NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

Áàüäàääà âÿ Ðóìäà íÿôèñ ýþðöíÿí, Ùÿð ÷åøèä ãèéìÿòëè î ýåéèìëÿðäÿí, Âåðäè ×èí øàùûíà åëÿ áèð äÿúýàù, Îíó ýþðìÿìèøäè ùå÷ áèð ïàäèøàù, Øàùàíÿ áÿõøèøëÿð äîéóðäó ×èíè, ×èíëèíèí àëíûíäàí à÷ûëäû ÷èíè. Ãàëìàäû î áþéöê ×èíäÿ áèð íÿôÿð Ýåéìÿñèí õÿç, àòëàç, çÿðèô ýåéèìëÿð. Åòäè Èñêÿíäÿðèí ýþðäöéö áó èø Î äàðýþçëöëÿðèí ãàøûíû ýåíèø. Øàùûí êèï ãàøûòÿê äîñòëóã áÿðêèøäè, Èñêÿíäÿð áàøûíà ùàìû àíä è÷äè. ÕÀÃÀÍÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐÈ ÃÎÍÀà ÅÒÌßÑÈ Ýÿë ìÿíè àçàä åò, ñàãè, “éîõ” äåìÿ! Ãÿäÿùäÿí ýþç éàøû òþê ÿòÿéèìÿ. Áèð ìåé âåð êè, îëñóí ñàô øèðÿ êèìè, Éóñóí ùÿð ÷èðêàáäàí ÿô-ÿòÿéèìè. ×àïãûíëûã åòìÿ, åé ×èí öçëö ýþçÿë, Áèð ñààò ãàøûíà ÷èí ýÿòèðìÿ, ýÿë! Ãåéäèìÿ ãàë ìÿíèì, ãÿëáèìè øàä åò, Ãöññÿäÿí áûð ýöíëöê ìÿíè àçàä åò! Õàãàíûí ýÿëèðè êå÷ñÿ äÿ ÿëÿ, Ñåë êèìè àõûòìà, éàüûøòÿê õÿðúëÿ. Ìàëûíäàí áèð àç éå, áèð àç âåð, àíúàã Áàøãàëàð ö÷öí äÿ àçàúûã áóðàõ. Éåìÿ âàð-éîõóíó, ÷îõ éàøàéàðñàí, Éîõñóëëóã éàìàíäûð ãîúàëàí çàìàí. Õÿðúëÿ, éå, áÿðê òóòìà êþùíÿ äöíéàíû, Õÿñèñëèê, àú ãàëìàã ìÿùâ åäÿð úàíû. Äàüûòìà ÿëèíäÿ âàð èñÿ ñÿðâÿò, Áèùóäÿ éåìÿêäÿí ÷ÿêÿðñÿí çÿùìÿò. Õÿðúëÿðêÿí þë÷öäÿí ýÿë ýþòöðìÿ ÿë, 300

Íÿ àðòûã, íÿ ÿñêèê — îðòàäûð ýþçÿë. Ñàïûí éîüóí îëñà èíúÿ èéíÿäÿí, ×îõ èéíÿ ýþçöíö êîð åäÿúÿêñÿí. Éàçäûüûì òàðèõèí íÿããàøû éåíÿ Áó íàõøû âóðìóøäóð ×èí èïÿéèíÿ: Ùÿð éåðäÿ ñÿñ ÷ûõäû: áþéöê Èñêÿíäÿð, ×èí ÿòÿêëÿðèíÿ ñÿïäè äöðð, ýþâùÿð. Áó èäè õàãàíûí ôèêðè, ùÿâÿñè, Âåðñèí Èñêÿíäÿðÿ àéàã êèðÿñè. À÷ñûí áèð øàùàíÿ çèéàôÿò îíà, Çÿð òþêñöí àòûíûí àéàãëàðûíà. Þçöíóí àäûíà, ñàíûíà ýþðÿ, Øàùàíÿ ùÿäèééÿ ÷ÿêñèí ùöçóðÿ. Øàùûí áÿõòè êèìè îëäóãúà ïàðëàã, Áèð ýþçÿë ýöí ñå÷äè, ãóðäó òÿìòÿðàã. Áèð ìÿúëèñ áÿçÿäè úÿííÿòäÿí äÿ øÿí, Øèðÿíè àõûòäû àñëàí äèøèíäÿí. Ìåéâÿäàí, ìåéäÿí, ùÿì áàëûãäàí, ãóøäàí, Åëÿ áèð ãîíàãëûã äöçÿëòäè õàãàí, Äöíéàäà íÿ ãÿäÿð ýþçÿë íåìÿò âàð, Áàñìûøäû áàüðûíà ãûçûë õîí÷àëàð. ×èí õóðóøëàðûíäàí áàøãà, àë-ÿëâàí, Ìèñëèíè úÿííÿòäÿ ýþðìÿìèø áàüáàí. Ëÿççÿòëè ùàëâàëàð ùàçûð îëìóøäó, È÷è ãÿíä, áàäàìëà äîëäóðóëìóøäó. Åëÿ ãàáëàð âàðäû, ýÿçèá àðàéàí Äöíéàäà áèðèíè òàïìàçäû îíäàí. Î ãÿäÿð úàâàùèð ýÿëìèø îðòàéà Êè, ñÿððàô áèð èëÿ àëìàçäû ñàéà. Ùÿøÿìÿòëè øàùûí çèéàôÿòèíÿ, Ñÿðô îëäó áþéöê áèð äîëó õÿçèíÿ. Òöðê øàùû õàñëàðëà éîëà ÷ûõàðàã, Ýåòäè Èñêÿíäÿðè ÷àüûðñûí ãîíàã, Òîðïàüû þïäöëÿð àéèíÿ ýþðÿ, Äÿéäè éåð þïìÿêäÿí áàøû ýþéëÿðÿ. Ñþéëÿäè: “Áó óúà áÿõòèí, åé ñÿðâÿð! 301

Òàõòûìûí áàøûíà éîë òàïñà ÿýÿð, Òàúûéëà òàõòûíû ÿçèç åäÿðäè, Ìÿíè áó øÿðÿôëÿ ÷îõ áþéöäÿðäè”. Ñÿìèìè äÿâÿòè øàù ãÿáóë åòäè, Õàãàíà øÿðÿôëÿ ùþðìÿò÷öí ýåòäè. Îðäó, øàù áèðëèêäÿ ùàìàí äÿâÿòÿ Áàø ÿéèá àòëàíäû î çèéàôÿòÿ. Õÿçèíÿ àüçûíäàí à÷ûëäû éåðëÿð, “Éîë à÷ûí!” ñÿñèíäÿí òèòðÿäè ýþéëÿð. Èñêÿíäÿð ÷àòûíúà ñöôðÿ áîéóíà, Åëÿ áèë ÷àòäû Õûçð ùÿéàò ñóéóíà. Ãûçûë áèð òàõò ýþðäö, ýöíÿøäè, ýåð÷ÿê, Îíäà äöðð ÷åøìÿñè äÿíèç ñóéóòÿê. Ãûçûë òàõò öñòöíäÿ îòóðäó øÿí-øÿí, ßëèíäÿ áèð òóðóíú — êàôóð, ÿíáÿðäÿí. Ñàü ÿëäÿ äöíéàíû éîõëàéàí ôÿüôóð234, Õèäìÿòÿ áàø ÿéìèø, ùöçóðäà äóðóð. Øàù îíó ÷àüûðäû, ùþðìÿòäèð äåéÿ, Îòóðòäó øàù êèìè ãûçûë êöðñöéÿ, Áàøãà òàúèäàðëàð ùþðìÿòÿ ýþðÿ, Èñêÿíäÿð éàíûíäà äèç ÷þêäö éåðÿ. Õàãàí ÿìð åéëÿäè: “Éåìÿêëÿð ýÿëñèí, Ãûçûë õîí÷àëàðäà õþðÿêëÿð ýÿëñèí!” Ùÿð éàíäàí òþêöëäö øàùàíÿ éàðïàã, Ìåéíÿ éàðïàüûòÿê òþêäö ùÿð áóäàã235. Ôÿðõàðÿ áÿíçÿéÿí èñòÿê åâèíäÿí Òåç ùàçûð îëóðäó ùÿð èñòÿíèëÿí236. Åëÿ áèë úÿííÿòäèð, àðàéàí êèìñÿ Õîí÷àäà òàïûðäû ùÿð íÿ èñòÿñÿ. Èøòàùëà éåäèëÿð î õóðóøëàðäàí, Ùöúóìëà øÿðàáà à÷äûëàð ìåéäàí, Ãûðìûçû øÿðàáëàð âåðäè ãîë-ãàíàä, Ãûðìûçû ðÿíýëÿðäÿí ãóðäóëàð áöñàò. ×àëìàüà îòóðäó, áöòöí äöíéàäàí Ñå÷èëìèø ÿí ìÿøùóð îõóéàí, ÷àëàí. ßí èíúÿ îõóúó ñÿñëÿð óúàëûð, Îçàíëàð ðÿñìèéëÿ îõóéóð, ÷àëûð. 302

×àëàíëàð áàøëàäû ñöüäè íÿüìÿñè, Ýþéëÿðÿ óúàëäû ñàçëàðûí ñÿñè. Âàðäû ïÿùëÿâèúÿ î ãÿäÿð ÷àëàí Íÿüìÿéÿ éåíèëèê âåðèðäè ùÿð àí. Ðÿãñ åäÿí êÿøìèðëè ýþçÿëëÿð äóðóð, Îéíàðêÿí éåë êèìè ìàéàëëàã âóðóð. Åëÿ ÷àëüû÷ûëàð ýÿëìèø Éóíàíäàí, Àüëûíû èòèðèð åøèäÿí èíñàí. Ðóì âÿ ×èí õèäìÿòÿ áåë áàüëàéàðàã, Áÿçÿäè Ðóìäàí âÿ ×èíäÿí áèð áàéðàã. Õÿçèíÿ àüçûíû à÷ûíúà õàãàí, Ãàðóí õÿçíÿñèíäÿ éåð îëäó ïöíùàí237. ßââÿëúÿ ñà÷äû ÷îõ úàâàùèð, ýþâùÿð, Äàø-ãàøà òóòóëìóø ýþçÿë ýåéèìëÿð. Áöëëóðäàí áöñàòû Ýöíÿøäÿí ïàðëàã, Èíúÿëèêäÿ ñóäàí òÿìèç âÿ éóìøàã ×èí èïÿêëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿ õàëâàð, Ìöøê èëÿ, ÿíáÿðëÿ äîëó áèð àíáàð. Êàôóðëó òÿáÿãäÿí ÿòð àëìûø ùÿð éàí, Ãóðó óä àðòûãäû òÿçÿ êàôóðäàí, ×à÷è êàìàíëàðëà ÷èíè èïÿêëÿð, Áèð íå÷ÿ ãûëûíú äà îíà áÿðàáÿð. Áèð èëõû éîðüà àò, ýþðêÿìëè, îéíàã, Éåë êèìè éåðèéÿí, ýþâäÿñè ïàðëàã, Ýþéëÿðäÿ äóðíàíû, ñàðû îâëàéàí Ëà÷ûíëà ãûçûëãóø, áþéöê áèð êàðâàí. Ãûðõ ôèë þç òàõòûéëà óúà, ãöââÿòëè, Ñöìöêëÿðè ìþùêÿì, âöúóäó ÿòëè. Áèð äÿñòÿ ãàðà ãóë — úÿáùÿëÿð éåíÿí, Àéöçëö êÿíèçëÿð — þëö äèðèëäÿí. ×ÿêäè áó øåéëÿðè øàù ùöçóðèíÿ, Áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ øåé âåðäè éåíÿ. Éåíèäÿí áàøãà áèð õÿçèíÿ à÷äû, Îíäàí äà äÿéÿðëè áÿõøèøëÿð ñà÷äû. Âåðäè î, ãóéðóüó ãàðà áèð êþùëÿí, Ñÿùÿð êöëÿéèíäÿí èòè éåðèéÿí. Éöðöéÿí, øàùàíÿ áèð òÿõòè-ðÿâàí, 303

Öñòöíäÿ òÿðïÿíìÿç ÿñëà îòóðàí, Ãà÷ìàãäà úåéðàíäàí èòè, ùÿì îéíàã, Àòÿøäÿí ãûçüûíäû, ñóäàí äà éóìøàã. ×þëöí ãóøëàðûíäàí ÷îõ éöíýöë ó÷àí, Äÿíèçäÿ áàëûãäàí èòè îéíàéàí, Ãà÷àðêÿí ãîðõóíú äèâ ñàíûðäû ýþðÿí, Åëÿ áèë äîüóëìóø äèâëÿð íÿñëèíäÿí, Ãàëìàç òÿðïÿíèøäÿ ýþéëÿðäÿí ýåðè, Îëìàç äàí éåðè äÿ áó ìåéäàí ÿðè. Ìåéäàíäà åëÿ áèð úþâëàíû âàðäû, Õÿéàëû î, éàðû éîëäà ãîéàðäû. “Ôÿðÿñè” “ðöõ” èëÿ àéàãäàí ñàëûð, “Ôÿðÿñ”ëÿ “Ôèë”è äÿ úÿáùÿäÿí àëûð238. Áèð ãîðõó ñà÷àðäû îíóí ñóðÿòè, Éåðèøè ÿí èíúÿ õÿéàëäàí èòè. Ãîðõìàçäû ñÿìÿíäÿð êèìè àòÿøäÿí, Ñÿìÿíäÿð äåìèðÿì, Èñêÿíäÿð ÷ÿêÿí. Áèð îâ÷ó ãóø âåðäè ôèòíÿéëÿ äîëó, Ðþéàëû ýåúÿäÿí äàùà ãîðõóëó. ×ÿðõ êèìè äîëàíûð à÷àðêÿí øÿùáàë, Ýÿçèøè úÿíóáäó, ÷ûõûøû øèìàë239. Ïîëàä éàé êå÷èðìèø òóíú äûðíàãëàðà, ßçìèíäÿí ãàðòàëëàð ýåéèíìèø ãàðà. Áîéíóíäà ÷îõ ãàí âàð, ùÿð ãóøà éàüû, Î ãàðòàë îâëàéàí éàéëû úàéíàüû. Ýþðöíúÿ ñèìöðüöí áàüðû ñûçûëäàð, ×þëëÿðäÿ êÿðýÿäàí åäÿðäè øèêàð, Àúûãëû, ãàíè÷ÿí, ãîðõó áèëìÿéÿí, Ùàãã îíó éàðàòìûø çöëöìäÿí, êèíäÿí. Òîüðóëäóð ãóøëàðûí øàùû áó Òîüàí, Î äà Òîüðóë êèìè þëêÿéÿ ñóëòàí. Ãàðàýþç áèð êÿíèç — ÿíáÿð ãîõóëó, Ýöëöçëö, äîäàüû øÿêÿðëÿ äîëó. Úÿííÿòäÿ áÿçÿíìèø áèð ñÿíÿìäèð áó, Åäÿð î ôèòíÿíè êþíöë àðèçó. Éöðöéÿí áèð àéäûð î ñÿðâ àüàúû, Ìöøêöí áèð êÿìÿíääèð úöò ãàðà ñà÷û. 304

Ñó êèìè ëÿòèôäèð î ÷ÿíÿ, áóõàã, Àòÿøäÿ ñóéó êèì ýþðìöø áàø-àéàã?240 Öçö áÿíþâøÿéÿ ãûçûë öë àòûð, Ýöë öçäÿ áÿíþâøÿ êåøèê÷è éàòûð241. Óúà ñÿðâ ìþùòàúäûð îíóí áîéóíà, Øÿêÿð áèð áÿíäÿäèð, áàë äîñòäóð îíà. Ìöøê îíóí çöëôöíÿ áàüëàìûø êÿìÿð, Çöëôö äÿ Ýöíÿøÿ êþëÿëèê åäÿð241. Áèð øÿêÿðïàðÿäèð, øèðèí ñþùáÿòäèð, Äîäàüû øÿêÿð÷öí áèð ôÿëàêÿòäèð. Àðõàñû ñèíúàáäûð, áÿäÿíè áöëëóð, Èíúÿ áàðìàãëàðû õÿç ãóéðóüóäóð. Àü, ëÿòèô ÷ÿíÿñè ýöìöøäÿí íèøàí, Îíà áèð òóü àñìûø ýöë áóõàüûíäàí. ×ÿíÿéÿ, áóõàüà âåðìèø éàðàøûã, Ýöíÿøäÿí òîï ãàïìûø, Àéäàíñà èøûã. Ãÿìçÿäàí îõ ÷ÿêìèø, ãàøûíäàí êàìàí, Áó îõ, áó êàìàíëà îâëàìûø éöç úàí. Áîüàçû î ãÿäÿð àü, ëÿòèôäèð êè, È÷ÿðêÿí ýþðöíöð øÿðàáûí ðÿíýè. Äöíéàäà ñàü îëñóí åëÿ áèð äàéÿ, Áèð ýþçÿë áÿñëÿìèø — òÿí åäèð Àéà. Äàð ýþçö êèìñÿéÿ ñàëìàç áèð íÿçÿð, Àüçû äàð ýþçöíäÿí äàùà äàð äèëáÿð. Åëÿ áèë àüûç éîõ, éàðàíìûø éîõäàí, Îíà “òàéñûç ýþçÿë” äåìèø àä ãîéàí. Äÿéÿðëè òþùôÿëÿð òÿãäèì åéëÿéÿí Ôÿõð èëÿ þéìÿéÿ áàøëàäû øÿí-øÿí: “Áóäóð àò, îâ÷ó ãóø âÿ ýþçÿë êÿíèç, ßçèçäèð, áóíëàðû ñÿí äÿ òóò ÿçèç. Íÿ êèìñÿ áåëÿ àò ìèíìèøäèð ùÿëÿ, Íÿ áåëÿ áèð ãóøó êå÷èðìèø ÿëÿ. Äåìÿéÿ íÿ ùàúÿò, áèð çàìàí ýÿëÿð, Ùÿð áèðè ýþñòÿðÿð áþéöê áèð ùöíÿð. Ýöëöçëö êÿíèçäèð áåëÿ áèð ýþçÿë, Ýþçÿëëèêäÿ éîõäóð þçöíÿ áÿäÿë. Àíàäàíýÿëìÿäèð îíäà ö÷ õèñëÿò, 305

