóð áåëÿ, Íåúÿ êè, äîñò èñòÿð, áàø òóòäó åëÿ. Êåéäÿ êèí åòìÿéÿ âåðìÿäèì ãÿðàð, Äîñò îëäó, äîñò êèìè åëÿäèì ðÿôòàð. Ãÿííÿâóú, Ôóð öñòÿ ýåäèðÿì ÿëàí, Áó éîëäà êþìÿêäèð óëó Éàðàäàí. Ýþðöì îðäà íÿëÿð ãàðøûìà ÷ûõàð, Áÿëêÿ äÿ èø áèòÿð, ìÿí äåéÿí îëàð. Éóíàí äÿíèçèíäÿí, ×èí äÿíèçèíäÿí Òóòàðàã, ùÿð éåðäÿ íàéèáèì ñÿíñÿí. Äóðìà, éàé äöíéàéà ñÿàäÿò ñÿñè, Ùÿð êÿñÿ âåð áèçäÿí øÿíëèê ìöæäÿñè. ßñýÿðëÿð, ãîúàëàð, ïèðëÿð, úàâàíëàð — Íÿ ãÿäÿð þëêÿìäÿ âàð éàøàéàíëàð, Ùàìûíû ñåâèíäèð, áèçäÿí âåð õÿáÿð, Õåéèð âåð, áèëèê âåð, ÿäàëÿò ýþñòÿð”. Áåëÿ ìÿêòóá éàçäû áöòöí êèøâÿðÿ, Ãàñèäëÿ ýþíäÿðäè áöòöí åëëÿðÿ. Ñÿôÿð òÿäàðöêö ýþðäö ýÿëèíÿ, Ùþðìÿòëÿ ýþíäÿðäè Éóíàí åëèíÿ. Îíà ãîøóí âåðäè èíàíìûøëàðäàí, Éàíûíà ãîøäó øàù áþéöê áèð êàðâàí. Î çèíÿòëè òàõòûí éàíûíúà éåíÿ Ýþíäÿðäè Éóíàíà àüûð õÿçûíÿ. Òîðïàüà ýþìöëäö éåðèíäÿ ãàëàí, Î éåðÿ ãîéäó áèð áÿëÿä÷è, íèøàí. Àüûëëû âÿçèðÿ áèð ìÿêòóá éàçäû, ßäàëÿò èøèíäÿí ùå÷ àéðûëìàçäû. Áèëäèðäè îíà ùÿð éàõøû, éàìàíäàí, Äîñòëàðà öç âåðÿí áÿõòèéàð àíäàí. Èñêÿíäÿð àçàúûã äèíúÿëèá äóðäó, Ôóðóí òîðïàüûíäà õåéìÿíè ãóðäó. Øàùëàðûí ðÿñìèíè òóòäó ùÿâÿñëÿ, Ùèíäèñòàí ìöëêöíö äîëäóðäó ñÿñëÿ. 267

Áàøëàäû áÿõøèøëÿð âåðìÿéÿ ùÿð ýöí, Äöíéàéà áóíóíëà îëìóøäó öñòöí. Áàäÿëÿð ãàëäûðäû Êåéäèí àäûíà, Èíäè äÿ è÷èëèð îíóí àäûíà. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍÄÀÍ ×ÈÍß ÝÅÒÌßÑÈ Ñàãè, âåð ìÿíÿ î ãûðìûçû ñóäàí Êè, îíäàí ãîúàëàð ýÿíúëÿøèð ùÿð àí. Âåð, îíäàí ïàðëàñûí ýÿíúëèê óëäóçó, Áó ñàðû ýöëëÿðè åäèì ãûðìûçû. Îõ, éåíÿ öç âåðäè øÿíëèê, ñÿàäÿò, ×àëüû÷û ÷àëüûéà ýþñòÿðäè ðÿüáÿò. Éàçûëàí øåèðäÿí õÿáÿð òóòäó éàð, Øàèðèí þëìÿéÿí öìèäëÿðè âàð. Åé òàðèõ ñþéëÿéÿí, äèìàüû ïàðëàò! Áó èíúÿ øåèðèìè, äóðìà, àéäûíëàò! Ñþéëÿ, äþéöøëÿðäÿ áþéöê Èñêÿíäÿð Ôóðëàðûí áàøûíà ýÿòèðäè íÿëÿð? Ìÿãñÿäÿ óéüóí íÿãë åäÿí ÿùëè-ùàë, Ïÿðäÿäÿí ýþñòÿðèð áåëÿ áèð õÿéàë: Êåéä èëÿ ýèðèíúÿ ñöëùÿ ùþêìöäàð, Ýàù ýöëýöí ìåé è÷ÿð, ýàù åäÿð øèêàð. Ôóðó òàëàí ö÷öí ýþíäÿðäè îðäó, Áÿõòèéàð þìðöíÿ ñîí çÿðáÿ âóðäó. Ãûëûíúû ÷ÿêèíúÿ ãûíäàí òàúèäàð, Äöøìÿíèí êÿëëÿñè îëäó òàðö ìàð. Ìöëêöíö áöñáöòöí åéëÿäè òàðàú, Ãîéäó ãûëûíúûíäàí áàøûíà áèð òàú. Äöøìÿíè äöøöíúÿ ãÿäÿìëÿðèíÿ, Þëêÿíè òàïøûðäû áàøãà áèðèíÿ. Îðàäàí òÿðïÿíäè, óúàëäû áàéðàã, Àòëàðà åòìÿäè ñàçèø áó òîðïàã. Ö÷ øåé ö÷ þëêÿäÿ ôÿëàêÿò àëûð, 268

Ùÿð ö÷ö ìÿùâ îëóð, þìðö àçàëûð: Èðàíäà ôèë, ×èíäÿ ïèøèê, Ùèíääÿ àò Ìÿùâ îëóð, à÷ìàéûð ÿñëà ãîë-ãàíàä. Èñêÿíäÿð ýþðäö êè, î àáö ùàâà, Éåëàéàã àòëàðà åòìÿéèð âÿôà Òèáåòÿ òÿðïÿíäè òåç Ùèíäèñòàíäàí, Îðàäàí òåç ×èíÿ êå÷äè ùþêìöðàí. Òèáåòèí äàüûíà ÷àòûíúà îðäó, Ñÿáÿáñèç ñöðÿêëè ãÿùãÿùÿ âóðäó. “Áåëÿ ãÿùãÿùÿéÿ, — ñîðäó, — ñÿáÿá íÿ? Áóðäà èíñàí àíúàã àüëàð þçöíÿ”. Äåäèëÿð: “Çÿôÿðàí ðÿíýëè áó òîðïàã, Èíñàíû ñÿáÿáñèç ýöëäöðöð àíúàã”. Ïàäøàùà ìàðàãëû ýþðöíäö áó èø, Íå÷èí áó ãÿùãÿùÿ, íå÷èí áó ðÿâèø? Äÿíèçè, ãóðóíó, ÷ÿòèí ÷þëëÿðè, Êå÷ÿðêÿí ùåé ìÿíçèë-ìÿíçèë èðÿëè, Éîëó îâ ãàíûíäàí ãóïãóðó ýþðäö, ×þëëÿðè ìöøê èëÿ äîïäîëó ýþðäö. Úåéðàíû ýþðöíúÿ ÷þëäÿ íàôÿäàð, ßìð åòäè ýþçÿë áèð úåéðàí âóðäóëàð. Ùÿð éåðäÿí ñåë êèìè îðäó àõàðäû, ×þëëÿðäÿí õàëâàðëà íàôÿ éûüàðäû. ×èí ñÿùðàëàðûíäàí êå÷äè áèð çàìàí, Àáàäëûüà ÷àòäû áþéöê ùþêìöðàí. Áèð ÷ÿìÿí ýþðöíäö, úÿííÿòäÿí äÿ øÿí, Áàøûíû áåùèøòÿ äàéàìûø ýöëøÿí. Ùÿð òÿðÿô éàìéàøûë, ýþçÿë ýöëçàðäû, Ùÿð äþðä-áåø àääûìäà ÷åøìÿ àõàðäû. Õîø èãëèì, õîø ùàâà, ñûõ, ýåíèø îðìàí, Éàìéàøûë, ìåéâÿëè àüàúäû ùÿð éàí. Ñàô ÷àéëàð, ÷åøìÿëÿð àõûð ùÿð éåðäÿ, Ýöìöøòÿê ïàðûëäàð ìàâè ïåéêÿð äÿ. Øåù äöøìöø, ÿí ëÿòèô, ÿí òÿçÿ îòëàð Áèð äöçöì èíúèäèð ñàíêè ïàðûëäàð. ×åøìÿíèí áàøûíäà úåéðàí èçè âàð, Éàìéàøûë ÷ÿìÿíëÿð ìöøê èëÿ äîëàð. 269

Ìàðàë äûðíàüûíû ÷ÿìÿíÿ ÷àëìûø, Éàøûëëûã öñòöíÿ ìöøêöí õÿòò ñàëìûø. Òàïûëìàç áîç áèð éåð, ùÿð òÿðÿô îòëàã, Âàðñà äà áîç òÿïÿ — äàøëûãäûð àíúàã. Èñêÿíäÿð ýþðöíúÿ î ýþçÿë éåðè, Ùèíäèñòàí øþâãöíäÿí ÷ÿêèëäè ýåðè. Àòëàðû, ÿìð åòäè óúà òàúèäàð, Î ñóëó îòëàüà áîø áóðàõäûëàð. Áèð ùÿôòÿ øÿí ùÿéàò ñöðäö âöãàðëà, Î éåðäÿ äèíúÿëäè ïÿùëÿâàíëàðëà. Î áèðè ùÿôòÿäÿ ýþçÿë ýöí ñå÷äè, Åëÿ êè, óüóðëó ýöí ÿëÿ êå÷äè, Êþ÷ òÿáëè ÷àëäûðäû óúà òàúèäàð, Î éåðäÿí ñöðÿòëÿ ×èíÿ ÷àïäûëàð. Òÿáèë÷è äîëäóãúà àúûüà, ãÿùðÿ, Òÿáèëäÿí ãîïóðäó áàüûðòû, íÿðÿ. ×èíèí àë ýöçýöñö øÿôÿã ñà÷àðêÿí, Îðäóíó ×èí ñÿìòÿ ÷ÿêäè ùþêìöðàí. Î ïîëàä âÿ çèðåù ýåéèìëè îðäó — Ùÿð áèðè éåëãàíàä àòà îòóðäó. Ùàâà ñàô, ýþçÿëäèð, éîëëàð òèêàíñûç, Âàðñà äà òèêàíëàð, áàëëû, çèéàíñûç, Äàüëàðûí, ÷þëëÿðèí äàäëû îòóíäàí Øÿêÿðëè ñöä ÿìÿð ùÿð êþðïÿ úåéðàí. Îâëàãäàí êå÷ÿðêÿí øàíëû Èñêÿíäÿð, Òîçóíäàí ÷þëëÿðÿ éàéûëäû ÿíáÿð. Øàùûí äàìüàñûíû äàøûéàí úåéðàí Ýþáÿê ñàëìûø ìöøêöí àüûðëûüûíäàí. Îõóíäàí òîðïàüà öç ãîéàí úåéðàí, Ýþçöíäÿ òèðéÿêòÿê ýþðöíöð úàùàí222. Êöêðÿéÿí àñëàíäû óëó úàùàíäàð, Ñû÷ðàéàí ãàïëàíäû àëòûíäà øèêàð. Î ãÿäÿð îâ åòäè ðóìëó Èñêÿíäÿð, Úåéðàíäàí, ìàðàëäàí áîøàëäû ÷þëëÿð. Àòëàð äûðíàüûíäàí èïÿê ÷þë, ÷ÿìÿí, “Úåéðàíýþç” îëìóøäó úåéðàí ýþçöíäÿí223. Ãàáûðüà äåøÿí îõ ÷ÿêèðäè íÿðÿ, 270

