NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

Ùÿð åâ ñöôðÿñèíäÿí áèð íåìÿò àëìûø. Àäû Êåéõîñðîâëà îëìóø áÿðàáÿð, Íÿñÿáè óúàäûð Êåéãóáàä ãÿäÿð. Àòûíû ùàíñû áèð ñÿùðàéà ÷àïìûø, Ùÿð ãàíãàë ÿòÿéè ÿøðÿôè òàïìûø. Éåð, õÿçèíÿñíèíäÿí áèð ÷óâàë òèêìèø, Õåéðè çÿð òîïëàìûø, éàñÿìÿí ýöìöø73. Ùàíñû õÿçèíÿíè à÷ûá àõòàðñàí, Îíóí ñèêêÿñèíäÿí òàïûëàð íèøàí. Òàú èëÿ áàøûíû óúàëòìûø ôÿëÿê, Áàøûíäà áó òàúû îëñóí ìöáàðÿê. Äöíéàíûí Õûçðûñàí, Èñêÿíäÿðèñÿí, Ùÿì ìöëêöí, ùÿì ùÿéàò ñóéóí âàð, ÿùñÿí. Ôÿòù åòäèí Èñêÿíäÿð êèìè äöíéàíû, Õûçðòÿê äîüðóëòäóí éîëäàí àçàíû. Ùÿð øåéèí óúàäèð óúà àäûíòÿê, Éàëíûç áèð øåéèí éîõ — òàéûí éîõ äåìÿê. Àñëàíëàð îâóíà ÷ûõäûüûí çàìàí Áèð îõëà åäÿðñÿí èêè îâ íèøàí. Ôèëëÿðëÿ äþéöøäÿ àòûíúà êÿìÿíä, Ãÿííóúóí øàùûíû åäÿðñÿí ôèëáÿíä74. Øèð ýóð îâëàéàíäà ñÿí îëñàí îðäà, Íÿ êè øèð, îâëàðñàí Áÿùðàì Ýóðó äà. Êèì ÿéìÿç áàøûíû, ÿìð åòñÿí: “ßéèë!” Ùàíñû äþâëÿòäèð êè, ÿëèíäÿ äåéèë? Ñÿí àò îéíàäàðêÿí, ìÿüðóð áîéóíëàð — Éÿùÿð ãàéûøûòÿê éóìøàëàð îíëàð. Èêè øÿõñ ÿìèíäèð, ñÿí ãÿùð åäÿðêÿí: Áèð ñÿíÿ ãóë îëàí, áèð áîéóí ÿéÿí. Äöøìÿí öçð èñòÿñÿ, ñÿí áàüûøëàðñàí, Áó ìÿòèí ÿùäèíÿ ãóë îëìóø äþâðàí. Äöíéàíûí áàøûíà äþíäö ðóçèýàð, Àëòû øàùäàí ãàëìûø àëòû éàäèýàð: Êÿéöìÿðñ ïàäøàùäàí òàúûäûð íèøàí, Úÿìøèääÿí áèð ãûëûíú, òàõò Ôèðèäóíäàí, Úàìû Êåéõîñðîâäàí ãàëìûø éàäèýàð, Óëäóçëàð ñèððèíè åäÿð àøèêàð. 50

ßí ïàðëàã áèð ýöçýö, øÿôôàô áèð ýþâùÿð Ãóðàðàã, éàäèýàð ãîéìóø Èñêÿíäÿð. Ëÿëäÿí äöçöëÿí î ïàðëàã öçöê, Ñöëåéìàí ìþùðöéëÿ ÷èë-÷ûðàã öçöê. Ñàéäûüûì àëòû øåé ìÿõñóñäóð ñàíà, Àäûíäà àëòû ùÿðô øàùèääèð áóíà75. Ñÿíäÿ áóíäàí áàøãà àëòû õèñëÿò âàð, Áóíëàðëà îëàðñàí äàèì áÿõòèéàð: Áèðèíúè — à÷ûãäûð õÿçèíÿí ùÿð àí, Èñòÿìÿñÿëÿð äÿ åäÿðñÿí åùñàí. Èêèíúè — êÿðÿìèí ùåñàáà ýÿëìÿç, Ùàããûíû áèëÿíäÿí àëìàçñàí ÿâÿç. Ö÷öíúö — øÿôãÿòëÿ àëàðñàí öðÿê, Ùÿð çàìàí ìÿçëóìà åäÿðñÿí êþìÿê. Äþðäöíúö — òàõìûñàí ýþéëÿðÿ áàéðàã, Áèð îðäó éåíÿðñÿí òÿêëèêäÿ àíúàã. Áåøèíúè — ýöíàùêàð îëñà ïåøèìàí, Ñó÷óíäàí êå÷ÿðñÿí îíóí ùÿð çàìàí. Àëòûíúû — ìÿòèíäèð âåðäèéèí ãÿðàð, Óíóäàí äåéèëñÿí, ýþçÿë âÿôàí âàð. Áÿçÿéèíäèð ñÿíèí áó àëòû úÿùÿò, Ñÿíäÿí àéðûëìàñûí áó àëòû õèñëÿò. Èêè òÿðëàí ýÿðÿê þëêÿ ãóðìàãäà, Õÿçèíÿ éûüìàãäà, øèêàð âóðìàãäà. Èêè èëàí ýÿðÿê ñÿíÿ, îíëàðäàí, Áèðè äþâëÿò, áèðè õÿçíÿ ãîðóéàí. ÏÀÄØÀÙÀ ÕÈÒÀÁ Éåääè ýþé àëòûíäà, åé äöíéà øàùû, Áåøèíúè þëêÿíèí ñÿíñÿí ïÿíàùû76. ßìðèíäÿ áó ãÿäÿð þëêÿ, øÿùÿð âàð, Ãàïûíäà ñöòóíäóð ñàðàéëû øàùëàð. Ùÿð ýåúÿ ýþéëÿðäÿ äîëàíàð ãÿìÿð, Ñÿíèí ÷ûðàüûíà ýÿëèá éàü òþêÿð. Ýöíÿø äÿ áàøûíäà òàúû, ùÿð ñÿùÿð 51

Òàõòûíûí þíöíäÿ êþëÿëèê åäÿð. Ñÿíÿ áó øàùëûüû áÿõø åäÿí êèìñÿ Âåðìèøäèð öðÿéèí íÿ èñòÿìèøñÿ. Øàùëûã åò, âåðèëìèø ñÿíÿ þëêÿëÿð, Êþìÿê îë, õàëãëàðà ÿäàëÿò ýþñòÿð. ×èáèí ãàíàäûíû ãûðìàñûí òÿðëàí, Ôèë äÿ ãàðûøãàéà âåðìÿñèí çèéàí. Àëëàùà ìèí øöêöð, ìèí øöêöð, ÿëáÿò, Øàùäà éàçäûüûìäàí ÷îõäóð ÿäàëÿò. Øàùäàí áèð äèëÿéèì âàð ìÿíèì, àíúàã, Ìÿíèì äàñòàíûìà íÿçÿð ñàëàðàã, Ñþíöê áèð ÿôñàíÿ âåðÿðñÿ àðòûã, Öñòöíÿ íÿ êþëýÿ ñàëñûí, íÿ èøûã. Ðàñò ýÿëñÿ äàëüàëû èíúÿ, ýþâùÿðÿ, Áàøûìû óúàëòñûí óúà ýþéëÿðÿ. Áó “Øÿðÿôíàìÿ”äÿ äöíéà ñèððèíäÿí ×îõ õÿçíÿ à÷àðû ýèçëÿòìèøÿì ìÿí. Ùÿð êèìèí ÿëèíäÿ îëñà áó à÷àð, Áèð ÷îõ õÿçèíÿëÿð, òèëñèìëÿð à÷àð. Î ýèçëè õÿçíÿíè à÷à áèëìÿñÿ, Âåðÿð ãûçûë à÷àð øÿíëèê î øÿõñÿ77. Áèëèðñÿí, áó éàðûì éîíóëìóø ýþâùÿð, Ãîéíóíäà ýèçëÿòìèø íÿ õÿçèíÿëÿð? Áó ýþâùÿð éîíìàüûì ñÿíèíëÿ øÿíäèð, Àôÿðèí äåìÿéèì ñÿíÿ ñÿíäÿíäèð. Àüûë êè, ýþéëÿðè åíäèðÿð éåðÿ, Àôÿðèí ñþéëÿð áó àôÿðèíëÿðÿ. Øàùäàí àëûíìûøäûð áåëÿ áèð ÿìð: “Àäûìà áèð íàõûø áàüëà, åé øàèð!” Øàùûí ñþçëÿðèíäÿí èëùàì àëàðàã, Àüûëà, øöóðà áÿðê ñàðûëàðàã, Âóðóì áó ýÿëèíÿ åëÿ éàðàøûã, Øàùûí ìÿúëèñèíè áöðöñöí èøûã! Îíà áó øóõ ýÿëèí îëñóí áèð êÿíèç, Ìÿúëèñäÿ, äöíéàäà òóòóëñóí ÿçèç. Äöíéàíû ïàðëàäàí ÷ûðàã íÿ ãÿäÿð Éàõûíû, óçàüû íóðèëÿ áÿçÿð. 52

Äöíéàíû ïàðëàòñûí øàùûí ýöë áàüû, Ýöíäöç ìÿøÿë îëñóí, ýåúÿ ÷ûðàüû. Àüçû ãàðüà êèìè úûðûëñûí ýÿðÿê, Éàíñûí äöøìÿí äèëè ÷ûðàã äèëèòÿê. Óúà äþâëÿò êèìè ãîíñóí åéâàíà, Íèçàìè àôÿðèí îõóñóí ñàíà. ÄÀÑÒÀÍÛÍ ÕÖËÀÑßÑÈ Âß ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÚÀÙÀÍÝÈÐËÈÊ ÒÀÐÈÕÈ Ñàãè, ýÿë ðóùóìó øÿíëÿäÿí ìåé âåð! Õóìàðû àòìàüà ñÿùÿðêÿí ùåé âåð! Áó ñÿùÿð øÿðàáû êþâñÿðÿ äÿéÿð, Ùàëàëäûð è÷ñÿì î ìÿùøÿðÿ ãÿäÿð. Éàõøûéëà, éàìàíëà äîëìóø ðóçèýàð, Î éàõøû-éàìàíäàí áîéíóíäà ÷îõ âàð. Ùÿð ýåúÿ, ýöíäöç áó íèëèýóí ïÿðäÿ, Ìèí ôèòíÿ, ìèí îéóí à÷àð ùÿð éåðäÿ. Ìÿíäÿí äÿ áèð îéóí áàø âåðñÿ, èíàí, Îíó äà äîüóðìóø áó êþùíÿ äþâðàí. Õÿéàëòÿê èíúÿëäèì ÷ÿðõ ùèéëÿñèíäÿí, Íåúÿ îéíàìàéûì õÿéàë èëÿ ìÿí? Èñòÿéèì: ïÿðäÿíè áöòöí áîøàëòìàã, Áèð úàäó õÿéàëû èøëÿòìÿê, àíúàã. Áèð õÿéàë éàðàäûì áó íàõûøäàí ìÿí, Ýÿëìÿñèí úàäóýÿð, úàíáàç ÿëèíäÿí. Ìÿí åëÿ áàøëàäûì áó øóõ äàñòàíû, Úîøäóðàð ñàçûìûí ñÿñè äöíéàíû. ßí äîüðó ñþçëÿð êè, îéàäûð ìàðàã, Òàðèõäÿí îíëàðû áèð-áèð àëàðàã Äöçäöì äàñòàíûìà, ÿñÿð éàðàòäûì, Àüëà ñûüìàéàíû áöñáöòöí àòäûì. Ñå÷äèì ùÿð äöçöìäÿí áèð èíúè, ýþâùÿð, Âóðäóì áó ýÿðäÿéÿ éàðàøûã çèâÿð. Áÿðê òÿìÿë öñòöíäÿ ãóðäóì áèð áèíà 53

Êè, çèéàí äÿéìÿñèí äèâàðëàðûíà. Òÿãäèìè, òÿõèðè òóòìàéûí íþãñàí, Íþãñàíà ìÿúáóðäóð ùÿð òàðèõ éàçàí. Áó ×èí èïÿéèíèí íàõûø åâèíäÿ, Ìàíèíèí ôûð÷àñû äöøìöøäöð áÿíäÿ78. Äàñòàíû äöçÿðêÿí ôèêðèì à÷ûãäû, Ñþç ñÿëèñ îëñà äà, éîë äîëàøûãäû. Èñêÿíäÿð ùàããûíäà ùå÷ áèð ÿñÿðäÿ Ìÿëóìàò ýþðìÿäèì éûüúàì áèð éåðäÿ. Ñþçëÿðëÿ äîëìóøäóð õÿçèíÿ è÷è, Àíúàã ùÿð íöñõÿ áèð äàüûíûã èíúè. Ùÿð êþùíÿ íöñõÿäÿí ÿñàñ àëàðàã, Îíó þç øåèðèìëÿ áÿçÿäèì, àíúàã. ßí ãÿäèì òàðèõè ÿñÿðëÿðäÿí ìÿí, Éÿùóäè, íÿñðàíè, ïÿùëÿâèëÿðäÿí ßí èíúÿ ñþçëÿðè ÿëèìÿ ñàëäûì, Ãàáûüû àòàðàã, ìÿüçèíè àëäûì. Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿí éûüäûì ÷îõ ñþçëÿð, Áóíëàðäàí äöçöëäö éàçäûüûì ÿñÿð. Ñàéäûüûì äèëëÿðè ÿòðàôëû áèëÿí, Ñàõëàð þç äèëèíè ìÿíÿ òþùìÿòäÿí. Ùàíñû áèð ïÿðäÿäÿ äîüðó ñþç ýþðäöì, Î ñþçöí òåëèíè øåèðèìëÿ ùþðäöì. Áó èøäÿ ùÿãèãÿò àðàñàí áèð àç, Íÿçìäÿ ùÿãèãÿò àðàìàã îëìàç. Øåèðèìäÿí àòñàéäûì áÿçÿêëè äîíó, Àçàúûã çÿùìÿòëÿ éàçñàéäûì îíó, Áó áþéöê ôàòåùèí ñÿðýöçÿøòèíäÿí Áèð âÿðÿã éàçìàãëà áèòèðÿðäèì ìÿí. Äóíéàíû äîëàøàí áþéöê Èñêÿíäÿð, Éîðóëìàã áèëìÿäÿí åäèðäè ñÿôÿð. Äöíéàíû äîëàøûá äþðä éàíû ýÿçäè, Áèëìÿäèéè ìöëêö ôÿòù åéëÿìÿçäè. Ùàíñû áèð äþâëÿòÿ âåðäè íÿùàéÿò, Êÿéàí àäÿòèíÿ ýþñòÿðäè ùþðìÿò. Éàëíûç çÿðäöøòëöéö ãÿáóë åòìÿìèø, Áàøãà àäÿòëÿðÿ åòäè ïÿðÿñòèø 54

Äöíéàäà èëê ÿââÿë î çèíÿò ãóðäó, Éóíàíäà ñèêêÿíè ãûçûëäàí âóðäó. Èñêÿíäÿð ÿìðèëÿ âåðìèø ùÿð çÿðýÿð, Ãûçûëûí ñóéóéëà ýöìöøÿ çèâÿð. Ôàðñúàäàí ùÿð ÿñÿð êå÷ìèø ÿëèíÿ, Òÿðúöìÿ åòäèðìèø éóíàí äèëèíÿ. Ãàïûäà ö÷ íþâáÿò òÿáèë âóðäóðìàã Èñêÿíäÿð äþâðöíäÿí ãàëìûøäûð àíúàã. Óëäóç ýöçýöñöéëÿ î áþéöê ãåéñÿð Ãàðàíëûã è÷èíäÿí ÷ûõàðäû ýþâùÿð79. Ñèëäè øóðèøëÿðè êþùíÿ äöíéàäàí, Òàõò àëäû, òàú àëäû ãîúà Äàðàäàí. Ùèíäèí ñþâäàñûíû, ðóñ ñÿôðàñûíû Ñèëÿðÿê ïàðëàòäû øÿí äöíéàñûíû. Ðÿéè áèð ýöçýöäöð ÷èíëèëÿð ö÷öí, Îäóð Êåéõîñðîâóí òàõòûíà öñòöí. Þìðöíäÿí êå÷èðêÿí òàì èéèðìè èë Øàùëûüà óúàäàí âóðäóðäó òÿáèë. Èéèðìè éåääèéÿ ÷àòûíúà éàøû Ïåéüÿìáÿð îëàðàã, óúàëäû áàøû. Èñêÿíäÿð î ýöí êè ïåðüÿìáÿð îëäó, Îíóí òàðèõèíÿ íàõûø âóðóëäó. Äèíÿ éîë ýþñòÿðÿí áèð ùèêìÿò îëäó, Äöíéàäà ìöáàðÿê áèð äþâëÿò îëäó. Äèí ö÷öí åòäè ÷îõ äÿëèëëÿð èúàä, Áó äöíéà öçöíö åéëÿäè àáàä. Äöíéàíû ýÿçÿðêÿí äþíäö ùÿð éàíà, Åëÿäè ÷îõ áþéöê øÿùÿðëÿð áèíà. Ùèíääÿí áàøëàéàðàã Éóíàíà ãÿäÿð Ùÿð éåðäÿ òèêäèðäè áþéöê øÿùÿðëÿð. Ñÿìÿðãÿíä øÿùðèíÿ î âåðäè çèâÿð, Úÿíäè äÿ òèêäèðìèø áþéöê Èñêÿíäÿð. Ùÿðè äÿ éàäèýàð ãàëìûøäûð îíäàí, Âàðìûäûð áåëÿ áèð ìÿìëÿêÿò ãóðàí? Äÿðáÿíäè äåéèðëÿð Èñêÿíäÿð ãóðäó, ßãëèéëÿ î øÿùðÿ áþéöê ñÿä âóðäó. Áóëãàð øÿùðèíè î åòäè áÿðãÿðàð, 55