Îíóí äþðäöíúöñö òàïûëìàç, ÿëáÿò: Áèðèíúè, ýþçÿëäèð, áÿðàáÿðè éîõ, Úàí àëûð, úÿííÿòäÿ áåëÿ ïÿðè éîõ. Èêèíúè, ýöúëöäöð, ùÿì äÿ äþéöøêÿí! Ãà÷ìàç äþéöø ýöíö ìÿðä êèøèëÿðäÿí. Ö÷öíúö, éîõ ñÿñäÿ îíà áèð áÿäÿë, Øÿí, øàãðàã íÿüìÿñè Çþùðÿäÿí ýþçÿë. Ýþçÿë ñÿñ äàëûíúà ïÿñòäÿí, óúàäàí, Íÿüìÿñèíäÿí éàòàð ùÿì ãóø, ùÿì èëàí”. Èñêÿíäÿð áÿéÿíäè, ùàãã âåðäè îíà, Õîø ñÿñè, ýöë öçö ýÿëäè õîøóíà. Ãàäûíäà ìÿðäëèéÿ âåðìÿäè ãèéìÿò, Áó èøäÿ àçàúûã äöøöíäö, ÿëáÿò. Òèêàíëàð áÿðê îëóð, ÷è÷ÿêëÿð èíúÿ, Ãàäûíäà èýèäëèê àç îëóð ìÿíúÿ. Âöúóäó ýåéèíñÿ êÿñêèí ïîëàäû, Ìÿðäëèêäÿ ïàéû éîõ, ãàäûíäûð àäû. ×àõìàã äàøû îëñà ñóäà áàëûãëàð, Äÿíèçäÿ íÿùÿíýÿ îëàúàã øèêàð. Éàðàðìû êàüûçäàí ãàéðûëñûí ãàëõàí, Àòûëñûí äÿíèçÿ, ñóéà ñîíðàäàí. Ïàäøàùû áó ôèêèð åòìÿäè òÿìèí, Ãàäûíû ìÿðäëèêäÿ ýþðìÿäè ìÿòèí. Þçöíÿ ãóë åòäè ãÿáóë åòìÿêëÿ, Ñîíðàäàí àäûíû óíóòäó áåëÿ. Ýþçÿë áÿõøèøëÿðè àëàðàã îíäàí Éàòàüà ÷ÿêèëäè Èñêÿíäÿð õàãàí. Ìÿøðèãèí òîâóçó î ñÿùÿð åðêÿí, Áàøûíû óúàëòäû ôèðóçÿ ýþéäÿí, Éåíèäÿí ãÿäÿùè ïàäèøàù àëäû, Éåíèäÿí äÿðýàùà ÷àëüû ñÿñ ñàëäû. Èêè ýöí èøðÿòëÿ áàõäû êåéôèíÿ, Éåðèøÿ áàøëàäû, éåë àòû éåíÿ. Ãàéûòìàã ö÷öí øàù âåðèíúÿ ãÿðàð, Äîëàíûøû êÿñêèí, èòè ðóçèýàð, Õàãàíûí âåðäèéè òöðêöçëö êÿíèç 306

Ïàäøàùûí éàíûíäà îëìàäû ÿçèç. Íÿäÿíñÿ õîøóíà ýÿëìÿäè áó ãûç, Êþëýÿòÿê ïÿðäÿäÿ áóðàõäû éàëãûç. Ïàðëàäû Ýöíÿøòÿê î òîõòàìûø Àé, Ýþçöíäÿí ýöë öçÿ àõûòäû áèð ÷àé. Êÿíèçëÿð åâèíäÿ øàì êèìè ñþíäö, Áèð ãóéó è÷èíäÿ êþëýÿéÿ äþíäö. ×þâêàíà ïÿðÿñòèø åäÿí áó äþâðàí ßëÿ òîï êå÷èðäè ýåúÿ îéíóíäàí. Øàùëàðäàí òîï ãàïàí áþéöê ùþêìöðàí Úèëîâó ÷þâêàíà áóðàõäû áèð àí. Ãàëõäû äàüëàð éàðàí ýÿìèéÿ áèðäÿí, Ôèë àòûí öñòöíÿ ìèíäè ôèëáÿäÿí. Óúàëòäû áàéðàüû áîéóí ÷ÿêÿíëÿð, Ãèéàìÿò áàøëàäû, ýþðöíäö ìÿùøÿð. Îðäóíóí îëóðäó åíè áèð àüàú, Úåéðàíëà äîëìóøäó áöòöí ÷þë, éàìàú. ×èíäÿí Úÿíäÿ ãÿäÿð ùåé áàøäàí-áàøà, Éåð-ýþé áöðöíìöøäö èïÿê ãóìàøà. Îðäóíóí ñàéûíà ÷àòäû ùþêìöðàí, Âàð èäè áåø éöç ìèí àäëû ïÿùëÿâàí. Ãàáàãäà, àðõàäà òîâóçðÿíý òöðêëÿð, Ñàü, ñîëäà ïîëàäãîë àñëàíëàð ýåäÿð. Îðäóíóí ãÿëáèíäÿ äóðìóø ùþêìöäàð, Ñàùèëäÿ äàü êèìè äÿìèð êöëàùëàð. Î äÿìèð êöëàùëû ÿðëÿðäÿí áàøãà, Ãûðõ ôèëÿ ñþéêÿíìèø ùÿì þí, ùÿì àðõà. Ãàðøûäà óúàëìûø øàùûí ñàíúàüû, Ìèí èýèä ÿëèíäÿ òóòìóø áàéðàüû. Õàñ ãóëëàð áåëèíäÿ ãûçûëäàí êÿìÿð, ßðèíìèø ñàô ãûçûë ÷óáóüà áÿíçÿð. Ýþçÿë, ýÿíú èýèäëÿð úîøóðäó ñåëòÿê, Ùÿð éàíäàí ÷ÿêèðäè ìèíëÿðúÿ éåäÿê. Éîëóí çÿùìÿòèíè ãàò-ãàò àçàëäàí Íÿäèìëÿð áöðöìöø îíó ùÿð éàíäàí. Øþâêÿòëÿ òÿðïÿíäè Ðóì øÿùðèéàðû, 307

Éàíûíúà ýåäèðäè ×èí ùþêìöäàðû. Åëÿ êè, éîëëàðû þë÷äö áèð ãÿäÿð, Õàãàíà èøàðÿ åòäè Èñêÿíäÿð: Äóðìàéûá ìöëêöíÿ ãàéûòñûí éåíÿ, Úèëîâó ÷åâèðñèí òöðê þëêÿñèíÿ. Øàù èëÿ ýþðöøäö, àéðûëäû õàãàí, Öçöíö èñëàòäû êèðïèê ñóéóíäàí. Î äöíéà äîëàøàí àòûíû ñöðäö. Ãîøóíëà Úåéùóíà äîüðó éöðöäö. Åëÿ êè, éåòèøäè î äÿðèí ÷àéà, Äèíúÿëìÿê ÿìðèíè âåðäè îðäóéà. Î éåðäÿ ñåâèìëè áèð ÷ÿìÿí ýþðäö, Åíìÿê÷öí ìöíàñèá áèð ìÿñêÿí ýþðäö. Êÿíäèðëÿð ÷ÿêèëäè, ÷àäûð ãóðóëäó, Ìÿðêÿçèí ñöòóíó ãöââÿòÿ äîëäó. Ýþâùÿðëÿ èøëÿíìèø î ÷àäûðëàðäàí Úåéùóíóí ñàùèëè îëäó ýöëöñòàí. Ìàâÿðàöííÿùðè ýþðöíúÿ ýóéà, Áèð øÿùÿð äåìèðÿì, ýþðäö áèð äöíéà. Íÿ ãÿäÿð âàð-äþâëÿò àëìûøäû ×èíäÿí Ãàëäûüû éåðëÿðäÿ äàüûòäû øÿí-øÿí. Øÿíëÿíäè î éåðäÿ âèðàíÿ éåðëÿð, Éåíèäÿí ñàëäûðäû áèð íå÷ÿ øÿùÿð. Ñÿìÿðãÿíä êè, äöíéà ñåâèíèð îíà, Äåéèðëÿð, Èñêÿíäÿð åòìèøäèð áèíà. Ðóìäà, Õîðàñàíäà éàéûëäû õÿáÿð: Ýåòäèéè éåðëÿðäÿí äþíäö Èñêÿíäÿð. Ïàäèøàù çÿôÿðëÿ ýÿëìèøäèð äåéÿ, Õàëã ÷ûõäû éîëëàðäà øÿíëèê åòìÿéÿ. Òîé-áàéðàì áàøëàíäû, óúàëäû áàéðàã, Ùÿð éåðäÿ, ùÿð åâäÿ øÿíëèê ãóðàðàã. Âàðëûëàð ñÿïäèëÿð âàðû, äþâëÿòè, Ýþíäÿðäè ïàäøàùà àéàã çÿùìÿòè. 308

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÐÓÑ ÃÎØÓÍÓÍÓÍ ÙÖÚÓÌÓÍÄÀÍ ÕßÁßÐ ÒÓÒÌÀÑÛ Ñàãè, äóð áó ýåúÿ ìÿíÿ âåð øÿðàá, Áó áàøàüðûñûíà âàúèáäèð ýöëàá. Áèð ìåé âåð, ñóéó äà åëÿñèí ùóøéàð, Âåðìÿñèí áàøëàðà àüûðëûã, õóìàð. Õîø ýÿëèð äöíéàíû þë÷ÿí ÿðëÿðÿ Úàëàñûí ñÿôÿðè áàøãà ñÿôÿðÿ. Ýþðñöí ùÿð þëêÿäÿ éåíè áèð àäÿò, Îëñóí ùÿð ìÿíçèëäÿ àçàúûã ðàùÿò. Ùÿð éåíè ýåéèìÿ áèð íÿçÿð ñàëñûí, Ýþðäöéö øåéëÿðäÿí áèð ñûíàã àëñûí. Àçàúûã äöøöíñÿí, áèð íöêòÿ âàðäûð, Ùÿð êÿñ þç øÿùðèíäà áèð øÿùðèéàðäûð. Þç øÿùðèíäÿ îëñàí ÿí àë÷àã èíñàí Éàõøûäûð ãöðáÿòäÿ ñóëòàí îëìàãäàí. Èñêÿíäÿð ùÿð éåðäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäû, Ëàêèí âÿòÿí åøãè ãÿëáèíè àëäû. Ùþêìöíäÿ îëñà äà ñàéñûç âèëàéÿò, Þç äîüìà éóðäóíà ÷ÿêÿðäè ùÿñðÿò. Î ýåúÿ ãÿò åòäè, ñÿùÿð ãàëõàðàã Àòûíà êöëÿêäÿí òàõñûí áèð àéàã. Ãÿëáèíäÿ ñþíäöðñöí âÿòÿí îäóíó, Õîðàñàí ùàâàñû øÿíëÿòñèí îíó. ßúÿì òîðïàüûíà àò ñàëñûí éåíÿ, Îðàäàí éîë à÷ñûí Èñòÿõð ìöëêöíÿ. Äöíéàíûí ðÿíýè äÿ óéñóí áàõòûíà, Øþùðÿòëÿð ãàçàíñûí óúà òàõòûíà. Êå÷ñèí Íóøàôÿðèí ìöëêöíäÿí áèð äÿ, Éàõøûíû, éàìàíû ýþðñöí î éåðäÿ. Éåíè äîí ýåéäèðñèí êþùíÿ èøëÿðÿ, Þíöíäÿ áèð äöíéà äèç ÷þêñöí éåðÿ. Ùÿð êÿñÿ éåíèäÿí âåðñèí âàð, äþâëÿò, Òþùôÿëÿð ïàéëàñûí, ýþñòÿðñèí øÿôãÿò. Áÿõøèøëÿð àéûðñûí èñòÿéÿíëÿðÿ, 309

Éåíèäÿí éàøàéûø âåðñèí ùÿð éåðÿ. Ýåäÿðêÿí áóíëàðû äöøöíöð äÿðèí, Áàøãà úöð äöøöíìÿç ùþêìöðàí, éÿãèí. Àáõàç ùþêìöäàðû îëàí Äÿâàëû Óúàëìûø, ïàäøàùà éàõûí îëàëû. Èñêÿíäÿð ùþêìöíÿ áàüëàðêÿí êÿìÿð, Äöíéàëàðû þë÷ÿð, þëêÿëÿð ýÿçÿð, Ïàäøàùûì éàíûíà ýÿëèíúÿ, áèðäÿí Òÿáèëòÿê èíëÿéèá ãîïàðäû øèâÿí: “Ïàäøàùûí, ðóñëàðûí çöëìö ÷îõ äÿðèí, Àáõàç ýÿðäÿéèíäÿí ãà÷ûðûð ýÿëèí. Î ýþçÿë þëêÿäÿí ýÿëìèø áèð òàíûø, Äåéèð: î âàð-éîõäàí ÷þï äÿ ãàëìàìûø. Àëàí, ßðê ðóñëàðû åäÿðÿê àõûí, Éàüìóðòÿê þëêÿéÿ åòìèøäèð áàñãûí. Äÿðáÿíäÿ, ÿòðàôà ôèòíÿëÿð ñà÷ìûø, Ýÿìèéÿ äîëóøóá, äÿíèçÿ ãà÷ìûø. Ãÿäÿðñèç áàñãûíëàð åòìèøäèð éåíÿ, Éåíèäÿí éîë âåðìèø î êþùíÿ êèíÿ. Ãÿôëÿòÿí òàëàìûø ùÿð éåðäÿ íÿ âàð, Áèð äÿ éîë òàïìàñûí î øóì àéàãëàð. Äåéèðëÿð, ãÿäÿðäÿí ÷îõ þëÿí âàðìûø, Ùÿì ãûðûá äàüûòìûø, ùÿì äÿ àïàðìûø. Ùå÷ áèð øåé ãàëìàìûø äîëó àíáàðäà, Õÿçèíÿ áîøàëìûø, éîõäóð äèíàð äà. Õÿçèíÿ ýåéèìäÿí áîøàëìûø, ýåð÷ÿê, Ñàíäûãäàí äöðð ÷àëìûø, òàõòûìäàí èïÿê. Ýþðäöéöí î Áÿðäÿ îëìóøäóð âèðàí, Î çÿíýèí øÿùÿðäÿí ãàëìàìûø íèøàí. Ýþçÿë Íöøàáÿíè àëìûøëàð ÿñèð, Èøðÿò ãÿäÿùèíè ãûðìûøëàð áèð-áèð. Ñàðàéäà ýþðìöøäöí î ãÿäÿð ýÿëèí, Îíëàðäàí ãàëìàìûø ùå÷ áèð íàçÿíèí. Âóðìóø áèð-áèðèíÿ êÿíäè, øÿùÿðè, Àòÿøäÿ éàíäûðìûø øÿí þëêÿëÿðè. Î ãûçüûí äþéöøäÿ ìÿùâ îëñàéäûì ìÿí, Àñóäÿ îëàðäûì áó äèðèëèêäÿí. Ñÿíèí õèäìÿòèíäÿ îëäóì áÿõòèéàð, 310

Îðàäà ÿñèðäèð ýÿëèíëÿð, ãûçëàð. Äöøìÿíäÿí èíòèãàì àëìàçñà ïàäøàù, Èìäàäà éåòèøñèí î áþéöê Àëëàù. ×îõ êå÷ìÿç êè, ðóñëàð ýèðÿð ùÿð éàíà, Ðóìó, ùÿì ßðìÿíè ãîéàð âèðàíà, Åëÿ êè, êå÷èðÿð ÿëÿ õÿçèíÿ, Äóðìàéûá òÿëÿñèê ãà÷àðëàð éåíÿ. Øÿùÿðëÿð àëàðàã, òàëàð ùÿð éàíû, Áÿëêÿ äÿ òóòàðëàð áöòöí äöíéàíû. Îíëàðäà àñëàíëà ãóðä öðÿéè âàð, Ãàíà ìÿðä, ñöôðÿéÿ àúèç îëóðëàð. Ðóñëàðäàí àäàìëûã ýþçëÿíìÿç áèð àí, Éàëíûç ñóðÿòèíäÿí ýþðöíÿð èíñàí! Åøøÿéèí úàâàùèð îëñà äà éöêö, Éåíÿ äÿ åøøÿêäèð, ïàðûëäàð òöêö. Ìàäàì êè, éîë òàïìûø áóíëàð õÿçíÿéÿ, Çèéàíëûã âåðÿúÿê áèð ÷îõ þëêÿéÿ. Çöëöìëÿ à÷à÷àã éåíè ãîë-ãàíàä, Êàðâàíëàð ñîéàúàã, ñþíÿúÿê ùÿéàò. Þëêÿéÿ äÿðèíäÿí çèéàí âóðàúàã, Ðóìà, Õîðàñàíà ÿë óçàäàúàã”. Àúûãëàíäû ïàäøàù áóíó äèíëÿðêÿí, Îíóí þâëàäûíà îëàí ñèòÿìäÿí. Íöøàáÿ ö÷öí äÿ ãÿìëÿíäè ùÿäñèç, ×öíêè î þëêÿíè òóòóðäó ÿçèç. Àúûãëû áàøûíû äèêäè êþêñöíÿ, Áàøûíû êÿäÿðëÿ ãàëäûðäû éåíÿ. Äåäè: “Åé Äÿâàëû, âåðèðÿì ôÿðìàí, Ãÿëáèìäÿ ÷ûðïûíäû úàíûíäà îëàí. Âÿãÿíè àíëàòäûí, ñÿí äóð áèð éàíà, Áó èøè áöñáöòöí ýÿë òàïøûð ìàíà. Ýþðÿðñÿí íÿ ñàùìàí âåððÿì èøëÿðÿ, Êÿìÿíäèì íÿ ãÿäÿð áàø òþêÿð éåðÿ. Àëàðàì àüûëû, ùóøó áàøëàðäàí, Àñëàíëàð ãàíûíà ñàëëàì ùÿéÿúàí. Àñëàíëà îéíàìàã äåéèëäèð àñàí, Èòëÿðè ñàëàðàì êèíëè ãöðóðäàí. Ãîéìàðàì Áóðòàñäàí, ðóñëàðäàí íèøàí, 311

