NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

40 Áàøëàäû öðÿê, äèë: “Øåèð éàç” äåéÿ, Ùàðóò, Çþùðÿ êèìè úàäóýÿðëèéÿ. Éÿíè Ùàðóò âÿ Çþùðÿ áèð-áèðè èëÿ åøãáàçëûãäà øèðèí, ýþçÿë ñþùáÿòëÿð âÿ ñåùðáàçëûãëàð åòäèêëÿðè êèìè, ìÿíèì äÿ ãÿëáèì, äèëèì áÿäèè ñþç éàðàäûúûëûüûíäà ìþúöçÿëè ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòìàãëà ìÿøüóëäóð. Ùàðóò âÿ Ìàðóò äèíè õóðàôàòäà èêè ìÿëÿéèí àäûäûð; Ýöéà Áàáèë ãöëëÿñèíäÿ áèð ãóéóäàí áàøûàøàüû àñûëìûøëàð. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, Ùàðóò Çþùðÿ àäëû áèð ãàäûíëà åøãáàçëûãäà îíà ñåùð âÿ ÿôñóí þéðÿòìèø âÿ ýöéà áó ãàäûí þéðÿíäèéè ñåùð èëÿ ýþéÿ ãàëõàðàã îðàäà Çþùðÿ óëäóçóíà ÷åâðèëìèøäèð. Çþùðÿ óëäóçó Èðàí ìèôîëîýèéàñûíäà ùÿì äÿ ýþé ÷àëüû÷ûñû ñàéûëûð. Ôàðñúà îíà Íàùèä äåéèëèð. 41 Áó áàðëû àüàúäàí êèì ìåéâÿ äÿðñÿ, Ñþéëÿñèí õîøáÿõòäèð áó áàüáàí êèìñÿ. Áóðàäà áàðëû àüàú Íèçàìèíèí ÿñÿðèíÿ — “Øÿðÿôíàìÿ”éÿ èøàðÿäèð. Êèì ìåéâÿ äÿðñÿ, éÿíè êèì “Øÿðÿôíàìÿ”íè îõóñà... Áàüáàí èñÿ î ìåéâÿëÿðè éåòèøäèðÿí, éÿíè î ñþçëÿðè éàçàí Íèçàìèäèð. 42 Àíúàã áèð øÿðòèì âàð: áèð ïàðà äÿúÿë, Ãîíøóíóí ìàëûíà óçàòìàñûí ÿë. Áóðàäà Íèçàìèíèí ìöàñèðëÿðè îëàí áÿçè õûðäà øàèðëÿðÿ èøàðÿ åäèëèð. Ãîíøóíóí ìàëûíà óçàòìàñûí ÿë, éÿíè ìÿíèì ÿñÿðëÿðèìè îüóðëàìàñûí. 43 Äàìúû îüðóñóíäàí ãîðõàðìû äÿíèç? Áóëóäóì éàüäûðàð îíäàí ÷îõ, øÿêñèç. Éÿíè ìÿíèì òÿáèì áèð äÿíèçäèð: î, äàìúû îüóðëàéàíëàðäàí ãîðõìàç. Îüðóëàðûí àïàðäûãëàðû äàìúûëàð ÿâÿçèíÿ èëùàìûìûí áóëóäó áèð àíäà ìÿíÿ îíäàí ÷îõ ìóçä âåðèð. 44 Àé èøûüû ãÿäÿð îëñà éöç ÷ûðàã, Éåíÿ Ýöíÿø îíà âóðàúàãäûð äàü. Áóðàäà ýöíÿø Íèçàìè, ÷ûðàã èñÿ äþâðöíöí õûðäà øàèðëÿðèäèð. 