Î øÿùðèí àäûäûð ÿñëèíäÿ Áöí-ãàð80. Áàüëàéûá äàüëàðû áèðè-áèðèíÿ, Éÿúóú ùàñàðûíû î ÷ÿêäè éåíÿ. ×îõ áèíà ñàëìûøäûð áóíëàðäàí áàøãà, Îíëàðû ñàéìàãëà ÷àòìàç êè, áàøà. Ïàê îëàí î âöúóä, óëó òàúèäàð Éåðëÿðè òÿãñèìÿ âåðèíúÿ ãÿðàð, Äöíéàéà ýÿëìÿäÿí ÿââÿë õà÷ïÿðÿñò, ×ÿêäè áó äöíéàäà õà÷ êèìè áèð õÿòò81. Ùÿìèí áó äþðäáóúàã ÿòëÿñè õÿòëÿ, Ùÿíäÿñè þë÷öíö êå÷èðäè ÿëÿ82. Äþðä áóúàã öñòöíÿ áèð äÿ àðòûðäû, Áó äîããóç ôÿëÿéÿ, áåø íþâáÿò âóðäó83. Áèð ìûõû óçàíìûø Øèìàëè ãöòáÿ, Áèð êþêö óçàíûá ýåòìèø Úÿíóáÿ. Èïèíèí áèð óúó Ìÿøðèãÿ ÷àòìûø, Î áèðè Ìÿüðèáÿ ãîë-ãàíàä àòìûø. Äöíéàäà áó åíäÿ, óçóíäà áþéëÿ, Óúà áèð áàðèýàù êèìäÿ âàð, ñþéëÿ. Î ýöí êè èñòÿäè ýÿçñèí äöíéàíû, Þë÷ìÿéÿ áàøëàäû ÿââÿë ùÿð éàíû. Ùÿð áèð ìÿñàùÿòäÿí, ìÿðùÿëÿëÿðäÿí Ãàëìàäû áèð ãàðûø éåð þë÷öëìÿéÿí. Áó èøäÿ ùåñàáñûç éåðþë÷ÿí âàðäû, Éöçëÿðúÿ êàòèáëÿð þë÷öá éàçàðäû. Óçóí èïëÿð èëÿ þë÷öëäö ÷þëëÿð, Ùåñàáà àëûíäû áöòöí ìÿíçèëëÿð. Àëäûüû ãóðóäà î ñàðàé ãóðäó, Ìÿíçèë-ìÿíçèë éîëó þë÷öéÿ âóðäó. Ìàâè äÿíèçäÿí äÿ åäÿðêÿí ñÿôÿð, Îíó äà þë÷öéÿ âóðäó Èñêÿíäÿð. Äÿíèçäÿ éîë þë÷ÿí èêè ýÿìè âàð, Óçóí áèð èï èëÿ áàüëàíìûø îíëàð. Áèðèñè éåðèíäÿ ñàëàðäû ëÿíýÿð, Î áèðè èï áîéó èðÿëè ýåäÿð. Ñîíðà éîë ýåäÿíÿ ëÿíýÿð ñàëàðàã Ëÿíýÿðëè ýÿìèéÿ òàõàðäû àéàã. 56

Ýàù îíó, ýàù áóíó áåëÿ ñöðöðäö, Ãîðõìàäàí äÿíèçè éàðûá þë÷öðäö. Áåëÿ áèð éîë èëÿ áó ìöùÿíäèñëÿð Þë÷öðäö ñàùèëäÿí ñàùèëÿ ãÿäÿð Äöíéàäàí êÿäÿðè øàù ñèëÿ-ñèëÿ Þë÷öéÿ àëäû áó ùÿíäÿñÿ èëÿ. Éåðëÿðè, éîëëàðû áó Èñêÿíäÿðèí Þç òÿäáèð þë÷öñö åòìèøäèð òÿéèí. Î, ðöáè-ìÿñêóíó åòäè àøèêàð84, Éîõñà áó éåðëÿðÿ áàøãà êèì ÷àòàð? Èñêÿíäÿð ùÿð éåðÿ àòûíû ÷àïäû, Î éåðëÿð øÿíëÿíäè, ñÿàäÿò òàïäû. Äàüëàðà, ÷þëëÿðÿ òàïäû ìèí ÷àðÿ, Þëöìöí ÿëèíäÿ ãàëäû áè÷àðÿ. Òàðèõäÿ íÿ âàðñà Èñêÿíäÿð øàùäàí, — Éàëíûç áóíëàð îëäó èøÿ éàðàéàí. Àðòûã ìÿí íÿ éàçñàì áó øÿí äàñòàíäà, Àç-÷îõ, àðòûã-ÿñêèê îëàúàã îíäà. Ùÿð òàðèõ øåèð èëÿ àëñà éàðàøûã, Øöáùÿñèç, îëàúàã áèð àç äîëàøûã. ×öíêè èíúÿëèêäèð èøèì, ñÿíÿòèì, Ùàãëûéàì, áó èøäÿ ÷ûõñà ãÿëÿòèì. Äîüðó ýþðìÿäèéèì ñþçëÿðäÿí ãà÷äûì, Îíäàí öç ÷åâèðèá áàøãà éîë à÷äûì. Äöçäöì áó òàðèõäÿí åëÿ áèð äàñòàí, Êþíëöíäÿ áèð ñåâèíú äóéñóí îõóéàí. ×îõ èíúÿëèê ýÿçñÿí, àõòàðñàí, éÿíè Éàëàíà àïàðàð ñþçöí éöéÿíè. Éàçäûüûì ñþçëÿðÿ âåðìÿñÿì çèâÿð, Éåíèëèê âåðìÿç î êþùíÿ íÿüìÿëÿð Ãÿëÿìÿ ýÿðÿêäèð åëÿ ñþç àëìàã, Øöóðäàí, àüûëäàí îëìàñàí óçàã. Ïàðëàã èíúè êèìè äöçöëÿí ñþçëÿð Àüûëà ñûüìàçñà éàëàíà áÿíçÿð. Äîüðóéà àçàúûã áÿíçÿéÿí éàëàí Éàõøûäûð éàëàíà áÿíçÿð äîüðóäàí. Íèçàìè, éóáàíìà, éîëäàøëàð ýåòäè, 57

Ñÿí ãàëäûí, ãÿì ãàëäû, ñèðäàøëàð ýåòäè. Éåääè þëêÿ øàùû — ýåòäè Èñêÿíäÿð, Èñêÿíäÿð ãàëìàäû, ãàëìàç áèð íÿôÿð. Áó ÷àéûí áàøûíäà òÿê è÷ìÿ øÿðàá, Êþùíÿ äîñòëàðûíû ñÿí àõòàðûá òàï. Ýÿëñÿëÿð, íóø îëñóí, ÿëäÿ ãÿäÿù òóò, Íèçàìè, éîõñà áó ùåñàáû óíóò. ÁÓ ßÑßÐÈÍ ÉÀÇÛËÌÀÑÛÍÛÍ ÑßÁßÁÈ À÷ äåùãàí êöïöíö, ñÿí åé ñàãè, äóð, Áàäÿìÿ øÿêÿðäÿí øèðèí ìåé äîëäóð. Âåðìÿ î ìåéäÿí êè, äèí åòìèø ùàðàì, Áèð ìåé âåð êè, îíäàí äèí îëìóø òàìàì. Åé áàüáàí, øÿíëèê ãóð, ãÿì-ãöññÿäÿí ãà÷, Áàüûíà ýöë ýÿëäè, äóð ãàïûíû à÷. Íèçàìè øÿùÿðäÿí ýÿëìèøäèð áàüà, Èïÿêäÿí áÿçÿê âóð áîñòàíà, òàüà. Áÿíþâøÿ çöëôöíäÿí áöêöìëÿðè àò, Î ñÿðõîø íÿðýèçè éóõóäàí îéàò. Ãþí÷ÿíèí äîäàüû ùÿëÿ ñöä ãîõóð, Ãûçûëýöë àüçûíäàí îíà ÿòèð âóð. Ãîé ñÿðâèí ãàìÿòè ýþéÿ éöêñÿëñèí, Ãóìðóéà õÿáÿð âåð, áàùàðäûð, ýÿëñèí. Ìöæäÿ âåð, íÿüìÿéÿ áàøëàñûí áöëáöë, Áåøèéèíäÿ ýÿëäè ìåéõàíÿéÿ ýöë. Ñóëà ÷þë-÷ÿìÿíè, ó÷ñóí òîç, ãóáàð, Ëàúèâÿðä ðÿíýèíè éóäóãúà ïàðëàð. Ëàëÿíèí ãÿëáèíäÿ úîøàí ãàí àðòûð, Òîðïàãëà þðò îíó, ãàíûíû éàòûð. Íÿñòÿðÿí ñà÷ûíäàí àü òöêëÿðè àò, Áèäìèøê êþëýÿñèëÿ òåëèíè ãàðàëò. Ýöëíàð äîäàüûíû áóëàøäûð ìåéÿ, Õåéðè ýöë òîðïàüû çÿðëÿ áÿçÿéÿ. Ñÿìÿíÿ ñàëàì âåð ÿðüÿâàí ýöëäÿí, Ñóâàð áàü-÷ÿìÿíè, úàíëàíñûí ýóëøÿí. 58

Î êþðïÿ ýöëëÿðÿ ýþñòÿð ìÿùÿááÿò, Íàçûíû ÷ÿêÿðÿê åéëÿìÿ ãÿôëÿò. Ìÿí êèìè ñàþâäàñû àøûá-äàøàíäàí, Ñàëàì âåð ýöëçàðà ýèðäèéèí çàìàí. Ùàâà ÷îõ èëûãäûð, ýþçÿëäèð áîñòàí, Äîñòëàðûí ãÿëáè äÿ õîøëàíûð áóíäàí. Âåðìèøäèð àüàúëàð áàüà éöç áÿçÿê, Ïàðëàã áèð ÷ûðàãäûð ùÿð ýöë, ùÿð ÷è÷ÿê, Åé áàüáàí, õÿáÿð âåð î ñóñàí ãóøà: Þòÿðÿê áàøëàñûí éåíè ó÷óøà. Áàùàðäûð, áèð äàùà íàëÿ åòñèí ÷ÿíý, Ýÿòèðñèí ãÿëáèìè ðÿãñÿ î àùÿíý. Î äèëáÿð çöëôöíäÿí áèð çÿíúèð éàðàò, Çÿíúèðè éåíèäÿí, ýÿë, áîéíóìà àò. Ýþçÿë äÿñòÿëÿð òóò éàøûë ðåéùàíäàí, Ñà÷ ñÿðâèí áàøûíà, øÿíëÿíñèí ùÿð àí. Áàùàð ÷è÷ÿéèíäÿí äàüûò àðõëàðà. Ýöìöøÿ áÿíçÿéèð àü ÷è÷ÿêïàðà. Ùÿð ýþëöí, ÷åøìÿíèí ÿòÿêëÿðèíÿ Ñöñÿíäÿí èïÿê áèð õàë÷à ñàë éåíÿ... Øàùàíÿ ìÿúëèñäÿ ñÿí, åé ñàãè, äóð, Øàùàíÿ áèð ìåéëÿ áàäÿìè äîëäóð. Äóð, ñàãè, àëûøäûì øÿðàá è÷ìÿéÿ, Àòÿøäÿí éàíûðàì, âåð áó òÿøíÿéÿ. Î êþùíÿ äîñòëàðû éàä åäèì áó ýöí, Ãàëìàìûø áèð íÿôÿð, êþ÷ìöøäöð áöòöí. Áó äþâðàí äà ýåäÿð, ãàëìàç î áèçÿ, Ýÿëÿíëÿð è÷ÿðëÿð õàòèðÿìèçÿ. Áîñòàíûí áåëÿ áèð ýþçÿë ÷àüûíäà Îòóðäóì óúà áèð ñÿðâ àéàüûíäà. ×èíàð êþëýÿñèíäÿí, ýöë ãîõóñóíäàí, Èëùàì àëäû áöëáöë, áàøëàäû äàñòàí. Áèð ýÿëèí ýöë ö÷öí ñàëëàíäû áàüà, Ýöë öçö áÿíçÿðäè èøûã — ÷ûðàüà. Ñà÷ëàðû òþêöëìöø òîïóüà ãÿäÿð, Öçö ýöë ñÿïÿðäè, äîäàüû øÿêÿð. Øåùëè ýöë öçöíäÿí êàì âåðäè ìÿíÿ, 59

È÷è ìåéëÿ äîëó úàì âåðäè ìÿíÿ. Äåäè: “Àë, ãÿëáèíäÿ íÿ âàðñà óíóò, Ïàäèøàù åøãèíÿ ÿëäÿ ãÿäÿù òóò”. Îòóðäóì ñûíàíìûø êÿñëÿðëÿ ùÿð àí, Áþéóêëÿð àäûíäàí éàçäûì áèð äàñòàí. Áåéíèìèí, ãàíûìûí ÷åøìÿëÿðèíäÿí, Áó ãÿäÿð èíúÿ ñþç ñûõûá ñöçäöì ìÿí. Äîéìàäûì, èëùàìûì éåíÿ äÿ ãàéíàð, Ãûëûíúûì êÿñêèíäèð, ùÿëÿ ýöúöì âàð. Íÿ ãÿäÿð äÿéÿðëè õÿçèíÿ ãóðäóì, Ùÿð áèðèíäÿ éåíè íöêòÿëÿð âóðäóì. Éîðóëìàã áèëìÿäÿí ýöíäöç âÿ ýåúÿ “Ìÿõçÿíöë ÿñðàð”û éàçäûì ÿââÿëúÿ. Èíúÿëèê, øèðèíëèê éûüàðàã îíäàí, “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”÷èí äöçäöì áèð äàñòàí. Ñîíðà áàøãà éåðäÿ ÷àäûðû âóðäóì, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”óí åøãèíè ãóðäóì. Áèòèðäèì äàñòàíû, áèð íÿøÿ òàïäûì, Àòûìû “Ùÿôò ïåéêÿð” öñòöíÿ ÷àïäûì. Èíäè ñþç ìöëêöíäÿ áöñàò ãóðàðàì, Èñêÿíäÿð äþâðöíäÿí òÿáèë âóðàðàì. Éàçàðàì ìÿí îíóí øàí-øþâêÿòèíäÿí, Òàõòûíûí, òàúûíûí ÿçÿìÿòèíäÿí. Þëöá-ýåòìèøñÿ äÿ, äèðèëäèì îíó, Âåðèì àõòàðäûüû ùÿéàò ñóéóíó. Èñêÿíäÿð áèð áþéöê éîë òÿãèá åòäè, Äèðèëèê ñóéóíóí äàëûíúà ýåòäè. ßáÿäè ãàëìàã÷ûí ùÿéàò ñóéóíäàí, ×îõ ýÿçäè, äîëàøäû ùå÷ éîðóëìàäàí. Äèðèëèê ñóéóíóí îëìàäû ñîíó, Àíúàã èíäè òàïäû ùÿéàò ñóéóíó85. Ñþçëÿð ïàäøàùûíûí áèð ìÿñÿëè âàð: Íÿ ýþçÿë ñþéëÿìèø: “Àõòàðàí òàïàð”. Íèçàìè, è÷ÿðêÿí ìåé Èñêÿíäÿðëÿ, Áÿõòèéàð îëìàã÷ûí ÿäÿáè ýþçëÿ! Õûçûð áó ñöôðÿíäÿ îëìóø ùÿìñöôðÿí, Éåòìèø éåääè ñóäà àüçûíû éó ñÿí!86 60

ÄÀÑÒÀÍÛÍ ÁÀØËÀÍÜÛÚÛ Ñàãè, äóð, ýÿòèð î ùÿéàò ñóéóíó! Èñêÿíäÿð øþâêÿòëè øàùà âåð îíó. Øàùûí äþâëÿòèíè þïñöí î áàäÿí, Îäóð Èñêÿíäÿðèí èðñèíè éåéÿí. Øàùíàìÿ éàçàíëàð ñà÷àðàã áèëèê, Âåðìèø ñþç íÿçìèíÿ áåëÿ éåíèëèê: Éóíàí þëêÿñèíèí ïàäøàùëàðûíäàí Âàðäû áèð ýÿíú äþâëÿò, áþéöê ùþêìöðàí, Øþùðÿòëè øàù èäè, àäû Ôåéëÿãóñ, Èòàÿò åäÿðäè îíà ðóì âÿ ðóñ. Éóíàíûñòàí èäè îíóí ìÿñêÿíè, Ìàêåäîíèéàéäû äîüìà âÿòÿíè. Ãàíóíëàð ãîéàðäû éåíè âÿ ïàðëàã, Óëó áàáàñûéäû Åéñ èáí-Èñùàã. ßäàëÿò î ãÿäÿð éàõûíìûø îíà, Ãóðäëàðû áàüëàðìûø ãîéóí áóäóíà. Çöëìöí áîüàçûíû åëÿ ñûõìûøäû, Äàðà ùÿñÿäèíäÿí ðÿãèá ÷ûõìûøäû. Öñòöí îëìàã ö÷öí ãûëûíúû, òàúû, Áèð åë÷è ýþíäÿðäè, àëñûí õÿðàúû. Àüûë ñàùèáèéäè ðóìëó ùþêìöðàí, Õÿðàúû ýþíäÿðäè, îëìàäû äöøìàí. Òàëåéè éàð îëàí ìÿñóä êèìñÿéÿ Êèì úÿñàðÿò åäÿð, äöøìÿíÿì äåéÿ? Áÿõøèøëÿð ýþíäÿðäè áþéöê äÿðáàðà, Äöøìÿíëèê éîëóíäàí ÿë ÷ÿêäè Äàðà. Ðóì øàùû îëäó áó áÿõøèøäÿí ÷îõ øÿí, Ìóìóíó ãîðóäó éàíàð àòÿøäÿí87. Èñêÿíäÿð áàøëàðêÿí ôÿòùÿ ùÿð éåðè, Äþíäö áèðäÿí-áèðÿ ÷ÿðõèí èøëÿðè. Äàðàéà íÿ äþâëÿò ãîéäó, íÿ äþâðàí, Ñöíýöñö êå÷èðäè ÷àõìàã äàøûíäàí. Áó äàñòàí ùàããûíäà ðÿâàéÿò ÷îõäóð, Ùÿð êÿñè äèíëÿðÿì, èíàäûì éîõäóð. 61