Áàøëàðû ãóðòàðìàç àéàã àëòûíäàí. Ðóñëàð, Ìèñð îëñà äà, òþêÿðÿì Íèëÿ, Øöóðó àçûíúà ÿçäèððÿì ôèëÿ. Òàõòûìû ãàëäûððàì äàüûíäàí éöêñÿê, Äàøëàðû äÿùøÿòäÿí ÿðèñèí ýÿðÿê. Íÿ ÿæäÿð ãîéàðàì áó êþùöëëÿðäÿ, Íÿ äÿ îò êè, äÿðìàí îëñóí áèð äÿðäÿ. Ðóñëàðäàí áó þúö àëìàéûá ýåòñÿì, Ôåéëÿãóñóí îüëó äåéèëÿì, èòÿì. Áóðòàñûí ãóðäóíó òîðà ñàëìàñàì, Áóðòàñ òöëêöñöíäàí äàùà àë÷àüàì. Äþâðàíûí ýÿðäèøè âåðÿðñÿ èìêàí, Àëàðàì þúöìö êèíëè äöøìàíäàí. Ãàéòàðàð íÿ êè øåé àïàðìûø áèçäÿí, Äöøÿð àéàüûìà î ãàðÿò åäÿí. Íöøàáÿ ãóðòàðàð çÿíúèð àëòûíäàí, Ìÿí øÿêÿð àëàðàì ãàìûøäàí, èíàí! Î ýöìöø, äàøëàðäà ýèçëÿíñÿ áåëÿ, Õàìûðäàí òöê êèìè ÷ÿêÿðÿì ÷þëÿ. Òÿäáèðëÿ à÷ûëàð áó ÷ÿòèí èøëÿð, Àüàúäà çàìàíëà à÷àð ÷è÷ÿêëÿð. Ùÿð èøäÿ òÿäáèðäÿí ÿë ýþòöðìÿìÿê, Çàìàíäàí-çàìàíà äîëàíûð ôÿëÿê. Áó éîëà âàðûìäûð ÿðçàã, ùàçûðëûã. Ìóðàäà ÷àòûíúà äþçÿðÿì, àðòûã. Ãîúàìàí äàüëàðäàí äÿíèçÿ ãÿäÿð, Öñóëëó-öñóëëó èø àõûá ýåäÿð. Ôèêðèì àò ñöðìÿêäè ßúÿì ìöëêöíÿ, Î éåðäÿ ÿéëÿíìÿê èñòÿäèì éåíÿ. Èíäè êè, öç âåðìèø áåëÿ áèð äàñòàí, Òàõòûìäàí àéðûëìàã éàõøûäûð áóíäàí. Ãîøóíóí ÿçì åòäè òÿðïÿíñèí, àíúàã Áó éîëäà éÿùÿðèì — òàõòûì îëàúàã. Äóøìÿíäÿí èíòèãàì àëìàéûíúà ìÿí Ãà÷àðàì éàòìàãäàí, èñòèðàùÿòäÿí”. Äÿâàëû î ùàëû ýþðäöéö çàìàí Àçàëäû ãÿëáèíäÿ êèíëè ùÿéÿúàí. Äîäàüû äîëäóðäó éåðè ÿíáÿðëÿ, Öç ñöðòäö, òîðïàüû ñóâàðäû çÿðëÿ. 312

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÃÛÏ×Àà ×ÞËÖÍß ×ÀÒÌÀÑÛ Äóð, ñàãè, ãÿäÿùè àë ÿëÿ, äîëäóð! Êèìñÿéÿ è÷ìÿêäÿí áàøãà éîë éîõäóð. Ýöíÿø ïàð÷àñûäûð, áàäÿ äåéèë áó, Ýþâùÿðèíäÿ âàðäûð ùÿì àòÿø, ùÿì ñó. Èêè ïÿðâàíÿäèð áàüëàíìûø áóðà, Áèðèíèí öçö àü, áèðèíèí ãàðà243. Êèìñÿíèí øàìûíà äåéèë ïÿðâàíÿ, Äèíëÿìÿç êèìñÿíè, áàõìàç ôÿðìàíÿ244. ×ûðàãäàí èøûã âåð, åâ èøûãëàíñûí, Ùÿð èêè ïÿðâàíÿ àòÿøäÿ éàíñûí. Áó éàøûë áàü÷àéà âåðÿí éàðàøûã, ×ûðàãäàí ïàðëàäûð áåëÿ áèð èøûã: Ôåéëÿãóñóí îüëó áþéöê Èñêÿíäÿð, Ðóñóí òàëàíûíäàí àëûíúà õÿáÿð, Ýåúÿíè éàòìàäû, ÿçì åòäè êèíÿ, Ùÿð ñàéàã äöøöíäö, äàøûíäû éåíÿ. Íåéëÿñèí, áó èøÿ íåúÿ äîí áè÷ñèí, Öñòöíäÿí àòëàéûá ãîëàéúà êå÷ñèí. Äàí éåðè éàãóòäàí øÿôÿã ñà÷àíäà, Øÿáäèçèí áåëèíäÿí òÿíýè à÷àíäà245, Èñêÿíäÿð éåíÿ äÿ àòà ìèíÿðÿê Éåë êèìè òÿðïÿíäè, îëäó áèð øèìøÿê. Úåéùóí ñàùèëèéëÿ àòûíû ñàëäû, Îðàäàí Õàðÿçìÿ äîüðó éîë àëäû. Àðõàäà îðäóñó äÿíèçòÿê àõûð, ×þëëÿðèí ùåñàáû áàðìàüûíäàäûð. Õàðÿçìèí ÷þëöíö þë÷ÿðÿê áè÷äè, Úåéùóíà ýÿëÿðÿê, Àìóëäàí êå÷äè. Àëÿìè ãóðòàðìàã ôèêðèéëÿ ðóñäàí, Ñóäà âÿ ãóðóäà äóðìàäû áèð àí. Éåìÿéèá, éàòìàéûá, ùåé ñöðöðäö àò, Ñÿãëàá ÷þëëÿðèíÿ à÷ûíúà ãàíàä, 313

Ãûï÷àãëà ãàéíàøàí áîç ÷þëëÿð ýþðäö, Áàëäûðû àüàïïàã ýþçÿëëÿð ýþðäö. Öçö îä, éàíàüû ñó êèìè îéíàã, Ýöíÿøäÿí âÿ Àéäàí äàùà øóõ, ïàðëàã. Ùàìû êè÷èê ýþçëö, êþíöë îâëàéàí, Áèð ïÿðè ñÿáðèíè ÿëèíäÿí àëàí. Íÿ þðòö, íÿ éàøìàã áèëèðäè îíëàð, Íÿ äÿ ãàðäàøûíäàí, ÿðèíäÿí ãîðõàð. Äàðëûãäà êå÷èíÿí ñóáàé ÿñýÿðëÿð Ýþðöíúÿ þðòöñöç áèð äÿñòÿ äèëáÿð, Äþçìÿéèá, ãàéíàäû ýÿíúëèéèí ãàíû, Äèíëÿìÿç îëäóëàð ÿìðè, ôÿðìàíû. Ïàäøàùûí ãîðõóñó ÷þêäö ÿñýÿðÿ, ßë àòà áèëìÿäè î ýþçÿëëÿðÿ. Èñêÿíäÿð ýþðöíúÿ î àôÿòëÿðè, Õîøóíà ýÿëìÿäè áó àäÿòëÿðè. Àü áÿäÿíëÿð ýþðäö, ýöìöø âöúóäëó, Îðäó áöòöí ñóñóç, îíëàð ñÿðèí ñó. Îðäóíóí ùàëûíà éàíäû, íÿ äåìÿê, Ùÿð ãàäûí ãàäûíäûð, åðêÿê äÿ åðêÿê! Áó èøÿ ñÿðô åòäè þç ùöíÿðèíè, ×àüûðäû ãûï÷àüûí áþéöêëÿðèíè. Èñêÿíäÿð îíëàðà åòäè ÷îõ ùþðìÿò, Óúàëäû áàøëàðû, ýþñòÿðäè øÿôãÿò, Þðòöëö äåäè ÷þë ãûï÷àãëàðûíà: “Öçöíö ýèçëÿìÿê õîøäóð ãàäûíà. Ãàäûí êè éàäëàðà à÷àð öçöíö, Íÿ ÿðè äöøöíÿð, íÿ äÿ þçöíö. Áÿðêëèêäÿ àíñà äà äàøû, ïîëàäû, Éåíÿ äÿ ãàäûíûí ãàäûíäûð àäû”. Î àçüûí ÷þë õàëãû, î êþ÷ÿðèëÿð Ïàäøàùû äèíëÿéèá äóðäó áèð ãÿäÿð. Áó ÿìðÿ ÿéìÿäè áîéóí ùå÷ áèðè, ßí äîüðó ñàíäûëàð áó àéèíëÿðè: “Áÿéÿíäèê áèç, äåéÿ, òÿñëèì îëäóëàð, — Èòàÿò åäÿðÿê ñÿíÿ, òàúèäàð! Öç þðòìÿê äîüðó éîë äåéèëäèð àíúàã, 314

Èòàÿò åòìÿç áó àéèíÿ ãûï÷àã. Öç þðòìÿê àéèíè ãîé îëñóí ñÿíèí, Áèçÿ äÿ ýþç þðòìÿê îëìóøäóð àéèí. Áàõìàìàã ýÿðÿêäèð íàìÿùðÿì öçÿ, Íÿ ñó÷ó âàð öçöí, úÿçà âåð ýþçÿ”. Áó ñþçëÿð ýÿëèðñÿ ïàäøàùà àüûð, Íÿ ö÷öí áÿñ öçÿ, àðõàéà áàõûð. Áó ùàñàð äåéèëìè ãûçà, ýÿëèíÿ? Ùå÷ áèðè ýèðìÿìèø éàä ýÿðäÿéèíÿ. Áèçèì ãûç-ýÿëèíÿ éåòÿð áó þðöê, Éàäëàð ýÿðäÿéèíäÿí òóòìàìûøäûð éöê. Þðòö ñàëìàãäàíñà õàëãûí öçöíÿ, Þçöí áèð þðòö ÷ÿê áàõàí ýþçöíÿ. Ýþçöíÿ ïÿðäÿíè àñàí áèð íÿôÿð, Øöáùÿñèç, íÿ Ýöíÿø, íÿ äÿ Àé ýþðÿð. Áó èøäÿ úàùàíäàð ÿìð åäèð áèçÿ, Èñòÿñÿí ùÿð ãûï÷àã úàí âåðÿð ñèçÿ. Åäÿðèê ùÿð ÿìðèí îëñà, èòàÿò, Þç àéèíèìèçäÿí äþíìÿðèê, ÿëáÿò”. Ãûï÷àüûí äèëèíè óçóí ýþðöíúÿ, Ñóñàðàã, àëäû áàð àúû äöøöíúÿ. Ïàäøàùà àïàéäûí îëäó ùÿãèãÿò, Áó õàëãà áèð ôàéäà âåðìÿç íÿñèùÿò. Òóòàðëû áèð òÿäáèð ýþñòÿðñèí, äåéÿ, Ñþéëÿäè áó ñèððè î ôÿðçàíÿéÿ: “Áó êÿìÿíä ñà÷ëûëàð ýþçÿëäèð, äèëáÿð, Ùàéûô êè, éàäëàðäàí öç þðòìÿéèðëÿð. Ïÿðâàíÿ àòÿøäÿ éàíäûüû ãÿäÿð, Éàäëàðà áÿëàäûð áó ãàðà ýþçëÿð. Íÿ éîëëà ãûï÷àüû áÿñ éóìøàëäûì ìÿí, Ýèçëÿñèí öçöíö íàìÿùðÿìëÿðäÿí?!” Áÿëèíàñ äèë à÷äû îíà ùþðìÿòëÿ: “Èòàÿò åäÿðÿì áþéöê ìèííÿòëÿ, Ìÿí åëÿ áèð òèëñèì ãóðóì áó éåðäÿ, Äàñòàíëàðà äöøöá ãàëñûí äèëëÿðäÿ. Òèëñèìè ùÿð ãàäûí ýþðäöéö çàìàí, Öç-ýþçöíö þðòöá êå÷ÿð éàíûíäàí. 315

Áó øÿðòëÿ, ïàäèøàù ãàëñûí ìÿíèìëÿ, Èñòÿäèéèì øåéè ýÿòèðñèí ÿëÿ”. Ýÿðÿêëè øåéëÿðè éàõøû-éàìàíäàí, Ýöú èëÿ, ãûçûëëà òàïäû ùþêìöðàí. Áÿëèíàñ ýöâÿíäè áÿõòèéàðëûüà, Òÿäáèðëÿ áàøëàäû ñÿíÿòêàðëûüà. Ãàðà äàøäàí ãóðäó ýþçÿë íàçÿíèí, Äèêÿëòäè áèð éåíè àéèíëè ýÿëèí. Àü ìÿðìÿð ÷àäðàñû ùåéêÿë äàøûíäà, Ñÿìÿí éàðïàüûéäû áèäìèøê áàøûíäà. Ùÿð ãàäûí êå÷èðêÿí ýþðäöéö çàìàí Óòàíûá öçöíö ýèçëÿäè îíäàí. Öçöíö, ýþçöíö þðòäö ùÿð ýþé÷ÿê, Óòàíûá öçöíÿ ÷ÿêäè áöðöíúÿê. Î ýöí êè, ÷àðøàáëû ùåéêÿë ãóðóëäó, Ãûï÷àüà öç þðòìÿê áèð àäÿò îëäó. Ñÿíÿòêàð êèøèäÿí ñîðäó Èñêÿíäÿð: “Íÿ ö÷öí áó õàëãà äàø åòäè ÿñÿð? Åòìÿäè âåðäèéèì ÿìðÿ èòàÿò, Áó úàíñûç ùåéêÿëäÿí àëäûëàð èáðÿò?” Áÿõòèéàð áèëèúè äåäè: “Ùþêìöðàí, Ãûï÷àüûí öðÿéè ãàòûäûð äàøäàí! Áó ýöìöøáÿäÿíëÿð äàøöðÿêëèäèð Äàøöðÿêëèëÿðè îíóí÷óí ñåâèð. Ùÿð áèðè åëÿ êè, äàøà éàí àëûð Ãàòû öðÿêëÿðè îíäàí éóìøàëûð. Öç-ýþçö áÿðê äàøäàí éàðàíìûø äèëáÿð Óòàíûá, öçöíö éàäëàðäàí þðòÿð. Áèçÿ äÿ ýÿðÿêäèð áåëÿ áèð þðòöê, ßðëÿðÿ ùþðìÿòäèð, éàäëàðà þðöê. Áèð äÿ êè, ýþéëÿðÿ àèä áèð ñèðð âàð, Åòìÿðÿì î ýèçëèí ñèðè àøèêàð”. Î òèëñèì êþê ñàëäû äóðäóüó éåðäÿ, Öçëÿðÿ îëäó áèð èñìÿòëè ïÿðäÿ. Òèëñèìëè î ùåéêÿë éåíÿ óúàëûð, Ó÷ìàìûø, î ÷þëäÿ èíäè äÿ ãàëûð. ×åâðÿñè îõëàðäàí äþíìöø îðìàíà, 316

×àé áîéóíúà áèòÿí îòà, òèêàíà ßòÿêäÿ ãàðòàëëàð ñàëàí îõëàðäàí Äàùà ÷îõ ýþðóíöð ãàðòàë âÿ òÿðëàí. Î éåðäÿí êå÷ÿðêÿí äàèì ãûï÷àãëàð, Ïèð äåéèá, áàøûíû ñÿúäÿéÿ ãîéàð. Ùÿð àòëû, ïèéàäà î éîëäàí ýåäèð, Ùåéêÿëÿ ïèð äåéÿ, ïÿðÿñòèø åäèð. Àòûíû ñöðÿðêÿí äàøà, ïèð äåéÿ, Åäèð îõëóüóíäàí áèð îõ ùÿäèééÿ. ×îáàíëàð ñöðöéëÿ êå÷ÿðêÿí îðäàí, Âåðÿð î ùåéêÿëÿ áèð ãîéóí ãóðáàí. Ãàðòàëëàð óúàäàí åäÿðêÿí ïÿðâàç, Ãîéóíäàí î éåðäÿ áèð òöê äÿ ãîéìàç. Ãîðõàðàã, î ïîëàä ïÿíúÿ ãàðòàëäàí Ùåéêÿëèí ñÿìòèíÿ ýÿëìÿç áèð èíñàí. Áàõ, áèëèúè íåúÿ áèð ùåéêÿë ãóðäó, Î ñÿíÿì ýàù à÷äû, ýàù äöéöí âóðäó. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÐÓÑ ÞËÊßÑÈÍß ×ÀÒÌÀÑÛ Âß ÌÖÙÀÐÈÁßÑÈ Ñàãè, äóð, þðòöëö áàêèðÿíè ñÿí Ìÿíÿ âåð, ãîðõóðñà ÿðÿ ýåòìÿêäÿí. ßëèìè éóéóì ùÿð êèðäÿí, ìóðäàðäàí, Òÿìèç îëìàëûäûð áèêðÿ ÿë âóðàí! Éåíèäÿí áó áöëáöë ýèðìèøäèð áàüà, Áó ïÿðè éàí àëìûø èøûã — ÷ûðàüà. Ôèêðèìÿ úàí âåðèð áó ïÿðèúàìàë, Ïÿðèéÿ äþíäÿðìèø ìÿíè áèð õÿéàë. Áó ãàðà ßùðèìÿí ìÿäÿíèíäÿí ìÿí Áèð ýþâùÿð àëûì êè, ÷ûðàãäàí ðþâøÿí. Ìèíëÿðúÿ åøã îëñóí, çÿêàëû ÿðëÿð Çöëìÿòäÿí ÷ûõàðûð èøûãëû ýþâùÿð. 317

Êå÷ìèøè ýþçÿëúÿ áèëèá òàíûéàí Òàðèõäÿí íÿãë åäèð áåëÿ áèð äàñòàí: Ðóì ñÿíÿòêàðûíà øàù âåðäè ôÿðìàí, Òÿäáèðëÿð òþêÿðÿê ìóì àëñûí äàøäàí. Î òÿëÿá åäèëÿí óüóðëó ùåéêÿë Ôèðóçÿ íàõøûòÿê áÿçÿíäè ýþçÿë. Ùåéêÿëÿ âóðìóøäó åëÿ áèð áÿçÿê, Òöðêëÿðèí íÿãøèíÿ áàüëàäû èïÿê. Ùåéêÿëè äèêÿëòäè ìàùèð ñÿíÿòêàð, Þíöíäÿí øþâêÿòëÿ êå÷äè ùþêìöäàð. Êå÷èðêÿí ñà÷ûðäû úàâàùèð, äþâëÿò, Äèíúÿëìÿê ôèêðèéëÿ ÷ÿêèðäè çÿùìÿò. Ùÿôòÿäÿ áèð íå÷ÿ ìÿíçèë ýåäèðäè, Ìÿíçèëäÿ ùÿôòÿäÿí ÷îõ äèíúÿëèðäè. Äöøìÿíÿ îëóíúà éàõûí, úîøäó êèí, ßæäÿðëÿð ïÿíúÿíè åòäèëÿð êÿñêèí. Ãàðøûäà ýþðöíäö ýåíèø áèð ñàùèë, Ýåúÿéêÿí î éåðäÿ åòäèëÿð ìÿíçèë. Î éàøûë ÷ÿìÿíäÿ îðäó, òàúèäàð Éîëóí çÿùìÿòèíäÿí ðàùàò îëäóëàð. Óëäóçòÿê áÿçÿäè áàø îðäóýàùû, Ýþéëÿðÿ óúàëòäû îíäà äÿðýàùû. Ùÿð òÿðÿô áàéðàãëà äþíäö òîâóñà, Îðäóíóí àüçûíû ÷åâèðäè ðóñà. Áó ãîðõóëó õÿáÿð ÷àòäû ðóñëàðà: ßñýÿðëÿ éåòèøäè î ðóìëó Äàðà, Î ãÿäÿð ÿñýÿð ùå÷ ýÿëìÿç õÿéàëÿ, Äàüëàð äà äàéàíìàç åòñÿ áèð ùÿìëÿ, Çîð èýèäëÿðè âàð ãûëûíú îéíàäàí, Èíñàíû ãûâðûëìûø èëàíòÿê ñàíúàí. Ãûçìûø áèð àñëàíäûð êÿìÿíä ãóðàíëàð, Ôèëëÿðèí áàøûíû éåðÿ áóðàíëàð. ×èíëè ãóëëàðû âàð, ùÿðáÿ ýèðèíúÿ Áèð òåëäÿ îõ àòàð éöçëÿð, ìèíëÿðúÿ. Èñêÿíäÿð äåéèë òÿê àúûãëû àñëàí, Áÿëàäûð äöíéàéà î ãàí ãóñäóðàí. Àðäûíúà äàü êèìè áèð îðäó ýÿëèð, 318