45 Äàüëàðà áóëóäëàð àü êàôóð ñà÷äû, Àú òîðïàã àüçûíû êàôóð÷öí à÷äû. Éÿíè äàüäàí êàôóð éàüäûðàí áóëóä ýþðöíäö — ãîúàëûãäàí áàøûìäà ñà÷ëàðûì êàôóð êèìè àüàðäû âÿ ùÿéàòûì ñîíà éåòäè (ìöñÿëìàíëûãäà þëöíö áàñäûðìàçäàí ÿââÿë éóéàðêÿí öñòöíÿ êàôóð ñÿïÿðëÿð). 46 Áó çàìàí áèð áóúàã õîøäóð ñàðàéäàí, Îéóíúàã ÿëèíè óçàäàð äþâðàí. Éÿíè ãîúàëûãäà éîõñóëúà áèð êöíúäÿ éàøàìàã ñàðàéäà êåô ÷ÿêìÿêäÿí éàõøûäûð, ÷öíêè áó çàìàí àðòûã äþâðàí èíñàíû ãîúàëûüûíà ýþðÿ ÿëÿ ñàëàð, îíà èñòåùçà åäÿð. 47 Ìÿøðèãäÿí àüàðäû äàùà äàí éåðè. Éÿíè ñà÷ëàðûì àüàðìûø, àðòûã ãîúàëìûøàì. 400

48 Áàøûíà òàú èëÿ êèì âóðñà áÿçÿê, ßìýÿéè àü äåéèë, ìöøê îëñóí ýÿðÿê. Éÿíè òàúà ëàéèã îëàí áàøà øèðìàéû êèìè àü ñà÷ëàð äåéèë, ìöøê êèìè ãàðà ñà÷ëàð ëàçûìäûð; äåìÿê, áóíóí ö÷öí ãîúà äåéèë, úàâàí îëìàëûäûð. 49 Êå÷ÿðñÿ êþðïöäÿí áó Ýèëàí àòûì, Èíàíìà Ýèëàíà áèð äÿ ãàéûäûì. Î çàìàí éàõøûëûüû èëÿ ìÿøùóð îëàí Ýèëàí àòû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Éÿíè þìðóìöí Ýèëàí àòû ùÿéàò êþðïöñöíäÿí êå÷ÿíäÿí ñîíðà áèð äÿ äöíéàéà ãàéûòìàéàúàüàì, ÿáÿäèééÿòÿ ãàðûøìûø îëàúàüàì. 50 Ãÿáðèì øöøÿñèíÿ ÿë ãîéàí çàìàí, Î ïàê ýþâùÿðèìè ùå÷ îëìàñà àí. Øöøÿ — áóðàäà òÿïÿúèê ìÿíàñûíäàäûð. Àäÿòÿ ýþðÿ, áèðèíèí ãÿáðè öñòöíÿ ýåäÿíëÿð î ãÿáðèí òÿïÿúèéèíÿ ÿë áàñàðëàð. 51 Áèð ìåé êè, ñóéó ñàô, àõàí ýöìöøäöð, Îíó ùÿð äþðä ìÿçùÿá ùàëàë ýþðìöøäöð. Áóðàäà çöëàë ñóéó êèìè òÿìèç, ñàô øÿðàá äåìÿêëÿ Íèçàìè ýöéà úÿííÿòäÿ îëàí êþâñÿð ñóéóíó íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ îíóí áöòöí ìÿçùÿáëÿðäÿ ùàëàë îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Äþðä ìÿçùÿá — ìöñÿëìàíëàðûí èêè áþéöê ãèñìèíäÿí áèðè îëàí ñöííèëÿðèí ìÿçùÿáëÿðèäèð: ùÿíÿôèëÿð, øàôåèëÿð, ùÿíáÿëèëÿð âÿ ìàëèêèëÿð. 52 Áÿðúèñòÿê îõóì âàð, àòìàðàì àíúàã. Áÿðúèñ Ìöøòÿðè óëäóçóíóí ôàðñúà àäûäûð. Áó óëäóç Ãþâñ (Êàìàí) áöðúöíäÿ îëäóüó ö÷öí îíäàí îõ àòàðìûø. Íèçàìè àíëàòìàã èñòÿéèð êè, äöøìÿí- ëÿðëÿ âÿ ïàõûëëàðëà ìöáàðèçÿäÿ ìÿíèì äÿ Ìöøòÿðè óëäóçó êèìè ñèëàùûì, ñþç- äÿí, øåèðäÿí îõëàðûì âàð, èñòÿñÿì âóðàðàì. 