Úåéðàí äà, ìöøê äÿ äöøöðäö éåðÿ. Áàøäàí äûðíàüàäÿê ùÿð ìàðàë, úåéðàí Ìÿäÿíÿ äþíìöøäö ãûçûë îõëàðäàí. Ïàäøàùûí êàìàíû ïóñãóäà äóðóð, Ùÿð îõà áèð ìàðàë, áèð úåéðàí âóðóð. Îõëàðûí åòäèéè èíúÿ íÿããàøëûã ×þëëÿðèí ðÿíýèíè ñèëìèøäè àðòûã. Îâëàãäà îíà îâ îëäó ÿéëÿíúÿ, Âàõòûíû êå÷èðäè áèð ýöí, áèð ýåúÿ. Äöíéàíûí ýÿëèíè, äèëáÿð ýþçÿëè, Ùàñàðà äöøöíúÿ ýþéëÿð ýþçÿëè, Åøãèíäÿí ýåúÿ áèð ùèíäëè ãàäûíòÿê, Ñåùð åòäè, ôÿçàéà ñà÷äû ìèí áÿçÿê. Þç êþùëÿí àòûíäàí Èñêÿíäÿð åíäè, Îðäó äà îíóíëà áÿðàáÿð åíäè. Ðàùàòëûã åòìÿéÿ ãÿðàð âåðäèëÿð, Ãóø äà òÿðïÿíìÿäè ñÿùÿðÿ ãÿäÿð. Ñöáùöí ýþçÿëè çÿð õàëõàëû èëÿ Ýþéöí õåéìÿñèíÿ ñà÷àðêÿí øþëÿ224, Äöíéà ùèíäó êèìè òöñòö éàéàðäû, Éÿüìà âÿ Õÿëëóõòÿê úàùàí àüàðäû. Ýóðóëòó ãîïóíúà øàùûí òÿáëèíäÿí, Éÿüìàéà, Õÿëëóõà éàéûëäû øèâÿí. Äöíéàíû äîëàøìàã ôèêðè äàøûéàí, Èñêÿíäÿð ãîøóíà âåðäè áèð ôÿðìàí: Ãîøóíó áó éåðäÿ äöøÿðýÿ ñàëñûí, Áèð àéû áàøà-áàø äèíúèíè àëñûí. Òþâëÿäÿí, àõóðäàí äîëäó ùÿð òÿðÿô, Éàøûë ÷ÿìÿíëÿðäÿ áè÷èëäè ÿëÿô. Õàãàíà äåäèëÿð: “Áåçäè ÷þë, îðìàí Çèðåùëè àòëàðûí ïîëàä íàëûíäàí. Èðàíäàí êöêðÿéèá àõàí áó ñåëèí ßëèíäÿí ãóðòóëàð íÿ õàãàí, íÿ ×èí. Áó áèð ñåëäèð, òóòàð áöòöí äöíéàíû, Êþëýÿäÿ áóðàõàð êå÷ìèø òóôàíû. Éàüìóðó õÿðàáÿ åäÿð ùÿð éåðè, Äÿíèçäÿ ìÿùâ åäÿð çîð íÿùÿíýëÿðè. 271

Ãàðà ÿæäàùàäûð, êöêðÿìèø Ðóìäàí, Þëêÿëÿð ýþðìÿìèø áèð áåëÿ àñëàí. Ùÿáÿøèí öçöíÿ î, äàìüà âóðäó, Çÿíúè ãàðà ýåéäè, áèð ìàòÿì ãóðäó, Äàðàíû áöñáöòöí åòìèøäèð òàðàú, Ùèíäèí øàùëàðûíäàí ãàïìûø ãûçûë òàú, Ôóðëàðûí òàëàíû áèòèíúÿ, äåìÿê, Ìÿãñÿäè Ôÿüôóðó éÿüìà åéëÿìÿê. Éåðèíäÿí ãîïàðñà áó úîøüóí äÿíèç, Äàüëàð äà êþêöíäÿí ó÷àð òÿðòÿìèç. Ãîðõóäàí òåç ìÿúëèñ ÷àüûðäû õàãàí, Ãîðõìàãëà ùàãëûéäû åëÿ àñëàíäàí. Ãàí èëÿ éàçäû ùÿð ùöäóäà áèð õÿòò: “Þëêÿìèç ãàí èëÿ éîüðóëäó, äÿùøÿò!” Áèð ìÿúëèñ áÿçÿäè, ýÿëäè ãàñèäëÿð, Ýþíäÿðäè Õÿòàäàí Õöòÿíÿ ãÿäÿð Ôÿðüàíÿ, Ïÿíúàáû ãîðóéàí, ýöäÿí Ùöäóäóí ñûíàíìûø èýèäëÿðèíäÿí. Õÿðõèç èëÿ ×à÷äàí, áþéöê Êàøüàðäàí, ×àüûðäû ùåñàáñûç èýèä ïÿùëÿâàí. Ùÿð éåðäÿí òîïëàíûá ýÿëèíúÿ îðäó Õàãàíûí öðÿéè ñàêèòúÿ âóðäó. Éöðöéÿí áèð äàüûí öñòöíÿ ìèíäè, Áèð ïîëàä äàü êèìè éåðäÿí òÿðïÿíäè. Øàùà èêè ìÿíçèë ãàëûðêÿí îðäó, Òþâëÿëÿð áàüëàäû, ÷àäûðû ãóðäó. Òåç-òåç î ïàäøàùäàí òóòóðäó õÿáÿð, Îíà íÿ éîë èëÿ éåòèðñèí çÿôÿð. Ýèçëèúÿ àðàéûá òàïäû õÿôèééÿ, Äöøìÿíèí ùàëûíû þéðÿíñèí äåéÿ. Íÿùàéÿò, õÿôèééÿ ýÿòèðäè õÿáÿð: “Øàíëû òàúèäàðäûð ðóìëó Èñêÿíäÿð. Ñÿõàäà, êÿðÿìäÿ ãàçàíìûø àä-ñàí, Ýþçÿë áèð ìÿëÿêäèð, äåéèëäèð èíñàí. Øöóðëó, àüûëëû âÿ à÷ûã ýþçëö, Çÿùìÿòäÿ ñàêèòäèð, õÿëâÿòäÿ ñþçëö. Ùÿð çàìàí ìÿòèíäèð, éàøàð âöãàðëà, 272

Êèìñÿíèí ãàíûíà ñóñàìàç ÿñëà. ßäë îíäàí áèð ôàéäà ýþðÿð, øÿð — çèéàí, Õàëã ìÿìíóí, Òàíðû äà ðàçûäûð îíäàí. Ùàìûéà éàõøûëûã èñòÿð, êèí áèëìÿç, Êèìñÿíèí äÿðäèíÿ ñåâèíìÿç, ýöëìÿç. Ýþðìÿäèì îíà áèð öñòöí ïÿùëÿâàí, Éîõäóð ïÿíúÿñèíäÿí îíóí ãóðòóëàí. Îõó ìÿýÿð Àðÿø îõëóüóíäàíäûð Êè, äàøëàðäà äÿðèí éàðà îíäàíäûð. Øèìøÿêäèð, ãûëûíúû àëñà ÿëèíÿ, ßëÿ ìåé àëäûãäà, ñà÷àð õÿçèíÿ. Àüûë þë÷öñöéëÿ ùÿð øåéè þë÷ÿð, Ùèêìÿò ãàé÷ûñûéëà ùÿð èøè áè÷ÿð. Ñàô, äîüðó îëìàéàí ñþçÿ èíàíìàç, Ìÿòèíäèð, âåðäèéè ñþçöíö äàíìàç. Ùÿð èøèí öñòöíÿ äöøñÿ, éàðàäûð, Ìÿúëèñäÿ, øèêàðäà î áàìáàøãàäûð. Éàëíûç îâ çàìàíû éîõ îíäà ñÿáèð, Äþéöøäÿ, âóðóøäà ÷îõ ñÿáèðëèäèð. Âÿùøÿòè äöíéàäàí ÿãëèëÿ ãîâìóø, Þçö äÿ ïàäøàùëàð íÿñëèíäÿí äîüìóø. Èýèäëÿð øàùûäûð, ãûçûíúà ìåéäàí, Ñÿðõîøêÿí àéûãäûð ÷îõ àéûãëàðäàí. Î èøÿ ýèðÿð êè, õÿéàëòÿê ýÿëèð, Ìÿúëèñäÿ ùÿíÿéè ÷îõ ÿòèðëèäèð. Ñþçö àç, þçö ÷îõ ñÿáèðëè, éóìøàã, Äîüðóëóãäà äîüðó, äöçëöêäÿ ãîâàã. Ìèíñÿ êèí àòûíà, ãÿùðè ýóðóëäàð, Éåíäèéè äöøìÿíÿ ìÿðùÿìÿòè âàð. Äàëüàëû òóôàíäûð ñþçäÿ äîäàüû, Àëèìäÿí äÿðñ àëûð ìÿñëÿùÿò ÷àüû. Ãîúàëàð ôèêðèéëÿ ýèðèøèð èøÿ, Î àíúàã ýÿíúëÿðè àëûð äþéöøÿ. Àëëàùà ñûüûíûð î ùÿð áèð çàìàí, Éàìàí ýöí ýþðÿðìè Òàíðû òàíûéàí? Ñÿðâòÿê éÿùÿðÿ ãàëõäûüû çàìàí Àòûíäàí ôèëëÿðèí áàüðû îëàð ãàí. 273

Ãàðøûéà ÷ûõàðñà ãîúàìàí áèð ôèë, Ñàíêè ôèë ãÿòðÿäèð, î äàøãûí áèð Íèë. Àçàúûã ùàðûíëûã åòñÿ àò îíà, Ãàì÷ûéëà áàòûðàð îíó àë ãàíà. Ãûâðûëìûø èëàíòÿê ñàü, ñîëà ãà÷àð, Øþëÿòÿê àðõàéà, þíÿ îä ñà÷àð. Äöíéàíû ñàðñûäàí ïàäøàùëàð áöòöí Èýèäëÿð ýöúöéëÿ îëäóëàð öñòöí. Îðäóäà òÿê îäóð çîð ãûëûíú âóðàí, Ùÿì îðäó ãûðàíäûð, ùÿì îðäó ãóðàí. Äöøìÿíäÿí íÿ ãîðõó, íÿ ùöðêöñö âàð, Òÿê ÿëñèç, àéàãñûç êÿñëÿðäÿí ãîðõàð. Õåéìÿäÿ áöñàòû ÷îõ ýåíèø äèëÿð, Î éàëíûç ÿéëÿíúÿ çàìàíû ýöëÿð. Èñòÿìÿç áàø ÿéñèí îíà áèð íÿôÿð, Áàø ÿéÿí êèìñÿéÿ ÷îõ ùþðìÿò åäÿð. Áÿõøèøè õÿçèíÿ — áóäóð ùÿéàòû, Òþâëÿéëÿ áàüûøëàð ãàòûðû, àòû. ßë à÷àí êÿñëÿðÿ êèì ýþâùÿð âåðÿð, Áó, ýþâùÿð éåðèíÿ áèð êèøâÿð âåðÿð. Ãÿëáèíÿ ýÿòèðñÿ íÿ êèìè äèëÿê, Òåçëèêëÿ ýþéÿðäèð îíó áó ôÿëÿê”. Õàãàí áó èøëÿðäÿí òóòóíúà õÿáÿð, Ùàã âåðÿí øþâêÿòäÿí åéëÿäè ùÿçÿð. Øàù èëÿ ñöëù ö÷öí ãÿëáè éóìøàëäû, Óçàãäàí-óçàüà ìÿùÿááÿò ñàëäû. Äþéöøìÿê ôèêðèíäÿí äàøûíäû àðòûã, Éîë àõòàðûðäû êè, åòñèí áàðûøûã. Äöíéàíûí øàùûíà âåðäèëÿð õÿáÿð, ×èí, Õÿòà òöðêëÿðè ùÿðáÿ ýÿëäèëÿð. Áèð ìÿñÿë ÷ÿêäè øàù êè: “Íÿøÿñè âàð, Àéàüûéëà ýÿëñÿ òîðà õàì øèêàð”. Ìÿíèìëÿ ÷àðïûøìàã èñòÿðñÿ ÿýÿð, Íàìÿðäëèê äåéèë áó, ÷îõ ìÿðäëèê åäÿð. Àðèçó éîëëàðû ãûñàëäû ñèçÿ, Óçóí éîë ùÿì äÿ ÷îõ àçàëäû áèçÿ. Îíëàðà ÷èí èëÿ ÷àòàðàì ãàøû, 274