Áåëÿ íÿãë åäèð áó âÿãÿíè ðóìëàð: Áèð ãàäûí âàð èìèø ÷îõ éîõñóë, äèíäàð, Èêèúàíëû èäè, òàïìàäû ÷àðÿ, Éóðäóíäàí, ÿðèíäÿí äöøäö àâàðÿ. Äîüìàüûí çàìàíû éåòèøäè, àðòûã, Êÿñäè òàãÿòèíè èêèúàíëûëûã. Äîüàðêÿí úàí âåðäè áèð õÿðàáÿäÿ, Þëöðêÿí êþðïÿíè àíäû éåíÿ äÿ: “Ìÿíäÿí ñîíðà ñÿíè êèì áÿñëÿéÿúÿê? Ùàíñû áèð úàíàâàð ñÿíè éåéÿúÿê?” Î çÿíí åòìÿéèðäè êè, Ïÿðâÿðäèýàð, Áèð çàìàí åäÿúÿê îíó òàúèäàð. Íÿ ãÿäÿð õÿçèíÿ ýöëÿúÿê îíà, Èãáàë ãîíàúàãäûð øÿí ãóúàüûíà. Ùÿñðÿòëÿð è÷èíäÿ ãàäûí âåðäè úàí, Êþìÿêñèç óøàüà éàð îëäó éÿçäàí. Øöóðëà, ùöíÿðëÿ èøëÿòäè ãàôà, Äöíéàíû ôÿòù åòäè î Ãàôäàí-Ãàôà. Ôåéëÿãóñ ÷ûõàðêÿí îâ ö÷öí äöçÿ, Ãàäûí þëÿí éåðëÿ ýÿëäè öç-öçÿ. Ýþðäö áèð ãàäûíäûð éóðäñóç-éóâàñûç, Áàøûíûí öñòöíäÿ áèð êþðïÿ éàëãûç. Ñîðóð áàðìàüûíû î êþðïÿ óøàã, Àíà ùÿñðÿòèéëÿ äèøëÿéèð áàðìàã. Íþêÿðëÿðÿ ÿìð âåðäè òàúèäàð, Ãàäûíûí äÿôíèíÿ ìÿøüóë îëäóëàð. Êèìñÿñèç êþðïÿíè ýþòöðäö éîëäàí, Äàëäû áó ùåéðÿòëè èøÿ áèð çàìàí, Áþéöòäö, áÿñëÿäè, âåðäè òÿðáèéÿ, Âÿëèÿùä åéëÿäè, “Îüëóìäóð” äåéÿ. Çÿðäöøòèëÿðäÿ âàð áàøãà ðÿâàéÿò, Âåðèð Èñêÿíäÿðè Äàðàéà íèñáÿò. Âóðäóì òàðèõëÿðè ìÿí áèð-áèðèíÿ, Áàõäûì Ôèðäîâñèíèí þç ÿñÿðèíÿ. Ùÿð èêè ðÿâàéÿò ìÿíúÿ ïîçóãäóð, Óéäóðìà ñþçëÿðäèð, ùÿãèãÿò éîõäóð. Äîüðóñó áóäóð êè, áèëèð ùÿð äèéàð, 62

Ôåéëÿãóñ îüëóäóð áþéöê òàúèäàð, Áóíëàðäà ùÿãèãÿò ýþðìÿäèì áèð àç, Òàðèõ÷è áóíëàðû ãÿëÿìÿ àëìàç. ßí éàõøû áèð ãîúà ðÿâàéÿò åäèð, Î êþùíÿ øàùëàðäàí ùåêàéÿò åäèð: Ôåéëÿãóñ ãÿñðèíäÿ áèð ýþçÿë âàðìûø, Áÿçÿêëè ýÿëèíòÿê àçàä éàøàðìûø. Áàõûøû úàí àëàí, ãàìÿòè áöëÿíä, Ãàøëàðû êàìàíäû, ñà÷ëàðû êÿìÿíä. Ñàíêè áèð ñÿðâ èìèø, éåòèðìèø ÷ÿìÿí, Òåëëÿðè áÿíþâøÿ, ÷þùðÿñû ñÿìÿí, Úàìàëû ïàðëàã áèð Ýöíÿøäÿí òÿìèç, Î ñöçýöí ýþçëÿðè ãÿìçÿëè íÿðýèç! Ãûâûðúûã ñà÷ëàðû ãàðà áèð ÿíáÿð, Ñàðàé áó äèëáÿðëÿ îëìóø ìöÿòòÿð. Ðóì øàùû âóðóëìóø àéöçëö ãûçà, Äèëèíèí ÿçáÿðè ïàðëàã óëäóçà. Áèð ýåúÿ áàüðûíà áàñäû ùþêìöðàí, Øàùûí õóðìàñûíäàí áàð âåðäè ôèäàí. Íåéñàí áóëóäóíäàí ñÿäÿô òóòäó áàð, ßí ïàðëàã áèð èíúè îëäó àøèêàð. Êå÷äè áó âÿãÿäÿí äîããóç àé, àíúàã, Àíàíûí áÿòíèíäÿ òÿðïÿíäè óøàã. Ïàäøàù ÿìð åòäè êè, ìöíÿúúèìëÿð Áàõûá óëäóçëàðà âåðñèíëÿð õÿáÿð. Áèð õÿáÿð âåðñèíëÿð áó ýèçëè èøäÿí, Ðàùàòëûã âåðñèíëÿð áó òÿðïÿíèøäÿí. Áèëèêëè ìöíÿúúèì áàøëàäû èøÿ, Áàõäûëàð ôÿëÿêäÿ îëàí ýÿðäèøÿ. Ýþéëÿðè ñåéð ö÷öí ìÿúëèñ äöçÿëòäè, Óëäóç òÿðÿçèñè îðòàéà ýÿëäè, Òàëåéè ýþðöíäö ßñÿä áöðúöíäÿí88, Äöøìÿíëÿð êîð îëäó îíóí ýöúöíäÿí. Ýöíÿø éàõûíëàøäû î ýöí Ùÿìÿëÿ, Ýåäèðäè åëìäÿí ÷àòñûí ÿìÿëÿ89. Öòàðèä âÿ Úîâçà ãîíìóø áèð éåðÿ, Ñîâðäà ìÿñêÿí åòìèø Àé èëÿ Çþùðÿ. 63

Ãþâñè äÿ Ìöøòÿðè áÿçÿìèø ýþçÿë, Ìèçàíûí áöðúöíäÿ îéíàðäû Çóùÿë. Àëòûíúû õàíÿíè òóòìóøäó Áÿùðàì, Õèäìÿò ýþñòÿðìÿéÿ îëìóøäó ãóëàì. Òàëåéè ýþðöíäö íóðäàí äà ïàðëàã, Íÿ äåéèì, î éàìàí ýþçëÿðäÿí èðàã. Áåëÿ õîø ôàë èëÿ äöíéàéà ýÿëäè, Î áàüäà áåëÿ áèð ôèäàí éöêñÿëäè. Òÿãâèìäÿí áÿõòèíè òÿéèí åòäèëÿð, Ãîéóëäó óøàüûí àäû Èñêÿíäÿð. Áó éåääè öëêÿðäÿí îëäó àøèêàð, À÷àðû âåðÿúÿê îíà ðóçèýàð. Ìöíÿúúèì òàëåäÿí âåðèíúÿ õÿáÿð, Ôåéëÿãóñ øöêð åòäè, ñèëèíäè êÿäÿð. Áÿõòèéàð ÷îúóüà åòäè ìÿùÿááÿò, Òàõòûíà îòóðäó, ïàéëàäû õÿëÿò. Àðòûã éîë âåðìÿäè ãÿìÿ, êÿäÿðÿ, Úàâàùèð ïàéëàäû èñòÿéÿíëÿðÿ. Î ìöøê ÿòèðëèíèí ýöëÿíäÿ áàõòû, Ìåéè äÿ, ìöøêö äÿ ñåëòÿê àõûòäû. Î ñÿðâèí áóäàüû áÿñëÿíäè íàçëà, Òóðàú òÿê ñÿêÿðÿê ñÿñëÿíäè íàçëà. Ìåéäàí àõòàðûðäû áåøèêäÿ èêÿí, Éÿùÿðÿ àòûëäû þç áåøèéèíäÿí. Äàéÿäÿí èñòÿäè îõ èëÿ êàìàí, Êàüûçû, èïÿéè ùåé àëäû íèøàí. Áþéöäö, þéðÿíäè ãûëûíú âóðìàüû, Ãûçìûø àñëàíëàðà ãàðøû äóðìàüû. Àò ìèíìÿê çþâãöíäÿí ëÿççÿò àëûíúà, Äöøäö øÿùðèéàðëûã, øàùëûã äàëûíúà. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÒßËÈÌ ÀËÌÀÑÛ Åé ñàãè, ðåéùàíäàí ÷ÿêèëìèø ìåé âåð, Úÿííÿòè éàä åòäèì, äóð, ïåéàïåé âåð! Àáàä îëñóí ýÿìèì î áàäÿëÿðäÿí, Úÿííÿòÿ äöøÿðÿì ãÿðã îëñàì äà ìÿí. 64

Íÿ ãÿäÿð ìÿñóääóð øÿí ùÿéàò ãóðàí, Òàìàù ñöôðÿñèíäÿí àç áèð øåé óìàí, Ìàëû îëñà áåëÿ, êèôàéÿò ãÿäÿð, Éåíÿ èø àäàìû ÷àëûøàð, èøëÿð. Íàç-íåìÿò è÷èíäÿ ðàùàòëûã òàïàð, Òÿëÿñìÿç, àòûíû àñòàäàí ÷àïàð. Íÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ïàéëàð ìàëûíû, Íÿ äÿ õÿñèñëèêëÿ ïîçàð ùàëûíû. ×ÿòèíëèê ÷îõ õÿñèñ îëìàãäàí äîüàð, Ãàïûíû ãûðñàíûç ùÿäñèç îäóí âàð. ×îõ éàøà, þìöðäÿí ôàéäàëàí þçöí, ×àëûø þëêÿéÿ äÿ çèéàí äÿéìÿñèí. Òàðèõèí éûüûëìûø òóìàðëûüûíäàí, Êå÷ìèøè áåëÿ íÿãë åäèð áèð äåùãàí: Åëÿ êè, Ôåéëÿãóñ òÿçÿ ýÿëèíòÿê, Âóðäó áó äöíéàíûí ìöëêöíÿ áÿçÿê, Àüûëëû þâëàäëà àòà ôÿõð åäÿð, ×öíêè ìöáàðÿêäèð ñå÷èëìèø ýþâùÿð. Äöíéàäà àòàéà âàðìûäûð, ýåð÷ÿê, Àüûëëû îüóëäàí áàøãà áèð èñòÿê, Îòóðòäó þéðÿíñèí ÿäÿáëÿ ùöíÿð, Ýöíÿø åéëÿð äàøû ãèéìÿòëè ýþâùÿð. Íèãóìàø àëèìäè, áèëèêëÿ äîëó, Àëèìèí îüëóéäó ùÿêèì ßðÿñòó. Òÿëèì èøëÿðèíäÿ ÷ÿêäè ÷îõ ÿìÿê, Ùèêìÿòëÿð þéðÿòäè îíà ñåâÿðÿê. Øàùàíÿ òÿðáèéÿ, ùöíÿð, íÿçàêÿò Àüûëà íóð âåðèð, öðÿéÿ ãöââÿò. Ùÿð ÿãëÿ ñûüûøàí ùöíÿð, áèëèêäÿí, Áèð ìÿíà ÷ûõàðûð ìÿíàíû áèëÿí. Óëäóçëàð áÿçÿéÿí êèìè ýþéëÿðè Áÿçÿäè ïàê îëàí éåíè ýþâùÿðè. ×àòäûðäû îíó ùÿð ýèçëèí áèëèéÿ, Ùàíñû áèð ýÿíú àëìûø áåëÿ òÿðáèéÿ? Øàùçàäÿ èëëÿðëÿ ÷îõ ÷àëûøäû, ÷îõ, Ãóëàüû åëì àëäû, áàøãà ùå÷ íÿ éîõ. Þç àüëû, çÿêàñû îëóíúà ðÿùáÿð, 65

Òàïûðäû ÿí èíúÿ, ìÿíàëû ñþçëÿð. Ùÿð èíúÿ ìÿíàíû åäÿðêÿí áÿéàí, Ñþçëÿðè ñó êèìè îëóðäó ðÿâàí. Ùÿìäÿðñè ßðÿñòó, áèð ãàðäàø äåéÿ, Öðÿêäÿí áàüëûéäû áó øàùçàäÿéÿ. ßðÿñòó àëäûãúà áèëèê àòàäàí, Îíà þéðÿäèðäè ùÿð àí, ùÿð çàìàí. Éÿãèíäè áèëèêëè ùÿêèì óñòàäÿ Òàúèäàð îëàúàã áèð ýöí øàùçàäÿ. Îíóí òÿëèìèíÿ âåðäè ÷îõ äèããÿò, Êèøèíè øàä åäÿð ãîðóíñà ñÿðâÿò. Áÿõòèíè îõóäó ïàðëàã àëíûíäàí, Âåðäè îüëóíà äà îíäàí áèð öíâàí90. Òàëå õèäìÿòèíäÿ äóðàí çàìàíäà, Ñþç ãàøû ìþùðöíö âóðàí çàìàíäà Îüëóíó òàïøûðäû ýÿíú øàùçàäÿéÿ91, Àíä âåðäè, ñþç àëäû: “Ïåéìàí âåð, — äåéÿ, — Ìÿêòÿáäÿí ìåéäàíà ñÿí àò ñöðÿðêÿí, Øàùàíÿ áàøûíû ýþéäÿ ýþðÿðêÿí, Áàøûíû ÿéÿðêÿí êþùíÿ äöíéàíûí, Ùÿð ñÿìòÿ ýåäÿðêÿí ùþêìöí, ôÿðìàíûí, Òàõòûíû òàúûíëà ìÿñóä åäÿðñÿí, Õÿðàú ýþíäÿðÿðëÿð éåääè êèøâÿðäÿí. Äöíéàéà øþâêÿòëÿ âåðÿðñÿí ôÿðìàí, Ïàäèøàù îëàðñàí óçóí áèð çàìàí. Áó äÿðñè, òÿëèìè òóò õàòèðèíäÿ, Ãûçûëà, ýöìöøÿ ÷îõ îëìà áÿíäÿ! Î çàìàí îüëóìäàí ýþòöðìÿ íÿçÿð, Ùàããûìà, ñþçöìÿ áèð ùþðìÿò ýþñòÿð. Îíóíëà åò ÷ÿòèí èøäÿ ìÿøâÿðÿò, Ãûëûíúäàí êÿñêèíäèð ýþçÿë ìÿñëÿùÿò. Ñÿíäÿ äþâëÿò âàðäûð, îíäà äà ùöíÿð, Ùöíÿðëÿ äþâëÿò áèð ÷ÿêèéÿ ýèðÿð. Ùÿð éåðäÿ ùöíÿðÿ âåðèëìèø ãèéìÿò, Î éåðäÿ ýöí-ýöíäÿí óúàëìûø äþâëÿò. Ùÿð éåðäÿ øÿðÿôëè áèð äþâëÿò âàðäûð, Óúàëàð ôèêðèíäÿí óúàëàíëàðäûð. 66

Àéäà þç òàõòûíû ãóðìàã èñòÿéÿí, Ýÿðÿêäèð éöêñÿëñèí áó ïèëëÿëÿðäÿí”. Øàùçàäÿ ñþç âåðäè þç óñòàäûíà: “Ùÿð ÿìðèí ãÿáóëäóð, — ñþéëÿäè îíà, — Òàõòûìëà, òàúûìëà îëñàì ïàäèøàù, ßðÿñòó âÿçèðèì îëàúàã, áèëëàù! Ñþçöíäÿí, ôèêðèíäÿí äþíìÿç Èñêÿíäÿð, Îíóí ùÿð ÿìðèíÿ áàüëàðàì êÿìÿð”. Åëÿ êè, òàëåéè îëäó îíà éàð, Èñêÿíäÿð ñþçöíäÿ ãàëäû áÿðãÿðàð. Óñòàäû áèëèðäè: áèð ýöí áó óøàã, Äöíéà øàùëàðûíà ôÿðìàí éàçàúàã. Áèð øÿêèë ÷ÿêäè î, ùÿíäÿñè ùÿðôäÿí, Ãàëèáè, ìÿüëóáó åòäè ìöÿééÿí. Äåäè: “Àë, áèð ãÿçà öç âåðñÿ ñàíà, Ùÿðôè ñàé, ùÿì äöøìÿí, ùÿì þç àäûíà. Àäûí äàèðÿäÿ ãàëñà ìöçÿôôÿð, ßìèí îë áÿõòèíÿ, ñÿíèíäèð çÿôÿð. Áó ñàéäà öñòöíëöê ýþñòÿðñÿ äöøìàí, Î ãàëèá êèøèäÿí ÷ÿêèí ùÿð çàìàí”. Èñêÿíäÿð ãîúàäàí î øÿêëè àëäû, Áó ôàéäàëû èøäÿí ñåâèíúÿ äàëäû. Éàçàíäà ùÿíäÿñè ùÿðôè Èñêÿíäÿð, Ùÿð çàìàí çÿôÿðäÿí òóòàðäû õÿáÿð. ßãëèéëÿ áÿõòèéàð éàøàðäû ùÿð àí. Îíóí ùÿð åëìèíäÿí ãàéíàðäû ãàçàí. Òÿäáèðëè áèëèúè îëìàãëà éåíÿ Áàø ÿéäè áèëèúè øÿõñèí ôèêðèíÿ. Àëèìëÿð ñþçöíö òóòàðàã ýåòäè, ßãëèéëÿ þçöíö áÿõòèéàð åòäè. Óñòàäûí îüëó äà àëèì áèð êÿñäè, Îíóíëà ùÿì éàøûä, ùÿì äÿ ùÿìäÿðñäè. Øàùçàäÿ äàèìà îíà ìåùðèáàí, Î äà øàùçàäÿäÿí àéðûëìàç áèð àí. ßðÿñòó ðàçûëûã âåðìÿçñÿ èøÿ, Èñêÿíäÿð áèð ãóø äà òàõìàçäû øèøÿ. Î òÿäáèð âåðìÿäÿí òóòìàçäû áèð èø, 67

Ùÿð èøäÿ àëàðäû îíäàí ýþñòÿðèø. Áó ÷àðõûí ïÿðýàðû äþíäö ÷îõ çàìàí, Äöíéà ÷îõ ñåéð åòäè äàüäàí, ñÿùðàäàí, Ôåéëÿãóñ äöíéàíû òÿðê åòäè äàùà, Òàõòûíû òàïøûðäû ýÿíú ïàäèøàùà. Ýÿë ãîðõ, áó äöíéàíûí ôèòíÿ-ôåëèíäÿí, Ãóðòàð þç úàíûíû îíóí ÿëèíäÿí. Àüàúäûð — äþðä êþêö, àëòû áþéðö âàð, ×îõóíó áîüìóøäóð áó ãîðõóëó äàð92. Øèääÿòëè êöëÿêëÿð ãîïäóüó çàìàí Äöøÿð éàðïàüûìûç áèð-áèð àüàúäàí. Áó áàüäà ÿáÿäè éàøàìàç áèð êÿñ, Ùÿð ýÿëÿí áóðàäà ÷ÿêÿð áèð íÿôÿñ. Éåòèøÿð áó áàüäà ùÿð ýöí áèð íîáÿð, Áèðèñè ýÿëèðêÿí, î áèðè ýåäÿð. Äöíéàäàí ýåäÿðñÿí èñòÿð-èñòÿìÿç, Áó òÿäáèð, áó òÿëàø áèð øåéÿ äÿéìÿç. Áó äöíéà ìöëêöíäÿ éîõ áåëÿ áàçàð Âàðûíû þçèëÿ àëñûí òàìàùêàð. Äóíéà ñàëìûø òîðà, ÷öíêè áîðúëóñàí, Áîðúóíó òåç îë âåð, ãóðòóë áó òîðäàí. Íàëáÿíäëÿ ïàëàí÷û åøøÿéÿ áèð ýöí: — Íàë, ïàëàí ïóëóíó âåð, — äåäè, — áöòöí, Òîïàë àéàüûíäàí, éàüûð äàëûíäàí Íàëûíû, ïàëàíû àòäû î ùåéâàí. Åøøÿê þç áîðúóíäàí îëóíúà àçàä, Îëäóãúà äèíúÿëäè, ãÿëáè îëäó øàä. Ñÿí äÿ, åé òîçëàðà áóëàøìûø èíñàí, Áîðúóíó âåð, ãóðòóë áó òîç-òîðïàãäàí. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÒÀÕÒÀ ×ÛÕÌÀÑÛ Åé ñàãè, äóð ìÿíè ãóðòàð ìÿíëèêäÿí, Èøûãëû áàäÿíäÿí èøûãëàíûì ìÿí. Áèð ìåé êè, äàüûäàð ãÿìè, êÿäÿðè, Ñàüàëäàð ìóìéàòÿê áó õÿñòÿëÿðè. 68