53 Çþùðÿòÿê ÷ÿêèéÿ ãîéàðàì äèðùÿì. Çþùðÿíèí åâè Òÿðÿçè áöðúöäöð. Éÿíè ìÿí äÿ ñþç äèðùÿìèíè (ýöìöøö) Çþùðÿ êèìè òÿðÿçèäÿ ÷ÿêÿðÿì. 54 Ùÿð ÷èëëÿ ãûðõ ýöíäöð, õÿëâÿòè ìèíäèð, Áó éåðäÿí ìÿúëèñÿ ýèðìÿê ÷ÿòèíäèð. ×èëëÿ — áóðàäà çàùèäëÿðèí úÿìèééÿòäÿí óçàãäà êå÷èðäèêëÿðè ãûðõ ýöí äåìÿêäèð. Áóíà äÿðâèø ÷èëëÿñè äåéèëèð. Éÿíè ãûðõ ÷èëëÿäÿí âÿ ìèí úöðÿ ïÿùðèç, ãÿíàÿò, èáàäÿò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàíäàí ñîíðà, äàùà øàùëàðûí ìÿúëèñëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿê éàðàìàç. Äåìÿê, þìðöìö àçàä, þç àëÿìèìäÿ êå÷èðäèêäÿí ñîíðà äàùà ñàðàéà ýèðìÿê, ñàðàé øàèðè îëìàã ìÿíäÿí óçàã îëàí èøäèð. 55 Ýþðñÿéäèì þçöìäÿí ýþçÿë áèð ýöëøÿí, Àë, ñàðû ýöëöíö äÿðìÿçäèììè ìÿí? Ùàçûðàì áóäóìäàí êàáàá éåìÿéÿ, Ýöíÿøòÿê ýåòìÿéèì äèëÿí÷èëèéÿ. 401

Éÿíè ÿñÿðëÿðèìäÿí ýþçÿë ÿñÿð, þçöìäÿí éàõøû øàèð ýþðñÿéäèì, ìÿí äÿ îíóí áóäàüûíäàí áèð ýöë äÿðÿðäèì. Ëàêèí, éîõ, ÿòÿéèìè þç ñþçöìöí ôèäàíûí- äàí äîëäóðóðàì, þç ÿòèìäÿí êàáàá éåéèðÿì. Áóíà ýþðÿ, Ýöíÿø êèìè áàøãàëà- ðûíûí ãàïûñûíû ýÿçìÿê ìÿíÿ ëàçûì äåéèëäèð. 56 Ìÿí þëö îëñàì äà, ÿí ìÿðä áèð êÿñÿì, Êàðâàíäà ýåäÿðÿì, êàðâàíñûç øÿõñÿì. Éÿíè ìÿí ãîúà âÿ çÿèô îëñàì äà, ùÿéàò éîëóíäà ìÿðäëèêëÿ éåðèéÿí áèð àäàìàì. Ìÿí áó äöíéàäà éàøàéàíëàðäàí — áó êàðâàí ÿùëèíäÿí äåéèëÿìñÿ äÿ, äèðèëÿð êàðâàíû èëÿ ýåäèðÿì. 57 Íÿôñèí íîõòàñûíû áÿðê òóòäóì ãûðõ ýöí, Ãûðõ ýöíöí è÷èíäÿ ùàçûð îëóð ýþí. Ýþíö òàìàìëàìàã âÿ ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàìàã ö÷öí ãûðõ ýöí äàááàãõà- íàäà áèøèðèðëÿð. Éÿíè ìÿí äÿ ãûðõ ýöí ðèéàçÿò ÷ÿêäèì, íÿôñèìèí èõòèéàðûíû ÿëèìÿ àëäûì, þç ýóøÿìäÿ îòóðäóì âÿ ìÿãñÿäèìÿ íàèë îëäóì. 