×èí ö÷öí ãàí àüëàð ×èíèí äàü-äàøû”. Àüàðûðêÿí ôÿçà, ëàúèâÿðä ýþéäÿí Ýöíÿø Èñêÿíäÿðÿ ñàëàì âåðèðêÿí, Îòóðòäó êàòèáè áèð Öòàðèäòÿê, Ìöøòÿðèéÿ âóðñóí Çþùðÿäÿí áÿçÿê. Áèð ìÿêòóá èñòÿäè îëäóãúà ïàðëàã, Êàìèë áèð Àé êèìè àéäûí, éóâàðëàã. Éàçàðêÿí èêèéÿ àéûðäû ñþçö, Öìèä áèð ýþçöéäö, ãîðõó áèð ýþçö. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÕÀÃÀÍÀ ÌßÊÒÓÁÓ Ãÿëÿìè àëûíúà î ãÿëÿìâóðàí, Èëê ñþçö áàøëàäû óëó Òàíðûäàí. Àíûëäû áó éåðè, ýþéö éàðàäàí: Áèð âàðëûã âàð îëìàç îíó àíìàäàí. Îíäàíäûð ùÿð öìèä, ðàùàòëûã, êþìÿê, Àðàéàí ùÿð ãÿëáÿ îíäàíäûð äèëÿê. ßí ÷ÿòèí ýöíëÿðäÿ îäóð ÿë òóòàí, Òÿê îäóð ãîðóéàí àòÿøäÿí, ñóäàí. Õÿçèíÿ ýþñòÿðèð áÿõøèø çàìàíû, Çÿùìÿòäÿí ãóðòàðûð îíóí åùñàíû. Áó äöíéà ÿçÿëäÿí îëìàçäû ÷îõ øÿí, ßìðèéëÿ îëäó áèð áÿçÿêëè ýöëøÿí. Ùþêìöíÿ óéàíëàð ÿí øÿðÿôëèäèð, Åøã îëñóí, êèì îíà àôÿðèí äåéèð. Íàìÿíèí áàøûíû î áèòèðèðêÿí Áèð äàñòàí áÿçÿäè øàùûí äèëèíäÿí: “Áó ìÿêòóá éåíèëìÿç Èñêÿíäÿð øàùäàí Èñêÿíäÿð äîñòóíà êè, îäóð õàãàí. Ýþéëÿð Òàíðûñûíûí ÿìðèéëÿ ìöäàì Õàãàíà áèçäÿí ÷îõ ùþðìÿò âÿ ñàëàì. ×îõ ýþçÿë àíëàéûð î ùèììÿòëè çàò, Ñèçèí áó þëêÿéÿ ñöðÿðêÿí áèç àò, Èðàíäàí ùÿðá ö÷öí ýÿëìÿäèì, àíúàã ×èíèí õàãàíûíà ýÿëìèøÿì ãîíàã. 275

Ïÿðÿñòèø éîëóéëà åòñèí èòàÿò, Ýþñòÿðñèí ãîíàüà ëàçûìè ùþðìÿò. Ñèçèí áó øÿùÿðäÿ óúà ýöíÿø âàð, Àòûíû Ìÿøðèãäÿí Ìÿüðèáÿ ÷àïàð. Î ýöíÿø, áàõ, ìÿíÿì, ýÿëèá ÷àòìûøàì, Îðäóíó Ìÿüðèáäÿí Øÿðãÿ àòìûøàì. Òóòäóì àü, ãàðàíû ãûëûíú ýöúöéëÿ, Èñòÿéÿí êèìñÿéÿ ïàéëàäûì áåëÿ. Ùÿáÿø þëêÿñèíäÿí àòûëäûì ×èíÿ, Àò ÷àïäûì Ìÿüðèáäÿí Ìÿøðèã çÿìèíÿ. Èøûãëû Ýöíÿøèí áàòäûüû éåðäÿí Ýöíÿø ãàéíàüûíà àò ñöðìöøÿì ìÿí. Ãàðà ìöøê àüàúû ÿêìèøÿì Ùèíääÿ, Ôèêðèì àü éàñÿìÿí òèêìÿêäèð ×èíäÿ225. Ñöðäöéöì äþâðàíäàí âàð èñÿ ãîðõóí, ßìðèìèí õÿòòèíäÿí ãà÷ûðìà áîéóí, Ùþêìöìäÿí àçàúûã áîéóí ãà÷ûðñàí, Áÿðê ãóëàãáóðìàñû âåðÿð áó äþâðàí. Àñëàíû î éåðÿ ýÿòèðìÿ, ñàãûí, Øèêàðà àúûãëà åéëÿñèí àõûí. Ãàéòàð, ãîéìà ýèðñèí áîñòàíà àñëàí, Ôèëëÿðèí éàäûíà ñàëìà Ùèíäèñòàí. Áàøûíà à÷àð áèð áþéöê ôÿëàêÿò, Ñÿðõîøëóã àäûíà ãóðàð áèð èøðÿò. Ýþðäöíìö, ãûëûíúûì ÷àðïûøìà ýöíö, Åòäè ãàí äÿíèçè çÿíúè ÷þëöíö? Ñþíäöðäöì Äàðàäà îëàí ãöðóðó, Íÿ ãÿäÿð êè÷èëòäèì, áàõ, úîøüóí Ôóðó. Áàøãà ïàäøàùëàðû òàõòûíäàí ñàëäûì, Áàøûíäàí áèð àíäà òàúûíû àëäûì. Ôèðèäóí ùÿðáèìÿ ýÿëèðñÿ áó ýöí, ßñèðèì îëàúàã, äåéèëäèð ìöìêöí. Àòûì ùÿð þëêÿéÿ ÷àïäûüû çàìàí, Áîøàëòäûì î åâè àçüûí äöøìàíäàí. Ìÿíÿ áèð àçàúûã éàõøûëûã åäÿí Äöíéàäà éàìàíëûã ýþðìÿìèø ìÿíäÿí. Ùÿð êÿñÿ ñþç âåðäèì, áàüëàäûì èëãàð, 276

Ñþçöìäÿí äþíìÿäèì, èãðàðûì — èãðàð. Ùÿð ÿùäÿ, ïåéìàíà ñþç âåðäè äèëèì, ßùäèìäÿí äþíìÿéÿ âàðìàäû ÿëèì. Ìÿãñÿäèì — Éÿüìàéà, ×èíÿ ÷àïìàãäàí Éÿüìà, ×èí ýþçÿëè äåéèëäèð, èíàí. Þçöìöí ãèéìÿòëè èíúèëÿðèì âàð, ×èíëè ãóëàìëàðûì, áèð ÷îõ ïÿðèì âàð. Èðàíäàí ×èíÿ àò ñöðìÿê áèð êÿðÿ Ìÿíèì÷öí ýþéëÿðäÿí äöøìÿêäèð éåðÿ. ×èí òöðêö, áåéíèíäÿ íÿ âàðñà, áóðàõ, Áó êÿñêèí êöëÿêäÿ éàíäûðìà ÷ûðàã. Õÿçèíÿ âÿ áÿõøèø âåðìÿê éåðèíÿ, Íå÷èí áó àñëàíëà áàøëàäûí êèíÿ? Íå÷èí éîë àüçûíà òîïëàíìûø îðäóí? Éîëóìäà Èñêÿíäÿð ñÿääèíè ãóðäóí? Áèçèìëÿ äþéöøÿ åòäèíñÿ íèééÿò, Áóõóðó àòÿøÿ òþêìöøñÿí ÿëáÿò. Áÿõòèìè ïèøâàçà ýÿëäèíñÿ, íÿäÿí Þíöìäÿ áàø ÿéèá öçð èñòÿìèðñÿí? Õÿáÿð âåð, ùåñàáäàí ãàëìàéûì ýåðè, Ñÿáÿòäÿ èëàíäûð, éà ñöìöêëÿðè?226 Îðäó ñÿáð åòìÿêäÿí äîéìóøäóð úàíà, Ìÿíèì áó ñÿáðèìäÿí ýÿëìèø ùÿéúàíà. ×èíèí úåéðàíûíû ýþðìöø øèðëÿðèì, Àç ýþðìöø áåëÿ êþê úåéðàí ÿñêÿðèì. Çÿíúèðèíè ãûðìûø ãûçìûø àñëàíëàð, Ñóñàìûøäûð ãàíà ãî÷ ïÿùëÿâàíëàð. Îõëàðûí äèìäèéè îõëóüó äÿëèð, Äþéöøìÿê åøãèéëÿ ùÿéúàíà ýÿëèð. Íèçÿíèí éîëäàäûð ýþçö, åé äöøìàí, Ýöðçöì éöç áàòìàíäûð, ñÿíèíêè áàòìàí. ßëèíÿ éàé àëñà íèøàí÷û òöðêëÿð Àòäûüû ùÿð îõëà áèð îðäó éåíÿð. Îõ àòàíëàðà äà ïàäèøàù îëñàí, Êàìàíû òóòàíëàð àëàúàã íèøàí. Òöñòöìÿ äöøÿðñÿ ùÿð áèð äóäìàí, ×èí íàõøû îëñà äà îëàúàã äóìàí. 277

Àë÷àã áèð èíñàíàì, ñöëù åòìÿñÿí ñÿí, Ñó è÷ìÿê ãÿäÿð äÿ ñÿáð åéëÿñÿì ìÿí. Íèçÿìäÿ ìÿùâ åäÿð áó ÿæäàùàíû, Íåúÿ îä òóôàíû éåéÿð ñàìàíû. Ïÿùëÿâàí êþêñöíÿ îõóì éàí àëûð, Àñëàíëàð áþéðöíö ùåé íèøàí àëûð. Äÿíèçèí äèáè äÿ ÷àðïûøñà, áÿçÿí Ãûëûíú òîç ãàëäûðàð ýþéÿ äÿíèçäÿí. Ãàðøûìà äàü ÷ûõñà äàéàíìàç áèð àí, Áèð äàü äèêÿëäÿðÿì äÿìèð îõëàðäàí. Ôèë ïÿíúÿ àòàðñà àéàãëàðàì ìÿí, Ôèëýþâäÿ ïàäøàùàì — ôèëëÿðè éåíÿí. Úåéðàíû áåëèíäÿí, îíó áóäóíäàí ×åéíÿìÿê øèð ö÷öí îëäóãúà àñàí. Äÿíèçëÿð ëà÷ûíû ÷ûõñà øèêàðà, Ãóøëàðäàí éåì âåðÿð î, áàëûãëàðà, Ñèç ÿëñèç-àéàãñûç áèð áàëûãñûíûç, Àüçûíäà ÿæäàùà íÿùÿíýÿì éàëíûç. Èòëÿð êè, ÷îõ éàìàí ñöìöê ÷åéíÿéèð, Î õÿíúÿð äèøèéëÿ ÷þðÿê äÿ éåéèð. Ãöââÿòèì ùÿð éåðÿ äèðÿìèø àéàã, Î éåðäÿ çÿôÿðäèð ìÿíÿ áèð äàéàã. Êèíëÿ ãàðøûëàðàì êèí éîëó ýåòñÿí, Ìÿùÿááÿò åäÿðÿì, ìÿùÿááÿò åòñÿí. Úàâàùèð, éà íÿùÿíý èñòÿñÿí ÿýÿð, Äÿíèçèì ùÿì íÿùÿíý, ùÿì ýþâùÿð âåðÿð. Ýþðìÿäèí, ãûëûíúûì áàøëàðêÿí äþéöø, Íÿùÿíýäèð, öñòöíÿ ýþâùÿð òþêöëìöø? Ìÿíÿì î õÿçèíÿ — ÿæäàùàïåéêÿð, Úàìûìäà çÿùÿð âàð, ùÿì äÿ ïàçÿùÿð. Ìÿíäÿ ýþâùÿð äÿ âàð, ÿæäàùà äà âàð, Äå, ýþðöì, ùàíêûñû èøèíÿ éàðàð? Èïÿéÿ òóòàðàì, ùöçóðà ýÿëñÿí, Êÿìÿíäÿ ñàëàðàì, èíàä åéëÿñÿí. Ñÿíèíëÿ ùÿì éóìøàã òÿðïÿíäèì, ùÿì ñÿðò, Ùÿð èêè ñûíàãëà ñûíàäûì, ÿëáÿò. Ãàïûìà ñöëù èëÿ ãÿäÿì ãîéñàí ñÿí, 278