Éåð, ýþé òèòðÿéÿðÿê òîçëàð éöêñÿëèð. Èêè éöç ôèëè âàð öñòö ïîëàääàí, Òîðïàüûí úàíûíà ñàëûð ùÿéÿúàí. ×þëëÿðè òóòìàéûð èýèäëÿð, ôèëëÿð, Îðäóñó îðäóëàð éàðàí áèð ÿæäÿð. Åøèòäè ðóñëàðûí ñÿðäàðû Ãûíòàë Êè, äþâðàí äîüóðìóø áàøãà áèð ÿùâàë, Éåääè ðóñ ñîéóíäàí òÿðïÿòäè îðäó246, Ùÿð ãþâìÿ óéàí áèð éàðàøûã âóðäó. Áóðòàñäàí, Àëàíäàí, Õÿçðàíäàí ùÿäñèç, Ñàíàñàí ñåë êèìè àõäû äàü, äÿíèç. Èñóäàí Ãûï÷àüûí ÷þëöíÿ ãÿäÿð Ùÿð éåðè äîëäóðäó îõ, ýåéèì, õÿíúÿð. Ùåñàáà ýÿëìÿéÿí ãÿäÿð ÿñýÿð âàð, Ñàéûíäàí àúèçäè áþéöê ùåñàáäàð. Ãàðøûäà îëàíû ñàéäû áèð áèëÿí, Çèéàäÿ ýþðöíäö äîããóç éöç ìèíäÿí. Ðóñà èêè àüàú ãàëäûüû çàìàí, Àòëàðäàí åíÿðÿê òóòäóëàð ìÿêàí. Ðóñ Ãûíòàë ñþéëÿäè: “Ìÿðäëÿðè éåíÿí, Äþéöøäÿ ãîðõàðìû ãûçäàí, ýÿëèíäÿí? Ùå÷ çÿùìÿò ýþðìÿìèø áåëÿ áèð ÿñýÿð, Õÿçèíÿ êàðâàíû, öñòö çÿð, çèâÿð. Áåëÿ áèð íàìóñëó íàçëû óòàíúàã Ðóñëàðëà äþéöøäÿ òóòàðìû àéàã? Úèëîâó, éÿùÿðè ãûçûëäûð, ýþâùÿð, Ñàô áöëëóð òÿáÿãëÿð, éàãóò ãÿäÿùëÿð. Èøëÿðè è÷ìÿêäèð, êåôäèð ùÿð çàìàí, Áèð êÿðÿ êå÷ìÿìèø ùÿðáèí éàíûíäàí. Ýåúÿëÿð àëûð õîø ãîõóäàí ôÿðÿù, Ýöíäöçëÿð è÷êèéëÿ ãàëäûðûð ãÿäÿù. Áèç ðóñëàð úèéÿðè éåéÿðèê áîë-áîë, Ãûçëàðà éàðàøûð áó øÿðàá, íîüóë. Ðóìëóëàð, ÷èíëèëÿð äþéöøÿ ýèðìÿç, Ýåéèíÿð ãûðìûçû äèáà, ñàðû õÿç. Ùàãã áèçè íåìÿòëÿ åòìèø ñÿðÿôðàç, Ùàãã âåðÿí áÿõøèøèí þíö àëûíìàç. 319

Éóõóäà ýþðñÿéäèì áó ãÿíèìÿòè, Àõàðäû àüçûìûí äàäëû øÿðáÿòè. Áèð äåéèë, ùÿäñèçäèð òàúëàð, áÿçÿêëÿð, Äÿíèçäÿ òàïìàðûã áó ãÿäÿð ýþâùÿð. Áó çÿíýèí äþâëÿòè êå÷èðñÿê ÿëÿ, Áöòöí þëêÿëÿðÿ äöøÿð âÿëâÿëÿ. Ïàäøàùëûã åäÿðÿê äöíéàíû àëàã, ßñðëÿð áîéóíúà òàúèäàð îëàã”. Àòûíû îéíàòäû äàüûí áàøûíà, Áèð íå÷ÿ íÿôÿð äÿ ãîøóëäó îíà. ßëèéëÿ óçàüû ýþñòÿðäè: “Áàõûí, Ùóðèëÿð äöíéàéà åòìèøäèð àõûí! Äÿðýàùû áöñáöòöí ýþâùÿð, õÿçèíÿ, Èíúèëÿð ñà÷ûëìûø ñèëàù éåðèíÿ. Éÿùÿðëÿð áöñáöòöí éàãóòëà äîëó, Èíúèäèð, ýþâùÿðäèð àòëàðûí ÷óëó. Óëäóçëó êöëàùëàð óúàëìûø ýþéÿ, Óçóí äîí àç ãàëûð àéàüà äÿéÿ. Òèðìÿëÿð, èïÿêëÿð, ôÿðøëÿð, õàë÷àëàð. Íÿ ÿëäÿ íèçÿ, íÿ îõëóãäà îõ âàð. Õàëõàëû ãûçûëäàí òàõìûø àéàüà, Çöëôöíöí óúóíó áóðìóø ãóëàüà. Ùàìûñû øàùàíÿ çèíÿòëÿ äîëó, Éîõ ýåäÿí àéàüû, éîõ ýöúëö ãîëó. Áó ÿëñèç-àéàãñûç íÿôÿðëÿð íåéëÿð? Èñêÿíäÿð áóíëàðëà îðäóìó éåíÿð? Îíëàðà áèð èéíÿ áàòûðñàí, áèøÿêê, Àüûçëàð à÷ûëàð áèð ïÿíúÿðÿòÿê, Òàðèõëÿ, òÿãâèìëÿ ùÿðáÿ ýåäèðëÿð, Ùåñàáäà áèð àéû òÿõèð åäèðëÿð247. Áó îðäó ÿí ãûçüûí äþéöøäÿ áèð àç ßçèëìèø êÿñÿêäÿí òîç äà ãîïàðìàç. Áèðëèêäÿ ùöúóìà êå÷ñÿê öç-öçÿ, Áó îðäó äàéàíìàç áèð ùÿìëÿìèçÿ”. Çÿùìÿòëÿ êå÷èíÿí ñàäÿëþâù ðóñëàð Ùèéëÿéÿ àëäàíûá äåäèëÿð: “Ñÿðäàð! Íÿ ãÿäÿð êè, úàí âàð — ÿìðèíäÿ âàðûã, 320

Áó ÿùäÿ, ïåéìàíà áàø, úàí ãîéàðûã. Ùÿð èøäÿ, ùöíÿðäÿ îëàðûã íÿùÿíý, Ãîéìàðûã ãàëñûí áó ýöëøÿíäÿí áèð ðÿíý. Áèç áàñãûí åäÿðèê àçüûí äöøìàíà, Íèçÿìèç äàøëàðû áîéàð àë ãàíà. Íèçÿäÿí ãûëûíúà ÿë àòàí çàìàí Áàøûíû êå÷èðÿð êÿìÿíäÿ äöøìàí”. Ðóñ îðäó ãÿëáèíè áèð îúàã ýþðäö, Ýöúöíäÿí äàüëàðû éóïéóìøàã ýþðäö. Äþíäö îðäóýàùà, äèëÿéè çÿôÿð, Ãûëûíúäàí ïàñ ñèëäè, ãÿëáèíäÿí êÿäÿð. Î áèðè òÿðÿôäÿí øàù äà îòóðäó, Áàø÷û èýèäëÿðëÿ áèð ìÿúëèñ ãóðäó. Ïàäøàùû èýèäëÿð àëìûø îðòàéà, Áÿíçÿðäè äþðä éàíû óëäóçëó Àéà. Ãÿäÿð õàí Õÿòàäàí, Ãóð õàí Õöòÿíäÿí, Äÿáèñ Ìÿäàéèíäÿí, Âÿëèä Éÿìÿíäÿí, Äÿâàëû Àáõàçäàí, Ùèíäè äÿ Ðåéäÿí, Ãóáàä Èñòÿõðäÿí, Íÿñÿáè Êåéäÿí, Ýèëàíëû Çÿðèâÿíä Ìàçàíäàðàíäàí, Õàâÿð þëêÿñèíäÿí, Íèéàë ïÿùëÿâàí, Ñèïÿíä Õîðàñàíäàí, Ôóð äà Èðàãäàí, Áÿðèøàä ßðìÿíäÿí, áó èòòèôàãäàí, Ðóìäàí, ßôðÿíúÿäÿí, Ìèñèðäÿí, Øàìäàí Ùåñàáà ýÿëìÿéÿí áèð ÷îõ ïÿùëÿâàí. Ïàäèøàù îíëàðû ãóðòàðäû ãÿìäÿí, Öìèäëÿð âåðìÿêëÿ åòäè ãÿëáè øÿí. Äåäè: “Äöøìÿíèìèç äàâà ýþðìÿìèø, Àñëàíëà äþéöøÿ åòìÿìèø âÿðäèø. Ãóëäóðëóã, îüóðëóã, áèð äÿ éîë âóðìàã, Äöøìÿíèí ìÿðäëèéè, áàõ, áóäóð àíúàã! Ãûëûíúû ýþðìÿìèø ùÿð èêè ÿëäÿ, Áû÷àüû, íèçÿíè êþêöñäÿ, áåëäÿ. Áóíëàðäà òàïûëìàç êÿñêèí áèð éàðàã, Éàðàãñûç äþéöøäÿ íåéëÿð áèð ãî÷àã? Ãàðøûéà ÷ûõñà áó ÷ûëïàã íÿôÿðëÿð Áè÷ÿðèê áàøûíäàí ýþáÿéÿ ãÿäÿð. 321

Ìåéäàíäà áàøëàñàì ãûëûíú îéóíó, Áàüëàðàì ßëáöðçöí óúà ãîëóíó. Ìÿíÿì ÿë ýÿçäèðÿí î óçàãëàðà, Úàí àëìàã èñòÿðêÿí úàí âåðäè Äàðà. Êÿìÿíäè ùèéëÿéëÿ àòäû Êåéä ìàíà, Ñàëäûì î êÿìÿíäè þç àéàüûíà. Ôóðóí ãîøóíóéëà äþéöøÿ ýèðäèì, Ìÿðäëèéèìäÿí îíà êàôóð éåäèðäèì. Éàéûì êè, ãàøûíà áèð äöéöí àëäû, Õàãàíûí éàéûíäà êèðèø áîøàëäû. Ðóñëàðëà äþéöøäÿí èíäè ãîðõìàðàì, Îíëàð áèð ñåë èñÿ, ìÿí äÿ áèð äàüàì. Õÿçÿð äàüûíäàí ×èí ñóéóíà ãÿäÿð Òöðêëÿðëÿ äîëóäóð áöòöí áó éåðëÿð. Áèëèðÿì ðóìëàðû ñåâìÿéèð áèð òöðê, Ðóìëàðà êèíëÿðè ðóñäàí äà áþéöê. Òöðêëÿðèí îõóéëà éåíÿ áó çàìàí Ãàáàð ÿñêèê îëìàç ðóñ àéàüûíäàí. Çÿùÿð êè, âöúóäà ñàëûð çÿëçÿëÿ, Ñàüàëûð éåíÿ äÿ áàøãà çÿùÿðëÿ248. Åøèòäèì: áèð òöëêö éûðòûúû ãóðääàí Êþïÿê ñÿñëÿðèéëÿ òàïìûøäûð àìàí. Äóðìàéûá èêè ãóðä êèí èëÿ úîøäó, Î ãîúà òöëêöíöí äàëûíúà ãîøäó. ×îõ çîðáà èòëÿðè âàðäû áó éóðäóí, Ãàíûíà ñóñàðäû òöëêöíöí, ãóðäóí. Ãîðõóäàí òöëêöúöê ãîïàðäû ôÿüàí, Èòëÿðèí áÿíäèíè à÷äû àüçûíäàí. Èò ñÿñè áöðöäö êÿíäèí öñòöíö, Úàíàâàð ñàíäûëàð ãîúà òöëêöíö. Èòëÿðèí ñÿñèíäÿí ùöðêÿðêÿí ãóðäëàð, Ãóðòóëäó î òöëêö, îëìàäû øèêàð. Ñûíàãëû äöøìÿí äÿ ùÿð èøäÿ áåëÿ Ãóðòóëóð äöøìÿíäÿí äöøìÿí ÿëèëÿ. Ìÿíèì êè, äÿáäÿáÿì óúàëûð ýþéÿ, Âàðìû åùòèéàúûì áàøãà êþìÿéÿ? 322

Ùÿð áàüëû ãàïûíû à÷àðäûð à÷àí, ×àðÿ òàïûëìàçñà, äàíûø ãûëûíúäàí”. Áàø÷ûëàð áàüûðäû áàø åíäèðÿðÿê: “Éîëóíäà ãàíûìûç òþêöëñöí ýÿðÿê!. Ùÿð çàìàí ùöíÿðëÿ èøÿ éàðàäûã, Èíäè áèç îëàðûã îíäàí äà àðòûã. Ùÿì ùöíÿð ýþñòÿðìÿê, ùÿì äÿ ìàë ö÷öí ×àëûøìàã áèð áîðúäóð èñòèãáàë ö÷öí!” Îðäóéà âåðäè ÷îõ ïàäèøàù öðÿê, Öðÿêñèç áèð íÿôÿð îëìàñûí ýÿðÿê! Äöøöíäö, äàøûíäû àõøàìà ãÿäÿð, Úàì èëÿ ãûëûíúäàí íåéëÿñèí ñÿùÿð?! Öçöíö ýèçëÿðêÿí ýöíäöç ýåúÿäÿí, Êåøèê÷è íþâáÿòäÿ, úàñóñ éàòûðêÿí, Ùåñàáà ýÿëìÿéÿí íþâáÿò÷è ÿñýÿð Êå÷èäëè éîëëàðäà êåøèê ÷ÿêäèëÿð. Êåøèêñèç ãàëìàäû ãàðàíëûã ýåúÿ, Êåøèêäÿ ãàëäûëàð øÿôÿã ñþêöíúÿ. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÐÓÑËÀÐËÀ ÂÓÐÓØÌÀÑÛ Åé ñàãè, äóðìà, ýÿë, ñåâèíäèð ìÿíè! Øÿíúÿðôëÿ éîüðóëìóø îäëó úèâÿíè Âåð ìÿíÿ, áÿçÿéèì óúà åéâàíû, Èøëÿäèì ÿðèíìèø î ñàô áîéàíû. Åé ñûíàãëû äåùãàí, äöíéà ýþðìöø ïèð, Öðÿéÿ éàòûìëû ñþçëÿðè ýÿòèð! Øàù ×èíäÿí Ðóñ öñòÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà Îíó ÷ÿðõèí àòû ýþòöðäö ùàðà? ×ÿðõ îíà íÿ îéóí áàøëàäû òÿêðàð? Íÿ ùèéëÿ èøëÿòäè îíà ðóçèýàð? Òàðèõèí ñÿððàôû, î ýþâùÿð ñàòàí, Ñþçëÿðè ýþâùÿðëÿ àñäû ãóëàãäàí. Èñêÿíäÿð åëÿ êè, úîøüóí ðóñ ýþðäö, Äöíéàíû ãàíàäñûç áèð òîâóñ ýþðäö. 323

Áþéðöíö âåðìÿäè ýåúÿ éàòàüà, Äóðäó áÿõò àðàðêÿí óëäóç ñàéìàüà. Þç èïÿê ôÿðøèíè éûüûíúà éåðëÿð, Òåøò èëÿ, ãûëûíúëà îéíàäû ñÿùÿð, Î òåøòäÿ ïàðëàéàí ãûëûíú Ýöíÿøèí Áàøûíû êÿñÿðÿê, ýþðäö þç èøèí. Ãàðà þðòöñöíäÿí ãàëäûðûíúà áàø, Øèìøÿêëè ãûëûíúà áöðöíäö äàü, äàø. Èêè îðäó äåéèë, èêè äÿíèç ãàí, Ãÿäÿðúÿ ÷îõ èäè äÿíèç ñóéóíäàí. ×àïäûëàð î ìåéäàí áîéó “ãàí” äåéÿ, Ãûëûíúëàð, áàéðàãëàð óúàëäû ýþéÿ. Èêè ìåéäàí áîéó ïîëàä àéàãëàð, Ñûõ éåðäÿ äàü êèìè òóòäóëàð ãÿðàð. Ñàí÷ûéà ÿìð åòäè áþéöê Èñêÿíäÿð, Ãîøóíà ñàí âåðäè, äöçöëäö ñÿôëÿð. Î ïîëàä ýåéèìäÿí, àëìàñ ãûëûíúäàí Èøûãëû Ýöíÿøÿ óúàëòäû äóìàí. Ùÿð ãþâìöí áàøûíäà þçöíäÿí ñÿðäàð. ×ÿêäèëÿð ìåéäàíäà äàü êèìè ùàñàð. Äÿâàëè âÿ Èðàí ïÿùëÿâàíëàðû Ñàü ãîëäà éåðëÿøäè, úîøäó ãàíëàðû. Ãÿäÿð õàí ôÿüôóðëó èýèäëÿð èëÿ Úÿáùÿíèí ñîëóíó ýþòöðäö ÿëÿ. Úèíàùäà îõ àòàí õàñ ãóëàìëàðäû, Äþéöø éîëëàðûíà ãàíàä ñàëàðäû. Î ïîëàä ýåéèìëè ôèë ÿí îðòàäà, Êöêðÿéÿí èýèäëÿð äóðìóø àðõàäà. Ôèëýþâäÿ ïàäèøàù ìèíáèð öìèäëÿ Ìèíìèøäè äàü êèìè ãûçìûø àü ôèëÿ. Ãàðøûäà áÿíèçè ãûðìûçû ðóñëàð Ìÿúóñóí àòÿøè êèìè ïàðûëäàð. Ñàü ãîëó áÿçÿìèø Õÿçðàí äÿñòÿñè, Ñîëäàí äà óúàëûð Áóðòàñûí ñÿñè. Àëàíè àðõàäàí, Èñóâè ãîëäàí, ßçì åòìèø áàø, áîéóí ãîïàðñûí ùÿð àí. Úÿáùÿíèí ãÿëáèíäÿ ðóñ êèíÿ äîëìóø, 324