58 ×öíêè äþðä áàëûøäà ýþðìÿäèì ñÿáàò, Äþðä äèâàð è÷èíäÿ êå÷èðäèì ùÿéàò. Äþðä áàëûø — øàùëûã òàõòûíà âÿ äþðä öíñöðÿ èøàðÿäèð. Áó, åéíè çàìàíäà ãöäðÿò âÿ ãöââÿò ðÿìçèäèð. Éÿíè äþðä öíñöðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí áó äöíéàäà, éàõóä îíóí øàùëûã òàõòûíäà áèð ñÿáàò, âÿôà ýþðìÿäèì. Îäóð êè, áó äöíéàäàí öç ÷åâèðèá, õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëäèì. 59 Ãÿëáèì ãàäûí äåéèë, ÷àõìàãäûð, ÷àõìàã, Ìÿðéÿìòÿê áîéëóäóð, áàêèðäèð àíúàã, Êèøèéÿ ýåòìÿéÿ íÿ åùòèéàú âàð, Îíóí þç äàøûíäàí þç îäó ÷ûõàð. Éÿíè òÿáèìèí êèìñÿéÿ åùòèéàúû éîõäóð. Î, Ìÿðéÿì êèìè ÿðñèç äÿ äîü- ìàüà ãàäèðäèð. Îíóí ïîëàäû äà, ÷àõìàüû äà þçöíäÿíäèð. Éàçäûãëàðûì, éàðàò- äûãëàðûì þç ãÿëáèìèí îðèæèíàë ìÿùñóëóäóð, êèìñÿíèí îíäà ùàããû éîõäóð. 60 Íèçàìè áó ñàïà äöçÿðêÿí ýþâùÿð, Ãÿëÿìäÿí ñèëèíäè ãÿëÿì ýþðÿíëÿð. Éÿíè ìÿí “Øÿðÿôíàìÿ”íè éàçàðêÿí Ôèðäîâñèíèí éàçäûãëàðûíû áóðàõäûì, éàçìàäûì; äåéèëìÿìèø, éàçûëìàìûø îëàíëàðû íÿçíÿ ÷ÿêäèì. 61 Ãóðóäà, äÿíèçäÿ êèì ÷ÿêñÿ çÿùìÿò, Áàëûãäàí äöðð àëàð, þêöçäÿí ñÿðâÿò. Ìèôîëîæè òÿñÿââöðÿ ýþðÿ, Éåð êöðÿñè þêöçöí, þêöç áàëûüûí óñòöíäÿ, áàëûã äà ñóäà äàéàíìûøäûð. Áåéòèí ìÿíàñû: êèì êè ÿìÿéÿ àëûøìûø, çÿùìÿò ÷ÿêìÿéè þçöíÿ ñÿíÿò åòìèøäèð, î, éåðèí àëòûíäà îëàí áàëûüûí ãàðíûíäà äà îëñà äöðð, Éåðèí èñòèíàä åòäèéè þêöçöí àëòûíäà äà îëñà õÿçèíÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿð. ßìÿéèí ãàðøûñûíäà ùå÷ áèð øåé äóðà áèëìÿç. 62 Ýöìöø êöï, éà ãûçûë áèð òåøò èñòÿñÿí, Èðàã òîðïàüûíäàí óçàã ýåòìÿ ñÿí. 402