Ýöíÿøòÿê ÷ÿêèëèá ýåäÿðÿì ×èíäÿí, Éîõñà êè, äöøÿðÿì áó êèí èçèíÿ, ×èíè òþêäöðÿðÿì ×èí äÿíèçèíÿ. Ìÿêòóáó îõóéóá Ñàëìà òÿõèðÿ, Áàðûøûã, éà äþéöø: Ýþñòÿð áèð êÿðÿ. Ñåë òþêÿí áóëóäëàð úóøà ýÿëèðêÿí, Àéûã îë, äÿùøÿòëÿ êöêðÿéÿí ñåëäÿí”. ×àüûðäû äèë áèëÿí êàìèë áèð èíñàí, Þìðöíäÿ êèìñÿäÿí ãîðõó äóéìàéàí. Éàçûëàí ìÿêòóáó òàïøûðäû îíà, Èñêÿíäÿð ìþùðöéëÿ âåðäè õàãàíà. Åëÿ êè, ìÿêòóáó îõóäó õàãàí, Àç ãàëäû éûõûëñûí óúà òàõòûíäàí. Ìÿêòóáäàí ãÿëáèíÿ äöøäö ùÿéÿúàí, Î ùÿì çèðÿê èäè, ùÿì çèðÿê ãàíàí. Áó èêè õÿéàëà ñàðûëäû àíúàã: Ñöëù èëÿ éàíàøìàã, éîõñà ÷àðïûøìàã? Ôèêðÿ ÿçàá âåðÿð èêèëèê ùÿð àí, Éàòàüà áàø ãîéàð ÷àðÿ àõòàðàí. ÕÀÃÀÍÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐß ÚÀÂÀÁÛ Åé ñàãè, ýöëàáòÿê øÿðàáû áèð àí Öñòöìÿ ñÿï ìÿíèì, ãàëõûì éóõóäàí. Áó ýöëýöí ýöëàáäàí úèéÿð ñó àëûð, Ùÿð áèð áàøàüðûñû îíäàí àçàëûð. Êåøèê÷è, ãàïûíû, äóðìà, òåç áàüëà! Ñîíðà ýåò, ñÿí äÿ þç äÿðäèíÿ àüëà! Ãÿëáèìè ñûõûíòû, ãÿìäÿí åò óçàã, Ìÿíè þç äöøöíúÿ, äÿðäèìÿ áóðàõ! Êèìñÿéëÿ äàíûøìàã ùÿâÿñèì éîõäóð, Þçöìëÿ åòìÿëè ñþùáÿòèì ÷îõäóð. Óçàã áèð þëêÿäÿí ìöøòÿðè êèìñÿ Ýþâùÿð ìÿäÿíèíè ýþðìÿéÿ ýÿëñÿ, Áàõàðñà Íèçàìè õÿçèíÿñèíÿ, 279

Äöøñÿ ñþç áÿçìèíèí øÿí íÿøÿñèíÿ, Ñþéëÿ: “Åâ ñàùèáè åâèíäÿ éîõäóð, Îëñà äà, éàäëàðà ãàðøû ñîéóãäóð”. Éîõ, õÿòà ñþéëÿäèì, äöøöí, åé ðÿãèá, Ãÿðèáÿ äöøìÿíëèê îëìàçìû ãÿðèá? Ãàïûìû áàüëàìà, ýåò, à÷ûã áóðàõ, Óüóðëó ñàéûëìàç ãàïû áàüëàìàã. Ìàäàì êè, ñþç ìÿíÿ äÿíèç àä âåðìèø, Ãàïûìû äÿíèçòÿê à÷ûí ñèç ýåíèø. Ãàïûíû à÷, ñóëà, äóðìà áó éåðäÿ, Àé êèìè ÷àäûð ãóð õÿðàáÿëÿðäÿ. Ãîé ýÿëñèí àðàéàí êÿñëÿð, íÿùàéÿò, Áó ñþç ñóëòàíûíû åòñèí çèéàðÿò. Öçöìÿ ñàáàù áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèðêÿí Ýèëÿäÿí Ýèëàíà òÿëÿñÿðÿì ìÿí. Ìöøòÿðèëÿð ýÿëèð ìÿíÿ ùÿð éàíäàí, Ìÿíè ýþðìÿê ö÷öí òàïìàçëàð èìêàí. Ðÿññàì ôûð÷àñûíäàí òÿê áèð ìÿíçÿðÿ ×ÿêèëìèø ýþðÿðëÿð áÿéàç äÿôòÿðÿ. Ñþçöìäÿí, áàõ, íåúÿ êÿíàðà ÷ûõäûì, Ùàðäàéäûì, ýþð, ýÿëèá áèð ùàðà ÷ûõäûì? Áó ïàðëàã õÿçíÿíèí áàø ñóðÿòýÿðè Ñà÷äû ñÿðâÿòèíäÿí áó ýþâùÿðëÿðè: ßôðàñèéàá ìöëêöíöí âàðèñè åðêÿí, Áàøûíû Ýöíÿøòÿê óúàëòäû ×èíäÿí227. Òóòìóøäó õÿáÿð êè, Ðóìäàí áèð ìöäùèø, Êöêðÿéÿí ÿæäàùà þëêÿéÿ ýÿëìèø. Ìÿêòóáó îõóéóá äàëìûøäû õàãàí, Äÿùøÿòëÿð è÷èíäÿ ãàëìûøäû õàãàí. Òÿìèç áèð äöøöíúÿ, ñàüëàì ôèêèðëÿ Èøèí ùèêìÿòèíè êå÷èðäè ÿëÿ. ßââÿëúÿ èñòÿäè ñöëù ö÷öí õàãàí Áèð ìÿêòóá ýþíäÿðñèí îíà äóðìàäàí. ßìð åòäè: Îòóðñóí î ÷èíëè êàòèá, Êàüûçà, ãÿëÿìÿ âåðñèí áèð òÿðòèá. Øàùëàðà éàðàøàí áèð ãÿëÿì ÷àëñûí, Ùÿð ñþçäÿ ðöòáÿíè íÿçÿðÿ àëñûí. 280

Ãÿëÿìèí íàôèíäÿí òþêäö êàòèáëÿð ×èíëè àü èïÿéÿ ìöøê èëÿ ÿíáÿð. Øóõ, áèøìèø ñþçëÿð êè, ãÿëá àëûð ùÿð àí, Èíñàíûí áåéíèíäÿ éåð òóòóá ãàëàí, Öìèäëÿð áÿñëÿéÿí, ãóðòóëóø âåðÿí, Ñöëù èëÿ ÷ûðïûíàí, ùèääÿò ýþñòÿðÿí, ×àðïûøìàã éîëóíó áàüëàéàí ÿôñóí, Äàøëàðû éóìøàëäàí ñåùèðëè îéóí, Òèêèúè îõ êèìè äèëè áàüëàéàí, Ùÿì êèíÿ, ùÿì ñöëùÿ áèð ãàïû à÷àí. Íàìÿéÿ îëäó áàø çèíÿò, áàø íàõûø Áèð àä êè, áó àäëàð îíäàí éàðàíìûø. Ùàìûéà êþìÿêäèð êþìÿê ýþðìÿäÿí, Þçöíäÿí äèðèäèð äèðèëèê âåðÿí. Äöíéàíû éàðàäàí î óëó ãöäðÿò Ýöú âåðÿð çÿèôÿ, ýþñòÿðÿð øÿôãÿò. Ýþéäÿêè èøûüà áàéðàã òèêÿíäèð, Î, ãàðà äèâëÿðÿ ãÿëÿì ÷ÿêÿíäèð. Äîëàíàí ïÿðýàðà ùÿðÿêÿò âåðÿí, Ìÿðêÿçè íþãòÿéÿ ñöêóíÿò âåðÿí, Ùÿð áèð øåé îíóíëà åòìÿäÿ çöùóð, Ùÿð øåé êè, âåðèëèð, âåðÿíè îäóð. Ùÿð ñóñàí, ñþéëÿéÿí, àéûã ñÿðõîøäàí Ñèððèíÿ éîë òàïìàç îíóí áèð èíñàí. Èíñàíëàð àúèçäèð áÿíäÿ îëàðàã, Èãòèäàð, áþéöêëöê îíóíäóð àíúàã. Áþéöêëöê î óëó Òàíðû êè, îíäàí Âöúóäà ýÿëìèøäèð çÿìèí, àñèìàí. Ñþç à÷äû, ïàäøàùäàí ÷îõ öçð èñòÿäè, Òàíðûäàí îíà éöç àôÿðèí äåäè: “Äöíéàäà éàøàéàí òàúèäàðëàðäàí À÷àðû òÿê ñÿíÿ âåðìèø Éàðàäàí. Äÿíèçäÿí äÿíèçÿ àòûëäûí, ñÿíèí Èðàíà, Òóðàíà óçàíäû ÿëèí. Ìÿüðèáäÿ äþéöøäÿí àçàä îëàðàã, Ìÿøðèãèí õÿòòèíÿ ãàëäûðäûí áàéðàã. Äöíéàíû áöñáöòöí êå÷èðäèí ÿëÿ, 281

Öðÿéèí äþéöøäÿí äîéìàìûø ùÿëÿ. Éîëäà ÿæäàùà âàð, úèëîâó ýÿë ÷ÿê, ßôñàíÿ óçóíäóð, ýåúÿëÿð ýþäÿê. Èðàí, Ðóì ïàäøàùû Èñêÿíäÿð ñÿíñÿí, Ìÿí äÿ áó þëêÿäÿ ôÿðìàí éåðèäÿí. Ìÿí êèìè ãóëëàðûí âàðñà áèð éûüûí, Ìÿí áàøãà áèð øåéÿì, îëìà ÷îõ ãûçüûí. Ñÿí äÿ, ìÿí äÿ òîðïàã, éåðëÿð äÿ òîðïàã, Èíñàí òîðïàã ãÿäÿð îëìàëû éóìøàã. Àüàëûã — òîðïàüà ýèðèíúÿäèð, øÿí, Òîðïàãäà ñå÷èëìÿç êèìñÿ êèìñÿäÿí. Ãÿòðÿíè äÿíèçÿ àòñàëàð ÿýÿð, Áàøãà ãÿòðÿëÿðäÿí êèì îíó ñå÷ÿð? Áó äàøëûã éåðÿ êè, øàù êþëýÿ ñàëäû, Þëêÿìèí íåìÿòè àðòûá ÷îõàëäû. Âåðèëÿí íåìÿòèí, ùàããà èíàíàí Øöêðöíö àðòûðñûí ýÿðÿê ùÿð çàìàí. Àëëàù ìÿíèì ö÷öí àðòûðäû íåìÿò, Òÿøÿêêöð åäèðÿì Òàíðûéà ÿëáÿò. Íÿ ãÿäÿð úàíûì âàð øöêð åäÿðÿì ùåé, Äöíéàäà âàðìûäûð áóíäàí ýþçÿë øåé? Åøèòäèì áèð íå÷ÿ áèëÿí êèìñÿäÿí, Îðäóíó ùÿð éåðÿ ÷ÿêìÿê èñòÿðêÿí, Ùàðäà êè áàçàð âàð, íåìÿòëÿ äîëó, Ýþíäÿðÿðñÿí îðà áèð íå÷ÿ ðóìëó. ßðçàãäàí íÿ âàðñà, îëóá ìöøòÿðè, Àëñûíëàð ãàðøûéà ÷ûõàí øåéëÿðè. Éàíäûðûá ãóéóéà òþêöðñÿí íåìÿò, Ùàãã âåðÿí íåìÿòÿ åòìèðñÿí ùþðìÿò. Øÿùÿðäÿ áèòèíúÿ áöòöí çÿõèðÿ228, ×àïûðñàí ÿæäàùà êèìè î éåðÿ. Àúëûãëà þëêÿéÿ ñàùèá äóðóðñàí, Ìóì ÿðèéÿí êèìè ãûçàðìûø îääàí. Îíóí÷óí òÿðïÿíäèì ìÿí þç éåðèìäÿí, Ãûòëûüû ãàëäûðûì þç øÿùÿðèìäÿí. Áó éåðäÿ ùèéëÿ âÿ ôöñóí èø ýþðìÿç, ×èí ñèçÿ çÿõèðÿ âÿ ÿðçàã âåðìÿç. 282

Äþéóøäÿí éàõøûäûð áàðûøûã, øÿôãÿò, Áèðè äÿðä ýÿòèðèð, áèðè ñÿàäÿò. ×èíëè òàðëàñûíû åòìÿ òàðö ìàð, Ñÿíèí äÿ òàðëàíû áèð ýöí ñåë áàñàð. Ãöââÿòëè îëñàí äà, ãÿëáè éóìøàã îë, Øàùëûãäàí éàõøûäûð Òàíðû ãîéàí éîë. Éàðàìàç ùå÷ çàìàí, àüûëëû èíñàí Þçöíäÿí ýöúëöéÿ îõóñóí ìåéäàí. Äöíéàéà éàðàéàí áþéöê àüûëñàí, Ùþêìöíÿ áàüëûäûð ùÿð éàõøû, éàìàí. Áèð øÿõñèí îëìàñà øÿõñÿ èìäàäû, Ñàé âàõòû ùå÷ ñàéà àëûíìàç àäû. Ñÿíÿ ìÿõñóñäóð áó ïàäøàùëûã, äþâëÿò, Ñÿíÿäèð Òàíðûäàí ôÿðìàí âÿ øþâêÿò. Ùÿð áèð øåé òÿìÿëäÿí ìþùêÿì ãóðóëóð, Òÿìÿëñèç áèíàëàð ÷îõ òåç äÿ ó÷óð. Ýöìöøö çÿð åòìÿê, ÿãèãè áèëëóð, — Ìåéâÿíè çîðàêû éåòèðìÿê îëóð. Ñàòûúû àëìàíû åâäÿ éåòèðèð, Îäóð êè, éåéÿðêÿí äàäû èòèðèð. ßäë ö÷öí éàðàòìûø ñÿíè Éàðàäàí, Çöëöì áàø âåðÿðìè àäèë ïàäøàùäàí? Äöíéàäà çàëûìà åëÿìÿ êþìÿê Êè, áèð ýöí áó èøäÿí ñîðóëóð, áèøÿêê. Ïîçñà þç ðÿéèíè ðÿéè õîø èíñàí Þç àáàä ìöëêöíö åòìÿçìè âèðàí? Òÿáèè ùàëûíäàí áó äþíöê äþâðàí Èñòèéÿ, ñîéóüà óéäóüó çàìàí, Î èñòè, ñîéóãäà àðàìà ñÿùùÿò, Äÿéèøìèø îíäàêû ñàüëàì òÿáèÿò. Èëèí ùÿð ôÿñëèíèí âàð ÿëàìÿòè, Ýÿðÿêäèð ýþñòÿðñèí î, òÿáèÿòè. Ùÿð áàùàð ýþñòÿðñèí áàùàðëûüûíû, Ùÿð áèð éàé ýþñòÿðñèí þç âàðëûüûíû. Ùÿð øåé þç ÿñëèíäÿí äþíäöéö çàìàí, Äþíÿíëÿðÿ ãàðøû äþíÿð áó äþâðàí. Èñêÿíäÿð èíñàôëà àä àëìûø ÿðäèð, 283