ßëèíäÿ òÿðÿçè ìàùèð ñþç þë÷ÿí Ñàõòà ÿøðÿôèíè ñàëäû ðþâíÿãäÿí93. Ñàõòà îëäóüóíó àðòûã áèëèíúÿ, Åëÿ áèð ñèêêÿíè âåðìÿäèì õÿðúÿ. Ùÿð ùÿðôèí öñòöíÿ áàðìàã áàññàì ìÿí, Òàïûëìàç öñòöíäÿ ãÿëÿì èøëÿäÿí94. Åëÿ êè ýöúëÿíäè àðõàì âÿ àäûì, Êèìñÿíèí ùÿðôèíÿ áàðìàã áàñìàäûì. Éàìàíëûã ýþðìÿäè ìÿíäÿí áèð èíñàí, Ìÿíèì äÿ äöøìÿíèì âàðäûð ùÿð çàìàí. Òóòäóüóì éîë äåéèë, çÿùÿð è÷ìÿêäèð, Ùöíÿð àðàìàãäûð, åéáè þðòìÿêäèð. Äöçëöêäÿ ÿââÿëäÿí ýþñòÿðäèì ùöíÿð, Ãÿäÿìè äöç àòäûì ñîíóíà ãÿäÿð. Åëÿ áèð äàááàãëûã åòäèì áó ýþíÿ, Ìÿòàíÿò ýþñòÿðñèí ùÿð àüûð ýöíÿ95. Î áþéöê Òàíðûäàí áóäóð äèëÿéèì: Áèð àí äà áó äîüðó éîëäàí äþíìÿéèì. Ñèçÿ íÿãë åòäèéèì ùÿìèí ðÿâàéÿò Óñòà áèð íÿããàøûí èøèäèð ÿëáÿò. Åëÿ êè Ðóì øàùû òàõòà îòóðäó, Äöíéàéà ìóì êèìè áèð íàõûø âóðäó, Áöòöí þëêÿëÿðÿ ÿäëè ñÿñ ñàëäû, Ðóì òàõòû îíóíëà éåíè ðÿíý àëäû. Àòàäàí ýþðäöéö ðÿñìè, àéèíè Ñå÷ÿðÿê ñàõëàäû áÿéÿíäèéèíè. Êþùíÿ àäÿòëÿðè ìþùêÿì ñàõëàäû, Êå÷ìèø ãàíóíëàðû áÿðê ãóúàãëàäû. Äàðàéà õÿðàúû âåðèðäè éåíÿ, Þëêÿäÿ ùàêèìäè êþùíÿ ÿíÿíÿ. Ôåéëÿãóñ ÿìðèíäÿ îëàí ùÿð äèéàð Îíóí äà ÿìðèíÿ áîéóí ãîéäóëàð. Äîñòëóãäà àòàäàí äàùà äà ìÿòèí, Äöøìÿíèí ìÿùâèíäÿ ãûëûíúû êÿñêèí. Èýèäëÿð ãîðõàðäû, ýöúëöäöð äåéÿ, Îíóíëà ýèðìÿçäè áèð òÿðÿçèéÿ. Îíäà êè ãîëóíóí ýöúöí éîõëàðäû, 69

Àñëàí ãóëàüûíà äöéöí âóðàðäû. ßëèíäÿ íÿ ãÿäÿð ñöñò îëñà êàìàí, Áèð îõà áèð íÿôÿð åäÿðäè ãóðáàí. Ìàðàë, ÷åéðàí îâëàð ùÿääèíäÿí êÿíàð, Îâëàãäà àñëàíû åäÿðäè øèêàð. Ùÿð ìÿðäÿ, èýèäÿ î öñòöí ýÿëäè, Áèëèúè êÿñëÿðäÿí äàùà éöêñÿëäè. Õÿòòè, ýöë öçöíÿ õîø ãÿëÿì âóðäó, Ðÿíà áèð ìöøêäÿí õîø úÿäâÿë ãóðäó. Î ìöøêèí ÷ÿäâÿëè õÿòòèíÿ ôÿëÿê Ùÿáÿø ñÿâàäûíäàí âóðìóøäó áÿçÿê. Ýþðäö êè, ÿëèíäÿ àúèçäèð úàùàí, Úàùàíýèð îëìàüà îõóäó ìåéäàí. Àüûëû, ãöââÿòè ýöëäö áàõòûíà, Áóíëàðëà îòóðäó øàùëûã òàõòûíà. Ùÿð èøäÿ èñòÿðêÿí ãàçàíñûí øþùðÿò, Ôÿëÿê äÿ ãîëóíà âåðÿðäè ãöââÿò. Î éàøûë ñÿðâ èëÿ Ðóìóí òîðïàüû Ðåéùàíòÿê áÿçÿíäè, øÿíëÿíäè áàüû96. Ùÿð åâäÿ áèð ñóðÿò ÷ÿêèëäè îíäàí, Ùÿð þëêÿ àäûíà äöçäö áèð äàñòàí. Ýàù à÷äû ñèððèíè ÿíúöìÿíëÿðäÿ, Ýàù óëäóç ñèððèíäÿí ýþòöðäö ïÿðäÿ. Ýèçëèíäÿ áèëÿíëÿð éîëóéëà ýåòäè, Çàùèðäÿ ýÿíúëÿðëÿ è÷èá êåéô åòäè. Èíñàíûí ôèêðèíÿ ñûüìàéàí ãÿäÿð Ùàìûéà éàõøûëûã åòäè Èñêÿíäÿð. Êèìñÿíèí ãÿëáèíè î èíúèòìÿçäè, ßäàëÿò õÿòòèíäÿí óçàã ýåòìÿçäè. Áöòöí òàúèðëÿðäÿí î, áàú àëìàäû, Þëêÿäÿ êèìñÿäÿí õÿðàú àëìàäû. Äåùãàí âåðýèñèíÿ ÷ÿêÿðÿê ãÿëÿì, Ñÿðìàéÿñèçëÿðäÿí àëìàäû äèðùÿì. Çÿð ñà÷äû ùÿð éåðè àáàä åäÿðÿê, Ãûðäû òèêàíëàðû, ÿêäè ýöë-÷è÷ÿê. 70

ßëèíÿ êå÷èðäè áöòöí äöíéàíû, ßòðè òóòäó Ìèñðè, Ùÿáÿøèñòàíû. Èêè à÷ûã ÿëè ýöíÿøÿ áÿíçÿð, Áèðè ãûëûíú âóðàð, áèðè òàú âåðÿð. Èêèýþçëö Ýÿðÿê áöòöí ÷ÿêèëÿð, Áèðèíäÿ äàø îëàð, áèðèíäÿ ýþâùÿð. Ùÿð èøäÿ òàëåéÿ ðÿüáÿò ýþñòÿðèð, Ãûçûëëà ãûçûëäûð, äÿìèðëÿ äÿìèð. ßäëè, ñÿõàâÿòè úàùàíû ñàðäû, Ùÿð êÿñ Ðóì ìöëêöíÿ ùÿñÿä àïàðäû. ßðÿñòó âÿçèðäè óúà äÿðýàùà, Ùÿð éàõøû-éàìàíäà ìÿðùÿìäè øàùà. Òþêäö Èñêÿíäÿðÿ ùÿð èøäÿ òÿäáèð, Àç çàìàí êå÷ìÿäÿí îëäó úàùàíýèð. Åëÿ ïàäøàùëà, áåëÿ âÿçèðëÿ, Áó äöíéà èíòèçàì àëìàçìû áåëÿ? Äöíéàíû ôÿòù åòäè áàúàðûã, ùèêìÿò, Âÿçèðèí ðÿéèíäÿí ãàçàíäû øþâêÿò. Ìÿëèêøàù äà, Ìàùìóä äà Íóøèðÿâàí, Äöíéà øàùëàðûíäàí áàú-õÿðàú àëàí, Þç âÿçèðëÿðèíäÿí þéöä àëäûëàð, Îíóíëà äöíéàéà çÿôÿð ÷àëäûëàð. Áèçèì øàùûìûç äà äöøìÿíÿ áó ýöí Âÿçèðèí ðÿéèëÿ îëìóøäóð öñòöí. Áèçèì àéàüûìûç ñóñò îëñà ùÿðýàù, Çÿðÿð éîõ, àíúàã êè, ñöñò îëìàñûí øàù. Ïàäøàùûí àéàüû ñöðöøñÿ, àðòûã, ×ûõàð ìÿìëÿêÿòäÿ áèð ãàðûøûãëûã. Éàìàí ýþç øàù èëÿ áàøëàðñà îéóí, Äèâëÿð ôèòíÿ èëÿ îëàð ãîë-áîéóí. Äöíéà áèð ìÿçëóìäóð, øàù äàäà ÷àòàí, Ìÿçëóì áèð àäèëÿ ìþùòàúäûð ùÿð àí. Äöíéàéà ñóëòàíäûð, èøûãëû ÷ûðàã, Éàìàí íÿçÿðëÿðäÿí îëñóí î óçàã. 71

ÇßÍÚÈ ÃÎØÓÍÓÍÓÍ ÝßËÌßÉÈÍÄßÍ ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÕßÁßÐÄÀÐ ÎËÌÀÑÛ Åé ñàãè, âåð êþíöë à÷àí áèð øÿðáÿò, Äÿðäèì âàð, ýåòäèêúÿ åòìÿäÿ øèääÿò. Îëñóí áó öðÿéèì î øÿðáÿòëÿ øàä, Ìÿíè äÿðä-ãÿìäÿí åéëÿñèí àçàä. Ýÿëäè ãóðä àüçûíäàí ñöáùöí íÿôÿñè, Êåøèê÷è èòèíèí êÿñèëäè ñÿñè97. Õîðóçëàð ÷ûðïûíäû, ÷àëäû ãîë-ãàíàä, Òÿáèëëÿð ñÿñèíäÿí úàíëàíäû ùÿéàò. Î äàäëû éóõóäàí îéàíäûì éåíÿ, Ñàðûëäûì úàâàùèð äöçìÿê ôèêðèíÿ. Úàâàùèð èñòÿéÿí ãàçàð ìÿäÿíè, Ýþâùÿð öìèäèëÿ ñþêÿð áÿäÿíè. Áèð ëÿëè çÿùìÿòëÿ ýÿòèðÿð ÿëÿ, ×àðïûøàð äàøëàðûí äàø öðÿéèëÿ. Íÿ ñàíäûí, åé àñàí åøèäÿí èíñàí, Äèíëÿíèëìÿç çÿíýèí êÿëìÿëÿð àñàí. Áàüäà ÷îõ îëñàéäû ÿíúèð éåéÿí ãóø, Àüàúëàð ÿíúèðäÿí ãàëàðäû áîìáîø. Áó èïÿê ïÿðäÿíè íÿãø åäÿí èíñàí, Áåëÿ íÿãë åòìèøäèð þç óñòàäûíäàí: Åëÿ êè, ôÿëÿéèí ÷ûðàüû ñÿùÿð Äöíéàíû íóðèéëÿ åòäè ìöíÿââÿð, Ýöíÿø ÿëâàí øÿôÿã ñà÷äû ùÿð éàíà, Ýÿëèíòÿê îòóðäó ãûçûë òàõòûíà. Èñêÿíäÿð ãÿäèìêè àéèíäÿ äóðäó, Åéâàíäà øþâêÿòëè áèð ìÿúëèñ ãóðäó. Ãîë-ãîëà òóòàðàã ýþçÿë ãóëàìëàð Òàõòûíûí éàíûíäà òóòäóëàð ãÿðàð. Ýàù Êÿéàí àäûíà ãàëäûðûð ãÿäÿù, Ýàù ýþâùÿð ñà÷àðàã åäèðäè ôÿðÿù. Áèð íóð ÷åøìÿñèéäè, îòóðìóøäó øÿí, Àìàí ñÿñè ýÿëäè óçàã åëëÿðäÿí. 72

Ìÿúëèñäÿ ïàäøàùà åòäèëÿð ìÿëóì: “Àìàíà ýÿëìèøäèð áèð éûüûí ìÿçëóì. Êþìÿê èñòÿéèðëÿð Ðóì ñóëòàíûíäàí, Äåéèðëÿð: Ìèñðÿ ÷îõ äàð îëäó úàùàí. Çÿíúèëÿð àõûíëà ýÿëìèø áó ñÿôÿð, Äîëàøìàã ÷ÿòèíäèð, òóòìàéûð ÷þëëÿð. Îðäóëàðëà äîëìóø áó áþéöê úàùàí, ×þëëÿðäÿ ùàêèìäèð ãîðõó, ùÿéÿúàí. Ùàìûñû ÷þëëöäöð, ãÿòðàíäàí ãàðà, ×þëëÿðèí îòó äà ÷àòìàç îíëàðà. Óøàã òÿáèÿòëè ùÿð éàøëû êîñà Øÿí ùÿéàò êå÷èðèð ÷èðêèí äÿ îëñà. Íÿ áèð óòàíàúàã öçëÿðè âàðäûð, Íÿ äÿ ñåâýè ñà÷àí ýþçëÿðè âàðäûð. Áóíëàð èíñàí éåéÿð, èëàíòÿê ñàíúàð, Ìèñðèí áóíà ãàðøû íÿ ãöââÿòè âàð? Êþìÿéÿ ÷àòìàçñà áþéöê òàúèäàð, Ãàðÿò ýåäÿúÿê î çÿíýèí äèéàð. Ìèñèð, Ðóì, ßôðÿíúÿ îëàð òàðìàð, Ìóì êèìè ÿðèéÿð î îäëó äàüëàð. Áó ùàãñûç àõûíäàí ïÿðàêÿíäÿéèê, Øàù, ôÿðìàí ñèçèíäèð, áèçëÿð áÿíäÿéèê”. Î äèíèí ïÿíàùû, àäèë ùþêìöäàð, Áèëäè êè, Çÿíúèäÿ ùÿäñèç ãîøóí âàð. Î ùÿäñèç îðäóäàí ãîðõäó ùþêìöðàí, Ãîðõóñóç îëóðìó àüûëëû èíñàí? Èñêÿíäÿð âÿçèðè òåç äÿâÿò åòäè, Îíóíëà ÿòðàôëû ìÿñëÿùÿò åòäè. Àüûëëû, áèëèêëè, ùöíÿðëè âÿçèð, Ìöçÿôôÿð îëìàüà òþêäö áèð òÿäáèð: “Ãàëõ” — äåäè, — áÿõòèíè ñûíà, çàìàíäûð, Áåëÿ ÿæäÿùàíû ìÿùâ åòìÿê øàíäûð. Çÿôÿðëÿð éàðàòñà îðäóíóí ÿëè, Äàùà ìþùêÿì îëóð øàùëûã òÿìÿëè. Ìèñèð äÿ, Çÿíúè äÿ îëóð ñÿíÿ ðàì, Ìÿðäëèêäÿ àëàðñàí éåíèëìÿç áèð íàì. Þëêÿäÿí ñèëèíñÿ àçüûí äöøìÿíëÿð, 73

Õàèíëÿð êîð îëàð, äîñòëàðûí ýöëÿð”. Ðÿùáÿðèí ÿìðèéëÿ î ýÿíú ùþêìöðàí Áàéðàüû óúàëòäû Ìàêåäîíèéàäàí. Òîïëàäû ñöíýöëö, ãûëûíúëû ÿñýÿð, Ãûëûíú øÿôÿã àòäû áóëóäà ãÿäÿð. Äÿíèçäÿí ãóðóéà ÷ûõûíúà îðäó, Òÿðïÿíäè, áèð äàùà Ìèñèðäÿ äóðäó. Ìèñèð õàëãû èëÿ ñèëàùëû ÿñýÿð Áó èøè óüóðëó áèð ôàë áèëäèëÿð. Ïàäèøàù ÿìð åòäè, Íèë ñàùèëèíäÿí Êå÷ÿðÿê, ÷þëëÿðäÿ òóòñóíëàð ìÿñêÿí. Éåäÿêëè àò èëÿ àõñûí ìåéäàíà, Äþéöøäÿ âåðìÿñèí àìàí äöøìàíà. Èýèäëÿð äöçöëäö éîëà ùÿð íÿ âàð, Çÿíúèíèí êèíèíÿ áåë áàüëàäûëàð. Î úîøüóí îðäóíó ýþðöíúÿ çÿíúè, Ýþçöíäÿ ãàðàëäû äöíéà ñåâèíúè. Îðäóëàð ÷ûõûíúà ãàðøû-ãàðøûéà, Öçëÿðäÿí áöñáöòöí ñèëèíäè ùÿéà. Î ïîëàä ìèñðàëû àòëàð íàëûíäàí Ýþçöíäÿí òèòðÿäè î êþùíÿ úàùàí. Ìåéäàíäàí î ãÿäÿð óúàëäû íÿðÿ, Ñàíêè ýþé ñàðàëäû, òþêöëäö éåðÿ. Úîøäó òîïïóç, éàüäû ìàíúàíàã äàøû, ßéèëäè þêöçöí, áàëûüûí áàøû98. Èíñàíëàð áàüûðûð, êèøíÿéèð àòëàð, Äóíéàíûí ýþçö êîð, ãóëàãëàðû êàð. Áó ñÿñ-êöé åëÿ áèð ãèéàìÿò à÷äû, Âÿùøèëÿð ãîðõàðàã ÷þëëÿðäÿí ãà÷äû. Äþéöøÿ áàøëàðêÿí ùÿð èêè ÿñýÿð, Äèâëÿðè ñàðñûòäû óúàëàí ñÿñëÿð. Åëÿ éåðäÿ èäè áó äþéöø, èíàí, Ãóáàð ýÿòèðèðäè àäàì éàíüûíäàí. Êöêöðäóí òîçóòÿê ãóïãóðó ÷þëëÿð Úÿùÿííÿì êèìèéäè, éàíûðäû úèéÿð. Ñÿðèí ñó éîõ èäè àüóäàí áàøãà, Áèð äÿ ýöíÿøäÿêè éàíüûäàí áàøãà. 74