ßýÿð ñÿíÿòèí ýöìöø êöïöíö, øåèðèí ãûçûë òåøòèíè èñòÿéèðñÿíñÿ, áóíó Èðàãäà àõòàð. 63 Áèëÿíëÿð ÿêäèéè ö÷ òîõóìäàí ìÿí, Áèð àüàú ÿêÿðÿì ùÿì óúà, ùÿì øÿí. Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí ö÷ ñèôÿòÿ ìàëèê èìèø: ïàäøàùëûã, àëèìëèê âÿ ïåé- üÿìáÿðëèê. Íèçàìè áóðàäà Èñêÿíäÿðèí òàðèõè ùàããûíäà áó ö÷ ìþâçóäà éöêñÿê âÿ ïàðëàã áèð ÿñÿð éàçàúàüàì äåìÿêëÿ, “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íè íÿçÿðäÿ òóòóð. 64 Ö÷ ãàïû òèêäèì, ö÷ õÿçèíÿ äåìÿê, ×ÿêäèì ùÿð ãàïûäà àéðûúà ÿìÿê. Éÿíè ö÷ åâ ö÷öí — Èñêÿíäÿðèí ñèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðÿí ïàäøàùëûã, àëèìëèê âÿ ïåéüÿìáÿðëèê åâëÿðè ö÷öí ö÷ ãàïû òèêäèì: ö÷ úÿùÿòäÿí ÿñÿð éàçäûì. Ùÿð ÷ÿùÿò ö÷öí àéðûúà ÿìÿê ñÿðô åòäèì. Áóíëàðûí ùÿðÿñè þçëöéöíäÿ áèð ñÿíÿò âÿ ñþç õÿçèíÿñèäèð. 65 Áó íàìÿ ìöáàðÿê îëàúàã, áèøÿêê, Øàùûí ìÿúëèñèíäÿ îëñà ìöáàðÿê. Áóðàäà øàù — Íöñðÿòÿääèí ßáó Áÿêð èáí Ìÿùÿììÿääèð, íàìÿ èñÿ “Øÿðÿôíàìÿ”éÿ èøàðÿäèð. 66 Éàãóòà áÿíçÿéÿí ñóéó, ñàãè, äóð, Áó éàãóò éàüäûðàí ãÿäÿùÿ äîëäóð. Áó ñàõñû úàìà ìåé ùÿéàò àõûäûð, Îíóí ðåéùàûíûí þç òîðïàüûäûð. Éàãóòà áÿíçÿéÿí ñó — Íèçàìèíèí ÷îøóá-äàøàí ñþçëÿðè, éàãóò éàüäûðàí ãÿäÿù, úàì — îíóí ãÿëáè âÿ òÿáèäèð; ìåé — î ãÿäÿùèí ÷àíèûäûð, éÿíè øàèðèí ñþçëÿðè î ãÿëáèí ùÿéàòûäûð. 67 Åé èíúè, öçÿ ÷ûõ ñþç äÿíèçèíäÿí, Ñóëòàíûí òàúûíäà ýåò åëÿ ìÿñêÿí. Éÿíè åé ñþçëÿðèì, òÿáèìèí äÿíèçèíäÿí ÷ûõ, øàùûí òàúûíà ëàéèã ãèéìÿòëè èíúèëÿð îë. 68 Äöøìÿí ñîí äöøöíÿí, öðÿéèíäÿ êèí, Èñòèãáàë ýþðÿíäèð, ëÿãÿáè Áèøêèí. Éÿíè äöøìÿí èøÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà î, èø ùàããûíäà äöøöíöð. Áèøêèí èñÿ þíúÿýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüó ö÷öí, ùàäèñÿ áàø âåðìÿìèøäÿí ãàáàã îíóí ÷àðÿñèíè òàïûð. Áèøêèí — Àòàáÿé Íöñðÿòÿääèí ßáó Áÿêð èáí Ìÿùÿì- ìÿäèí ëÿãÿáëÿðèíäÿí áèðèäèð. 69 Ãûëûíú ñàùèáèäèð, òàú âåðÿí øàùäûð, Ö÷ íþâáÿò âóðàíäûð, áåøÿ ïÿíàùäûð. Ö÷ íþâáÿò — óçóí çàìàí ïàäøàùëàðûí ãàïûñûíäà ýöíäÿ ö÷ äÿôÿ íàüàðà âóðàðäûëàð. Äåéèðëÿð êè, áó, Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéíäÿí ãàëìûøäûð. Áåø íþâáÿò — ìöñÿëìàíëàðûí ùÿð ýöí áåø âàõò ãûëäûãëàðû íàìàçäûð. 403