Êþêñöíäÿí Èñêÿíäÿð åøãèíè éîëìóø. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ ñÿô ÷ÿêäè ÿñýÿð, Ëàúèâÿðä ýþé êèìè óúàëìûø éåðëÿð. Ðóñëàðûí òÿáëèíäÿí äîüðó ùÿéÿúàí, Õÿñòÿ áèð ùèíäëèòÿê ãîïàðäû ôÿüàí. Ýþéëÿðè ñàðñûäàí òÿáèë âÿ áîðó Éåðëÿðèí ãàðíûíà ñàëûðäû áóðó. Çîðáà òöðê áîðóñó åòäèêúÿ øèääÿò Òöðêëÿðèí ãîëóíà ýÿëèðäè ãöââÿò. Úîøäóãúà éåð éàðàí àò êèøíÿìÿñè Áàëûüà ÷àòûðäû éåðèí íàëÿñè. Ùÿôòüóø ÿìóäëàðûí òÿïèêëÿðèíäÿí Ôÿëÿéèí þêöçö ãîïàðäû øèâÿí. Äÿëäèêúÿ ãûëûíú ùÿð ýöìöø ïåéêÿðè, Ýöìöøäÿí ÷ûõàðûð ãàí äàíÿëÿðè. Äÿìèðäÿí êå÷äèêúÿ ö÷ïÿðëè îõëàð Ñàíêè ÷ÿìÿíëèêäÿí þòöðäö ãóøëàð. Íèçÿäÿí ãàìûøëûã îëìóø éåð öçö, Äàü ÷þêöð ÷óõóðà éåäèêúÿ ýöðçö. Òöêëÿðèí óúóéëà íèçÿ óúàëûð, Äöøìÿí þç ãàíûéëà äÿñòÿìàç àëûð. Ãóðä ýþíöíäÿí îëàí ìöäùèø òÿáèëäÿí Ãûçûøûð äþéöøëÿð, úîøóð äþéöøêÿí. Äàøëàðäà íèçÿ ãàí ÷åøìÿñè à÷àð, Áèð îðìàí ýþéÿðäèð éàé èëÿ îõëàð249. Îõëàðûí ìåéâÿñè àë ýöëäÿí íèøàí, Ýöëëÿðèí ãàí äàìàð ùÿð òèêàíûíäàí. Ãàëõàíû ÿðèäÿí ïîëàä íÿùÿíýëÿð Áàøûíû óçàòìûø, ñÿðêÿøëèê åäÿð. Äàüëàðà äåøèêëÿð à÷ûðäû áóõàð, Éåðëÿðèí úàíûíäà áèð òèòðÿéèø âàð. Ðóñ äþéöøìÿñèíäÿí äÿùøÿò ÷þêöðäö, Àñëàíëàð àëòûíäà àòëàð öðêöðäö. ßôëàòóí, Ôÿëàòóñ õàëãûòÿê íàäàí Î éåðäÿ ÿñêèêäè áèð àúèç ðóñäàí. Ðóìëóëàð ôÿëÿéÿ óúàëòäû áàéðàã, Ãûëûíúäàí ñóéà áèð àòÿø îëàðàã. 325

Ùàâàíûí áîüàçû ñàíêè òûõàíäû, Äöíéàíûí íÿôÿñè àðòûã äàéàíäû. Íÿ éåðäÿ éåð òàïûð éåðèéÿí àéàã, Íÿ ó÷àí ùàâàäà òàïûðäû áóúàã. Ðóñëàðäàí áèð íÿôÿð à÷äû ìåéäàíû, Áèð òöëêö ïàïàãëû Áóðòàñ àñëàíû Êöëÿéÿ ìèíìèøäè éåðèéÿí äàüòÿê, Äàü êöëÿê áåëèíäÿ äóðàðìûø äåìÿê! Äþéöøìÿê èñòÿäè, ñóëàäû ìåéäàí, Þçöíö þéÿðÿê, îõóäó äàñòàí: “Õàì äÿðè ýåéèíÿí ùÿð áèð Áóðòàñû, Ìÿíèí âàðëûüûìëà ãûçàð àðõàñû. Ïÿëÿíýëÿð éûðòàðàì äàüëàð ãàøûíäà. Íÿùÿíýëÿð éåéÿðÿì ñóëàð áàøûíäà. Àñëàíòÿê àëûøäûì ñàüðû éûðòìàüà, Òöëêöòÿê áàõìàðàì éàüëû ãóéðóüà250. Ïÿíúÿäÿ êÿñêèíÿì, ãöââÿòäÿ ìÿòèí, Ìàðàë áþéðö éûðòìàã äåéèëäèð ÷ÿòèí. È÷äèéèì, òþêäöéöì äàèìà àë ãàí, Ýåéèìèì õàì äÿðè îëìóø ùÿð çàìàí. Íèçÿì äàëäàí äÿéñÿ ÷ûõàð ýþáÿêäÿí, Ñûíàìàã èñòÿñÿí, áó ìåéäàí, áó ñÿí! Áèð îðäó êöêðÿñÿ ×èí èëÿ Ðóìäàí, Àòÿøèí àëîâó óúàëàð ìóìäàí. Ìÿíÿ ãàíäàí áàøãà òþùôÿ ýÿòèðÿí, Éîõ îëñóí åëÿ áèð éîë÷ó, äþéöøêÿí. Êèì ìÿíÿ ãàø ÷àòñà ãöðóð åäÿðÿê, Çèâÿð éîõ, àë êÿôÿí ýåéèíñèí ýÿðÿê!” Îíóí ãàðøûñûíà øàù îðäóñóíäàí ×ûõäû áèð íèçÿëè èýèä ïÿùëÿâàí. Ìåéäàíäà êèí èëÿ à÷äûëàð ïÿíúÿ, ×àðïûøìà óçàíäû ùåé äþéöøäöêúÿ. Àúûãëû Áóðòàñûí ñîí ãûëûíúûíäàí Òîðïàüà ñÿðèëäè ðóìëó ïÿùëÿâàí. Èêèíúè ðóìëó äà þëöì, êèí ýþðäö, Áóðòàñûí áÿõòèíè ÷îõ ìÿòèí ýþðäö. Ùèíäè àäëû èýèä øàùçàäÿ âàðäû, 326

Ùèíäëè ãûëûíúûéëà ÷îõ áàø âóðàðäû. Ãûçìûø àñëàí êèìè ãîïàðäû ôÿðéàä, Úóìäó ãóðä öñòöíÿ ÿëèíäÿ ïîëàä. Ãîë êèìè ñûíàíäû, îëäó ÷îõ ùÿìëÿ Êèìñÿíèí òàëåéè ýöëìÿäè ùÿëÿ. Àúûüà äîëóíúà øàùçàäÿ Ùèíäè, Ãûëûíúû äöøìÿíèí ÷èéíèíäÿí åíäè. Áàøûíû áè÷äè î êÿñèúè àëìàñ, Àòûí äûðíàüûíäà ÷ûðïûíäû Áóðòàñ. Ðóñëàðäàí áàøãà áèð ãûëûíú îéíàäàí Áîéíóíó óúàëòäû ÿëèíäÿ ãàëõàí. Þéöíÿ-þéöíÿ ýèðäè ìåéäàíà, Ñóñàìûøäû ñàíêè äöøìÿí ãàíûíà. Ùèíäè ãûëûíúûíû åíäèðäè îíà, Åùòèéàú ãàëìàäû ðóñ ãàëõàíûíà. ×ûõäû áèð áàøãà ðóñ ãûëûíú âóðìàüà, Ýþç-ýþçÿ ýÿëèíúÿ äöøäö òîðïàüà. ×îõ èýèä þëäöðäö, îëäó ýöí éàðû, Òàçèòÿê ãîâóðäó î, úåéðàíëàðû. Ðóñëàðûí íÿôÿñè òûõàíäû îíäàí, Îëìàäû äàùà áèð ãàðøûéà ÷ûõàí. Âöúóäó àë ãàíà áàòìûøäû äàùà, Éöéÿíè ÷åâèðäè òåç îðäóýàùà. Ýþðöíúÿ Èñêÿíäÿð ýþñòÿðäè ùþðìÿò, Âåðäè ÿí äÿéÿðëè, éàðàðëû õÿëÿò. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí åíÿðÿê îðäó Êå÷èäëè éîëëàðäà êåøèê÷è äóðäó. Äàí éåðè ñþêÿðêÿí ñàãè ãàëõäû øÿí, Øÿðàáäàí òîðïàüà éàãóò ñÿïÿðêÿí, Îä ñà÷àí äÿíèçòÿê ùÿð èêè ÿñýÿð Ïóñãóäà éåíÿ äÿ êàìàí ÷ÿêäèëÿð. Î ãàíëû ìåéäàíà ÷àïàðàã òÿêðàð Àñëàí éûõìàã ö÷öí îâà ÷ûõäûëàð. Ýóðëàéàí øåéïóðëàð ÷àëäûãúà ÷àëûð, Áàøëàðäàí àüûë, ùóø, öçäÿí ðÿíý àëûð. Ãóðä ýþíëö òÿáèëëÿð åòäèêúÿ ôÿðéàä, 327

Öðÿê éîõ, éóìøàëûð ÿí ãàòû ïîëàä. Ñÿñ-êöéäÿí òèòðÿäè éåðèí äàìàðû, Ýþé àòäû íàëûíû, Ýöíÿø ìèñìàðû, Äèêáàø áèð åéëàãëû ñóñàäû ãàíà, Àòûíû îä êèìè ñöðäö ìåéäàíà. Âöúóäó ýèçëÿíìèø ïîëàä è÷èíäÿ. Öðÿéè äöíéàäàí áÿðê èäè êèíäÿ. Äþéöøìÿê èñòÿäè ãûçìûø ôèëáÿäÿí, Ýÿëÿí ãóðòóëìàäû äÿìèð ýöðçöíäÿí. Ãîðõäó äÿùøÿòèíäÿí ùÿð áèð íàìèäàð, Î àñëàíïÿíúÿäÿí áàø ãà÷ûðäûëàð. Áèð ñààò ñîíðà áèð àúûãëû àñëàí Ìåéäàíà àò ÷àïäû þç îðäóñóíäàí. Áóõàðà àòûíäà ãûçìûø ôèë êèìè, Àòûëäû èðÿëè äàøãûí Íèë êèìè. Èýèä åéëàãëûéà áàüûðäû ýÿëÿí: “Èøûãëû, àë Ýöíÿø ÷ûõäû ïÿðäÿäÿí, ßëèíäÿ ñàãèòÿê úàì îëàí ìÿíÿì! Åéëàãëû ãàíûíäàí øÿðàá è÷ÿíÿì!”. Àòû ìÿùìèçëÿäè áèòèíúÿ ñþçö, Éóõàðû ãàëäûðäû î, ïîëàä ýöðçö. Ãûçìûø ôèë âóðäóüó êÿñêèí ìèçðàãäàí Ôèë âöúóäóí áàøû ýÿëäè àéàãäàí. Åéëàãëû òîïïóçäàí îëäó ñÿðñÿðè, Îíóí ãàí òóôàíû ìÿñò åòäè éåðè. Îíëàðäàí áèð àòëû ÷ûõäû ìåéäàíà, Äàü êèìè éàíàøäû î äàüéàðàíà. Àëäûüû çÿðáÿäÿí îëäó éåðëÿ áèð, ßëèíäÿ ÷îõ èýèä úàí âåðäè áèð-áèð. Áåëÿ áàø ãîïàðìàã íÿòèúÿñèíäÿ Áèð ãöðóð ýþðöíäö ùÿð øèâÿñèíäÿ. Áèð ÷îõ ïîëàä ýåéèì, àëìàç ãûëûíúëàð Ãàðøûéà ÷ûõûíúà îëäóëàð øèêàð. Ñÿùÿðäÿí èêèíäè ÷àüûíà ãÿäÿð Îëìàäû ãàðøûéà ÷ûõàí áèð íÿôÿð. Âóðäó ãóëàüûíäàí ãÿçàíûí ãÿäÿð, Éåíèäÿí ãàíëàðëà ãàéíàäû úèéÿð. 328

Ðóñëàðäàí àò ÷àïäû áèð ýþâäÿñè ôèë, Öçö ãûïãûðìûçû, ýþçëÿðè áèð Íèë. Ðóìëàðäàí ïÿùëÿâàí èñòÿéèá äóðäó, ×îõ ìÿðäëèê ýþñòÿðäè, ìÿðä áàøëàð âóðäó. Ãàíûíû àõûòäû, êèìÿ éàí àëäû, Áèð íå÷ÿ áÿäÿíäÿí øèðèí úàí àëäû. Ñûíàãëû èýèäèí áó áàñ-êÿñèíäÿí Îëìàäû ðóìëàðäàí ìåéäàíà ýÿëÿí. Ðóìà ÿë òàïûíúà ðóñ àëäû ìåéäàí, Ôèëëÿðè ñöñò ýþðäö þç ÷îìàüûíäàí. Îéíàòäû ãûëûíúû, úîøäóðäó êèíè, Þëäöðäö áèð íå÷ÿ ðóìëó, ÷èíëèíè, Íèçÿéëÿ áîéíóíó áèð àç óçàòäû, Ãöðóðëà ìåéäàíäà íèçÿ îéíàòäû. Ðóì ãÿðàðýàùûíûí éàõûí áþéðöíäÿí Àòûíû ÷àïäû áèð àäëû äþéöøêÿí. Àò äåéèë, áèð øàùèí îéíàòäû ãÿøÿíý, Éîõ, ãûëûíú äåéèëäè, àñìûøäû íÿùÿíý. ßéíèíäÿ èïÿêäÿí áèð ÷óãàëû âàð. Áàøûíû áèð ïîëàä äÿáèëãÿ îõøàð. Ñÿðõîø èôðèò êèìè ñîõóëäó ùÿðáÿ, ßëèíäÿ äþðäáàøëû áèð êÿñêèí çÿðáÿ. Íèçÿíè ãàëäûðäû ðóñà áàõàðàã, Äåäè: “Èñòÿìèðñÿí òîðïàãäà éàòìàã, Áèë, ìàçàíäàðàíëû Çÿðèâÿíä ìÿíÿì! Äþéöøäÿ äèâëÿðëÿ ìÿí ÿéëÿíÿíÿì”. Îíäàêû ùåéáÿòäÿí ðóñ áèð øåé ãàíäû, Ñÿôðàñû ãàðûøäû, áàøû ôûðëàíäû. Ìåéäàíû äàðàëäû — àíëàäû î êÿñ, Áó áàøãà ùÿðèôäèð, îíà áÿíçÿìÿç. Àòû îéíàòìàäû, ÷ÿêèëäè ýåðè, Áèëäè êè, ìÿðäëèêäÿ éîõ áÿðàáÿðè. Úèëîâó ÷åâèðäè òåç îðäóýàùà, Éåë êèìè ñîâóøäó, äóðìàäû äàùà. Àñëàíà ÷åâèðäè àðõà, àðõàäàí Çÿðáÿíè åíäèðäè îíà ïÿùëÿâàí. Ãà÷àíûí áåëèíè çÿðáÿñè éàðäû, 329

Êþêñöíäÿí äþðäáàøëû íèçÿ ÷ûõàðäû. Ó÷àí àò éåë êèìè êå÷äè ìåéäàíû, Ðóñëàðà éåòèðäè î ÿçýèí úàíû. Òàíûø, éàä ãà÷àðàã òóòäóëàð õÿáÿð, Ñÿëèáÿ äþíìóø áèð þëö ýþðäöëÿð. Áèëäèëÿð äþéöøêÿí, ãûçìûø ÿæäàùà, Èýèäëÿð áåëèíÿ õà÷ âóðäó äàùà. ×ÿêèëäè àðõàäà, þíäÿ éöéÿíëÿð, ×ûõìàäû Áóðòàñäàí, ðóñäàí áèð íÿôÿð. Ãîøóíóí íÿùàéÿò ñÿáðè òöêÿíäè, Áèð ðóñ ïÿùëÿâàíû äàüòÿê òÿðïÿíäè. Ãûíòàëà ãîùóìäó, àäû äà Êóïàë, Ôèëúàíëû ïÿùëÿâàí éàíàøäû, äÿðùàë Ýèðäè áèð-áèðèíÿ èêè ÷àðïûøàí, Ãûëûíúëàð îéíàäû ùÿð èêè éàíäàí. Çÿðèâÿíä íÿùàéÿò áèð ãûëûíú ÷àëäû, Êóïàë ïÿùëÿâàíûí úàíûíû àëäû. Áåëÿ áèð ùöíÿðëÿ äèêáàø ðóñëàðäàí Éåòìèø íÿôÿðèíè ãûðäû ïÿùëÿâàí. Àúûãëû àñëàíäàí ãûâðûëäû Ãûíòàë, Îðäóíó äþéöøäÿ ýþðöíúÿ òîïàë, Ïÿùëÿâàí àòëàíäû çèðåù ýåéÿðÿê Áóäàüû ãûëûíúäàí îëàí ñÿðâòÿê. Àòûëäû ÿæäàùà éÿùÿð ãàøûíà, Éöéÿíè áóðàõäû ìåéäàí áàøûíà. Çÿðèâÿíä ýþðöíúÿ áó ÿæäàùàíû Êöêðÿéÿí áóëóäòÿê îéíàäû ãàíû. Èêè èòè ãûëûíú ÷ûõäû ãûíûíäàí, Ýþé êèìè èñòèäÿí ãûçûøäû ìåéäàí. Ïÿðýàð ïÿðëÿðèòÿê ìÿðêÿçè þë÷ÿí, Áèðè ýå÷, áèðèñè ñöðÿòëÿ êå÷ÿí, ×àòûá áèð-áèðèíÿ, ýèðäèëÿð ùÿðáÿ, Éàðàëàð à÷àðàã, âóðäóëàð çÿðáÿ. Ãàçàíà áèëìÿäè ùå÷ áèðè çÿôÿð, ×àðïûøìà óçàíäû ýåúÿéÿ ãÿäÿð. Íÿùàéÿò, áèð ãûëûíú åíäèðäè Ãûíòàë, Î ýÿëèí áÿçÿêëè èýèäè äÿðùàë 330