Áàõûðäû ÿæäàùà êèìè ùÿð ìàüàð, Î éåðäÿ ùÿð ôèòíÿ à÷ìûøäû áàçàð. Îðäà êè, éàøàéûð ãóëéàáàíûëàð, Éàøàéûá, ùÿð éåðÿ ñîõóëóð îíëàð. Ëÿëè éåð þêöçö óääóüó çàìàí Ïóñãóäàí ñû÷ðàäû ãàïãàðà àñëàí99. Ýåúÿíèí çöëìÿòè äöíéàíû ñàðäû, Àñëàíûí äèøèòÿê óëäóç àüàðäû. Ýåúÿíèí ýþáÿéè éàéûðäû ÿòèð, Èøûãäàí äöíéàéà à÷ìûøäû ÷ÿòèð. Äöøìÿíè òàíûéàí íþâáÿò÷è ÿñýÿð Éîëëàðà ÷ûõàðàã êåøèê ÷ÿêäèëÿð. Óëäóçëàð éåð-éåðäÿí äîüìóøäó ïàðëàã, Õàëã îëäó çÿùìÿòäÿí, êÿäÿðäÿí óçàã. Ãàðàíëûã ÷þêöíúÿ Ðóì âÿ Çÿíýèáàð Âóðóøäàí éîðóëóá àõøàìëàäûëàð. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÇßÍÝÈÁÀÐ ØÀÙÛÍÀ ÕßÁßÐ ÝÞÍÄßÐÌßÑÈ Âåð, ñàãè, Ðóì öçëö, ýöëýöí øÿðàáäàí, Òÿáèì çÿíúè êèìè øÿíäèð áó çàìàí. Ìÿíèìëÿ áó ãîðõó áèëìÿéÿí ïÿëÿíý Îëìàñûí Ðóì, çÿíúè êèìè èêè ðÿíý100. Àëäàäàí éîë îëäó áó óçàã éîëëàð, Éåääèíúè ôÿëÿêäÿ àíúàã èøûã âàð101. Áó éîëäà ìÿëÿê äÿ àçàð éîëóíó ×öíêè áèð äèâ ýåäÿð, ãàéûäàð îíó. Áó ÷àðñóáàçàðäà ãàïàí èøëÿäÿí Áèð àðïà àëìàñà ÷ÿêìÿç èêè äÿí. ×àëûøàð, ùÿð éàíäàí îüóðëàð áèð àç, Îíäàí äà ãàïàðëàð èøè îëñà ñàç. Äþíÿ-äþíÿ àëàð ãîúà äåùãàíäàí, Äèâàíà ýþíäÿðÿð î áàòìàí-áàòìàí. Ìÿíäÿí óçàã îëñóí áó úöðÿ äîñòëàð, 75

Åë ìÿíè áó ñþçäÿ öçöðëö òóòàð. ßõëàãúà éàáàí÷û áó äîñòëàðû, áèë, Èêèöçëöëÿðäÿ àðàìà áèð äèë. Òöëêöíöí äåøèéè èêèäèð ÿëáÿò, Áèðèñè òàìàùäûð, áèðèñè øÿùâÿò. Áèð ÿãðÿá êèìèäèð, îëñà äà ùóøéàð, Íÿ ãóëàã, íÿ äÿ ýþç äåøèêëÿðè âàð. Áó ýèçëèí ÿñðàðû òÿñâèð åäÿíëÿð, Äåùãàí òàðèõèíäÿí âåðìèøäèð õÿáÿð. ×èí øàùû àòûíà ãîéàðêÿí éÿùÿð Çÿíúèíèí íàëûíà îä âóðäó ýþéëÿð102. Ýöíÿøè ïóñãóäàí ôÿëÿê ñû÷ðàòäû, Óëäóçëàð öçöéö ÿëèíäÿí àòäû103. Áó äöíéà îðäóëàð éûõàí ÿðëÿðäÿí, Áèð ìÿúëèñ áÿçÿäè óëäóç êèìè øÿí. Äÿâÿíèí çÿíýèíäÿí, ôèë ýöçýöñöíäÿí Ñÿäÿô øÿáÿ äîüäó èíúè äîüóðêÿí104. Ôèë òÿïèêëÿðèíäÿí éåð þêöçöíöí Ñöìöéö ãûðûëûá ìÿùâ îëäó áöòöí. Øàù Êÿéàí ðÿñìèíè åäÿðÿê éåíè, Äîëäóðäó òÿáèëèí ñÿñè þëêÿíè. Ãóðäó Ðóì ðÿñìèéëÿ åëÿ áèð îðäó, Ñàíêè ìþùðö ìóìà áèð íàõûø âóðäó. Áèð ðóìëó âàð èäè îëäóãúà èíñàí, Íàòèãäè, áèð íå÷ÿ äèëäÿ äàíûøàí. Àëèìäè ùÿð ôèêðè, ñþçö ãóðìàãäà, Ìàùèðäè îõ àòûá, ãûëûíú âóðìàãäà. Ñþùáÿòè òóòèíè êÿìÿíäÿ ñàëìûø, Þçó Òóòèéàíóø àäûíû àëìûø. Î ãÿäÿð êÿñêèíäè ñþçö, ùöíÿðè, Þçöíÿ ÷ÿêÿðäè äèíëÿéÿíëÿðè. Ñàðàéäà íÿäèìäè, ùÿì äÿ àðàáèð Àé, Ýóíÿø ñèððèíäÿí ñþùáÿòëÿð åäèð. Éàíûíà ÷àüûðäû îíó Èñêÿíäÿð, Åë÷èëèê åäÿðÿê àïàðñûí õÿáÿð. ßìð åòäè, ùÿðÿêÿò åòñèí äóðìàäàí, Çÿíúè ñÿðäàðûíà éåòèðñèí ôÿðìàí. 76

Êÿñêèí ãûëûíúûíû àíëàòñûí îíà, Ãàéûòñûí áÿëêÿ þç äîüðó éîëóíà. Çÿíúèúÿ àíëàòñûí, ýþñòÿðñèí òÿäáèð, Àòÿøè ýþðäöêúÿ éóìøàëàð äÿìèð. Ãóë öçëö, î øöìøàä áîéëó ùöíÿðâÿð Ðóìëóäàí çÿíúèéÿ àïàðäû õÿáÿð: “Òÿõòè âàð, òàúû âàð áÿõòèòÿê ïàðëàã, Ãûëûíúûí ýöúöéëÿ óúàëòìûø ñàí÷àã. Øþâêÿòëè, ãöââÿòëè, ùÿì äÿ ñÿðêÿøäèð, Áÿçÿí äÿ à÷ûüû éàíàð àòÿøäèð. Ìàðàë áóéíóçóíà ýþíäÿí çåù ÷ÿêÿð, Ãàðûøãà áàøûíû äûðíàüà òèêÿð105. Îíóíëà ìöäàðà åéëÿ, åé ñàëàð, Àüëàéûá öçð èñòÿ, ýåò îíà éàëâàð. Èíàí êè, áó àòÿø îëñà øþëÿâÿð, Ñþíìÿç, öçÿðèíÿ äÿíèç òþêñÿëÿð. Äîñòëóãëà éàõûíëàø, êèíèíäÿí ÷ÿêèë, Îíóíëà äöøìÿíëèê ôàéäàëû äåéèë. Êèí èëÿ, ñöëù èëÿ ñûíàíìûø úàùàí, Ñöëùöíäÿí õåéð àëìûø, êèíèíäÿí çèéàí. Áó ôèêðè ãàðàëàð øàùû åøèòúÿê Äÿùøÿòäÿí ãûâðûëäû ãàðà èëàíòÿê. Êèíèíèí àòÿøè áåéíèíè éàõäû, Øèìøÿêëè áóëóäòÿê ýóðëàäû, ÷àõäû. Àúûãëû ÿìð åòäè: Òóòèéàíóøó Êÿññèíëÿð, áÿäÿíäÿí àéðûëñûí ùóøó. Äèâ êèìè ãàïäûëàð î ïÿùëÿâàíû, Íåúÿ êè êÿùðÿáà ãàïàð ñàìàíû. Ãûçûë òåøò è÷èíäÿ êÿñèëäè áàøû, Àë ãàíà áóëàøäû øàùûí ñèðäàøû. Ãûçûë òåøò ãàí èëÿ äîëäóüó çàìàí, Çÿíúè øàù ñó êèìè è÷äè î ãàíäàí. Îíóíëà ýåäÿíëÿð ýþçëÿðèíäÿ éàø, Èñêÿíäÿð éàíûíà ãàéûòäû áèðáàø. Ùÿñðÿòëÿ äþíäöëÿð øàùûí éàíûíà, Áó ãàíëû õÿáÿðè âåðäèëÿð îíà. Î ýþçÿë ðóìëóíóí çÿíúè øàùûíäàí 77

Ýþðäöéö äÿùøÿòè åòäèëÿð áÿéàí. Èñêÿíäÿð î øöìøàä ðÿíýëè ñÿðâ ö÷öí Àòÿøäÿ îõ êèìè éàíäû êè, íå÷èí Åëÿ áèð ñó÷ñóçóí òþêöëäö ãàíû? Àíä è÷äè ìÿùâ åòñèí àçüûí äöøìàíû. ×àòûíúà ãîøóíà áó äÿùøÿòëè èø, Ðóìëóëàð ãîðõàðàã åòäèëÿð òÿøâèø. Áó èøäÿí çÿíúèíèí äèøè àüàðäû, Ðóìëóíóí ãÿëáèíè áèð ãîðõó ñàðäû. Ýåúÿíèí äèøëÿðè þðòöëìÿëèäèð, Àíúàã þëÿí çàìàí î ýöëìÿëèäèð. Èñêÿíäÿð ñóñàðàã ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ, Êèíèíè ñþíäöðäó ïàðëàã äöøöíúÿ. Äàüëàðûí öñòöíö àëûíúà äóìàí, Ãóøëàð áó àùÿíýÿ äöçäö áèð äàñòàí. Ýþéëÿðèí Ùàðóíó êåøèê ÷ÿêÿðÿê, Áåëèíÿ àñìûøäû ñàéñûç ãûçûë çÿíý106. Êåøèê÷è çÿíý ÷àëûá ñÿñëÿíäè áèðäÿí: “Éàøàñûí òàúèäàð, ãÿùð îëñóí äöøìÿí!” Äèøàðû ÷ûõàðàã êÿøôèééàò ãîëó, Íþâáÿòëÿ ãàðîâóë ýöäÿðäè éîëó. Åðòÿñè ýöíö áó ñÿáèðñèç äþâðàí, Ýþñòÿðäè Ýöíÿøè äàü àðõàñûíäàí. Íàé, òÿáèë ýóðëàäû øàù ãàïûñûíäàí, Çÿíýëÿðèí ñÿñèíäÿí òèòðÿäè úàùàí. Òÿáèë÷è ñöðÿòëÿ ãàëûí õàì ýþíäÿí Ýåúÿíèí àüçûíà âóðäó áèð éöéÿí. Úîøàðàã èíëÿéèð íåéèí íÿôÿñè, Íàüàðà ÿë ÷àëûð, éöêñÿëèð ñÿñè. Îðäóíóí ÷ÿêèñè åëÿäèêúÿ ìåéë, Áó ýþçäÿí î ýþçÿ àõûäûðäû ñåë107. Ñöíýöëÿð êàôòàíû äÿëÿðÿê ùÿð àí ×ûõûðäû ýþáÿéèí òàì îðòàñûíäàí. Ãûëûíú, îõ éàüàðêÿí øàðàãùàøàðàã Ïàð÷à-ïàð÷à îëäó ýåéèì âÿ ãàëïàã. Ãûëûíúûí äÿùøÿòëÿ ÷àëùà÷àëûíäàí Áóëóäóí ãÿëáèíäÿ ñó îëóðäó ãàí. 78

Öç-öçÿ ýÿëèíúÿ ùÿð èêè îðäó Åëÿ áèë èêè ãî÷ öç-öçÿ äóðäó. Èýèäëÿð äþéöøäö óçóí áèð çàìàí, Ìåéäàíà ñåë êèìè àõûòäûëàð ãàí. Ðóìëàðû çÿíúèëÿð ÿçäèéè çàìàí, Ñàíêè áèð ìàðàëû îâëàðäû àñëàí. Ðóìëàðà çÿíúèëÿð âåðäè òÿëÿôàò, Ùÿð éåðè áöðöäö äÿùøÿòëè ùåéùàò. Çÿíúèíèí åòäèéè Òóòèéàíóøÿ Ðóìëàðû ñàëìûøäû áþéöê òÿøâèøÿ. Êàñàéà äîëäóðìóø ýöíàùñûç ãàíû, Ñó êèìè áàøûíà ÷ÿêìèø êàñàíû. Çÿíúèëÿð îéíàéàí ãîðõóíú îéóíäàí Ãîðõàðàã, ðóìëàðà äàðàëäû ìåéäàí. Èñêÿíäÿð áèëäè ðóì, çÿíúèäÿí öðêìöø, ßñýÿðèí ãÿëáèíÿ áèð ãîðõó ÷þêìöø. Ìåéäàíäà ÿñýÿðÿ öç âåðñÿ ãîðõó, Úÿçà áèð èø âåðìÿç, äàüûëàð îðäó. ×àüûðäû áèëèêëè áþéöê âÿçèðè, Ýèçëèíúÿ àíëàòäû îíà áó ñèððè: “Ìöçÿôôÿð îðäóìóç îëìóø ïÿðèøàí, Áèð ãûëûíú éåìÿäÿí äîéìóø ñàâàøäàí. Äþéöøÿ ãÿùðÿìàí áèð îðäó ýÿðÿê, Áèð àòëû îä îëñà, âåðìÿç áèð êþìÿê. Åë÷èíèí ãàíûíû è÷ÿðêÿí äöøìàí ßñýÿðèì ìÿùâ îëóð úàí ãîðõóñóíäàí. Îðäóäà àïàéäûí ãîðõó èçè âàð, Ãîðõàã êèìñÿëÿðäÿí, ñþéëÿ, íÿ ÷ûõàð? Ìåéäàíäà äöøìÿíäÿí ãîðõàðñà îðäó, Ñó ýÿòèð, çÿôÿðäÿí ÿëëÿðèíè éó. Çÿíúèëÿð ùÿð éàíäà ìåéäàí ñóëàéûð, Ãûçìûø ôèëëÿð êèìè ùåé áàø áóëàéûð. Éàðàòìàã ýÿðÿêäèð åëÿ áèð äÿñòàí, Çÿíúèíèí îðäóñó ìÿùâ îëñóí îíäàí. Îðòàéà åëÿ áèð ñàüëàì ôèêèð àò, Áèçÿ áó ãîðõóäàí âåðñèí áèð íèúàò”. Ñûíàíìûø, àüûëëû, ùöíÿðëè âÿçèð, 79

Àçàúûã äöøöíäö, òþêäö áèð òÿäáèð: “Ñÿðâÿòèì, êàìàëûí îëñóí ñÿíÿ éàð, Çÿôÿð äîñòóí îëñóí, äöøìÿíëÿðèí õàð. Öçöíö ÷åâèðñÿí äàü-äàøà áåëÿ, Ôÿëÿêäÿí ñÿàäÿò àëàñàí ÿëÿ. Äöíéàíûí ïÿíàùû óëó Éàðàäàí Ïÿíàùûí îëñóí, åé áþéöê ùþêìöðàí. Ãàðàëàð çÿùÿðëè èëàíäûð, èëàí, Áèð äèâäèð, øåéòàíäûð, äåéèë áèð èíñàí. Éåðè âàð ðóìëóëàð åòñÿ ãîðõàãëûã, Çÿíúèëÿð íÿëÿíýäèð, ðóìëóëàð áàëûã. Ãàí è÷ìÿê îëäóãúà ãîðõóëó áèð èø, Èíñàíû éåìÿêñÿ îíäàí äà ìöäùèø. Îíëàðäàí áèð ùÿéà ýþçëÿñÿí, èíàí, Áèçÿ ñþéëÿìÿçëÿð àüûëëû èíñàí. Ìåéäàíû äöøìÿíÿ âåðñÿê áó ñàéàã, Çÿíúèëÿð ýþéëÿðÿ ñîâóðàð òîðïàã. Ðóìëàðäàí ãîðõñàéäû âÿùøè çÿíúèëÿð Åë÷èíèí ñþçëÿðè åäÿðäè ÿñÿð. Åë÷è íÿ åäÿéäè î âÿùøèëÿðÿ, Åë÷è éåéÿí äåñÿê éåòÿð áèð êÿðÿ. Äöøöíìÿê ýÿðÿêäèð åëÿ áèð ôèêèð, Èíñàíû éåìÿê÷èí îëñóí áèð òÿäáèð. Éîëëàðäàí áèð íå÷ÿ çÿíúè òóòàðàã Îíëàðû äÿðýàùäà åéëÿäè äóñòàã. Ñÿí îòóð éåðèíäÿ à÷ûã, òÿìêèíëÿ, Îíëàðû òîðïàüà éûõñûíëàð êèíëÿ. Áèðèíèí áàøûíû äÿðùàë öçñöíëÿð, “Éåìÿê áèøñèí” äåéÿ ìÿòáÿõÿ ýþíäÿð. Çÿíúèëÿð äèëèëÿ ùþêì åò äóðìàäàí: “Áó áàøû àë, áèøèð, éåñèí ùþêìöðàí!” Ýèçëèíäÿ àøïàçà áàøãà òþâð àíëàò: “Áó áàøû ýöì éåðÿ, òîðïàãëàðà ãàò!” Ãàðà ãîéóí áàøûí áèøèðñèí áèð àç, Ñöìöêñöç ùöçóðà ýÿòèðñèí àøïàç, Áèøìÿìèø äÿðèíè ùèääÿòëÿ, êèíëÿ Òåç ýþòöð, ïàð÷àëà, ÷åéíÿ äèøèíëÿ. 80