Éîõñà ùÿð áèð èýèä áèð Èñêÿíäÿðäèð. Ñàíìà êè, àúèçÿì ãûçüûí äþéöøäÿ, Äàüäàí òîç ãîïàððàì áèð òÿðïÿíèøäÿ. Ôèëëÿðèí áåëèíÿ òàõò ãîéñàì ÿýÿð, Ùèíäèñòàí ìöëêöíäÿí õÿðàúûì ýÿëÿð, Àëàðàì àëòûìà ãûçìûø àñëàíû, Áåëèíÿ ãîéàðàì ùöðýöú ïàëàíû. Ñÿíèíëÿ, äþâëÿòëÿ, øþâêÿòëÿ, ÿëáÿò, Êèí àëûøäûðìàüà åòìÿäèì íèééÿò. Áó éåðÿ îíóí÷óí à÷äûíñà ãàíàä, Ãàðøûíäà áÿíäÿòÿê ÿéèëìèø ãàò-ãàò, Áàøûìû ãàïûíäà ñöðòöì òîðïàüà, Òÿê ìÿí éîõ, áàø ÿéÿð ×èíäÿ ùÿð àüà. Çåùíèíÿ íÿ ýÿëñÿ, îíà ýåäÿðÿì, Áþéöê áèð ìèííÿòëÿ ãÿáóë åäÿðÿì. Áó èøäÿ éîõ ìÿíÿ ÿñêèêëèê, òþùìÿò, Ãîíàãñàí, ãîíàüà âàúèáäèð ùþðìÿò”. Ãÿëá à÷àí úàâàáû ãàñèäÿ âåðäè, Ìÿêòóáó äóðìàäàí øàùà éåòèðäè. Îõóäó î ãûçìûø àñëàí ìÿêòóáó, Ìàðàëûí îâóíà ìöíòÿçèð äóðäó. ×èí øàùû ãîðõóðäó ýåúÿ áàñãûíäàí, Î ýåúÿ ñöáùÿäÿê éàòìàäû õàãàí, Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ ïàðëàäû äöíéà, Ýöíÿø íóð ñà÷àðêÿí òîðïàüà, ñóéà, Õàãàí þç àüëûíûí éîëóéëà ýåòäè, Ñûíàíìûø êÿñëÿðëÿ ìÿñëÿùÿò åòäè. Áèð âÿçèðè âàðäû àüûëëû, áèëÿí, Äöíéà íóð àëûðäû òÿäáèðëÿðèíäÿí. Îðòàéà ùÿð ùåñàá àòñàéäû õàãàí Âÿçèð ùÿëë åäÿðäè îíó ùÿð çàìàí. Îíäàí þç ôèêðèíè ñîðäó áó èøäÿ, Ôèêðè ñàüëàì èäè ùÿð áèð ýåäèøäÿ. “Áó êèíèí þíöíäÿ íÿ ñàéàã äóðóì? ×àðõûí ãóëàüûíû ìÿí íåúÿ áóðóì? Ìàäàì êè, ãàøûíû ÷àòìûøäûð áó ×èí, Íÿ àòñûí èëê çÿðèì — ìÿùÿááÿò, éà êèí? 284

×àðïûøñàì, äöøìÿíèì ýöúëöäöð, ÿçÿð, Áàøûíû Êåéõîñðîâ òàúëàðû áÿçÿð. Îíóíëà êå÷èíìÿê èñòÿñÿì, ýåð÷ÿê, Õàëã ìÿíè àúèç áèð õàãàí áèëÿúÿê. Áèëìèðÿì áó øàùûí íÿäèð èñòÿéè? Þëêÿéÿ ýÿëìÿêäÿí íÿäèð äèëÿéè?” Õàãàíà ñþéëÿäè àüûëëû âÿçèð: “×ÿòèíäèð ýþñòÿðìÿê ñÿíÿ áèð òÿäáèð. ßçìèí ÷îõ êÿñêèíäèð, ãîðõóðàì, éÿãèí ßìðèí äÿ ÿçìèíòÿê îëàúàã êÿñêèí. Âàðûíà, îðäóíà ìÿüðóð îëàðàã, Éåíèëìÿê ýþðöíöð ñÿíÿ ÷îõ óçàã. Áåëÿ áèð øÿùðèéàð ýÿëìèø ãàïûíà, Äîñòëóã ãàïûñûíû áàüëàìà îíà. Ôÿòù åòìèø, ùÿð éåðÿ áàñàðêÿí àéàã, Áó èøÿ îëàðìû ùå÷ ñîéóã áàõìàã? Îéóíìó ñàíûðñàí áóíó, òàúèäàð? Áó èøäÿ éàðàðëû èíúÿ íþãòÿ âàð. Áó èøëÿð Òàíðûíûí èøèäèð, áèøÿêê, Äöøìÿíëèê — Òàíðûíû ñûíàìàã äåìÿê. Ýöíÿøè ãûëûíúëà ñàðñûòìàã îëìàç, Ãîúàìàí ßëáöðçö äàüûòìàã îëìàç. Ãÿáóë åò, éîõñà áó ãîúàìàí ôÿëÿê Äþâëÿò ñàùèáèíÿ çèéàí âåðÿúÿê. Íÿ áÿõòè àòìàüà éàðàð, åé õàãàí, Íÿ äÿ áÿõòèéàðà êÿñèëìÿê äöøìàí. Õîøáÿõòÿ òàõûëìà, îëñàí äà ìÿòèí, Îíóíëà ÷àðïûøìàã ÷ÿòèíäèð, ÷ÿòèí. Áÿõòèéàð ÿçì åòñÿ, áàøìàüû úöòëÿ, ßí êÿñêèí íåøòÿðÿ âóðóëìàç øèëëÿ. Îíóíëà áèðúÿ àé ýåò êå÷èí áèð àç, Áó éåðäÿ éàä îëàí ÷îõ óçóí ãàëìàç. Øèöøÿéÿ þíúÿ ñÿí âóðìà äàø, êÿñÿê, Ãûðûëñà, ÷ÿòèíäèð îíó äöçÿëòìÿê. Éàðàëàð ñàüàëûá òàïàðñà ñÿùùÿò, Éàðàíûí éåðè òöê ÷ûõàðìàç, ÿëáÿò. ×àëûø êè, áó ãàðà ÿæäàùà áÿäÿí 285

Ùþðìÿòëÿ ñîâóøñóí áèçèì þëêÿäÿí. Î ýöí äàø àòûëäû ×èíèí òàñûíà, Ýÿëäè, áó ÿæäàùà ×èí ãàïûñûíà. Äöøöíìÿ, ëàúèâÿðä áîéàëû ïàëòàð, Ùÿð øÿõñÿ ýþéëÿðäÿí ýÿëèð, åé ñàëàð!229 Àùÿíýñèç ñÿñ èëÿ èíëÿéèð úàùàí, Ãöñóð ïÿðäÿäÿäèð, ñó÷ñóçäóð ÷àëàí. Ïÿðäÿéÿ èñòÿñÿí õîø àùÿíý âåðìÿê Ùÿìàùÿíý ïÿðäÿéÿ ýåò åëÿ êþìÿê”. Äöøìÿíëèê åòìÿêäÿ ×èí òÿðÿôäàðû Ýþðìÿäè ôÿëÿêäÿí êþìÿê àñàðû. Äöøöíäö áó èøÿ óéüóí áèð ÷àðà, Èòàÿò åòìÿéè àëäû ãÿðàðà. ßçì åòäè ñöëù èëÿ éîëà ýÿëìÿéÿ, Äÿðýàùà öç ãîéñóí “åë÷èéÿì” äåéÿ. Íÿçÿðäÿí êå÷èðñèí î úàùàíäàðû, Áàøûíû äèê òóòàí î áàø÷ûëàðû. Øàùëûã øþâêÿòèíè ýþðÿðÿê áèð-áèð, Ñîíðà äà áó èøÿ òþêñöí áèð òÿäáèð. Ýöíÿø ãàéûã÷ûñû î ýöí ñÿùÿðêÿí, Ãàéûüû ñàëûðêÿí ñóéà ñàùèëäÿí, Õöòÿí øÿùðèéàðû, ×èí òàúèäàðû Òÿäáèðëÿ ýåéèíäè åë÷è ïàëòàðû. Àøèíà îëìàäàí êèìñÿ áó ñèððÿ, ×àïäû Èñýÿíäÿðèí äöøäöéö éåðÿ. Øàùûí äÿðýàùûíà ýÿëäèéè çàìàí Áó èøäÿí òåç õÿáÿð òóòäó ùþêìöðàí: Ùöçóðà áèð åë÷è ýþíäÿðìèø õàãàí, Ýþðöøäÿ ìöáàðÿê, ñþçäÿ ïÿùëÿâàí, Ïàäèøàù ÿìð åòäÈ: “Ýÿëñèí ùöçóðÿ, Áóéóðñóí åë÷èëÿð îòóðàí éåðÿ”. Ìþùòÿøÿì åë÷è òåç ýèðäè äÿðýàùà, Ïÿðÿñòèø éîëóéëà áàø ÿéäè øàùà. ßìð åòäè, îòóðñóí àøàüû éàíäàí, Õàãàíûí ÿìðèíè åéëÿñèí áÿéàí. Ïàäøàùûí ÿìðèéëÿ åë÷è îòóðäó, Îòóðäàí êèìñÿéÿ áèð äÿ áàø âóðäó. 286

Áèð çàìàí îòóðäó ãûðïìàéàðàã ýþç, Éàõøûäàí, éàìàíäàí à÷ìàäû áèð ñþç. Ýþðäöéö áöñàòà ãàëàðàã ìÿùáóò, Åòäè î äþâðÿäÿ íþãòÿòÿê ñöêóò. Åë÷èéÿ èøàðÿ åòäè Èñêÿíäÿð: “Õàãàíäàí ýÿòèðäèí, ñþéëÿ, íÿ õÿáÿð?” Áóëóä àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí î Àé Ãûëûíúòÿê äèë à÷äû, äöðð ñà÷äû ëàé-ëàé: “Èðàí, Ðóì øàùûíûí áó ýÿëìÿñèíäÿí Ñÿàäÿò òàïàðàã, þëêÿ îëäó øÿí. Áó éåðëÿð, þëêÿëÿð, ×èíäÿí Ìà÷èíÿ Áþéöê òàúèäàðûí êå÷ñèí ÿìðèíÿ. Äöíéàäà éàøàñûí óúà äÿðýàùû, Îëñóí òàúö òàõòûí áþéöê ïÿíàùû. Ýèçëè ñþçëÿðèì âàð ñÿíÿ, òàúèäàð, Ãîðõóðàì áó éåðäÿ åòìÿéÿ èçùàð. Áåëÿ ÿìð åòìèøäèð ìÿíè ýþíäÿðÿí: “Õÿëâÿò åò, îëìàñûí åøèäÿí, ýþðÿí. Ãàëìàñûí õàñëàðäàí ýÿðÿê áèð íÿôÿð, Áèð ñÿí îë î éåðäÿ, áèð äÿ Èñêÿíäÿð. À÷ûãäà, ýèçëèíäÿ ãàëñà áèð êèìñÿ, Ñèððèìè à÷ìà ñÿí, äöøìÿñèí ñÿñÿ”. Èñêÿíäÿð ÷ÿêèíäè éåðñèç èñòÿêäÿí, Åùòèéàò åéëÿäè õÿëâÿò åòìÿêäÿí. ßìð åòäè äóðìàäàí áþéöê òàúèäàð: Î ñÿðâÿ âóðñóíëàð ãûçûëäàí úèäàð. Ãûçûë áèð êÿìÿðëÿ ÷ÿêèá ãîëóíó, Áèð çÿíúèð àëòûíà àëäûëàð îíó. ×ÿêèëäè áöñáöòöí ñàðàéäàêûëàð, Ãàïûéà éþíÿëäè õàñëàð, ùÿð êèì âàð. Èñêÿíäÿð òÿê ãàëäû, ÷ÿêèíäè àíúàã, Éàíûíà áèð àëìàñ ãûëûíú ãîéàðàã Ñþéëÿäè: “Êèìñÿ éîõ, áèð ìÿíÿì, áèð ñÿí, Äóðìà, à÷ äöéöíö ãàïàëû ñþçäÿí”. Ïàäøàùûí ÿìðèëÿ ÿñðàðëû êèøè Äöéöíö ãûðàðàã, àíëàòäû èøè. ßñðàðûí öçöíäÿí ïÿðäÿíè à÷äû, 287