Òîðïàüà äöøöðäö ãûçûë éÿùÿðäÿí, Àñëàí ïÿíúÿñèíäÿ þëäö ôèëáÿäÿí. Þëäöðÿí ýèðèíúÿ äöøìÿí ãàíûíà, Ñåâèíúÿê äþíäö þç îðäóýàùûíà. Áó èøäÿí ñûõûëäû áþéöê òàúèäàð, Òîðïàüà ñÿðèëäè ýèëàíëû ñàëàð. ßìð åòäè èýèäè åòñèíëÿð ðàùÿò, Àäûíà ìöíàñèá åäèëñèí õèäìÿò. Î ñóëòàí øþâêÿòëè øÿôÿã ñþêÿðêÿí, Äàüà äàëüà âóðäó ×èí äÿíèçèíäÿí. “Ãàí” äåéÿ ñóñàäû ùÿð èêè ÿñýÿð, Áèñöòóí äàüûòÿê áàéðàã ÷ÿêäèëÿð. Äÿíèçäÿí êöêðÿäè áèð áóëóä ïåéêÿð, Ùÿð ìåøÿ è÷èíäÿí ÷ûõäû áèð ÿæäÿð, Íÿùÿíýëÿð íÿðÿñè óúàëäû äàüà, Ùÿð éàíäàí àõûðäû ãàí äàëüà-äàëüà. Ôèëýþâäÿ áèð ðóìëó òîïïóç ÿëèíäÿ, Ãûëûíúû ÿëèíäÿ, îõëóã áåëèíäÿ, Äþéöøÿ ÷àüûðäû âåðñèí èìòàùàí, ×ûõäû ñàðû êàôòàí ýåéìèø ïÿùëÿâàí. Òîïïóçó áàøûíäàí âóðóíúà áèðäÿí Ðóñäà íÿ áàø ãàëäû, íÿ ãîë, íÿ áÿäÿí. Áàøãàñû êöêðÿäè, îíó äà éàðäû, Ãàðøûéà ÷ûõàíäàí áåéèí ãîïàðäû. Ãûëûíúäà, ãÿäÿùäÿ, øþùðÿòëè, øàíëû, Ôÿðèíúÿ àäûíäà, þçö àëàíëû, Òîïïóçó ÷èéíèíäÿ àòû îéíàòäû, Èíñàíûí áàøûíäàí ùóøóíó àòäû. Áó ãàïäû òîïïóçó äîëàðàã êèíÿ, Î äà òåç ýöðçöíö àòäû ÷èéíèíÿ. Òîïïóçëàð îéíàäû ýþéäÿ éàí-éàíà, Øèääÿòëÿ ñàðûëäû äöøìàí äöøìàíà. Àëàíëû äþéöøÿ ýèðäèéè çàìàí, Áèëäè êè, àúèçäèð òàëåñèç äöøìàí. Òîïïóçó áàøûíäàí åëÿ åíäèðäè, Áàø, áåéèí äàüûëäû, ãàðíûíà ýèðäè. 331

Äöøìÿíèí áàøûíû ñàëûíúà éåðÿ, Ãöðóðëà áîéíóíó ÷ÿêäè ýþéëÿðÿ. ßðìÿíäÿí àúûãëû èýèä áèð úàâàí, Âóðóá þëäöðìÿêäÿ úÿñóð ïÿùëÿâàí. Àäû Øÿðâÿ, þçö äþéöøäÿ êàìèë, Íÿ àñëàí òàé èäè îíà, íÿ äÿ ôèë. Ùÿð ÿëäÿ áèð ãûëûíú — íÿùÿíýäÿí íèøàí, ×îõ íÿùÿíý áàøûíû ãîïàðìûø àñëàí. Àëàíëû öñòöíÿ àò ñÿéèðäÿðÿê Ïàðëàéàí ãûëûíúäàí îéíàòäû øèìøÿê: Ôÿðèíúÿ ýþðöíúÿ àäëû èýèäè, Ãàëõàíû ãàíàäòÿê ÷èéíèíÿ òèêäè. Øÿðâÿ áèð ãûëûíúëà ñàëäû íÿôÿñäÿí, ×ûðïûíäû, úàí ãóøó ó÷äó ãÿôÿñäÿí. Åéñóäàí áèð ìÿüðóð ñóñàäû ãàíà, Àòûíû îä êèìè ÷àïäû ìåéäàíà. Ìÿðäëèêëÿ ÷àëûøäû, ýþñòÿðäè ùöíÿð, Øÿðâÿéÿ àñëàíëûã âÿ ôàéäà âåðÿð? Äöøìÿíèí ùåéáÿòè ãîðõóòäó îíó, Áèð àüûð çÿðáÿéÿ âåðäè áîéíóíó. Úÿðÿì àäëû áèð äàü Ëÿçýè äàüûíäàí, ßëèíäÿí çèíùàðà ýÿëìèø áó úàùàí. Èýèäèí ïîëàääàí êöëàùû âàðäû, Öçöíäÿí, ýþçöíäÿí äþéöø éàüàðäû. ßéíèíäÿ äÿìèðäÿí áèð ýåéèìè âàð, Ñàô ýöìöøòÿê éàíàð, úèâÿòÿê ïàðëàð. Øÿðâÿéÿ éàíàøäû î ãûçìûø àñëàí, Ýþçöíó à÷ìàüà âåðìÿäè àìàí. Áèð ãûëûíú åíäèðäè àñëàí Øÿðâÿéÿ, Èýèäèí òîçóíó ñîâóðäó ýþéÿ, Äöøìÿíè òîðïàãäà ýþðöíúÿ áåëÿ, Áåéíèíè äàüûòäû àò òÿïèéèéëÿ. Áîéíóíó ÷ÿêÿí ÷îõ àäëû ïÿùëÿâàí Îòóðäó áóçà î ñîéóããàíëûäàí251. Äÿâàëû ýþðöíúÿ åëÿ áèð ýÿðäÿí, Ýÿðäÿí éîõ, ìåéäàíäà ýÿðäÿíëÿð éåéÿí. Èëàíòÿê ãûâðûëäû, èñòÿäè éàðàã 332

Äöøìÿíè éûõìàüà ùàçûð îëàðàã. Áàøûíà äÿáèëãÿ ãîéàðàã î øèð, Þçö ×èí ïîëàäû, öçö õàñ äÿìèð, Çÿùÿðëè ãûëûíúû áîéíóíà ñàëäû, Ñà÷ êèìè ùþðöëìöø êÿìÿíäè àëäû Àòûíû ñàðäû áèð äÿìèð þðòöéÿ, Äàü êèìè àòûëäû òåç öçÿíýèéÿ. Äöøìÿíèí öñòöíÿ ÷àïäû ýöëÿðÿê, Ìÿêòÿáäÿí åâèíÿ äþíÿí ÷îúóãòÿê. Úÿðÿì ýþðÿí êèìè î ïÿùëÿâàíû, Ãîðõäó áó äþéöøäÿí, òèòðÿäè úàíû. ×ÿòèíäè î éåðäÿí ýåðè ãàéûòìàã, ×àðÿñèç þëöìÿ áîéóí ãîéàðàã, Äÿâàëû ñÿìòèíÿ ÷àïäû ñöðÿòëÿ Àñëàíëà äþéöøäÿ áàøëàäû ùèéëÿ. Äÿâàëû äöøìÿíèí ãûâðûëìàñûíäàí, Þçöíÿ þðêÿíòÿê ñàðûëäû éàìàí. Îðòàäà ÷îõ ñþçëÿð êå÷äè, ìöõòÿñÿð, Õåéèð÷öí áèð ñþç äÿ ñþéëÿìÿäèëÿð. Äÿâàëû úîøóíúà êèíèí ñåëèíäÿí Ãûëûíúû åíäèðäè äöøìÿí áåëèíäÿí. Øûüûäû, çÿùìÿòñèç îðòàäàí êå÷äè, Î àüûð ãàéàíû èêèéÿ áè÷äè. Áèð ñÿðõîø ôèë êèìè ãàðäàøû âàðäû, Ãàíûíû àëìàã÷ûí ìåéäàíà âàðäû. Àëäû Äÿâàëûäàí ñàüàëìàç éàðà, ×ÿêèëäè ãàðäàøû éàòàí ÷àäûðà. Ýöëäö áÿõò î ïîëàä àðõàëû äàüà, ×îõ îðäó ãûðàíû ñÿðäè òîðïàüà, Úîäðÿ àäëû áèð ðóñ îõóäó ìåéäàí, Ñöäÿìÿð úåéðàíäû îíà ùÿð àñëàí, Ãîúàìàí ýþâäÿëè, ýöúëö, äþéöøêÿí, Ìåéäàíäà òÿêëèêäÿ áèð îðäó éåíÿí. Áîéíóíäàí àñìûø ÷îõ èýèä ãàíûíû, ×îõ áîéóí ÷ÿêÿíèí àëìûø úàíûíû, Ãóðøàãäà äöéöíö ÷îõ ìþùêÿì âóðäó, Àò ñöðöá Äàÿâàëû þíöíäÿ äóðäó. 333

Ãûëûíúëàð îéíàäû êèí èëÿ äîëó, Áàüëàíäû àéàüûí ãà÷àúàã éîëó. Ñûíàíìûø èýèäëÿð ÷îõ äþéöøäöëÿð, Âóðóëàí ãûëûíúëàð åòìÿäè ÿñÿð. Ðóñ êÿñêèí ãûëûíúû ãàëäûðäû ñàüà, Âóðäó áèðäÿí-áèðÿ î ïîëàä äàüà. Éàðäû äÿáèëãÿíè, êå÷äè ýþçöíÿ, Âöúóäó ãÿðã îëäó ãàí äÿíèçèíÿ. Àëäûüû éàðàäàí ÷îõ ñöñò ýþðöíäö, Úèëîâó ãàïàðàã ýåðèéÿ äþíäö. Áàøûíû áàüëàäû, áîøàëäû éÿùÿð, Î áàø ñûíìàñûíäàí ñûíäû Èñêÿíäÿð. Ùÿêèìÿ ÿìð åòäè ÷àòñûí ùàðàéà, Ñàüàëäàí áèð äÿðìàí ãîéñóí éàðàéà. ×îõ øÿôãÿò ýþñòÿðñèí êþìÿéÿ ýåäÿí, Äÿâàëû ñàüàëñûí î õÿñòÿëèêäÿí. Ýå÷ÿ þç áàøûíà þðòöê ÷ÿêÿíäÿ Àé áàøûíäàí äöøäö ìöøêèí êÿìÿíäÿ. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ äóðäó ãàðîâóë, Îðäóéà ìèë÷ÿê äÿ òàïìàäû áèð éîë. Åëÿ êè, óúàëòäû ýöíÿø áîéíóíó, Çöëìÿòäÿí éóäó áó ÷ÿðõèí äîíóíó, Áèð äàùà ñÿñëÿíäè ãûçìûø àñëàíëàð, ×þëö úåéðàíëàðà åòäèëÿð ìÿçàð. ßòðàôà ñÿñ ñàëäû çÿíý, áîðó, úÿðÿñ, Ãàí úîøóð êÿðÿíàé àëäûãúà íÿôÿñ. Ôÿðéàäà ýÿëäèêúÿ øåéïóð èëÿ êóñ, À÷ûëûð ãûðìûçû ýöëäÿí Ñÿíäÿðóñ. Éåíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõäû î Úîäðÿ, Þçöíäÿ ýþðìÿäè ñöñòëöê áèð çÿððÿ. Ãàðà àñëàí êèìè àòûíû òÿêðàð, Ìåéäàíäà îéíàòäû Ùèíäè íàìèäàð. Úîäðÿéÿ öñòöíëöê ýþñòÿðäè ùÿð àí, Äÿéÿðñèç éàðàëàð âåðìÿäè çèéàí, Íÿùàéÿò, ãàøûíà áèð äöéöí àëäû, Úîäðÿíèí áàøûíû éÿùÿðÿ ñàëäû. Êàì àëäû âóðìàãëà äöøìÿí áîéíóíó, 334

Àòûíûí íàëûíà òàïøûðäû îíó. Ìåéäàíäà äîëàøäû î èýèä àñëàí, Áèð ÷îõ ïÿùëÿâàíäàí áîøàëäû ìåéäàí. Âàðäû áèð ïÿùëÿâàí, àäû äà Òàðòóñ, Ìÿðäëèêëÿ òàíûðäû îíó ùÿð áèð ðóñ. Ñàíêè ãûâðûëûðäû ãûðìûçû èëàí, Ãàðøûéà êèì ÷ûõñà àëàð îíäàí úàí. Ùèíäèéÿ êöêðÿäè êÿñêèí éåë êèìè, Äàüëàðäàí òþêöëÿí úîøüóí ñåë êèìè. Äöøìÿíëÿ î ãàíëû òîããóøìàëàðäà Ìÿðäëèêëÿ ùå÷ áèðè ãàëìàäû äàðäà. Íÿùàéÿò, ðóñ áèðäÿí êå÷äè ùÿìëÿéÿ, Ùèíäèíèí òîçóíó ñîâóðäó ýþéÿ. Ãàíûíû úàíûíäàí ÷ÿêäè áèðáàøà, Àõûòäû ìåé, úàìû ÷àëäû áèð äàøà. Àòäû äÿáèëãÿíè, áàüûðäû: “Ìÿíÿì Ãîðõóíú áèð ÿæäàùà, àñëàí éåíÿíÿì! Êèì ìÿíÿ ãàø ÷àòñà ãöðóð åäÿðÿê, Ýåéèì éîõ, êÿôÿíÿ áöðöíñöí ýÿðÿê. Ìÿíÿ Òàðòóñ àäû âåðìèøäèð àíàì, Ðóñëàðûí Ðöñòÿìè ñàéûëûð áó íàì. Îðäóíó àéàãäàí ñàëìàñàì, èíàí, Äþíìÿðÿì ýåðè áó ãàíëû ìåéäàíäàí”. Ùèíäèíèí þëöìó øàùà äÿéÿðÿê, Ãûâðûëäû þçöíÿ ýÿëèí çöëôöòÿê. Àòûíû ìåéäàíà ÷àïìàãäû ôèêðè, Éåíÿ äÿ ÿçìèíäÿí òåç äþíäö ýåðè. Ìÿíàëû íÿçÿðëÿ ñöçäö ñàü-ñîëó. Êèì à÷àð îðäóäàí èíòèãàì ãîëó? Ìåéäàíà àò ñàëäû èýèä áèð íÿôÿð, ×èíëè ãûëûíúûíäàí ÷àõäû øèìøÿêëÿð. Úîøüóí àñëàí êèìè áèð óúà àòëû, Ùöíÿðëè, öðÿêëè, øÿðÿôëè, àäëû, Äÿìèðÿ áàòìûøäû áàøäàí-àéàüà. Òÿê àüçû ýþðöíöð íÿôÿñ àëìàüà. Äîëàøûð ìåéäàíû áàø óúàëäàðàã, Îéíàéàí ãûëûíúû øèìøÿêòÿê ïàðëàã. 335

Îíäàêû úÿëäëèéè äöøìÿí ýþðÿëè Ãàøûíûí öñòöíäÿ ãóðóäó ÿëè. Ðóñëàðäàí ìåéäàíà ñÿéèðòäè áèð àò, Ãûëûíú îéíàòìàüà à÷äû ãîë-ãàíàä. Î êÿñêèí ãûëûíúëà åëÿ áÿðê âóðäó, Äöøìÿíèí êÿëëÿñè ÿòÿêäÿ äóðäó. Îíäàí öðÿêëè áèð àòëû ïÿùëÿâàí, Åðêÿê àñëàí êèìè îõóäó ìåéäàí, Îíóí äà áàøûíû éåäè áèð éàðà, Áèð áÿëà êÿñèëäè áèð ÷îõ áàøëàðà. Ãûðõ íÿôÿð î ãàéà àðõàëû ðóñäàí Àñàíúà þëäöðäö äþéöø÷ö àñëàí. Ùÿð ñÿìòÿ äþíöðäö àòû àùÿñòÿ, Ðóñäàí éöçö þëÿð, éöçö äÿ õÿñòÿ. Ùÿð éàíà åäèðäè ùÿìëÿ áèð êÿðÿ, Ðóñëàðäàí áèð îðäó ñÿðèðäè éåðÿ. Ýþðäöëÿð íèçÿñè ñóñàìûø ãàíà, Ãîðõóäàí ÷ûõìàäû êûìñÿ ìåéäàíà. Çÿôÿðëè áèð ùÿìëÿ åäÿðÿê àõäû, Éöéÿíè éåëúèëîâ àòà áóðàõäû. Äàü êèìè ùÿð ñÿìòÿ äöøöðäö ýþçö, Éöçö éàðà àëûð, þëöðäö éöçö, Èñêÿíäÿð ùåéðÿòëÿ þéäö èýèäè: “Áó ãîëà. ãûëûíúà åøã îëñóí!” — äåäè. Ùöíÿðëÿ äþéöøöð, äöøìÿéèð äàðà, Àëîâ éàüäûðûðäû î òèêàíëàðà. Ìöøê, ÿíáÿð ñÿïèíúÿ éåðÿ ãàðàíëûã Î èýèä ìåéäàíäàí ãàéûòäû àðòûã. Ýöíÿøè þðòöíúÿ äàüëàðûí ãàøû, Éóõóéà ýåäÿðêÿí ýöíäöçöí áàøû, Ãàðà ÿæäàùàòÿê ãàðàíëûã ýåúÿ Áàøûíû áàëûãäàí Àéà ÷ÿêèíúÿ. Çöëìÿòëÿð éîë÷óíóí éîëóíó òóòäó, Î ãàðà ÿæäàùà Àéû äà óääó. Àòëû ÿë ÷ÿêìÿäè ÷àëûá-÷àïìàãäàí, Ðàùàòëûã÷ûí äþíäö ýåðè ïÿùëÿâàí. Ãàðàíëûã è÷èíäÿ îëäó òåç íÿùàí, 336

Îëìàäû îíó áèð ýþðÿí, òàíûéàí. Èñêÿíäÿð î àòëû, ãî÷àã èýèäè Áèð àñëàí öðÿêëè àñëàí çÿíí åòäè. Äåéèðäè: “Äîüðóäàí áó ÿð îüëó ÿð Äþéöøäÿ ìÿðäëèêëÿ ýþñòÿðäè ùöíÿð. Ýþðñÿéäèì öçöíö, èýèäëèéèíÿ Âåðÿðäèì éöç áàøû áàüëû õÿçèíÿ. Áèð áàëà êÿñèëäè áó äöøìÿí õàëãà, Ìÿíÿ þç ãîëóìòÿê îëäó áèð àðõà. Úîøüóí áèð àñëàíäû, äåéèëäè èíñàí, Î èýèä àñëàíà åøã îëñóí ùÿð àí!” Ôèðóçÿ ðÿíýëè òàü åðòÿñè ýöíö Äàü-äàøäàí óúàëòäû éàãóò ýöçýöíö252. Àëàíëû áèð àòëû äþíäö àñëàíà, Ãàðà ÿæäàùàòÿê ýèðäè ìåéäàíà. ßëèíäÿ éåòìèø çîð èýèäèí ýöðçö, Êþêöíäÿí àéûðûð ãîúà ßëáöðçö. Ìÿðä êèìè äîëàøûá áàøëàð éàðûðäû, Ôÿëÿéèí ãÿëáèíäÿí òîç ãîïàðûðäû. Èðàí, Ðóì âÿ ×èíèí èýèäëÿðèíäÿí ×îõ êèøè þëäöðäö î íÿð äþéöøêÿí. Éåíÿ î ðóñ ãûðàí àäëû ïÿùëÿâàí. Àò ÷àïäû ìåéäàíà î ãûçìûø àñëàí. Éàéûíà õàì ýþíäÿí áèð êèðèø âóðäó, Îõ àëäû ÿëèíÿ, éàéûíû ãóðäó. Éàé òóòàí ãîëóíóí ýöúöéëÿ îõäàí Àëàíëû ïÿùëÿâàí òÿñëèì åòäè úàí, Ñàíêè áèð ìÿêèêäèð ùèíä ãàìûøûíäàí, È÷èíäÿí îõ äÿéèá êå÷ìèø áèð çàìàí. Áèð ïèøèê ýþçëö ðóñ àëíûíäà ãûðûø, Àúûüû àñëàíòÿê ãàøûíà éûüìûø. Äþéöøäÿ òàíûøäû îíà ùÿð éàðàã, Çèðåùÿ éöç éåðäÿí âóðìóøäó éàìàã. Äóðäó ùÿì ãûëûíú, ùÿì àò îéíàòìàüà, Ïîëàäà áàòìûøäû áàøäàí-àéàüà. Ìåéäàíäà äþéöøö ñàíûðäû àñàí, 337