Áåéòìí ìÿíàñû: ãöââÿò âÿ òàõò-òàú ñàùèáè îëàí Íöñðÿòÿääèí åëÿ áèð øàùäûð êè, îíóí ãàïûñûíäà, Èñêÿíäÿð äþâðöíäÿ îëäóüó êèìè ö÷ äÿôÿ íþâáÿò âóðóëóð. Þçö äÿ èñëàìûí éàðäûì÷ûñû âÿ ïÿíàùûäûð. 70 Ôÿðàòòÿê ñÿìèìè áèð äîñòëóüó âàð, Íèë êèìè äöøìÿíè ýèçëèíäÿ áîüàð. Éÿíè Íöñðÿòÿääèíèí äîñòëóüó Ôÿðàò ÷àéûíûí ñóéó êèìè øèðèí âÿ àøêàðäûð. Äöøìÿíèíè äÿ, ýóéà Òàíðû äöøìÿíëÿðèíè áîüóá ýèçëÿäÿí Íèë ÷àéû êèìè õÿáÿðñèç ìÿùâ åäÿíäèð. 71 Ôÿëÿêòÿê ùÿð êÿñëÿ ýèðñÿ ìåéäàíà, Àòàð ãàëõàíûíû òîðïàãòÿê ñóéà. Éÿíè Íöñðÿòÿääèí ýþé êèìè, ôÿëÿê êèìè éåíèëìÿçäèð; î, âóðóøàíäà äöøìÿíè þç ãàëõàíûíû ñóéà àòàð, ìÿüëóá îëàð. 72 Ùÿð øÿùðÿ ùöíÿðëÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìûø, Ãàðóí ñÿðâÿòèíè ÿëèíÿ àëìûø. Ãàðóí — ìèôîëîæè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ìàë-äþâëÿòèíèí ÷îõëóüó, åéíè çàìàíäà õÿñèñëèéè èëÿ ìÿøùóð áèð àäàì èìèø. 73 Éåð õÿçèíÿñèíäÿí áèð ÷óâàë òèêìèø, Õåéðè çÿð òîïëàìûø, éàñÿìÿí ýöìöø. Õåéðè — ðÿíýè ùÿìèøÿ ñàðû îëàí ùÿìèøÿáàùàð ýöëöäöð. Çÿð — ãûçûë äåìÿêäèð. Éàñÿìÿí äÿ ýöìöø êèìè àü, õîø ãîõóëó ÷è÷ÿêäèð. Éÿíè Êåéõîñðîâ, î ãÿäÿð äþâëÿòëèäèð êè, õåéðè ñàðûëûüûíû îíóí ãûçûëëàðûí- äàí, éàñÿìÿí äÿ àüëûüûíû îíóí ýöìöøëÿðèíäÿí àëìûøäûð. 74 Ôèëëÿðëÿ äþéöøäÿ àòûíúà êÿìÿíä, Ãÿííóúóí øàùûíû åäÿðñÿí ôèëáÿíä. Ãÿííóú — Ùèíäèñòàíûí ÿí ãÿäèì øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëìèø áèð äþâëÿòèí ïàéòàõòû èäè. Âàõòèëÿ ÷îõ áþéöê îëìóø, èíäè èñÿ áèð ãÿñÿáÿ ùàëûíäàäûð. Ôèëáÿíä åòìÿê — øàùìàòäà ôèë âÿ ïèéàäà èëÿ øàùû ìàò åòìÿê äåìÿêäèð. 