×àüûð êè: “Áåéíèíè ýÿòèðèí ýþðÿê, Îëìàçìûø áåëÿ áèð ëÿççÿòëè éåìÿê. Áèëñÿéäèì êè, çÿíúè ÿòèíäÿí òÿàì Åäÿðìèø âöúóäó áåëÿ ñàïñàüëàì, Ðóì ÿñèðëÿðèíè áÿñëÿìÿçäèì ìÿí, Ùÿð çàìàí éåéÿðäèì çÿíúè ÿòèíäÿí. Áèëñèí î àäàìúûë, ìöäùèø úàíàâàð, Îíäàí èòè äèøëè èíñàí éåéÿí âàð”. Áóíóíëà ñþíÿð î êèí ñà÷àí îúàã, Äÿìèðè äÿìèðëÿ îëàð éóìøàëòìàã. Ùÿéàòà êå÷èðñÿê áó òÿäáèðè áèç, Î ýöúëö ãîëëàðû éåíÿðèê øÿêñèç. Ãóðäëóãëà ìöìêöíäöð ãóðòóëìàã ãóðääàí, Úÿùëÿ ãàðøû âåðÿð úÿùàëÿò çèéàí”. Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè: ðóì ÿñýÿðëÿðè Ýèçëèíäÿ äîëàøñûí äöøìÿí éåðëÿðè. Éîëëàðäàí êå÷ÿðêÿí ìÿüðóð çÿíúèëÿð ßñèð ýþòöðñöíëÿð áèð íå÷ÿ íÿôÿð. ßìðèíÿ èýèäëÿð áàø ÿéäè áèð-áèð, Çÿíúèäÿí àëäûëàð áèð íå÷ÿ ÿñèð. Äþíäöëÿð øàù îëàí õåéìÿéÿ ñàðû, Òÿñëèì åéëÿäèëÿð î äöøìàíëàðû. ßñèðëÿð ùöçóðà ýÿëäèéè çàìàí Öçëÿðè ãàðàéäû, áàøëàðû àë ãàí. Ïàäèøàù éåðèíäÿí òåç êöêðÿéÿðÿê Øèêàð àðõàñûíúà äöøÿí àñëàíòÿê ßìð åòäè, áèðèíè äÿðùàë ãàïäûëàð, Áàøûíû äàü êèìè âóðóá ÷àïäûëàð. Âåðäèëÿð ìÿòáÿõÿ êè, àë áó áàøû, Ïàäøàùà ùàçûðëà áèð çÿíúè àøû. Àøïàçà áàøãà òþâð àíëàòäû áóíó, Íÿ ñàéàã îéíàñûí ìöäùèø îéóíó. Î áèðè çÿíúèëÿð ãîðõàðàã äóðìóø, Áó ãàíëû àäÿòäÿí áîéíóíó áóðìóø. Ïàäèøàù ÿìð åòëè: à÷ûëñûí ñöôðÿ, Ùÿð ÷åøèä éåìÿêäÿí äöçöëñöí éåðÿ. Ãîéóíóí ïþðòöëìöø ÿòèíäÿí àøïàç 81

Ñöôðÿéÿ äöçäöêúÿ êåéôè îëäó ñàç. Úåéðàí äÿðèñèíè éûðòàíòÿê àñëàí, Äèøèéëÿ äèäÿðÿê áàøû ùþêìöðàí, Áàøûíû îéíàäûá ëÿççÿòëÿ éåäè, “Îõ, áåëÿ áèð éåìÿê éåìÿäèì, — äåäè, — Íÿ ãÿäÿð äàäëûéìûø çÿíúèíèí ÿòè, Âåðìÿç áàøãà ÿòëÿð áþéëÿ ëÿççÿòè. Çÿíúèíèí ÿòèíäÿí êàáàá éàõøûäûð, Éàíûíäà ãûðìûçû øÿðàá éàõøûäûð. Òÿê çÿíúè áóäóíäàí éåéÿðÿì êàáàá, Äàäëûäûð, äóçëóäóð, õîø ýÿëèð øÿðàá”. Çÿíúèëÿð þíöíäÿ ãîéóí áàøûíäàí Çÿíúè áàøû äåéèá éåäè ùþêìöðàí. Ìöäùèø ÿæäàùàíû ýþðöíúÿ áåëÿ, Î ãàðà èëàíëàð äàüûëäû ÷þëÿ. Îðäóíóí è÷èíÿ äþíäö çÿíúèëÿð, Î ãàðà ýöíëÿðäÿí âåðäèëÿð õÿáÿð: — ßæäàùà éåéÿíìèø áó èíñàí-õÿéàë, Íÿùÿíýäèð, áèçëÿðÿ âåðäè ÷îõ çàâàë. Åëÿ áèð, ëÿççÿòëÿ éåéèð çÿíúèíè, Ñàíêè çÿíúè éåéèð áàäàì è÷èíè. Áèð çÿíúè áàøûíû êå÷èðñÿ ÿëÿ, Ãîéóíóí áàøûòÿê éåéèð ëÿççÿòëÿ. Çÿíúèíèí ãÿëáèíÿ ÷þêìöøäö ãîðõó: “Áèç èïÿê ñàíûðäûã, úîä ïàëàçìûø áó!..”108 Àëîâëó øþëÿëàð ýåò-ýåäÿ ñþíäö, Ãûçüûí àòÿøëÿðÿ ñîéóã ýþðöíäö. Åðòÿñè ýöíö ãóø ãàíàä à÷ûíúà, Ôÿëÿéèí áàøûíäàí äóìàí ó÷óíúà, Ýåúÿéÿ áàüûðäû õîðóç ùèääÿòëÿ, Òÿáèëëÿð ýóðëàäû, úîøäó øèääÿòëÿ. Øåéïóðëàð êèí èëÿ ýóðëàð, åëÿ áèë Ìÿùøÿðäèð, ñóðóíó ÷àëûð Èñðàôèë. Î þêöçãóéðóüó øåéïóðëàð þòäö, Ýþéäÿêè Þêöçöí ïàðòëàäû þäö. Úîøäó ãóðä ýþíöíäÿí îëàí íàüàðà, Äöíéàíûí áåéíèíè ýÿòèðäè çàðà. 82

Èýèäëÿð êþêñöíäÿ ÷ûðïûíàí öðÿê Äÿðèíäÿí èíëÿäè òöðêöí íàéèòÿê. Éåð äèìàüûíäàêû îäëó çÿðáÿëÿð ×ûðàüûí áåéíèíäÿ øþëÿéÿ áÿíçÿð. “×ÿêèë, ÷ÿêèë!” äåéÿ î ïîëàä îõëàð, Ôèëëÿðèí áåëèíäÿ òóòóðäó ãÿðàð. Ùÿð ïîëàä ãûëûíúäàí ïàðëàäû øèìøÿê, Áóëóäëó ýåúÿäÿ àõàí óëäóçòÿê, Ãàëõàðàã éåðèíäÿí ùÿð èêè îðäó Áàøãà áèð òÿùðäÿ éåíÿ ñÿô ãóðäó. Ñàíêè èêè áóëóä áàøáàøà ãîøäó, Èêè îä äÿíèçè êþïöðäö, úîøäó. Ðóìëàðëà çÿíúèëÿð ùÿðáÿ ýèðÿðÿê Ãàðûøäû èêè ðÿíý àëàí ãàáàíòÿê. Ãóø êèìè àòëàðûí ïîëàä íàëûíäàí Éåð îëäó èýèäëÿð ãàíûéëà ÿëâàí. Ãîë ãûðàí îõëàðûí âûéûëòûñûíäàí Êèìñÿäÿ íÿ áÿäÿí ãàëìûøäû, íÿ úàí. Ãûëûíú ýöçýöñöíäÿí øÿôÿãëÿð àõäû, Áó øÿôÿã Ýöíÿøäÿí äàùà ïàðëàãäû. Ðóìëóëàð åëÿ áèð áàéðàã óúàëòäû, Éåðÿ îõ, ýþéëÿðÿ êÿìÿíäëÿð àòäû. Úÿáùÿíèí ãÿëáèíäÿ äóðìóø Èñêÿíäÿð, Ñàü-ñîëó áÿçÿêëè áèð àëàé ÿñýÿð. Ãàðøûäà çÿíúèëÿð êèí èëÿ äóðäó, ×ûõàðäû Áèñöòóí êèìè áèð îðäó. Ãîúàìàí ôèëëÿðèí àüûð ñÿôëÿðè Åëÿ áèë óçàíûð áèð äàü êÿìÿðè. ßãèã êèìè ýþçëÿð, ñöíýö êèðïèêëÿð, Äÿìèðäè õîðòóìäàí ãóéðóüà ãÿäÿð. Ùÿð ôèëèí áåëèíÿ òàõò ãîéóëìóø àú, Öñòöíäÿ áèð çÿíúè, áàøûíäà áèð òàú109. Ìåéäàíäà áèð íÿðÿ âóðàíäà ôèëÿ, Àòÿøè úàíûíà ñàëûð âÿëâÿëÿ. Î ãÿäÿð ôèë ýÿëäè, äîëàðàã ìåéäàí, Ùÿð òÿðÿô ãàðàëäû ôèë àéàüûíäàí. Ôèëëÿðèí éàíûíúà ýåäÿí ïèéàäà, 83

Ùÿð éåðäÿ éöç ôèëè ñàëûðäû áÿíäÿ110. Ìåéäàíûí àéèíè áèòèíúÿ àðòûã, Öðÿêäÿí ñèëèíäè ñåâýè, èíñàíëûã. Çÿðàúÿ àäëû áèð ãàðà ïÿùëÿâàí Îðòàéà àòûëäû, îõóäó ìåéäàí. Ôèë êèìè êöêðÿäè òîïïóç ÿëèíäÿ, Áèð òóòàð ãîéìàäû ôèëëÿð áåëèíäÿ. Áèð ãàðà èëàíäû ãóðääàí ôöñóíêàð, Ãàáàðûã, øèøêèí áèð áþéöê áàøû âàð. Ýåíèø àüçû ñàíêè ãàðà áèð ãàçàí, Áàõàíûí àüàðûð ýþçö ãîðõóäàí. Äÿìèð úþâùÿðèíäÿí êöïäöð áó ãàéà, È÷èíÿ òþêöëìöø ãàïãàðà áîéà. Ñèíÿñè áèð ïîëàä ãàëõàíäàí ãóðìà, Î äèâ ýþâäÿñèíè ùÿëÿ ùå÷ ñîðìà. Ýþðäöíìö áàøûíäà ãîòàç áèð áàéðàã? Áó çÿíúè áàéðàüûí åéíèéäè, àíúàã. Ìàùúàñû áÿíçÿðñÿ ÷åâðèëìèø òàñà, Ýþçëÿðèéäè è÷è ãàí äîëó êàñà. Çÿíúè ÷îõ þéöíäö: “Ìÿí áèð ñÿðêÿøÿì, Òöñòöíöí àëòûíäà éàíàí àòÿøÿì. Ïîëàä ÷åéíÿéÿí ôèë, Çÿðàúÿ ìÿíÿì, Ôèëëÿðèí áåëèíäÿ øÿðàá è÷ÿíÿì. Ãÿäÿùè âóðóíúà ñÿðõîø îëàðàã Ôèëëÿðè çÿðáÿìëÿ åäÿðÿì ÷îëàã. Ìåéäàíäà ÿë àòñàì êÿñêèí ãûëûíúà Äàüëàðû åäÿðÿì ìÿí ïàð÷à-ïàð÷à. Ãàðøûìà ÷ûõàðñà ãûçìûø áèð àñëàí, Øèìøÿêëè áóëóäàì, ãîïàððàì òóôàí. Úîøàðñàì, àòûíäàí ñàëàðàì Íèëè, Áó ðöõöì ïèéàäà áóðàõàð ôèëè111. Ñèëàùûì ýþéÿðìèø àñëàí úàíûíäàí, Ìÿíèì þç âöúóäóì ñèëàùäûð, èíàí. Öðÿéèì àëìàçäûð, âöúóäóì äÿìèð, Áó àëìàç, áó äÿìèð ìÿíèì÷öí íÿäèð? Áàøûìû ãöðóðëà ãàëäûðñàì ÿýÿð, 84

Åòìÿðÿì àòÿøäÿí, äÿíèçäÿí ùÿçÿð. Éûðòàðàì áþéðöíö ùÿð ïÿùëÿâàíûí, Áàüðûíû ÷åéíÿäèì êèíëè äöøìàíûí. Ãàí òþêìÿê ïåøÿìäèð, ÿæäÿð áÿäÿíÿì. Òÿê ãàòèë äåéèëÿì, àäàìéåéÿíÿì, Äöíéàäà êèìñÿäÿí óòàíìàðàì ìÿí, Óòàíìàã íÿ ýÿðÿê ùÿðáÿ ýèðÿðêÿí? Èýèäè ùöíÿðäÿí ãîéàð óòàíìàã, Åøøÿéè ðàì åäÿí ïàëàíäûð, àíúàã. Ùÿð çÿíúè ìÿí êèìè ýöëäöéö çàìàí Ýöëÿð àëìàç äèøëè ãàðà áèð àñëàí”. Ðÿúÿçè áèòèíúÿ òÿðïÿíäè äóìàí, Õÿçíÿäÿ ãûâðûëäû ñàíêè áèð èëàí112. Ðóìëàðäàí áèð èýèä ýèðèøäè èøÿ, Þçöíö áèðèíúè àòäû àòÿøÿ. Öðÿéè ÷ûðïûíäû îä ñþíäöðìÿéÿ, Äþíäö àòÿø ýþðÿí áèð ïÿðâàíÿéÿ, Î ñûíàãëû çÿíúè áèð ùÿðáÿ èëÿ Áàøûíû ãîïàðäû áèð çÿðáÿ èëÿ. Áàøãà áèð ïÿùëÿâàí ÷èõäû ñàâàøà, Áó äþâðàí îíó äà âóðäó áèð äàøà. Áåëÿúÿ Ðóìëàðäàí éåòìèø ïÿùëÿâàí Çÿðàúÿ ÿëèíäÿ êå÷äè ãûëûíúäàí. Êèìñÿäÿ ãàëìàäû úÿñàðÿò, ùöíÿð, Î ãûçìûø çÿíúèéÿ îëñóí áÿðàáÿð, Éåðèíäÿí îéíàéûá äÿðäÿ äöøäö Ðóì, Ñàíêè ãûçüûí êöðÿ ÿðèäèðäè ìóì. Îðäóíó ÿçèíúÿ ãàðà ïÿùëÿâàí Ðóìëàðäàí îëìàäû ãàðøûéà ÷ûõàí. Î ôÿëÿê øþâêÿòëè, èýèäëÿð éåíÿí, Ìÿðêÿçäÿí îõ êèìè àòûëäû áèðäÿí. Äþéöø÷öí âöúóäó éàðàüà áàòäû, Çÿíúè þëäöðìÿéÿ ñöíýö îéíàòäû. Áåëèíäÿ ýþâùÿðëÿ áÿçÿíìèø êÿìÿð, Áàøûíäà ïîëàä áèð ãàëõàí — úèëâÿýÿð. ßéíèíäÿ çèðåùè ìàâè, ãûâûðúûã, Äöéöìó çÿíúèíèí ñà÷ûíäàí àðòûã, 85

Éÿìÿíè ãûëûíúà è÷èðìèø çÿùÿð, Áîéíóíäàí ñàëëàíìûø áåëèíÿ ãÿäÿð. Êÿìÿíäè òàìüàúëû ãàøûíà áÿíçÿð, ×à÷ëàðûí ãóðäóüó éàé êèìè ÷ÿíáÿð113. Èïÿê áèð ÷óë ñàëìûø êÿùÿð àòûíà, Î, ôèë ýþâäÿñèéëÿ ÷àïäû ìåéäàíà. Úèëîâó ñöðÿòëÿ àòäû éÿùÿðÿ, Ùöúóìà êå÷èðêÿí ÷ÿêäè áèð íÿðÿ. Íåúÿ áèð êÿêëèéÿ øûüûéàð òÿðëàí, Äöíéàéà àë Ýöíÿø äîüàð óúàäàí, Åëÿ áèð ñöðÿòëÿ ñÿðêÿø, ôèëáÿäÿí, Äöøìÿíèí öñòöíÿ àòûëäû áèðäÿí Áàüûðäû: “Åé ãàðà ãàðüà, îë ñàéûã, Ãàðøûíäà øàùèíäèð, ñàêèò îë àðòûã. Íîõòàíû ÷ÿêìÿñÿí éîëäàí êÿíàðà, Äöíéàíû åäÿðÿì öçöíäÿí ãàðà. Öç-ýþçöí îíóí÷óí ãàðàäûð, èíàí, Ãàðøûìäà ãà÷àðñàí êÿñêèí ãûëûíúäàí. Ýÿë, ýåòìÿ, ãûçàðäûì ãàðà öçöíö, Ñà÷ûíäàí ãûâûðúûã åäèì þçöíö. Ýöçýöòÿê ïàðëàéàí ãûëûíú ïàñ òóòóð, Ýöçýöéÿì, ìÿíäÿí ùÿð çÿíúè éàñ òóòóð. “Àüëûã” àüëûã àëûð õÿñòÿ ýþçëÿðäÿí, Ãûëûíúûí ãûçàðòû àëàð öçëÿðäÿí. “Ìÿí äèâÿì, — äåéèðäèí, — õþðÿéèì àäàì, — Ìÿíè éå êè, äèâäÿí ëÿòèô àäàìàì. Ãûëûíú îéíàòìàüû ñèçäÿ éîõ áèëÿí, Èíäè ýÿë, ãöââÿòëè ãîëóìäàí þéðÿí! Éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿ, ÷îõ ýÿëìÿ éàõûí, Éîõñà êè, áàøûíû þïÿð àéàüûí. Ìÿí ÿðÿá ùóøëó áèð Ðóì ñÿðâÿðèéÿì, Çÿíúè þëäöðÿí áèð ñöáùöí íóðèéÿì114. Ôèë êÿñêèí ãîëóìäàí áèð ãûëûíú éåñÿ, Ôèëáàí Íèë êöïöíÿ àòàð ÿëáÿñÿ115. Äàøëàð îõëàðûìäàí ùàëãà ýåéÿíäÿ Ãóëàüûíà ùàëãà òàõàðñàí ñÿí äÿ”. Ñþçëÿðè áèòèíúÿ ãàëõäû éÿùÿðÿ, 86

Úèëîâó áóðàõäû, ÷ÿêäè áèð íÿðÿ. Ñÿðõîø àñëàí êèìè åëÿäè ùÿìëÿ, Àñëàíúà áèð òîïïóç àëìûøäû ÿëÿ. Òîïïóçó âóðäó øàù åëÿ ãöââÿòëÿ, Åëáóðóñ äàüûíà äöøäö çÿëçÿëÿ. Ïîëàäûí à÷äûüû äÿðèí éàðàäàí Ãàëìàäû àáèíóñ àüàúûíäà úàí116. Ãîë, áîéóí, àéàã âÿ êþêñ, ýþâäÿ, áàø Ýèðäè áèð-áèðèíÿ, îëäó õóðäö õàø. Çÿðàúÿ ùÿéàòäàí îëóíúà ðàùÿò, Ìåéäàíà àòûëäû áàøãà áèð ùåéáÿò, Õóðìà àüàúûíäàí óúà ïÿùëÿâàí, Åëÿ áèð àüàúäàí ãîðõàðäû áàüáàí. Ùöúóìà êå÷èíúÿ î êèíëè ãàðà, Ïàäøàùà áóðàõäû îäëó áèð éàðà. Çèðåùÿ òÿñèðè îëìàäû, çÿíúè Áóëóäòÿê áàüûðäû, ó÷äó ñåâèíúè. Î ãàðà áóëóäà ãûçäû ùþêìöðàí, ×ÿêäè àü íÿùÿíýè ãàðà ãûíûíäàí117. Ùöúóì åëÿéÿíòÿê àñëàí úåéðàíà, Áèð çÿðáÿ åíäèðäè î ïÿùëÿâàíà. Õóðìà àüàúûíûí ó÷äó êÿëëÿñè, Àüàúäàí äöøäö áèð çÿíúè ýþâäÿñè. ×ûõäû áèð áàøãàñû “Àñëàíàì” äåéÿ, Þçöíö î çÿíúè äóðäó þéìÿéÿ: “Áèð ãàðà áóëóäàì, çÿíúè äàüûíäàí, Ãûëûíúûì éàüäûðûð ÿæäàùà, àñëàí. Áó àüûð äàüëàðûí ÷ÿêèñè ìÿíÿì, Ãàïãàðà çÿíúèéÿì, áèð ôèëáÿäÿíÿì. Áàøûíäàí áè÷ÿðÿì ãîúàìàí ôèëè, È÷èìÿ ÷ÿêÿðÿì î äàøãûí Íèëè. Çÿùÿðëè äÿìèðèì êèìè äèøëÿñÿ Ãàðàäàí áè÷ÿðÿì îíà ÿëáÿñÿ”. Èñêÿíäÿð ýþðäö áó ùÿäéàí äàíûøàí Íàôèíè ìöøê èëÿ éîüóðäó ãàíäàí. Ãûëûíúû ãàëäûðäû óúà áîéóíà, Áàøûíäàí áèð çÿðáÿ åíäèðäè îíà. 87