Àòûíû éöêëÿäè ùÿð áèð ñèëàùäàí. Öðÿéè äàøäàí äà ìþùêÿìäè, ÿëáÿò, Áèëìÿäè äþéöøäÿ âàð íåúÿ äÿùøÿò. Ñèëàùà òÿêëèêäÿ àëûøìûøäû áó, Äöøìÿí ãûëûíúûíäàí äóéìàìûø ãîðõó. ßæäàùà öðÿêëè ñàëûíúà íÿôÿñ, Àúèç áèð îâ ýþðäö, ÷ûõàðìàäû ñÿñ. Ýþðäö êè, öñòöíäÿ ÷îõ éàðàüû âàð, Þçöíäÿí, àòûíäàí õîøäóð ÷óë, ïàëòàð. Áàøûíû ãûëûíúëà îéíàòäû éåðäÿ, ×óëóíäàí öçöíÿ ÷ÿêäè áèð ïÿðäÿ. Áàøãà ðóñ êèí èëÿ àò îéíàòäûãúà, Òîðïàüà ñÿðèëäè ãûëûíú àòäûãúà. Áàøãà ðóñ éàíàøäû êÿñêèí ïîëàäà, Îíëàðà äÿéÿíäÿí äÿéäè áóíà äà. Éàéûíäàí øûüûéàí ùÿð êÿñêèí îõäàí Éàí âåðäè éåðÿ áèð èýèä ïÿùëÿâàí. Î àòëû ãÿùðÿìàí äöç îí îõ àòäû, Îí èýèä ãÿùðÿìàí òîðïàãäà éàòäû. Éåíÿ äÿ ýþðöíìÿç îëäó ýþçëÿðÿ, Ãàéûòäû èýèäëÿð îòóðàí éåðÿ. Íå÷ÿ ýöí î èýèä ùÿðáÿ éàíàøäû, Þðòöëö ÷ûõàðàã, à÷ûã ñàâàøäû. Ãàëìàäû êèìñÿäÿ úÿñàðÿò, ùöíÿð, Äþéöøäÿ îíóíëà äóðñóí áÿðàáÿð. Úàí, ãûëûíú ãîðõóñó ÷àòäû áèð éåðÿ, Àç ãàëäû äàüûëñûí îíëàð ÷þëëÿðÿ. Íàìóñà äàëàðàã åòäèëÿð ñÿáèð, Ùèéëÿéÿ óéàðàã òþêäöëÿð òÿäáèð. Áèð ýöí áó ãîúà ÷ÿðõ äþâðàí åäÿðêÿí, Áèð ýþâùÿð ÷ûõàðäû ãûð äÿíèçèíäÿí. Ìåéäàí áÿçÿíÿðÿê ñÿôëÿð äöçÿëäè, Ùÿð éàíäàí áèð èýèä íÿðÿñè ýÿëäè. Ýóðëàäû ÷àíëàð ðóñ îðäóýàùûíäàí, Ãàëõäû ãûøãûðûãëàð ýþéÿ ùÿð éàíäàí. Ìÿðêÿçäÿ ðóñëàð äà îðäó ÷ÿêÿðÿê 338

Ñÿôëÿðè áÿçÿäè ýþçÿë ýÿëèíòÿê. Àòûëäû áèð êþùíÿ êöðêëö äþéöøêÿí, Ñàíêè áèð íÿùÿíýäèð ÷ûõäû äÿíèçäÿí. Ïèéàäà, áèð ïàð÷à äàüäû ýþâäÿñè, Áåø éöç àòëûäàí äà ÷îõäó ùÿðáÿñè. Ãîúàìàí, ãöââÿòëè ïÿíúÿñè âàðäû, Àëìàçû ñûõñàéäû òåç éóìøàëäàðäû. Äèâ êèìè ãàí èéè äóéìóø, ãàíè÷ÿí, Ôûðëàíìûø úÿùÿííÿì äÿùëèçëÿðèíäÿí. Àéàüûíäà îíóí áîéóíà óéàð Ùÿì ãàëûí, ùÿì óçóí áèð çÿíúèðè âàð. Ñàíàñàí êöêðÿìèø âÿùøè áèð àñëàí, Êÿñêèí ñÿñ-êöé èëÿ äîëìóøäó ìåéäàí. Î ýöúëö àéàüû ùÿð éåðÿ âóðóð, Çÿðáèíäÿí à÷ûëûð äÿðèí áèð ÷óõóð. Äÿìèðäÿí ÿéðèáàø òîïïóçó âàðäû, Äàüëàðûí áàøûíû äàüà äàéàðäû. Ùÿð éàíà úóìäó áó äÿìèð òîïïóçëà, ×îõ èýèä þëäöðäö, ñÿðäè ñàü-ñîëà. Î ãàëûí áÿäÿíèí êîáóäëóüóíäàí Úàíû êèð áàüëàìûø, ãàðòìàãäûð ùÿð éàí. Äþéöøìÿê ãÿñäèéëÿ ýèðñÿ ìåéäàíà Íÿ ãûëûíú, íÿ òîïïóç êàð åäÿð îíà. Áåëÿ áèð ÿæäàùà àòûëäû áèðäÿí. Ôèðèøòÿ þëäöðÿí, î èíñàí éåéÿí. Ñàíêè áèð ãàðûíúà òóòóð ýþðöíúÿ, Ãîïàðûð áàøûíû î àñëàíïÿíúÿ. Áàøãà áèð èøè éîõ áàøëàðêÿí ñàâàø, Áÿäÿíäÿí ýàù àéàã ãîïàðûð, ýàù áàø. Òóòóíúà ãàðøûéà ÷ûõàí éàüûíû Ãûðûð ýàù áåëèíè, ýàù àéàüûíû. Ãîúàìàí ýþâäÿëè ÷ÿñóð áèð àòëû, Äþéöøäÿ ñûíàíìûø áèð éåë ãàíàäëû Àò ñöðäö, ìåéäàíäà óúàëòñûí áîéóí, Î ãûçüûí àòÿøëÿ îéíàñûí îéóí, Ýþðöíúÿ áó íÿùÿíý îíó óçàãäàí, Òóòìàãëà éûðòìàüû ÷ÿêìÿäè áèð àí. 339

Ìåéäàíà áàøãà áèð ïÿùëÿâàí ÷ûõäû, Áèð àíäà îíó äà àòûíäàí éûõäû. Áþéëÿúÿ ÿë àòàð-àòìàç ÷îìàüà, Áèð íå÷ÿ èýèäè ñÿðäè òîðïàüà. ×îõ öðÿê éàðäû î éûðòûúû àñëàí, ßí úÿñóð ìÿðäëÿðèí áàüðû îëäó ãàí. Ùÿð àüûë ñàùèáè åäÿðäè ùåéðÿò: Íÿ èíñàí, íÿ äèâäè î çîðáà õèëãÿò! Ýöíäöçÿ ñÿñ âóðäó ãàðàíëûã ýåúÿ Àë Ýöíÿø áàøûíû éåðÿ äèêèíúÿ. Èñêÿíäÿð áó èøÿ ÷îõ ùåéðÿò åòäè, Ìÿúëèñäÿ ãàïàëû ìÿñëÿùÿò åòäè: “Áÿëàäûð áó èíñàí þëäöðÿí ãî÷àã, Îíóíëà äþéöøÿ àúèçäèð áó õàëã. Ñèëàùñûç áó àäàì ãàðøû ýÿëèðêÿí, Ñèëàùëû èýèäëÿð ãà÷ûð þíöíäÿí. Íÿñèëúÿ, øöáùÿñèç, áó èíñàí äåéèë, Îëñà äà, áó àáàä òîðïàãäàí äåéèë, Âèðàíà éåðäÿíäèð, âÿùøè õèëãÿòè, Èíñàíà áÿíçÿéèð éàëíûç ñóðÿòè”. Îðäóäà òàïûëäû îíó òàíûéàí, Áàø ÿéäè, òÿìêèíëÿ äåäè: “Ùþêìöðàí! Ìàäàì êè, ÿìð åäèð àäèë ïàäèøàù, Øàùû î âÿùøèäÿí åéëÿéèì àýàù. Áèð äàü âàð, çöëìÿòÿ éàõûíäûð ãîëó, Òöê êèìè èíúÿäèð ýåäèëÿí éîëó. Î éåðäÿ éàøàð áó õèëãÿòäÿ èíñàí, Òÿðêèáè òîðïàãäàí, ýöúö ïîëàääàí. Îíëàðûí ÿñëèíè äîüðó áèëÿí éîõ, ßñëèíäÿí, èðãèíäÿí õÿáÿð âåðÿí éîõ. Ùàìûñû ýþéýþçäöð, ãûðìûçûéàíàã, Àñëàíäàí äà ãîðõìàç áó àúûãëû õàëã. ×îõ äàéàíûãëûäûð, ýöúëöäöð îíëàð, Ìåéäàíäà áèðè áèð îðäó äàüûäàð. Åðêÿéè, äèøèñè äîëñà ùèääÿòÿ, Äöíéàíû ÷åâèðèð áèð ãèéàìÿòÿ. Ñèëàùäà, äþéöøäÿ ñûíàãëàðû âàð, 340

Ñàâàøäàí áàøãà øåé òàíûìàç áóíëàð. Ýþðìÿìèø îíëàðäàí þëÿí, áèð íÿôÿð, Àðàáèð ýþðöíöð éàëíûç äèðèëÿð. Áóíëàðûí ñÿðâÿòè ãîéóíäóð, àíúàã Ùÿð çàìàí ãîéóíëà êå÷èíèð áó õàëã. Éóíëàäûð áóíëàðûí òèúàðÿòëÿðè, Éîõäóð áóíäàí áàøãà áèð ñÿðâÿòëÿðè. Êèìñÿäÿ òàïûëìàç õÿçèíÿ, ñÿðâÿò, Áóíëàðûí âàð-éîõó ñàìóðäóð, ÿëáÿò. ßí èíúÿ, äÿéÿðëè, ãàðà ñàìóðëàð Àíúàã áó þëêÿäÿí, áó éåðäÿí ÷ûõàð. Ùÿð ãàäûí, åðêÿéèí àëíûíäà ýåíèø Êÿðýÿäàí êèìè áèð áóéíóç ýþéÿðìèø. Áóíëàðûí áóéíóçó îëìàñà, èíàí, Ñóðÿòúÿ ñå÷èëìÿç áó ÷èðêèí ðóñäàí. Áàø, ñèìà, òÿáèÿò, áè÷èìñèç ïåéêÿð, Áàõäûãúà ÿí ÷èðêèí õîðóçà áÿíçÿð. Êèì éàòìàã èñòÿðñÿ — ýÿíú îëñóí, ãîúà, Ãîíàð øàùèí êèìè óúà àüàúà. Áóéíóçó áÿíä åäÿð ãàëûí áóäàüà, Äèâ êèìè òÿðïÿíìÿç, áàøëàð éàòìàüà. Éàõûíäàí áóäàüà áàõäûüûí çàìàí Àñûëìûø ÿæäàùà ýþðÿðñÿí îðäàí. Éîðüóí äà îëñàëàð, éàòìàçëàð ÿñëà, ×öíêè éàòìàã çèéàí âåðÿð àüûëà. Î éåðÿ àðàáèð ýÿëèðêÿí ðóñëàð Àüàúäàí àñûëìûø î äèâÿ áàõàð. Áó éûüíàã þçöíö î äèâäÿí ýèçëÿð, Îðà éàíàøìàüûí éîëóíó èçëÿð. Îíó áèð êÿíäèðëÿ ñàëàðëàð áÿíäÿ, Áîéíóíó ÷ÿêÿðëÿð äÿìèð êÿìÿíäÿ. Ìþùêÿì áàüëàéûíúà çÿíúèðè, áàüû, Îíó ÿëëè íÿôÿð ÷ÿêÿð àøàüû. ßñèð îëäóüóíäàí òóòóíúà õÿáÿð, Äþíÿð èëäûðûìà, íÿðèëäÿð, êöêðÿð. Äàðòûíûá ãûðàðñà çÿíúèðè, áàüû, ßëèíäÿí ãóðòóëìàç îíóí áèð éàüû. 341

Áèð çèéàí âåðìÿñÿ ìþùêÿì áàüûíà, Ýÿòèðÿðëÿð îíó ðóñ òîðïàüûíà, À÷ûëìàç î ãàëûí çÿíúèð áîéíóíäàí, Ýÿçäèðèá ÷îõ ãàçàíú àëûðëàð îíäàí. Îíó ýÿçäèðÿðëÿð êÿíäëÿðäÿ åâ-åâ, Îíëàðà ÷îõ ñÿðâÿò ãàçàíûð áó äåâ. Ðóñëàðëà áèð äàâà äöøäöéö çàìàí Áó úàíëû ôèë èëÿ ãûçûøàð ìåéäàí. Çÿíúèðÿ ÷ÿêèëÿð ýöúëö ÿæäàùà, Áîéíóíäàí çÿíúèðè à÷ìàçëàð äàùà. Áåëÿ îä ìåéäàíà ÷ûõñà, ãîðõóäàí Öçëÿðäÿ ðÿíý ãàëìàç, áÿäÿíëÿðäÿ úàí. Èñêÿíäÿð î áÿëà ùàããûíäà äàëäû, Áó äàñòàí áåéíèíÿ áèð àòÿø ñàëäû. Äåäè: “Áó èø ìÿíè ãîðõóäàí äåéèë, Îõ ÷óáóãëàðû áèð îðìàíäàí äåéèë. Áó óúà òàëåéèì ìÿíÿ îëñà éàð, Î äèâèí áàøû äà íèçÿìäÿ îéíàð”. Øÿôÿã ýöíäîüàíäàí ÷ûõàðûíúà áàø Ãàðàíëûã Ìÿüðèáäÿ ýèçëÿíäè éàâàø. Øÿðã øàùû îðäóéà âåðäè éàðàøûã, Àíúàã äèâ ùàããûíäà ôèêðè ãàðûøûã. Ñàü ãîëäà äàéàíäû ðóìëó, áÿðáÿðè, Òóòìóø Éÿúóú êèìè ñÿää-Èñêÿíäÿðè. Äàð ýþçëö ÷èíëèëÿð ñîëó àëìûøäû, Îíëàðûí ýöúöíäÿí éåð äàðàëìûøäû. Îðäóíóí ãÿëáèíäÿ èýèä Èñêÿíäÿð, Àòû äà àëòûíäà áèð äàüà áÿíçÿð. Î éàíäà ðóñ èëÿ Áóðòàñ âÿ Àëàí, Ùàðûí àòëàð êèìè úîøóðäó ùÿð àí. Òÿáèëëÿð çÿíýëÿðëÿ îëìóø ùÿìàùÿíý, Áîðóëàð ýóðëàéûð ìÿùøÿð ñóðóòÿê. Äàü éàðàí íàüàðà åòäèêúÿ ôÿðéàä, Ñèìóðü Ãàô äàüûíäà ñàëûðäû ãàíàä. Úîøäóãúà øåéïóðóí, íåéèí íàëÿñè Òàíðûéà óúàëäû ñûõûíòû ñÿñè. ×àðïûøàí îðäóëàð äåéèðäè: — Ýþðÿê, 342

Êèìÿ þç òàëåéè îëàúàã êþìÿê? Éåíÿ äÿ äèâöçëö, î ãûçìûø àñëàí Ôèë êèìè êöêðÿäè, îõóäó ìåéäàí. Áèð íå÷ÿ èýèäè þëäöðäö éåíÿ, Áèð êèìñÿ ÷ûõìàäû îíóí þíöíÿ. Éåíÿ î çèðåùëè, èýèä äþéöøêÿí Øàù ãÿðàðýàùûíûí áèð òÿðÿôèíäÿí Ãûëûíú îéíàäàðàã ùÿðáÿ éàíàøäû, Ýöíÿøèí ÷åøìÿñè îíäàí ãàìàøäû. Èñêÿíäÿð òàíûäû î ìÿðä èýèäè: “Êå÷ÿí ýöí âóðóøàí àñëàíäûð” äåäè. Èýèäèí ùàããûíäà äöøäö òÿøâèøÿ, Î, ÿæäàùà èëÿ ÷ûõìûø äþéöøÿ. Äåäè: “×îõ ùåéô îëñóí, áåëÿ ãÿùðÿìàí, Áèð äèâèí ÿëèíäÿ äöøñöí àéàãäàí”. Î èýèä àäëû, î êÿñêèí úèëîâëó, Î îäëàðà ýèðìèø ãÿëáè àëîâëó Ýþé éåðèí áàøûíà äîëàíäûüûòÿê Äèíèí ÿòðàôûíäà äîëàíäû ôÿëÿê. Áèðèíúè òÿäáèðäÿ î ìÿòèí ãàéà Êÿñêèí îõ éàüäûðäû ãÿëáèãàðàéà. Ýþðäö äèâ îõëàðäàí äóéìàéûð ãîðõó, Îõàòàí îõóíäàí àúûüà äîëäó. Áèð àëìàç áè÷èìëè ïîëàä êÿðïèúè ×àðïäû î íÿùÿíýÿ, ÷àòäûãúà ýöúö. Êÿðïèúè äÿâÿéÿ ÷àðïñàéäû, èíàí, ×àëàòû ÷ûõàðäû î áèðè éàíäàí. Úàíûíû ñûõäû äèâ þç êöðÿéèëÿ, Êÿðïèúè ÿçäè î áÿðê úÿìäÿéèëÿ. Áèð ïîëàä êÿðïèú äÿ àòäû éåíèäÿí, Îíó äà ðÿää åòäè î ãàëûí áÿäÿí. Ö÷öí÷ö êÿðïèú äÿ ãûðûëäû áåëÿ, Àëûíìàç ÷àéëàðûí þíö êÿðïèúëÿ. Áèëäè êè, äÿìèðäÿí éîüðóëìóø èíñàí Ãîðõìàéûð êÿðïèúäÿí, ãîðõìàéûð îõäàí. Àëîâëó íÿùÿíýè ÷ÿêäè ãûíûíäàí, ßæäàùà öñòöíÿ úóìäó ïÿùëÿâàí. 343