Äóàéà áàøëàäû, èíúè, äöðð ñà÷äû: “Íåúÿ êè, éàøûëà áöðöíöá ùÿð áàü, Ùÿð ãûçûëýöë îëóð éàíàð áèð ÷ûðàã. Ýöë êèìè ïàðëàñûí öçöí ùÿð çàìàí, Òÿê ñÿíäÿí éàøûëëûã àëñûí áó úàùàí. Ãàçûëñûí äöíéàíûí ìþùðö àäûíà, ×àòàñàí äþâëÿòÿ, þç ìóðàäûíà. Çÿííèìúÿ, òàíûéûð ìÿíè øÿùðèéàð, Äàùà éàëâàðìàüà íÿ åùòèéàú âàð? Ñèððèìäÿí ÿýÿð î òóòìàìûø õÿáÿð, Áèëèðÿì, Èñêÿíäÿð äîüðóëóã ñåâÿð. Ñÿíÿ þç éàíûìäàí åë÷è ýÿëäèì ìÿí, ßñèðèí îëìóøàì, ÿñèð åòìÿäÿí. Ìÿíÿì ×èí õàãàíû, ãîøóí ñÿðâÿðè, Ñÿíè õèäìÿòèíäÿ þïöðÿì éåðè”. Ïîçóëäó áó úÿñóð èøäÿí òàúèäàð, Õîøóíà ýÿëìÿäè áåëÿ áèð ðÿôòàð. Àúûãëû áàüûðäû îíà ùþêìöðàí: “Ñå÷èëèð ãóìàøûí öçö àñòàðäàí. Òÿðëàíäàí ñå÷èðÿì à÷èç ñÿð÷ÿíè, Áàüðûíäàí òàíûðàì ìöøêö, íàôÿíè. Àíúàã ñàõëàéûðàì ùÿéà âÿ ùèúàá, Þðòöëö êÿñëÿðäÿí à÷ìàðàì íèãàá. Àíëàò êè, íÿ ìÿúáóð åéëÿìèø ñÿíè, Ýèçëèíäÿ ãàëìàäûí, éûðòäûí ïÿðäÿíè? Èíäè Ðóì øàùûíäàí ùå÷ ãîðõìàéàðàã, Ïîëàäû ìóì êèìè ñàíäûíìû éóìøàã? Ñàðñûëìàç ãîëóìäàí ãîðõìàäûíìû ñÿí? Ìÿíèì òÿðÿçèìÿ òîðïàã òþêöðñÿí!230 Ýÿíú ìàðàë íÿ ãÿäÿð îëñà äà úÿñóð, Úèëîâó àñëàíäàí ÷ÿêìÿñè õîøäóð”. Áèð úàâàá îëàðàã ñþéëÿäè õàãàí: “Éöç ìèí àôÿðèíÿ åé ëàéèã îëàí, Áèëèðÿì, àìàíñûç äåéèë ïàäèøàù, Äÿðýàùà îíóí÷óí ýÿòèðäèì ïÿíàù. Ãàïûäàí ìÿí þçöì ýèðÿðñÿì ÿýÿð, Áàøûìû ùàíñû áèð äöøìÿíèì êÿñÿð? 288

Äèøèíè óçàãäàí ýþñòÿðñÿ ãàáàí, Êèí èëÿ äþéöøÿð î ãàðà àñëàí. Äèøèíè ÷ûõàðûá, ÿéñÿ áîéíóíó, Àñëàí äà òîõóíìàç, áàüûøëàð îíó. Ìÿíäÿí êè, ýþðìÿìèø ñóëòàí íàìÿðäëèê, Î èýèä àñëàíäàí óçàãìû ìÿðäëèê? Ãàðøûíà ãûëûíúëà ýÿëäèéèì çàìàí, Ãîðõàðäûì ñÿíäÿêè êÿñêèí ãûëûíúäàí. Ìÿí êè áèð äîñò êèìè ýÿëìèøÿì àíúàã, Î êÿñýèí ãûëûíúäàí íÿ ö÷öí ãîðõìàã? Ìÿí êè ýþñòÿðìÿäèì ñÿíÿ õÿéàíÿò, Äàùà öç âåðÿðìè ìÿíÿ ùÿãàðÿò? Þëêÿìÿ àò ñàëäûí, ýþñòÿðäèí øÿôãÿò, Ñÿíÿ êèí áÿñëÿìÿê îëóð úèíàéÿò. Ãÿëáèìäÿ ãàëìàäû êèí, ãÿðÿç ÿñëà, Äÿðýàùà ýÿëìèøÿì áåëÿ èíàìëà, Ìÿí øÿôãÿò ýþñòÿðñÿì, áàüëàìàñàì êèí, Êèì êÿñÿð áàøûíû øÿôãÿò åäÿíèí? Òóòàã êè, ýöíàùûì ùÿääÿí àðòûãäûð, Ãÿðèáëèê áèð áþéöê öçöðõàùëûãäûð. Èñêÿíäÿð èíñàôëû, ìÿðùÿìÿòëèäèð, Ñó÷ñóçà ùÿð çàìàí øÿôãÿò ýþñòÿðèð. Êèì îíà ñûüûíñà, ãàíûíäàí êå÷ÿð, Êèì àìàí èñòÿñÿ, ýþðìÿç áèð çÿðÿð. Ìÿí êè áó äÿðýàùà þíúÿ éþíÿëäèì, Ñÿíäÿêè ÿäàëÿò èçèëÿ ýÿëäèì. Àäèëäèð úàùàíýèð, áþéöê Èñêÿíäÿð, Îíà ùÿð áèð çàìàí ùàãã éàðäûì åäÿð”. Éàüëû áèð äèë èëÿ íöêòÿëÿð ñà÷äû, Ïàäøàùûí ãÿëáèíäÿí äöéöíö à÷äû. Èñêÿíäÿð ñþéëÿäè: “Õîø ýÿëäèí, øàä îë, Áåëÿ äöøýöíëöêäÿí àðòûã àçàä îë! Àíúàã áó ýÿëèøäÿí íÿ èìèø ôèêðèí, Áó íåúÿ ñèðäèð, àéäûí ýþñòÿðèí”. Ñûüûíàí äåäè: “Åé äöíéàéà ñûüíàã, Áó ñèððè éàðàðìû ñÿíäÿí ñàõëàìàã? Áó óúà äÿðýàùà îíóí÷óí ýÿëäèì, 289

Ôèêðèíè, éîëóíó áèëèá þéðÿíäèì. Ýÿëìÿêäÿí ìÿãñÿä íÿ? Àíëàäûì áóíó, Íÿäèð áó ýÿëèøèí ÿââÿëè, ñîíó? ßë òóòñà ìÿíÿ áó äþíöê ðóçèýàð, Ïàäøàùû êèí èëÿ åäèì áÿõòèéàð. Áó äèëÿê ÿëèìäÿí ýÿëìÿñÿ àíúàã, Äÿñòèìäÿí ÷ûõàí îõ äöøÿðñÿ óçàã, Ìÿãñÿäèì ùþðìÿòëÿ þïìÿêäèð éåðè, Èñêÿíäÿð êèíèíäÿí ÷ÿêèëñèí ýåðè. Ìÿí ÿñèðýÿìÿäèì úàíûìû øàùà, Ãûëûíúà ÿë àòìàã íÿ ýÿðÿê äàùà. Úàâàùèð ÿëèíÿ ýÿëèðñÿ àñàí, Íÿ ÷ûõàð çÿùìÿòëÿ äàøû éîíìàãäàí? Ìàäàì êè, ñöëù èëÿ ýþéÿðÿð äèëÿê, Äþéöøÿ àò ÷àïìàã äàùà íÿ ýÿðÿê? ×èí, Òóðàí òàõòûíû ìÿíäÿí èñòÿñÿí, Áîéíóìó ÷ÿêìÿðÿì áó èòàÿòäÿí. Äîñòëóüó àòàðàã êÿñèëñÿí äöøìàí, Àòàìûí éóðäóíó áàüûøëàìàñàí, Àäûíûí ìþùðöíö åäÿðÿì ãÿáóë, Îëàðàì ìÿí ñàòûí àëûíìàìûø ãóë. Íÿ îëóð, ïàäøàùûí ýåíèø ìöëêöíäÿ ×îõàëñûí ýåò-ýåäÿ äîñò îëàí áÿíäÿ. Âóðóøà ãÿñä åòìÿ, êèíèíäÿí ÷ÿêèë, Áöòöí ×èí äîíóíóí áèð ÷èíè äåéèë. Äÿéÿðëè ãóëëàðûí ÷èí-÷èí ñà÷ûíäàí Áèð ÷èí äÿ ìÿíÿ âåð, ñÿíèíäèð ôÿðìàí. Àéûí ñàô öçöíÿ éàðàøìàç áó ÷èí, Ãàøûíûí òàüûíäàí ÷ÿêèëñèí áó êèí”. Èñêÿíäÿð ñþéëÿäè: “Åé ôèêðè ýþçÿë, Âåðäèéèí ñîðüóéà åëÿéèì ÿìÿë: Äöøìÿíèí áàøûíû þïñöí òîç, òîðïàã, Îëñóí éàä êèìñÿëÿð äöíéàäàí óçàã. ßìðèíÿ áàø ÿéÿí ùÿð áèð êèøâÿðäÿ Íàéèáëÿð òèêèëñèí ìÿíäÿí ùÿð éåðäÿ. Èíäè êè, ìÿí ñÿíÿ ãûëûíú ÷ÿêìÿäÿí Áàøûíû ÿéÿðÿê òÿñëèì îëäóí ñÿí, 290

Òàõòûíëà áàøûíû óúà åéëÿðÿì, Òàúûíû áàøûíäà ñàõëàðñàí ìþùêÿì. Íÿ ìöëêöí, íÿ òàúûí ýÿðÿê. Îë ÿìèí, Ãîéìàðàì êè, îëñóí èøëÿðèí ÷ÿòèí. Éàëíûç áèð øÿðòèì âàð, áöòöí ìöëêöíäÿí Ìÿíÿ éåääè èëëèê õÿðàú âåðÿñÿí. Éåääè èë âåðýèñè âåðèëñÿ ìÿíÿ, Î áàøãà âåðýèëÿð ùàëàëäûð ñÿíÿ”. Äèíëÿéÿí àüëûíà àéäûíëûã ñà÷äû, Àüçûíû èíúÿ áèð úàâàáëà à÷äû: “Òàúèäàð íÿ ùàãëà èñòÿéèð ùÿëÿ, Éåääè èëëèê õÿðàú áó àç þìöðëÿ. Þìðöìö åäÿðñÿí òÿìèí éåääè èë. Éåääè èë áàú âåðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí äåéèë”. Áó ñþçö áÿéÿíäè óúà ùþêìöðàí, Ãûçûíúà áåéíè áó èíúÿ úàâàáäàí, Ñþéëÿäè: “Àëòû èë íÿ âåðñÿ äèéàð, Àéàã ìóçäó âåðäèì ñÿíÿ, åé ùóøéàð. Ýþðöðÿì øöóðóí, àüëûí èíúÿäèð, Ãÿáóëäóð ìÿíÿ òÿê áèð èëëèê ýÿëèð”. Òöðêëÿðèí õàãàíû äöíéà øàùûíäàí Äàøãûí áèð ñåâèíúëÿ îëäó êàìèðàí. Äÿðýàùûí òîçóíó êèðïèê óúóéëà, Ñöïöðÿ-ñöïöðÿ ñþéëÿäè áåëÿ: “Áèëèðÿì, ìÿòèíäèð âåðäèéèí ïåéìàí, Ýöúöíö àðòûðñûí óëó Éàðàäàí! Ìàäàì êè, òàúèäàð ñþç âåðèð áóíà, Þç ÿëèéëÿ áèð õÿòò ýÿðÿêäèð ìàíà. Áèð èëëèê õÿðàúû âåðäèéèì çàìàí Ìÿíè þç éåðèìäÿ ãîéñóí ùþêìöðàí. Î õÿòòèí ãîëóìäà îëñóí áèð ãîëáàã, Î õÿòòè áàøûì÷ûí ñàõëàéûì àíúàã. Áàøûìëà ìÿí äÿ ñþç âåðèðÿì, èíàí, Áó äîñòëóã éîëóíäàí ÷ûõìàðàì áèð àí”. Ñþç ýåòäè àðàäà, áàüëàíäû ïåéìàí: Ãà÷ñûí ùÿð èêèñè âÿôàñûçëûãäàí. Äöøìÿíëèê ñèëèíñèí, äîñòëóã âàð îëñóí, 291