Îíäàí äà ìöäùèø áèð ãàðà ùèääÿòëÿ, Àòûëäû ãàðøûéà ÷îõ úÿñàðÿòëÿ. Ïàäøàùûí ãûëûíúû ÷ûõäû áèðèíúè, Òîç, òîðïàã è÷èíäÿ ôûðëàíäû çÿíúè. Ìåéäàíà àòûëäû áàøãà áèð ãàðà, Îíóí äà ýþçöíö éóìäó áèð éàðà. Ãîðõàã çÿíúèëÿðäÿí ùå÷ áèðúÿ íÿôÿð, Äþéöøÿ ÷ûõìàäû àõøàìà ãÿäÿð. Øàí, çÿôÿð îëóíúà øàùûí éîëäàøû Äþíäö îðäóýàùà, óúàëäû áàøû. Ýöíÿøèí ýöë ðÿíýëè äîíó äþíÿðêÿí Ìàâè áèð ðÿíý àëäû Íèëèí êöïöíäÿí. Àëàúà ýþéëÿðÿ êåøèê ÷ÿêÿíëÿð Àëàìòûë ýåúÿéÿ àéäûíëûã ÿëÿð. Êåøèê÷è àäÿòè öçðÿ àéûãäû, Óëäóçó ñàéàíäàí äàùà ñàéûãäû. Çÿíúè ãàðîâóëó, Ðóì ãàðîâóëó Êåøèêäÿ äàéàíûá ýöäÿðäè éîëó. Ýöíÿø, äàí ñþêÿðêÿí ýöëöìñÿéÿðÿê, Íåéëóôÿð ýöíáÿäÿ âóðóíúà áÿçÿê, Çÿðíèøàí õåéìÿäÿí ÷ûõäû Èñêÿíäÿð, Ùÿðá ö÷öí ìåéäàíà ÷ûõàðäû ÿñýÿð. Áèð ìÿùìèç âóðäó î ñÿðêÿø òÿðëàíà, Î, ñóéó îä êèìè ñöðäö ìåéäàíà. Ìÿðêÿçè àëäû þç ÿëèíÿ, ñîíðà Úèíàùû òàïøûðäû ïÿùëÿâàíëàðà. Ñàü-ñîëà äÿìèðäÿí ÷ÿêäè áèð ùàñàð, Ìþùêÿì áèð òÿìÿëäÿ äöçöëäö äàüëàð. Çÿíúèëÿð, ùÿáÿøëÿð ùåé îðäó-îðäó ßëèíäÿ ãûëûíú, îõ ìåéäàíäà äóðäó. Úÿáùÿíèí ãÿëáèíäÿ äóðìóø çÿíúèëÿð, Ñàüûíäà ùÿáÿøëÿð, ñîëóíäà áÿðáÿð. Áîðó ýóðëàéûíúà øàù ãàïûñûíäàí, Çÿíúèëÿð çÿíý ÷àëäû, ãûçûøäû ìåéäàí. Ãàðàìòûë áèð áóëóä ýóðëàéûá ÷ûõäû, Ãûëûíúûí øèìøÿéè ýþéëÿðÿ àõäû. Îðäóëàð ãîïàðäû åëÿ áèð íÿðÿ 88

Äÿùøÿòëè áèð ãîðõó ÷þêäö äèâëÿðÿ. Òîç-òîðïàã áîüóðäó ñàô áîüàçëàðû, Ãîðõóäàí áÿíèçëÿð îëäó ñàïñàðû. Ãûëûíúäàí, òîïïóçäàí, ñöíýöäÿí, îõäàí Ñöëù àðàäàí ÷ûõûá ýåòìèøäè ÷îõäàí. Ïîëàä ãàëõàíëàðûí òîããóøìàñûíäàí Ýþéëÿðÿ ÷þêìöøäö ãîðõó, ùÿéÿúàí. Òîðïàüûí áåéíèíè éåðäÿí îéíàòäû, Éåð äàüûí ìÿüçèíè áàøûíäàí àòäû. Íàüàðà ýóðëàéûð èëäûðûì êèìè, Ãàëàëàð ó÷óëóð ñûëäûðûì êèìè. Óçàüà ñÿñ ñàëûð íàéëàð, åëÿ áèë Ìÿùøÿðäèð, ÷àëûíûð ñóðè-Èñðàôèë. Éåð çèíäàí îëóíúà ýöðçÿ, ÿìóäà, Êþùöëäÿí òîç êèìè ó÷äó áóëóäà. Î ïîëàä äèìäèêëè ó÷àí îõëàðäàí, Äàøëàðûí áàüðûíà äöéöìëÿäè ãàí. Êèðïèêäÿí îõ àòûð ÿéðèãàø êàìàí, Çèðåù ìÿìÿñèíäÿí ñöä ñàüûð ùÿð àí. Êÿìÿíäëÿð ãûâðûëûð äöéöìëÿíÿðÿê, Ñàðûëûð áîéíóíà ãàðà èëàíòÿê. Ùèíäëè áèð îéóí÷ó êèìè ãûëûíúëàð Ùàâàäà îéíàéûá ìàéàëëàã âóðàð. Ñöíýöëÿðäÿí ÷ûõàí î ìþâçóí ñÿñÿ Àòëàð äà óéàðàã ýÿëìèøäè ðÿãñÿ. Àðû íÿøòÿðèòÿê äÿìèð îõëàðäàí Äàøëàðûí öçöíäÿí àõûðäû àë ãàí. Éåðëÿð õÿñòÿëÿíäè éàðàëûëàðäàí, Éîðüóí àùëàð ñà÷äû ýþéëÿðÿ äóìàí. Ëàúèâÿðä ðÿíýèíäÿ îëàí áèð äàüòÿê Øàù âåðäè úÿáùÿíèí ãÿëáèíÿ áÿçÿê. Î ãûëûíú îéíàäàí ñÿðò ãóëàã çÿíýè Áàòûðäû, åëÿ áèë çÿíúèíèí çÿíýè, Êèí äîäàãëàðûíäà êþïöêëÿíÿðÿê Àüçûíû à÷ìûøäû áàüà òàñûòÿê. Úàíëàíàí ìÿðêÿçëÿð ãàëõäû àéàüà, Äóðäóëàð ìåéäàíäà àò îéíàòìàüà. 89

Ùöíÿð ýþñòÿðìÿéÿ úîøàðêÿí ìÿíëèê Áàø âåðäè çèðÿêëèê, äÿëèëèê, øÿíëèê. Ðóìëàðû éàðûøäà éåíäè çÿíúèëÿð, Áóíëàð ÷îõ ìöäùèøäè, îíëàð ÷îõ äèëáÿð. Èñêÿíäÿð äàðûëäû áó ãîðõóíú èøÿ, “Èíúÿëÿð éàðàìàç ãûçüûí äþéöøÿ”. Äöøöíäö: “Ìÿí þçöì îëàðàì àñëàí, Àéûððàì þçöìö áó ãîðõàãëàðäàí. Èíäè êè ãîðõìóøäóð ãîøóíóí ãÿëáè, Ìÿí þçöì àïàðàì ýÿðÿê áó ùÿðáè”. Äàí éåðè àüàðäû, øÿôÿã ñþêöíúÿ Ñöðÿòëÿ ÷ÿêèëäè ãàðàíëûã ýåúÿ. Øàùûí çÿðáÿñèéëÿ áèð íå÷ÿ ãàðà, Èò êèìè ýÿáÿðäè àëûíúà éàðà. Øàùûí ùöíÿðèíè áåëÿ ýþðÿíëÿð Êÿñêèí ãûëûíúûíäàí åòäèëÿð ùÿçÿð. Ìåéäàíäà þçöíö øàù éàëãûç ýþðäö, Àòûíû äöøìÿíèí ãÿëáèíÿ ñöðäö. Áó äöíéà Ïÿëÿíýÿð øàùà îëäó òÿíý, Äöøöíäö: “Äÿíèçäÿí ÷ûõìûø áó íÿùÿíý”. Þç àäàìëàðûíà äåäè: “Áó øèêàð Òîðóìà äöøÿðñÿ, ãóðòóëóøìó âàð?” Øàùàíÿ áèð ñèëàù òÿðòèá åëÿäè, Ãûëûíúëà ãàëõàíû òÿðêèá åëÿäè. Êÿðýÿäàí ýþíöíäÿí ýåéèíäè êþéíÿê, Ãûçûëäàí âóðóëìóø îíà ÷îõ áÿçÿê. Ýöçýö, éà õàì ýöìöø êèìè ïàðëàäû, Áàøûíäà ïîëàääàí äÿáèëãÿ âàðäû. Ãûëûíúû ìàðàëûí ýþçöòÿê ïàðëàð, Ãàðûíúà ãàíàäû êèìè úþâùÿðäàð. Àòûëäû, úöðÿòëÿ ýèðäè ìåéäàíà, Öðÿêëÿ êèì ùöúóì åäÿð àñëàíà? Áàüûðäû: “Åé øèêàð àðàéàí àñëàí, Þçöíÿ ýöâÿíìÿ, îõóìà ìåéäàí. Ýåòìÿ, ýÿë âóðóøàã, ýþðÿê êèì êèìè Ìåéäàíäà áàñàúàã áèð àñëàí êèìè? Ýþðÿðñÿí êèìäÿäèð óúàëûã, çÿôÿð, 90

Êèìÿ éàð îëàúàã ñÿàäÿò, ùöíÿð?..” Çÿíúèíèí ñþçöíäÿí úîøäó Èñêÿíäÿð, Ãàí âóðäó áàøûíà, ãîâðóëäó úèéÿð. Ãàðøûäà êèí èëÿ úîøàðêÿí äöøìàí, Ðÿãèáèí ãÿëáèíäÿ úóøÿ ýÿëäè ãàí. Èñêÿíäÿð áàüûðäû: “Ýöâÿíìÿ áîø-áîø, Èýèäëÿð þíöíäÿ þéöíìÿ, ñÿðõîø! Ñþç à÷ìà ìÿíÿ áó ãÿùðÿìàíëûãäàí, Êþëýÿñèíäÿí ãîðõàí, åé ñÿðñÿì íàäàí! Ãîðõ àñëàí éåíÿíäÿí àñëàíñàí ÿýÿð, Èýèäëÿð éåíÿíÿ ýþñòÿðìÿ ùöíÿð. Òÿðïÿäÿ áèëìÿñÿí àüûð ýþâäÿíè, Ìÿùâèíÿ ÷àëûøìàã ìÿùâ åäÿð ñÿíè! Àñëàíûí áþéðöíÿ ÿë ÷ÿêìÿê ö÷öí Öñòöí îëìàëûäûð àñëàíà ýöúöí. Øàùèíëèê ýþñòÿðÿí, åé çÿèô ñÿð÷ÿ, Þçöíö ìÿùâ ö÷öí èøëÿòìÿ ïÿíúÿ! Õîøäóð, ýÿë äîëàøàã, ìÿùÿêäèð ìåéäàí, Êèìäÿäèð öñòöíëöê, åäÿê èìòàùàí! Èýèäëÿð éåíÿíÿ áó òÿíÿ ÿáÿñ, Éåíèëÿð ùÿð çàìàí òÿíÿ âóðàí êÿñ”. Ïàäøàùûí ñþçöíäÿí î êöêðÿéÿðÿê Éåðèíäÿí òÿðïÿíäè ãàðà òöñòöòÿê. Øàùûí öçÿðèíÿ ãûëûíúû ÷ÿêäè, Áóëóäà èëäûðûì íÿ åäÿúÿêäè? Ïàäøàùûí òöêëÿðè ãûëûíúà äþíäö, Î ÷èðêèí ñèìàäàí ãÿëáè äþéöíäö. Àúûãëà áèð ãûëûíú âóðäó Èñêÿíäÿð, Î ïîëàä ãàëõàíà åòìÿäè ÿñÿð. ×îõ ñöíýö îéíàòäû øàù èëÿ ãàðà, Ñöíýöäÿí ùå÷ áèðè àëìàäû éàðà. Ãàðàíëûã ÷þêöíúÿ, ÷ÿêèëèíúÿ ýöí Äþéöøäÿ ùå÷ áèðè îëìàäû öñòöí. Çÿíúè áó äþéöøäÿí äàðûëäû îíà, Äåäè: “Ýöí ÷ÿêèëäè äàüûí àðäûíà, Äàâàíû òÿðê åäÿê, ýåúÿäèð äàùà, Áó ãàíëû âÿäÿìèç ãàëñûí ñàáàùà. 91

Åëÿ êè àüàðàð ãàðàíëûã ýåúÿ, Äàí àòûá ýöíÿøëè ñÿùÿð ýÿëèíúÿ, Îõóéóì ñÿíÿ ìÿí åëÿ áèð ìåéäàí, Èëàí éóâàñûíû ñàòûí àëàñàí. Áó øÿðòëÿ, îðäóíó ÷ÿêÿðêÿí ñÿùÿð, Ãàðøûìäà îë ñÿùÿð êèìè úèëâÿýÿð”. Áó ñþçëÿð áèòèíúÿ äþíäö úÿáùÿäÿí, Øàù äåäè: “Ðàçûéàì áó øÿðòëÿðÿ ìÿí”. Ðàçûëûã âåðèíúÿ ãûñà ìþùëÿòÿ, Ìåéäàíäàí äþíäöëÿð èñòèðàùÿòÿ. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÇßÍÝÈÁÀÐ ØÀÙÛÍÛ ÌßÜËÓÁ ÅÒÌßÑÈ Åëÿ êè äàí àòäû, î ïàðëàã Ýöíÿø, Äÿíèçèí ñóéóíäàí ãàëäûðäû àòÿø. Ìåéäàíäà ðóì, çÿíúè òÿáèë äþéÿðÿê, Àü, ãàðà ãàðûøäû øÿòðÿíú çÿðèòÿê. Ãûðãîâóë ðóìëóëàð, ãàðüà çÿíúèëÿð Òÿðëàíûí èêè ðÿíý êþêñöíÿ áÿíçÿð. Çÿíúèëÿð ýåúÿéäè, ðóìëóëàð ÷ûðàã, Ðóìëóëàð ãàðüàíûí ýþçöéäö, àíúàã118. Áèð ãàðà áóëóäà áöðöíäö úàùàí, Ýþçöíäÿí àõûòäû äÿíèçëÿðÿ ãàí. Áàøëàðäàí àøàí áèð äàøãûí ñåë îëäó, Áèðè ñóñóç ãàëäû, áèðè áîüóëäó. Èñêÿíäÿð ìåéäàíäà áèð àò îéíàòäû, Îõ êèìè äöøìÿíèí ýþçöíÿ áàòäû. Ãûçûøäû úÿáùÿäÿ äþéöø áàçàðû, Ãàëõäû àñèìàíà éåðèí òîçëàðû. Ýåéäè õàì èïÿêäÿí äàð ýþçëö êàôòàí, Þçöíö ãîðóäó îõäàí, ãûëûíúäàí. ßí ïàðëàã áèð çèðåù ýåéèíäè ýþç-ýþç, ×åøìÿòÿê ãàìàøûð îíà áàõàí ýþç. Áèð ñöíýö ýþòöðäö äöç îòóç ãóëàú, Âàðëûüû úèéÿðèí ãàíûíà ìþùòàú. 92

Áîéíóíäàí ùÿìàéûë áèð ãûëûíú òàõäû, Øÿôÿãè Ýöíÿøäÿí äàùà ïàðëàãäû. Áàøûíäà äÿáèëãÿ ×èí ïîëàäûíäàí, Ýþâùÿðëÿð îíäàêû ýþâùÿðÿ ùåéðàí. Áåëèíÿ àñäû áèð çÿùÿðëè êÿñÿð, Èëàíòÿê ñàíúàðàã òþêÿðäè çÿùÿð. Áèð àòà îòóðäó, íÿ àò, áèð äàüòÿê, Ýþðöøö ñåâèìëè, éåðèøè ãÿøÿíý. Àòûíû ÷àïàðàã ùÿðáÿ éöéöðäö, Äöøìÿí ñþç âåðäèéè éåðÿ àò ñöðäö. Ãàðøûéà ÷ûõìàäû ìèñêèí ïÿëÿíýëÿð, Ôèêèð äÿíèçèíÿ ñàëìûøäû ëÿíýÿð. Ùèéëÿéëÿ ýþíäÿðäè áàøãà èéðÿíúè, Øàù ýþâùÿðëÿðèíè ãàïñûí î çÿíúè. Øàù áþëäö õÿíúÿðëÿ îíó òÿí éàðû, Çÿíúèíèí ãûðûëäû ùÿéàò äàìàðû. Äàü êèìè áèð ãàðà äèâ îéíàòäû àò, Áàõàíûí ýþçöíäÿí ÷ÿêèëäè ùÿéàò. Áó äèâ äÿ î çÿíúè éåéÿíäÿí éåäè, ×îõóíóí áàøûíà òîðïàã ÷åéíÿäè. Ìöäùèø áèð ãàðà äèâ îíà éþíÿëäè, Ãûâðûëìûø èëàíòÿê úöíáöøÿ ýÿëäè. Î äèâÿ Ðóì øàùû âóðäó áèð õÿíúÿð, Òöñòöñö óúàëäû ýþéëÿðÿ ãÿäÿð. Àòûëäû îíäàí äà ìöäùèø ùÿáÿøè, Ãàí è÷ÿí àñëàíäàí î äàùà âÿùøè. Îíà äà è÷èðäè þëöì ñóéóíó, Çÿìàíÿ îéíàäû êå÷ìèø îéóíó. Î ãûçìûø àñëàíäàí ùàìû ãîðõàðàã Ùå÷ áèðè ìåéäàíà áàñìàäû àéàã. Ðóì øàùû àò ñöðäö, êèíëÿ áàüûðäû, Î ãà÷àí äöøìÿíè ùÿðáÿ ÷àüûðäû. Ïÿëÿíýÿð ýþðöíúÿ áó úÿñàðÿòè Áèð éàðà àëìàäàí ñþíäö ãöââÿòè. Àòûíû îéíàòäû èñòÿð-èñòÿìÿç, Ìåéäàíà àòûëäû äèíìÿç-ñþéëÿìÿç. Àò ñöðäö î èýèä øàùëûüà äîüðó, 93