×èéíèíäÿí âóðóíúà ñàðñûòäû îíó, Çÿíí åòäè çàëûìûí éåòèøäè ñîíó. ×ûõäû òåç àëòûíäàí éåíÿ ßùðèìÿí, Äàâàéà ñàðèëäû èêè äþéöøêÿí. À÷ûëäû, êÿñäè äèâ áÿõòèí éîëóíó, Ùà÷àáàø äÿìèðëÿ áÿðê òóòäó îíó, Éÿùÿðäÿí ãàëäûðäû î ãûçìûø àñëàí, Äÿáèëãÿ òîðïàüà äöøäö áàøûíäàí. Íèãàáûí àëòûíäàí äîüäó áèð áàùàð, Ëàëÿ éàðïàüûíäàí èíúÿ ýöëðóõñàð, Î ýþçÿë áàøûíû êÿñìÿê èñòÿðêÿí, Ýþðöá ýöë öçöíö óòàíäû äöøìÿí. Ýþðäö ÿòÿéèíÿ äöøìöø ùþðöêëÿð, Ñà÷ûíû áîéíóíà ñàðäû î äèëáÿð. Ùèíä îüðóñó êèìè ÷àëäû õÿçèíÿ, Ðóìäàí ÷àëûá âåðäè ðóñóí ÿëèíÿ. Î äèâ ÿë òàïûíúà ïÿðè äèëáÿðÿ, Ðóñóí äèâëÿðèíäÿí ãîïäó áèð íÿðÿ. ×öíêè ðàñò ýÿëìèøäè ýþçÿë úåéðàíà, Éåíÿ äÿ áàøëàäû úåéðàí îâóíà. Ñûõûëäû êÿäÿðëè èøäÿí Èñêÿíäÿð, Èëàíòÿê ãûâðûëäû ãÿëáèíäÿ êÿäÿð. Øàù äåäÈ: “Î ãàðà ôèëè ôèëèáàí Úîøäóðñóí, êèí èëÿ ãûçûøñûí ìåéäàí!” Ôèëáàí íÿðÿ âóðäó î ãàðà ôèëÿ, Ñöðäö äèâ öñòöíÿ, äþíäÿðäè Íèëÿ. Î ôèëàéàãëûéà âóðäó ÷îõ çÿðáÿ, Î îäëó ãàðóðÿ ýèðèøäè ùÿðáÿ, Íÿ äàüà ãàðóðÿ åäèðäè ÿñÿð, Íÿ íèçÿ äÿíèçÿ âåðèðäè õÿòÿð. Ýþðöíúÿ î ñÿðõîø ôèëè ÿæäàùà, ßëèíè óçàòäû ôèëÿ áèð äàùà. Áèëèðäè: äþéöøäÿ ñûíàíìûø ôèëëÿð Àíúàã õîðòóìóíäàí òóòñàí éåíèëÿð. Õîðòóìó åëÿ áÿðê òóòäó äèâ èíñàí, Ôèëÿ áó øÿí äóíéà êÿñèëäè çèíäàí. Õîðòóìó êþêöíäÿí ãîïàðûá àòäû, 344

Óúà ôèë äàü êèìè ïàë÷ûüà áàòäû. Áó ãîðõóíú îéóíäàí ãîðõäó Èñêÿíäÿð, Ãîðõäó êè, áó èøäÿí ìÿùâ îëñóí ÿñýÿð. Äåäè ôÿðçàíÿéÿ ýþçöíäÿ ùèääÿò: “Ìÿíäÿí öç ÷åâèðäè áó áÿõò, áó äþâëÿò! Áÿõòèì öç äþíäÿðìèø, áàõ áó ýåäèøÿ, Áèëñÿéäèì ýèðìÿçäèì ãîðõóëó èøÿ. Óúàëàð ýþéëÿðèí óüóðñóç ÿëè, Íàçäàí ìÿùðóì åäÿð áèð ÷îõ ýþçÿëè. Øàù ýÿòèð-ýþòöðö ñöðÿð àç çàìàí, Ùÿð èëäÿ áèð êÿðÿ ãûçûøàð àñëàí. Äèíúëèê éîõ, ÷àïìàãäàí éîðóëäó àòûì, Áåëÿúÿ êå÷ÿúÿê áöòöí ùÿéàòûì... Âÿçèðè òÿäáèðëÿ âåðäè ÷îõ öðÿê, Äåäè: “Åé øÿùðèéàð, ñÿáð åòìÿê ýÿðÿê! Çÿôÿðëÿ îëàðñàí éåíÿ áÿõòèéàð, Ñÿíèí ùÿì òÿäáèðèí, ùÿì ãûëûíúûí âàð. ×àðÿìèç áàüëàíñà ãàðà äàøëàðà, Î äàøäàí ãûëûíúëà òàïàðûã ÷àðà. Åëÿ êè òàëåéèí ãóúàãëàð ñÿíè, Ñàëàðñàí áÿíäÿ éöç áåëÿ ôèòíÿíè. Ñÿíèí áèð òöêöíöí, øàíëû ùþêìöðàí, Äÿéÿðè àðòûãäûð áöòöí îðäóäàí. Áåëÿäèð óëäóçëàð ýþñòÿðÿí ÿñðàð: Åëÿ êè äöøìÿíëÿ øàù ùÿðáÿ áàøëàð, Áÿõòèíèí ýöúöéëÿ áó ýöúëö èíñàí Øèääÿòëÿ òîðïàüà âåðÿúÿêäèð éàí. Äîüðóäóð, áó ãàéà ýþâäÿëè éàüû Âöúóäúà ãàáàäûð, áÿðêäèð àéàüû. Ýþâäÿñè òóíú êèìè îëñà äà ãàòû, Ñàðñûòìàã îëóð áó úàíëû ïîëàäû. Îíà êàð åòìÿéÿí ãûëûíúû óíóò! Äÿìèðëÿ äàüûëìàç ýþéäÿêè áóëóä. Ùöíÿðëÿ áàøûíû ýÿòèð êÿìÿíäÿ, Ñàë êÿìÿíä àëòûíäà çÿíúèðëÿ áÿíäÿ, Îíà îõ âÿ ãûëûíú åòìÿéèðñÿ êàð, ×öíêè áÿðê àðõàñû, ãàëûí ýþíö âàð. 345

Î äèâè çÿíúèðëÿ åäÿðñÿí ÿñèð, Éîõñà áó ãûëûíú, îõ åòìÿç áèð òÿñèð”. Áó áþéöê ìöæäÿäÿí óúà ïàäèøàù Øöêð åòäè, Òàíðûéà àïàðäû ïÿíàù. Òàíðûäàí ýþðöíúÿ ñÿàäÿò, êþìÿê, Àòûëäû àòûíà, îëäó áèð øèìøÿê. Îíó ×èí õàãàíû âåðìèøäè ×èíäÿ, Äîüìóø áþéöê ×èíèí ýþé òþâëÿñèíäÿ. Áèð êÿìÿíä èñòÿäè, àòûíûí áàøû ×åâðèëäè î ãàðàöðÿéÿ ãàðøû. Ñàëäûðäû î ãîðõóíú äèâÿ Èñêÿíäÿð, Íåúÿ êè, äàüëàðà áèð áóëóä úþêÿð. Î íÿùÿíý éåðèíäÿí ãûìûëäàíìàäû, Ãîëóíó áàüëàäû Èñêÿíäÿð àäû. Äöøìÿíè áàüëàéàí êÿìÿíäè áèðäÿí, ×ÿðõèí÷ÿíáÿðèòÿê àòäû ôèëáÿäÿí. Áîéíóíäàí ñàëûíúà áÿíäÿ éàüûíû, Éåð þïäö ïàäøàùûí ìÿðä àéàüûíû, Áîéíóíäàí êÿìÿíäÿ êå÷èíúÿ äöøìÿí, Äèâ òóòàí Èñêÿíäÿð âåðìÿäè àìàí. Êÿìÿíäëÿ àøàüû ÷ÿêäè áîéíóíó, Îðäóýàùà äîüðó ñöðöäö îíó. Î äèâ úåéðàí êèìè éåðäÿ ñöðöíäö, Òàçû ãàðøûñûíäà úåéðàíà äþíäö. Åëÿ êè ãöââÿòëè î âÿùøè ìàðàë Äöøìÿêäÿí, ãàëõìàãäàí ÿçèëäè, äÿðùàë Ïàäøàùûí îðäóñó ãîïàðäû íÿðÿ, Éöêñÿëäè ñÿñëÿðè óúà ýþéëÿðÿ. Òÿáèëëÿð ýóðëàäû, î úîøüóí ñÿñÿ, Óéàðàã, éåð-ýþé äÿ áàøëàäû ðÿãñÿ. Åëÿ êè, Èñêÿíäÿð áÿõòèí ýöúöéëÿ Äèâãûëûã èíñàíû ýÿòèðäè ÿëÿ, Îòóðòäó äöøìÿíëÿð îòóðàí éåðÿ, Ãîøäó çèíäàíûíäà éàòàí äèâëÿðÿ. Î èýèä ïàäøàùûí áó ãöââÿòèíäÿí Öðêÿðÿê, ãîðõóéà äöøìöøäö äöøìÿí. Ðóñ øàùû Ãûíòàë áèð éóìøàã ìóì îëäó, 346

Ðóì øàùû Èñêÿíäÿð íÿøÿéÿ äîëäó. Éåíèäÿí áàøëàíäû ìÿúëèñ ÷àëüûñû, À÷ûëäû äöíéàéà øÿíëèê ãàïûñû. Äèíëÿðêÿí ÷àëüûíû î ìÿúëèñ áîéó, Ãÿäÿùäÿ ãàëäûðäû ýöë ðÿíýëè ñóéó. Àíäûãúà òàëåéèí ñÿàäÿòèíäÿí Î ýöëýöí øÿðàáû è÷èðäè øÿí-øÿí. Ýåúÿ ýþé ãûôûëû õÿçíÿéÿ âóðäó, Ìöøêö êàôóð ÷ÿêÿí òÿðÿçè ãóðäó. Î ìöøêèí áàäÿíè è÷èð ùþêìöðàí, Ìöòðöá î ïÿðäÿäÿí ÷àëàðäû ùÿð àí. È÷èðäè ÿðèíìèø ëÿëè ãÿäÿùëÿ, Äèíëÿðäè î éåíè ëÿëè ôÿðÿùëÿ. È÷äèêúÿ öðÿêäÿí ñèëèíäè êÿäÿð, Èñòÿéÿí êèìñÿéÿ ñà÷àðäû ýþâùÿð. Ìÿúëèñäÿ ùÿð éàíäàí ãèññÿ äèíëÿðêÿí Áèð ÷îõ øåé ñîðóøäó ùÿð áèð ãèññÿäÿí. Éåíèäÿí ñþç à÷äû óëó ùþêìöðàí Àòû éåë ãàíàäëû ãûëûíú âóðàíäàí: “Áèëìèðÿì, îíó áó äèâ ýþòöðäö øûð Þëäöðäö, éîõñà êè, ýþòöðäö ÿñèð. Ãàëûðñà, áÿíäèíè òåç ãûðìàã ýÿðÿê, Íèçÿíèí ýöúöéëÿ ãóðòàðìàã ýÿðÿê! Ýåòìèøñÿ, ýåòìèøè îëìàç óíóòìàã, Îíó áèð ãÿäÿùëÿ ýÿë õàòûðëàéàã!” È÷êèäÿí áåéíèíäÿ ãàí àëîâëàíäû, Î çèíäàí õàëãûíà öðÿéè éàíäû. ßìð åòäè î äèëñèç ÿñèðè éåíÿ Àëñûíëàð ïàäøàùûí øÿí ìÿúëèñèíÿ. Ïàäøàùûí ÿìðèéëÿ î áàüëû íÿùÿíý, Ìÿúëèñäÿ äèêÿëäè óúà áèð äàüòÿê. Èñêÿíäÿð ýöúöéëÿ âöúóäó ÿçýèí Ìÿúëèñäÿ ýþðöíäö ñîëüóí âÿ ãÿìýèí. Î äèëñèç àüðûäàí éàìàí èíëÿäè, Þç äèëñèç òþâðöéëÿ øÿôà äèëÿäè. Î âÿùøè äèâýþâäÿ èíëÿéèíúÿ çàð Äèëñèçÿ àúûäû óúà òàúèäàð. 347

Éåðèíäÿí ÿìð åòäè î äèâëÿð éåíÿí Çÿíúèðû à÷äûëàð äèâèí ÿëèíäÿí. Áóðàõäû áàøûíà îíó ùþêìöðàí, Áó àçàä åòìÿêäÿí ýþðìÿäè çèéàí. Þç áþéöêëöéöéëÿ îíó îòóðòäó, Éåäèðòäè, è÷èðòäè, ùþðìÿòëè òóòäó. Áèð íå÷ÿ ãÿäÿùëÿ îíó éàð åòäè, Ìåéëÿ þç ãÿëáèíè àøèêàð åòäè. Êÿëëÿñè ãûçûíúà ñÿðõîø ÷àüûíäà, Êþëýÿòÿê ñöðöíäö òàõò àéàüûíäà. Êèìñÿéÿ èñèíìÿç âÿùøè ãÿëáèëÿ Îíà äîñò îëàíû òàíûäû áåëÿ. Òÿëÿñèê äèøàðû ÷ûõäû ìÿúëèñäÿí, Ýöúëöíöí îëìàäû òîçóíó ýþðÿí. Èñêÿíäÿð ùåéðÿòëÿ äöøäö òÿøâèøÿ, Ùÿð êÿñäÿí áèð ôèêèð ñîðäó áó èøÿ. Øÿðàáäàí îëóíúà áóíóí êþíëö õîø, Íÿ ö÷öí ìÿúëèñäÿí ÷ûõäû áó ñÿðõîø?! Äþâëÿò áþéöêëÿðè ãàëäûëàð ùåéðàí, Ùÿð áèðè áèð ôèêèð åéëÿäè áÿéàí. Áèðèñè äåäè: “Áó âÿùøèäèð ùÿëÿ, Çÿíúèðè à÷ûíúà öç ãîéäó ÷þëÿ”. Î áèðè äåäè: “Ìåé åäèíúÿ ÿñÿð, Áóðàäàí ÷ûõûíúà åâèíÿ ýåäÿð”. Èñêÿíäÿð ìÿúëèñäÿ ýèçëèí, éà à÷ûã Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðÿ äèíìÿäè àðòûã. Äöøöíäö, ôÿëÿéÿ ÿéÿðÿê áîéóí, Ýåúÿ ïÿðäÿñèíäÿí äîüàð íÿ îéóí? Î ãÿäÿð êå÷ìÿäè, î ôèë ýþâäÿëè Ýèðäè ÿëëÿðèíäÿ áèð ýÿëèí áåëè. Øàùûí ãàðøûñûíäà ãîéäó øÿôãÿòëÿ, Äèç ÷þêäö, òîðïàüû þïäö ùþðìÿòëÿ. Ýÿòèðäè áåëÿ áèð ýþçÿë øèêàðû, Éåíÿ äÿ ìÿúëèñäÿí ÷ûõäû äèøàðû. Áó èøäÿí ùåéðÿòÿ äöøäö ùþêìöðàí, Ýþðäö éàð áåëèíÿ ñàðûëìûø èëàí. Ïàäøàùäàí óòàíäû î íàçëû ìÿëÿê, 348

×ÿêäè ÿòÿéèíè öçÿ äóâàãòÿê. Ýþðöíúÿ î ïàðëàã àéû ïàäèøàù, ßìð åòäè: éàäëàðäàí áîøàëñûí äÿðýàù. Èñêÿíäÿð ÷àäûðû õÿëâÿò åäÿðêÿí, ßëèéëÿ íèãàáû ÷ÿêäè öçöíäÿí. Ýþðäö áèð àôÿòäèð õÿéàëäàí óçàã, Áèð íóð ãàéíàüûäûð Ýöíÿøäÿí ïàðëàã. Áèð ïÿðèÿíäàìäûð îëäóãúà èíúÿ, Ïÿðèòÿê ÿëèíÿ êå÷ìèø áó ýåúÿ. Úÿùÿííÿì ýþðìöø áèð ÿíäàìû ýöìöø, Ìàëèêäÿí ãà÷àðàã úÿííÿòÿ äöøìöø. Ñÿðâòÿê éàøûëäûð áàøû ùÿð çàìàí, Ãûçûëýöë ðÿíýèíè áîðú àëìûø îíäàí. Àòäûãúà î ãÿìçÿ îõóíó òÿêðàð, Áèð íå÷ÿ ðóùëàðû åäèðäè øèêàð. Äîäàüû áàçàðà ñàëûð ôèòíÿëÿð, Öñòöíÿ òþêöëìöø õàëâàðëà øÿêÿð. À÷ûëìûø ñÿìÿíäèð îíóí ãóúàüû, Ýöëëÿðÿ þðíÿêäè äèëáÿð éàíàüû. Èñêÿíäÿð åëÿ áèð àéû ýþðäöêäÿ, Þíöíäÿ úàíëàíäû ñàíêè áöòêÿäÿ. Î àçàä ãàìÿòëè êÿíèç þíöíäÿ, Þçöíö ýþðäö ÿí àúèç áèð áÿíäÿ. Êÿíèç êè àüàëàð ãóë îëóð îíà, Áàõ, íåúÿ öðÿêëÿð äöøÿð òîðóíà! Áèëäè ×èí ùàñàðëû áó ýþçÿë øèêàð Õàãàíäàí âåðèëìèø îíà éàäèýàð. Ìåéäàíäà ìÿðäëèêëÿð ýþðìöøäö îíäàí, Èýèäëÿð äåìèøäè: Áó ãûçäûð àñëàí! Àúûíäû ÿëûíäÿí ÷ûõàí ýÿëèíÿ, Ñîíðà áó íÿ ñàéàã äöøìöø ÿëèíÿ? — Ùàëûíû à÷, — äåäè, — åé øÿêÿðïàðà! Äåäèéèí äàñòàíëà êþíëöìö àðà!.. Î ýþçÿë, ïÿðÿñòèø åäÿí, ñåâèìëè, Ïàäøàùà áàø ÿéäè, à÷ûëäû äèëè. Äóàéà áàøëàäû: “Óúàëñûí áàõòûí, Âàð îëñóí äöíéàäà áó òàúûí, òàõòûí! 349