Áó äöíéà äóðäóãúà áÿðãÿðàð îëñóí. Íÿùàéÿò, áèð ôÿðìàí âåðäè ùþêìöäàð: Õàãàíûí ãîëóíäàí à÷ûëñûí áàüëàð. Î ãûçûë çÿíúèðäÿí óúàëñûí áàøû, Òàúûíûí úàâàùèð îëñóí äàø-ãàøû. Èñêÿíäÿðëÿ áèòäè áó ÿùäö ïåéìàí, Þç îðäóýàùûíà ãàéûòäû õàãàí. Ýåúÿíèí ñóëòàíû à÷ûíúà ÷ÿòèð, Ãàðàíëûã ìöøê êèìè ñà÷ûðäû ÿòèð. Óëäóçëàð î ãÿäÿð ãûçûë ñÿïèðäè, Éåð þêöçö ãûçûë àëòûíà ýèðäè231. Øàù ìåéëÿ òÿñêèíëèê âåðäè äèìàüà, Àõûòäû øÿðàáû éàãóò äîäàüà. Àõøàìäàí ñöáùÿúÿí îòóðäó éåíÿ, È÷äè Úÿì úàìûíû Úÿìèí åøãèíÿ. Éóõóíóí éîëóíà ñÿïìèøäè òèêàí, Çÿùìÿòè, êÿäÿðè óìóòìóø áèð àí. Íÿ äöøìÿí èøèíäÿí êÿäÿð ÷ÿêÿðäè, Íÿ êåøèê÷è ñÿñè, íÿ äþéöø äÿðäè. Ñöáùÿúÿí øàùàíÿ ãÿäÿù ñóíàðàã, Ýåúÿíè êåéô èëÿ êå÷èðäè îéàã. Òÿáèè éàãóòó éîíóíúà çàìàí, Éàãóòëó òàú èëÿ úöò îëäó úàùàí232. Ãàïûäàí ýèðäè òåç êåøèê÷è ÿñýÿð: “Íå÷èí ãÿôëÿò åòìèø óúà Èñêÿíäÿð? Áóäóð, ×èí õàãàíû ãîøóíëà ýÿëèð, Àéàüû àëòûíäà éåð, ýþé òèòðÿéèð. Ãàéíàøàí îðäóñó äöíéà äîëäóðóð, Ýþéëÿðÿ ñÿñ ñàëìûø òÿáèë âÿ øåéïóð. Î ãÿäÿð ôèë âàð êè, èíúèíèð éîëëàð, Ýöíÿøÿ, Àéà áàø ãàëäûðìûø ãóáàð. Î ãÿäÿð ãîøóí âàð, ÷ûõìûð ùåñàáäàí, Ùå÷ áèð êÿñ ýþðìÿìèø î ãÿäÿð èíñàí. Îðäóñó äàøûéûð ùÿð ÷åøèä éàðàã, Ïîëàääàí äÿíèçäèð, ùÿð äàëüàñû äàü. Õàãàí äà îòóðìóø ãîúàìàí ôèëÿ, Àðàäà èêè ìèë âàðäûð ôàñèëÿ”. 292

Áó ùåéðÿòëè èøäÿí òóòóíúà õÿáÿð, Ïàäøàùëûã òàõòûíäàí åíäè Èñêÿíäÿð. Éîë þë÷ÿí áèð êþùëÿí àòà îòóðäó, Ùÿðá ö÷öí ñàçëàäû ìöíòÿçÿì îðäó. Õàãàíëà äþéöøÿ òåç ùàçûðëàíäû, Îíóí ïåéìàíûíû áèð ùèéëÿ ñàíäû. ßìð åòäè, òÿáèëëÿð ýóðëàñûí êèíëÿ, Äöç ãàøëàð ÷àòûëñûí äöéöíëö ÷èíëÿ. Óúà áèð äàü êèìè îðäó ÷ÿêÿðÿê, Âóðäó îõ, éàé, ãûëûíú, ãàëõàíäàí áÿçÿê. Êÿøôèééàò ãîëóíà âåðäè ÷îõ éàðàã, Äÿíèçäÿí áóëóäà óúàëòäû áèð äàü. Áó èøäÿí õàãàíà âåðèëäè õÿáÿð: Îíóíëà äþéöøÿ ÷ûõìûø Èñêÿíäÿð. Îðäóíóí ãÿëáèíäÿ àò ñöðäö õàãàí, Ñÿñ èëÿ áàüûðäû: “Êèìäèð ùþêìöðàí? Ñþéëÿéèí àòûíè áó ñÿìòÿ ÷ÿêñèí, Öçöíö öçöìäÿí ýèçëÿéèð íå÷èí?” Î ÷èíëè ñÿñèíäÿí Èñêÿíäÿð äóðäó, Äîíóíó ÷èíëÿéèá áåëèíÿ âóðäó. Ôèë éûõàí àòûíû ñÿéèðòäè ùàìàí, Àò ñàëäû þíäÿêè ôèëÿ äóðìàäàí. Äèë à÷äû, òöðêëÿðÿ åéëÿäè ãàðüûø: “Ôèòíÿñèç àíàäàí áèð òöðê äîüìàìûø. ×èíëèäÿí ýèçëÿìÿ ÷èí ãàøäàí áàøãà, Âåðäèéè ïåéìàíà ÷åâèðèð àðõà. Íÿ äîüðó ñþéëÿìèø êå÷ÿí ãîúàëàð: “×èíëèäàí óìóëìàç âÿôà, åòèáàð”. Ùàìû äàðýþçëöéÿ áÿñëÿìèø ðÿüáÿò, Áàøãàíûí ýþçöíäÿ ýþðäöëÿð âöñÿò. ßââÿëúÿ ñöëù ö÷öí íèéÿ ñþç âåðäèí? Ñîíðà äöøìÿíëèêäÿ íÿ ôàéäà ýþðäöí? Ïåéìàíûì, ãÿëáèì áèð, òóòìóøàì áèð éîë, Ñþçöì àç, äîüðóëóã, ñÿäàãÿò áîë-áîë. Äåìÿê êè, ñèçëÿðäÿ ìÿùÿááÿò êèíäèð, ×èíäÿêè òöðêëÿðèí ãÿëáè ÷èí-÷èíäèð. Áó ÷èíëè òöðêëÿðäÿ îëñàéäû âÿôà, 293

Äîíóíóí ÷èíèíäÿ éàøàðäû äöíéà. Ãÿëáèìè áàüëàäûí þç ïåéìàíûíà, Åé äþíöê, èíäè ñÿñ âóðóðñàí ìàíà. Ïîëàääàí áèð äàüà äþíñÿ âöúóäóí, Éÿúóúäàí, Ìÿúóúäàí îëñà äà îðäóí, Èñêÿíäÿð, Èñêÿíäÿð ñÿääèòÿê, èíàí, Òÿðïÿíìÿç î ïîëàä ÿçÿí Éÿúóúäàí. Òóðàúûí ÿúÿëè ÷àòäûüû çàìàí Øàùèí îâëàüûíà ãîíàð ùàâàäàí. ×ÿéèðòêÿ àë ãàíàä à÷ûíúà, ÿëáÿò Àë ãàíëà âåðÿúÿê ñÿð÷ÿéÿ áèð õÿòò. Òàúûíû àëàðàì äèêáàøëûã åòñÿí, Ñó÷óíäàí êå÷ÿðÿì äîñòëóüó ýöäñÿí. Òèíÿòèì éàðàëàð, ùÿì äÿ ñàüàëäàð, Àðûòÿê ùÿì áàëûì, ùÿì äÿ èéíÿì âàð”. Äåäè ×èí õàãàíû: “Ìÿí, åé øÿùðèéàð, Ñþçöìäÿí äþíìÿäèì, ìþùêÿìäèð èëãàð. Ñÿíÿ äîñò äåìèøÿì, äîñòàì ùÿð çàìàí, Ñþçöìäÿ äîüðóéàì, ìþùêÿìäèð ïåéìàí. Ùþêìöíÿ áàø ÿéäèì, àðòûã äþíìÿðÿì, Âåðäèéèì ÿùäèìäÿ ñàáèòãÿäÿìÿì. Éàíûíà îíóí÷óí ýÿëìèøÿì, èíàí, Ìàíãàëûí ÿòð àëñûí ìÿíèì óäóìäàí. Áèëÿñÿí ìÿíäÿ äÿ âàð ãöââÿò, ùöíÿð, Óëäóçëàð ýþéöíÿ ÷ÿêÿðÿì ÿñýÿð. Î ãÿäÿð ùöíÿðñèç äåéèëÿì êè, ìÿí Éåíìÿäÿí ãàéûäàì ùÿð áèð äþéöøäÿí, Ýþðöðñÿí, äàü êèìè âàð ìÿòèí îðäóì, Úîøüóí áèð äÿíèçäÿí áåëÿ éîõ ãîðõóì. Éàëíûç àðõà äóðàí òàëå âàð ñÿíäÿ, Éåð ñÿíÿ êþëÿäèð, ýþé ñÿíÿ áÿíäÿ. Êèí, èíàä ýþñòÿðÿí áèð áÿõòèéàðà, ×ÿêèð þç áàøûíû àüàúäà äàðà. Ñÿíèí àðõàíäàäûð áó ýþé, áó äþâðàí, Äþâðàíëà äþéöøìÿê îëóðìó àñàí?” Åíäè ôèë áåëèíäÿí, äóðäó ôèë êèìè, ×àüëàäû Ôèðîíà äîüðó Íèë êèìè. 294

Èñêÿíäÿð ýþðäö êè, öçð èëÿ õàãàí Îíà öç ÷åâèðìèø, ýÿëèð ùÿðàñàí. Þíöíÿ àò ÷ÿêäè, ìèñëè éîõ ×èíäÿ, Áàøäàí ãóéðóüàúàí ãûçûë è÷èíäÿ. Åòäè áó àò èëÿ îíó êàìèðàí, Éàíûíäà éåð òóòäó áþéöê ïÿùëÿâàí. Áó àòäàí áàøãà ÷îõ øåé âåðäè îíà, Áèð èëëèê õÿðàúû êå÷äè õàãàíà. Äîñò îëàíäàí ñîíðà øàù èëÿ õàãàí, Äöøìÿíëèê êÿñèëäè õàíÿäàíëàðäàí. Î éåðäÿ áèðëÿøäè ùÿð èêè îðäó, Ùÿð èêè ïàäøàùûí ãÿëáè áèð âóðäó. Ñèëàùû, àúûüû òþêäöëÿð éåðÿ, Òþùôÿëÿðëÿ îíëàð êå÷äè àëâåðÿ. ×èíèí ñöïÿùäàðû ×èí äèéàðûíäàí Àçóãÿ ýþíäÿðäè øàùà ùÿð çàìàí. Ñàðàéûí õàëãûíà áó éåéèíòèëÿð, Êèôàéÿò åäèðäè àõøàì âÿ ñÿùÿð. ×àëüû ìÿúëèñèíäÿ ãÿäÿù âóðàðäû, Áèðëèêäÿ îòóðàð, áèðýÿ äóðàðäû. Ìÿúëèñäÿí îâëàüà ÷àïàðêÿí îíëàð, Èêèñè áèð éåðäÿ åäÿðäè øèêàð. Ùå÷ áèðè òÿêëèêäÿ è÷ìÿçäè áàäÿ, Ùÿð áèðè ùÿð èøäÿ éàøàð àçàäÿ. ÐÓÌ Âß ×ÈÍ ÍßÃÃÀØËÀÐÛÍÛÍ ÉÀÐÛØÛ Ñàãè, úàí áÿñëÿéÿí áèð ìåé âåð ìàíà, Áèð ìåé êè, úàí êèìè ýÿðÿêäèð úàíà. Ñîëìóø ÷èúÿéèìÿ òÿðàâÿò âåðñèí. Ñîéóìóø ãàíûìà ùÿðàðÿò âåðñèí, ×è÷ÿêëè áàùàðòÿê áèð ýöëøÿí ýöíäÿ, Ðóçýàðäàí ñå÷èëìèø ýþçÿë, øÿí ýöíäÿ. Øàùà ×èí õàãàíû ýÿëìèøäè ãîíàã, 295