Áÿõò îíó ÷ÿêèðäè õàðëûüà äîüðó. ×îõ ãûëûíú åíäèðäè ýèðèíúÿ ùÿðáÿ, Ãåéñÿðÿ áèð ÿñÿð åòìÿäè çÿðáÿ. Àñëàí ãöââÿòèéëÿ úîøäó ùþêìöðàí, Ñàíêè áèð úåéðàíà ñàðûëäû àñëàí. Äöíéàíûí ïÿíàùû Òàíðûíû àíäû, Øàíëû áèð çÿôÿðÿ àðòûã èíàíäû. Äÿùøÿòëÿ ùöúóìà êå÷äè øÿùðèéàð, Ìÿðêÿçè íþãòÿäÿ ñûõûëäû ïÿðýàð. Àòÿøëè êèí èëÿ ùåé âóðäó àòà, Ýöëäö øèìøÿê êèìè ãàðà áóëóäà. Îí äöéöì ìûçðàüû åëÿ áÿðê ÷àõäû, Ãàí îíóí äþøöíäÿí ñó êèìè àõäû. Äöøìÿíèí ýÿìèñè äàüûëäû éåêñÿð, Ïÿëÿíýÿð ìÿùâ îëäó, ãàëäû òÿê ëþâáÿð. Àòûíäàí ÿìð åòäè èýèä ùþêìöðàí: “ßñýÿðëÿð ùöúóìà êå÷ñèí äóðìàäàí”. Îðäó ùÿð òÿðÿôäÿí áöðöäö äöçö, Ãàòäû áèð-áèðèíÿ ýåúÿ-ýöíäöçö. Îõëàðûí èíëÿéÿí ãîðõóíú ñÿñèíäÿí Èïÿêëè ýåéèìëÿð êÿñèëäè êÿôÿí. Ãûëûíúûí, ãàëõàíûí øàããûëòûñûíäàí Àéà áàø âóðóðäó áóõàðëà äóìàí. Ãûçäûãúà Ýöíÿøäÿí ãàëõûðäû øþëÿ, Òÿíäèðòÿê éàõûðäû þç àòÿøèëÿ. Äþéöø äÿùøÿòèíäÿí ñÿðñÿìäè áàøëàð, Èøûãäàí äöíéà äà ãà÷ûðäû íà÷àð. Áàõäûãúà çÿíúèäèð äöøìöø éîëëàðà, Îëìóø ýþé éàíûíäà éåð öçö ãàðà. ßãèãëÿð øÿâÿäÿí ãàëàìûø îúàã, Çÿíúèëÿð îä òóòóá, êöë ãàëìûø, àíúàã119. Øÿâÿ éöíýöë îëäó, àüûðäû ýþâùÿð, Ýþâùÿðÿ ñÿððàô äà ÷îõ ãèéìÿò âåðÿð. Éàñÿìÿí áèäìèøêÿ åòìèøäè òÿñèð, Ãàðüàëàð àü øàùèí ÿëèíäÿ ÿñèð120. Ùåéðÿò áàõûøëàðà, öðÿéÿ àõìûø, ßãëèí ìÿðêÿçèíè áîìáîø áóðàõìûø. 94

×îâóøëàð âåðäèêúÿ öðÿê àðõàäàí, Úåéðàíëàð ãîðõìàäàí îâëàäû àñëàí. Éåð-ýþé òèòðÿéèðäè ùàé-êöé ñÿñèíäÿí, Ýþéëÿð äÿ “ùî” äåéÿ ñÿñëÿð ôÿëÿêäÿí. Ýåòäèêúÿ úîøóðäó ùÿð èêè éàüû, Éàçûëäû áèðèíÿ þëöì éàðïàüû. Áèëÿéè ýöúëöéÿ çÿôÿð îëäó éàð, Çÿíúèëÿð ìÿúáóðÿí ìÿüëóá îëäóëàð. Ùÿð éàíà àò ÷àïäû ìöçÿôôÿð ÿñýÿð, Çÿíúè þëäöðìÿéÿ áàüëàäû êÿìÿð. Ãûëûíú îéíàòäûãúà áþéöê øÿùðèéàð, Çÿíúèíèí áàçàðû îëäó òàðèìàð. Çÿíúèëÿð ÷àëûíúà òÿñëèì áîðóñó, Øÿíëèéÿ áàøëàäû çÿôÿð îðäóñó. Ýþéëÿðÿ óúàëäû øàùûí áàéðàüû, Éîëëàðäàí áöñáöòöí ÷ÿêèëäè éàüû. Ìÿðùÿìÿò áóëóäó ãîïàðäû òóôàí, Çÿíúèíèí ïàñûíû ñèëäè ãûëûíúäàí. Áàéðàüûí àëòûíäà äóðìóø ùþêìäàð ßéíèíäÿ áÿíþâøÿ ðÿíýèíäÿ ïàëòàð, Áîéíóíäà áèð íîõòà, àéàãäà çÿíúèð, Ùÿð àñëàí ÷ÿêèðäè áèð íÿùÿíý ÿñèð. Áàéðàüûí àëòûíà éûüäûëàð íÿ âàð, Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè êÿñèëñèí áàøëàð. Áèð çÿíúè ãàëìàäû, áîøàëäû ÷þë, äàü, Ãàëàíëàð ãóçüóíëàð éåìèéäè, àíúàã. Áàðàìà ãóðäóòÿê äèâáÿäÿí ôèëëÿð Ãàðûíúà àéàüû àëòûíäà èíëÿð. Èíñàíûí éöêöíö ÷ÿêÿí ùÿð ùàììàë. Éà ÷ûðàã äàøûéûð, éàõóä èïÿê ìàë121. Çèëëÿòÿ äöøöíúÿ àìàíñûç äöøìàí, Ùÿáÿøëÿð ïàäøàùäàí äèëÿäè àìàí. Ùÿáÿøÿ íèñáÿòè îëàíëàð î ýöí Ïàäøàùûí ÿìðèéëÿ ãóðòóëäó áöòöí. Çÿùÿðëè ãûëûíúäàí òàïäûëàð àìàí, Øàù áàüûøëàéàðàã âåðìÿäè çèéàí, ßìð åòäè ùÿáÿøÿ âóðóëäó äàìüà, 95

Î ýöíäÿí ùÿáÿøëÿð ãóëäóð áó äàüà. Î ãûçüûí äàìüàäàí íóðëàíäû ùÿáÿø, Äàü èëÿ ÷ûðàüû ïàðëàäàð àòÿø. Ïàäøàùà î ãÿäÿð âåðäèëÿð ãàðÿò, Ùöçóðà ñûüìàäû áþéöê ãÿíèìÿò. Øàù ýþðäö âåðèëÿí ãàðÿò ùÿäñèçäèð, Ñÿùðàéà ýþâùÿðäÿí àõàí äÿíèçäèð. Ýþâùÿðëè úàì, ãûçûë, òîïïóç áèð éàíà, Õàëâàðëà ìöøê, ÿíáÿð àõûð ìåéäàíà. Ñàô ìÿäÿí ãûçûëäàí, èíúèäÿí íÿ âàð Äîëìóøäó ìåøèíäÿí èðè ÷óâàëëàð. Ñûüìàéûð î ýöìöø, êàôóð ÷þëëÿðÿ, Î êàôóð ýöìöøäÿí äîëäó äàü, äÿðÿ. Éöêëÿíìèø ôèëëÿðäè — ãàéà ýþâäÿëè, Úèíñ ÿðÿá àòëàðû — òîâóç úèëâÿëè. Áÿðáÿðäÿí, íîáèäÿí ýþçÿë ÿñèðëÿð Þíöíäÿ Ìöøòÿðè âÿ Àé äèç ÷þêÿð. Äàø-ãàøëà èøëÿíìèø ãóìàøëàð, ÷óëëàð, Çöðàôÿ ýþíöíäÿí ùÿäñèç õàëû âàð. Ñÿùðàäà äîëóéäó ùÿð úöðÿ ñÿðâÿò, Õÿçíÿéÿ ýþâùÿðäÿí âóðìóøäó çèíÿò. Øàù øàíëû çÿôÿðëÿ äîëüóí ãàðÿòäÿí Øÿíëÿíèá ãóðòóëäó ãÿìäÿí, çèëëÿòäÿí. Áèð äöíéà úÿìäÿéÿ èáðÿòëÿ áàõäû, Ýöëäöñÿ, ãÿëáèíäÿí ýèçëèí ãàí àõäû Êè, íå÷èí äþéöøäÿ áó ãÿäÿð èíñàí Ìÿùâ îëäó çÿùÿðëè îõäàí, ãûëûíúäàí? Éàíëûøäûð ùÿð ñó÷ó áóíëàðäà ýþðìÿê, Þçöìäÿ ýþðìÿê äÿ õÿòàäûð, ýåð÷ÿê. Ôÿëÿéèí èøè áàø âóðìàãäûð ,àíúàã, Ãÿçàäàí îëóðìó áîéóí ãà÷ûðìàã? Ëàúèâÿðä þðòöëö Ýöíÿø êèìè ñÿí Áàøûíû ãà÷ûðìà ëàúèâÿðä ýþéäÿí. Ýþé öçö ýåéÿðêÿí ëàúèâÿðä ïàëòàð, Ùÿð êÿñÿ ëàúèâÿðä ïàëòàð ùàçûðëàð122. Áó ïîçóã ïÿðäÿäÿ îõóìà íÿüìÿ, Áó äóçëó òîðïàãäàí àðàìà ÷åøìÿ. 96

Êèì áèëèð, éûüûíòû, áó òîðïàã áåëÿ Éîüðóëìóø íÿ ãÿäÿð öðÿê ãàíèëÿ? Ýþðÿí ýþç éîõäóð, éîõ, ùÿð éàí áèð ìÿçàð, Éà ìàðàë, éà úåéðàí ýþíöäöð îíëàð. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÌÈÑÈÐÄßÍ ÐÓÌÀ ÃÀÉÛÒÌÀÑÛ Äóð, ñàãè, øÿðàá âåð êè, ñÿðõîø îëóì! Íîüóë âåð, øÿðàáëà áèð àç õîø îëóì! Åëÿ áèð øÿðàá âåð, êþíëöìö à÷ñûí, Ýèðñÿì úÿùÿííÿìÿ, îä ìÿíäÿí ãà÷ñûí. Î ìåéâÿëè àüàú îëñóí áÿõòèéàð, Ñÿðèí êþëýÿñèíäÿ äèíúÿëìÿê îëàð. Ùÿì úàíà ðàùàòëûã âåðÿð êþëýÿñè, Ùÿì áÿçÿð ñöôðÿíè äàäëû ìåéâÿñè. Äîëüóí áàð âåðìèøêÿí åëÿ áèð íèùàë, Äàèì ãàëñûí úàâàí, òàïìàñûí çàâàë. Áàð âåðÿí áåëÿ áèð àüàúû ýåð÷ÿê Ðÿâàìû áàëòàíûí àüçûíà âåðìÿê? Ãûø ýåòäè, éåíÿ äÿ èëê áàùàð ýÿëäè, ×àéëàð ñàùèëèíäÿí îòëàð éöêñÿëäè. Éåíèäÿí éàìéàøûë ýåéäè ùÿð áóäàã, Áÿíþâøÿ ùÿð ìöøêÿ ÿíáÿð ãàòàðàã, Íÿðýèç äÿ éûüìàã÷ûí ùàìàí ÿòèðäÿí Êàôóðòÿê áàøûíû ãàëäûðäû éåðäÿí. Õÿçèíÿ ãàïûñûí à÷àðàã ìÿí äÿ Áèð áàéðàã óúàëòäûì éàøûë ÷ÿìÿíäÿ. Éàøûëëûã ùàòèôè î ýèçëè äèëáÿð, Øàèðëÿð îíà øåèð èëùàìû äåéÿð, Ñåùèðëè ñÿñ èëÿ áàüûðäû: “Îéàí! Éàç õÿçèíÿ ñà÷àí õàòèðàòûíäàí! Íÿ éåðäÿ çÿíúèíè ÿçìèø Èñêÿíäÿð, Íÿ éåðäÿ àòûíà ãîéìóøäóð éÿùÿð?” Áó êþùíÿ äàñòàíû íÿãë åäÿí äåùãàí 97

Êå÷ìèøè áó ñàéàã åòìèøäèð áÿéàí: Øàùà éàð îëóíúà î áþéöê çÿôÿð, Ýöëäö íàð ýöëöòÿê, à÷ûëäû ýöëëÿð. Õÿçèíÿ àüçûíû à÷äû ùþêìöäàð, Ïàéëàäû, âàðëàíäû áöòöí ãîøóíëàð. Âóðóøìà éåðèíäÿ áèð ùÿôòÿ ãàëäû, Øÿðàáäàí ÷þùðÿëÿð ãûçûë ðÿíý àëäû. Êöëÿê ôÿððàø êèìè, éàüûø ñÿããàòÿê Éîëëàðû ñöïöðöá ñóâàðäû ãÿøÿíý. Éîëëàðäàí ñèëèíäè áöòöí òîç-òîðïàã, Éîë òîçñóç îëàíäà áÿçÿíèð àíúàã. Òîç-òîðïàã éîëëàðäà éàòûíúà éåíÿ, Èñêÿíäÿð àòûëäû éÿùÿð öñòöíÿ. “Éîë âåðèí!” äåéÿðÿê úîøäó òÿáèëëÿð, Áàéðàãëàð óúàëäû Ïÿðâèíÿ ãÿäÿð. ßôðÿíúÿ äÿíèçè, Íèë ñàùèëëÿðè Êþ÷ òÿáëè ñÿñèíäÿí îëäó ñÿðñÿðè. Úîøäóãúà äÿâÿëÿð çÿíýèíèí ñÿñè Äîëäó áîø ñÿñëÿðëÿ áåéèí êöðÿñè. Éîëëàðäà ãóìðóëëàð ñÿñ-êöé ñàëàðàã, Úûíüûðàã ñÿñèíäÿí òóòóëäó ãóëàã. ×þëëÿðäÿ àõûðäû î ãÿäÿð ÿñýÿð, Éîõ èäè ñàéûíû áèëÿí áèð íÿôÿð. Êÿêëèêòÿê îéíàéàí àòû Èñêÿíäÿð Ìèíÿðÿê, äàëûíúà òÿðïÿíäè ÿñýÿð. Áèð ãÿäÿð éîë ýåòäè, îðäó, øÿùðèéàð, Îâàäàí ýåíèø áèð ÷þëÿ ÷ûõäûëàð. Àë-ñàðû áàéðàãëàð âàðäû î ãÿäÿð, Äèø-äèø øÿêëÿ äöøäö ëàúèâÿðä ýþéëÿð. ×þëëÿðäÿí äàü êèìè êå÷èð ãÿíèìÿò, Éöêëÿíìèø äÿâÿëÿð ÷ÿêèðäè çÿùìÿò. Ãÿäÿðñèç úàâàùèð éöêëÿíìèø ôèëÿ, Éöç éåðäÿí êþðïöëÿð ñàëûíìûø Íèëÿ. Ýöëäö ùþêìöðàíûí öçö, ýþç-ãàøû, Ôÿðÿùäÿí ýþéëÿðÿ óúàëäû áàøû. Õàëãà ùþðìÿò åòäè ýèðÿðêÿí Ìèñðÿ, Øÿùðÿ íèçàì âåðäè àäÿòè öçðÿ. 98

Äÿíèç ñàùèëèíäÿ åíäè îðàäàí, Î éåðäÿ øþâêÿòëÿ ãàëäû áèð çàìàí. Áàéðàüû íÿ éåðÿ ñàíúäû òàúèäàð, Î éåðäÿ àáàäëûã îëäó áÿðãÿðàð. Ñÿðâÿòëÿ, ôÿðìàíëà óçóí áèð ìöääÿò Ñàëäû Ðóì ðÿñìèëÿ áèð ÷îõ èìàðÿò. Ãóìëàðà ãóì êèìè ñÿðâÿò ñÿïÿðÿê Àáàäëûã éîëóíäà ÷ÿêäè áèð ÿìÿê, Äÿíèç ñàùèëèíäÿ áþéöê Èñêÿíäÿð Òÿçÿ áàùàð êèìè ãóðäó áèð øÿùÿð. Áèð úÿííÿò êèìèéäè — èøûãëû, àáàä, Ùÿð éåðäÿ áàçàðû, áàü÷àñû ýöëøàä. Øÿùÿðè Èñêÿíäÿð òèêèáäèð äåéÿ Àäûíû ãîéäóëàð “Èñêÿíäÿðèééÿ”. Øàù áèíà åòäèéè áó ýþçÿë øÿùÿð Áàüäàäà áÿðàáÿð, Ìèñðÿ áÿðàáÿð. Éóíàíà äþíìÿéÿ àðòûã ÿçì åòäè, Ýÿëäèéè éîëëàðäàí äþíÿðÿê ýåòäè. Äÿíèçäÿí êå÷èíúÿ Ðóìà äþíÿðÿê, Äöíéàëàð ÿëèíäÿ îëìóøäó ìóìòÿê. Ùÿð çàìàí î ìóìà åòäèêäÿ ðÿüáÿò, Ùÿð íÿ èñòÿñÿéäè åäÿðäè ÿëáÿò. Éóíàíëàð “àôÿðèí” äåäèëÿð îíà, Úàâàùèð ñà÷äûëàð ýþâùÿð ñà÷ûíà. Ïàäøàùäà ýþðöíúÿ áþéöêëöê, ìÿíëèê, Øÿùÿðëÿð áÿçÿíäè, ãóðóëäó øÿíëèê. Ìöòðöáëÿð îõóäó, ãûçûë ñà÷ûëäû, Õÿéàëÿ ýÿëìÿéÿí ìÿúëèñ à÷ûëäû. Äöøìÿíè éåíÿí øàù ýöâÿíäè áàõòà, Øàùàíÿ áàõòûéëà îòóðäó òàõòà. Áÿõòèéàð äþâëÿòèí óúà áàõòûíäàí ßí ýþçÿë øÿíëèêëÿð ãóðäó ùþêìöðàí. Çÿíúèäÿí àëäûüû ñÿðâÿòäÿí, ìàëäàí ×ÿêèñèç ùÿäèééÿ àëûðäû ùÿð éàí. Äþâðàí Ðóì øàùûíà âåðèíúÿ äþâëÿò, Ùÿð øàùà ýþíäÿðäè î ìàëäàí ãèñìÿò. Åëÿ êè, Äàðàéà éåòèøäè íþâáÿò, 99