Èêè ïàðëàã ýöíÿø áèð îòóðàðàã, Çÿíúèäÿí, Éóíàíäàí, ×èíäÿí, Èðàíäàí, Ãîíàãëàð ñÿô ÷ÿêìèø ùÿð èêè éàíäàí. Ìÿúëèñèí öç-ýþçö ìåé èëÿ øÿíäè, Äöíéàíûí ÷þùðÿñè òîçñóç ýöëøÿíäè. È÷êè øÿíëèéèíäÿ ýþâùÿðäÿí äàëüà, Ñþéëÿéÿí äîäàãäàí àõûð ãóëàüà. Èø áèëÿí êÿñëÿðäÿí à÷ûëäû ñþùáÿò: Äöíéàäà áèëèêúÿ êèì òàïìûø øþùðÿò? Äÿéÿðëè øåé ÷ûõàð ùàíñû òîðïàãäàí? Ñÿíÿòúÿ äöíéàäà êèì àëìûø àä-ñàí? Áèðèñè ñþéëÿäè: “Úàäó âÿ ùèéëÿ Ùèíäëèäÿí áàø âåðèð, áàõñàí äèããÿòëÿ”. Î áèðè ñþéëÿäè: “Áÿõòè éàòàíëàð Ùÿð ñàéàã úàäóíó Áàáèëäÿí àëàð”. Áàøãàñû ñþéëÿäè: “Âåðèð ÿí øàãðàã Õàíÿíäÿ Õîðàñàí, ÷àëüû÷û Èðàã”. Áèðèñè ñþéëÿäè: “Éöêñÿêäèð, ÿëáÿò, ßðÿáèí äèëèíäÿ îëàí ôÿñàùÿò”. Áèðèñè äåäè: “Ðóì íÿããàøû, ÿëáÿò, Äöíéàäà ãàçàíìûø áþéöê áèð øþùðÿò”. Î áèðè ñþéëÿäè: “Ýþðìÿäèí, íÿäèð, ×èí íàõøû äèëëÿðäÿ áèð ÿôñàíÿäèð”. Äåéèøìÿ úîøäóðäó Ðóì èëÿ ×èíè, Éåíìÿéÿ áàøëàäû áèðè-áèðèíè. Ùÿð áèðè ôèêðèíè èñáàò åäÿðÿê Íàõûø ïÿðýàðûíäàí ýþñòÿðäè þðíÿê. Äåéèøìÿ ñîíóíäà âåðèëäè ãÿðàð, Èêè ãàø òàüûòÿê áèð òàü ãóðñóíëàð! Áó òàüà ùÿð èêè ãàø àðàñûíäàí Áèð þðòö ÷ÿêèëñèí ìöÿééÿí çàìàí. Ðóìëó áèð ýóøÿäÿ ñÿíÿòÿ äóðñóí, ×èíëè áèð áóúàãäà íàõûøëàð âóðñóí. Ìöÿééÿí ñààòëàð ýÿëìÿìèø áàøà Áàõìàñûí ùå÷ áèðè äèýÿð íàõûøà, Éàëíûç áó èø ñîíà âàðäûüû çàìàí Ãàëõñûí áó àñûëû ïÿðäÿ îðòàäàí. 296

Ýþðñöíëÿð áó èêè èíúÿ íàõûøäàí, Ùàíñûäûð ÿí òÿçÿ, èíúÿëèê ñà÷àí! Óñòàëàð îòóðäó áèð íÿããàø êèìè, Èêè òàü àëòûíäà èêè ãàø êèìè. Àõûðà éåòèíúÿ ìöÿééÿí çàìàí Þðòöéö ÷ÿêäèëÿð èêè íàõûøäàí. Ùÿð èêè “ßðæÿíý”èí áèðäè ïåéêÿðè, Âóðäóüó íàõûøû, ðÿíýè, çèâÿðè. Îíëàðà áàõûíúà ùåéðÿòäÿ ãàëäû, Ùÿð èêè ñóðÿòäÿí áèð èáðÿò àëäû. Íÿ ñàéàã ÷ÿêìèøëÿð èêè ïåéêÿðè, Ñóðÿòúÿ áèðèíäÿí ñå÷èëìÿç áèðè? Îòóðäó øàù èêè òàü àðàñûíà, Ùåéðÿòëÿ áèð îíà áàõäû, áèð áóíà. Ñå÷ìÿäè îíëàðû áèðè-áèðèíäÿí, Òóòìàäû áèð õÿáÿð ýèçëè ñèðèíäÿí. Íÿ ãÿäÿð äèããÿòëÿ åéëÿäè íÿçÿð, Èøèí è÷öçöíäÿí òóòìàäû õÿáÿð. Àðàäà èíúÿ áèð ôÿðã âàðäû, áèðè Ñóðÿòè ýþñòÿðèð, àëûð î áèðè. Áÿëèíàñ áàõäûãäà èøêè ñóðÿòÿ, ßñðàðëû ñÿíÿòäÿí äöøäö ùåéðÿòÿ. ×àëûøäû, îðòàéà ÷ûõñûí ùÿãèãÿò, Íàõûøäàí êå÷èðäè ÿëÿ áèð ùèêìÿò, ßìð åòäè, äóðìàäàí ÿñðàð þéðÿíÿí Îðòàéà áèð ïÿðäÿ ÷ÿêñèí éåíèäÿí. Åëÿ êè, îðòàäàí àñûëäû ïÿðäÿ, Áèðè çþâãÿ äàëäû, î áèðè äÿðäÿ. Ðóìëóíóí ëþâùÿñè ïàðëàäû éåíÿ, Ïàñ äöøäö ÷èíëèíèí ñàô ýöçýöñöíÿ. Íàõûøñûç ãàëûíúà ÷èíëèíèí òàüû, Ïàäøàùûí ýöë êèìè à÷äû éàíàüû, Ïÿðäÿíè àðàäàí áèð äÿ ÷ÿêäèëÿð, Ýþðöíäö ùÿð èêè òàüäà áèð ïåéêÿð. Áèëäè êè, î ïàðëàã íàõûøëû òàüà Ùÿð íàõûø ÿêñ åäèð áàøäàí àéàüà. Éàí-éàíà èøëÿðêÿí èêè ñÿíÿòêàð, 297

Àðàäà ïÿðäÿäÿí ÷ÿêìèøäè ùàñàð. Ðóìëó áèð ëþâùÿíè ÷ÿêèðìèø ýþçÿë, ×èíëè äÿ ëþâùÿéÿ âåðèðìèø ñåéãÿë. Ïàðëàðêÿí ÷èíëèíèí âóðäóüó íàõûø Ðóìëóíóí øÿêëèíäÿí ÿêñè àëûðìûø. Éàðûøûí ñîíóíäà ãÿðàð âåðäèëÿð: Ùÿð èêè ñÿíÿòêàð ýþñòÿðìèø ùöíÿð. Ðóìëóéà ÷àòìàç áó, íàõûø òþêìÿêäÿ, ×èíëè äÿ öñòöíäöð ñèãÿë ÷ÿêìÿêäÿ. Åøèòäèì, îëìàã÷ûí ×èíÿ ïåéüÿìáÿð, Ðåéäÿí ×èíÿ ýåòäè Ìàíè ñóðÿòýÿð. Åëÿ êè, áó õÿáÿð éàéûëäû ×èíÿ, Àõäûëàð î ýÿëÿí éîëóí ñÿìòèíÿ. Éîëóíäà àõàð ñó ùîâçóíà áÿíçÿð, Èøûãëû áöëëóðäàí ùîâóç ÷ÿêäèëÿð. Ðÿññàìûí ôûð÷àñû âóðäó éàðàøûã, Öñòöíäÿí äàëüàëàð îéíàäû ñûõ-ñûõ. Ùÿðÿêÿò âåðèðäè ñàíêè ðóçèýàð, Ñàùèëè þïöðäö ÷îøüóí äàëüàëàð. Ùîâóç ÿòðàôûíà íàõûøëàð âóðàí, ×ÿêäè ÷àé éàíûíäà áèòÿí îòëàðäàí. Ìàíè ÷îõ óçàã áèð åëäÿí ýÿëèðêÿí, Éîë÷óíó ñóñóçëóã ñàëìûøäû ÿëäÿí. Î ùîâçó ýþðöíúÿ ñÿáèðñèç ãà÷äû, Áîø, ãóðó êóçÿíèí àüçûíû à÷äû. Äîëäóðìàã ôèêðèëÿ âóðäó äàø ùþâçÿ, ßëèíäÿ ãûðûëäû î ñàõñû êóçÿ! Áèëäè êè, ÷èíëèëÿð áó éîëäà àøêàð, Ùîâóçëà îíà áèð ãóéó ãàçìûøëàð. ×ûõàðäû íàõûøëàð à÷àí áèð ãÿëÿì, Àëäàäàí ùîâóçà âóðäó áèð ðÿãÿì. Áàø ÿéÿí ãÿëÿìëÿ ÿë èøëÿäÿðÿê, ×ÿêäè ùîâóç öñòÿ þëö áèð êþïÿê. Úÿìäÿéÿ ùÿð éàíäàí äàðàøìûø ãóðäëàð, Ýþðöíúÿ ñóñóçóí öðÿéè ÷àòëàð. Ùîâóçà ñóñóçëàð åäÿðêÿí àõûí, 298

Þëö èò ýþðöíúÿ ýåòìÿñèí éàõûí. Ñöðÿòëÿ éàéûëäû ×èíÿ áó õÿáÿð, “Óçàãëàø” íàõøûíû âóðäó ñóðÿòýÿð. Ýþðäöëÿð ìàùèðäèð, îíäà ñåùð âàð, Ìàíèéÿ, “ßðæÿíý”ÿ ñûüûíäû îíëàð. Áàõ, éåíÿ ñÿéèðòäèì èêèíúè êÿðÿ, ×ÿêäèì ñþç áàøûíû áàõûí íÿ éåðÿ! Íå÷ÿ ýöí áèð éåðäÿ Èñêÿíäÿð, õàãàí Çþâã àëäû ãÿäÿùäÿí, ìåéäÿí, ÷àëüûäàí. Ýåò-ýåäÿ ìÿùÿááÿò àðòûðäû, ýåð÷ÿê, Îíó äà, áóíó äà þéöðäö ôÿëÿê. Áèð ýöí øàù ñþéëÿäè îíà: “Ðóçèýàð, Áèð ÿíýÿë à÷ìàñà, ñÿôÿð ôèêðèì âàð. Èðàäÿì äþíìÿêäèð éåíÿ éóðäóìà, Ìÿí ×èíäÿí òÿðïÿíìÿê èñòÿðÿì Ðóìà”. Îíà ùþðìÿò èëÿ ñþéëÿäè õàãàí: “Ñÿíèíäèð áó äöíéà, ñÿíèíäèð äþâðàí! Ùÿð éåðÿ öç ãîéñàí áó òàëåéèíëÿ, Àéàã áàñäûüûí éåð ùÿð êÿñÿ ãèáëÿ. Àòûíû ùÿð éåðÿ ÷àïñà ùþêìöðàí Áîðúóìóç ãóëëóãäóð îíà ùÿð çàìàí”. ×îõ ùåéðÿò åòäè øàù áó àéûãëûüà, Îíäàêû âÿôàéà âÿ ñàéûãëûüà, Èñêÿíäÿð ìÿúëèñè õàãàíà ùÿð àí, Èøûãëû ýþðöíäö Ýöíÿøäÿí, Àéäàí. Öðÿêëÿ õèäìÿòÿ áàøëàäû õàãàí, Øàùûí õèäìÿòèíäÿ äóðäó ùÿð çàìàí. Øàù ö÷öí äÿéÿðëè áÿõøèø ýÿòèðäè, Áóíóíëà áàøûíû Àéà éåòèðäè. Ùþðìÿòëÿ òóòäóãúà îíó ùþêìöðàí, Äîñòëóüó äàùà äà àðòûðäû õàãàí. Ùÿð êÿñÿ ïàäèøàù áþéöêëöê âåðñÿ, Äèêáàø îëìàìàëû åëÿ áèð êèìñÿ. Ùÿð çàìàí êè÷èêëèê éîëóéëà ýåòñèí, Þçöíäÿí óúàéà àë÷àãëûã åòñèí, Íåéñàíäàí íÿ øÿðÿô àëìûøñà ñÿäÿô, ×èíÿ äÿ øàù âåðäè åëÿ áèð øÿðÿô233. 299