75 Ñàéäûüûì àëòû øåé ìÿõñóñäóð ñàíà, Àäûíäà àëòû ùÿðô øàùèääèð áóíà. Àëòû øåé — èçàùû éóõàðûäàêû ìèñðàëàðäà âåðèëèð. Àäûíäà àëòû ùÿðô — ÿðÿá ÿëèôáàñû èëÿ éàçûëàðêÿí Íöñðÿòÿääèí ñþçöíäÿêè àëòû ñàìèò ùÿðôäèð: í, ñ, ð, ò, ä, í. 76 Éåääè ýþé àëòûíäà, åé äöíéà øàùû, Áåøèíúè þëêÿíèí ñÿíñÿí ïÿíàùû. Áåøèíúè þëêÿ — ãÿäèì Øÿðã úîüðàôèéàñûíäà Òöðêöñòàí âÿ Àçÿðáàéúàí ñàéûëûðäû. Éÿíè Òöðêöñòàí âÿ Àçÿðáàéúàíûí øàùû ñÿíñÿí. 77 Î ýèçëè õÿçíÿíè à÷à áèëìÿñÿ, Âåðÿð ãûçûë à÷àð øÿíëèê î øÿõñÿ. Éÿíè áó ÿñÿðè îõóéóá îðàäàêû ùèêìÿòëÿðè àíëàìàñà äà, ÿëèíäÿ áåëÿ áÿäèè áèð à÷àðûí, ÿñÿðèí îëìàñû îíó ñåâèíäèðÿð. 404

78 Áó ×èí èïÿéèíèí íàõûø åâèíäÿ, Ìàíèíèí ôûð÷àñû äöøìöøäöð áÿíäÿ. Éÿíè “Øÿðÿôíàìÿ” åëÿ ñÿíÿòêàðëûãëà èøëÿíìèøäèð êè, ìÿøùóð ñÿíÿòêàð Ìàíè áóíóí ãàðøûñûíäà ùåéðàí ãàëìûøäûð. 79 Óëäóç ýöçýöñöéëÿ î áþéöê ãåéñÿð, Ãàðàíëûã è÷èíäÿí ÷ûõàðäû ýþâùÿð. Éÿíè èëê äÿôÿ ýöçýö ãàéûðàí, ãàðàíëûã áèð äÿìèðèí è÷èíäÿí èøûãëû ýþâùÿð ÷ûõàðàí Èñêÿíäÿð îëäó. 80 Áóëãàð øÿùðèíè î, åòäè áÿðãÿðàð, Î øÿùðèí àäûäûð ÿñëèíäÿ Áöí-ãàð. Èñêÿíäÿð çöëìÿòÿ ýåäÿíäÿ îñáàá-ÿñëÿùÿñèíè âÿ ãîøóíóíó áèð ìàüàðàäà ãîéóá ýåòìèø, ñîíðà î ìàüàðàíûí éåðèíäÿ áèð øÿùÿð òèêäèðìèø, àäûíû Áöíè-ãàð ãîéìóø âÿ áó àä òÿäðèúÿí Áóëãàð øÿêëèíÿ äöøìöøäöð. Áöíè-ãàð — ìàüàðàíûí äèáè äåìÿêäèð. 81 Äöíéàéà ýÿëìÿäÿí ÿââÿë õà÷ïÿðÿñò, ×ÿêäè áó äöíéàéà õà÷ êèìè áèð õÿòò. Èñêÿíäÿð åêâàòîð õÿòòèíäÿí áèðè Øèìàë, äèýÿðè Úÿíóá ãöòáöíÿ òÿðÿô õÿòëÿð ÷ÿêäè, äöíéàíû äþðä éåðÿ áþëäö. 82 Ùÿìèí áó äþðä áóúàã ÿòëÿñè õÿòëÿ Ùÿíäÿñè þë÷öíö êå÷èðäè ÿëÿ. ßòëÿñè õÿòò — åêâàòîð õÿòòèíäÿí ÷ÿêèëÿí õÿòëÿðÿ èøàðÿäèð. Áåéòèí ìÿíàñû áóäóð êè, Èñêÿíäÿð ùÿìèí áó äþðä õÿòëÿ ùÿíäÿñÿ åëìèíè éàðàòäû. 83 Äþðä áóúàã öñòöíÿ áèð äÿ àðòûðäû, Áó äîããóç ôÿëÿéÿ áåø íþâáÿò âóðäó. Äþðä áóúàã — Èñêÿíäÿðèí åêâàòîð õÿòòèíèí öñòöíäÿí êå÷ÿí ãöòáëÿð äàèðÿñè èëÿ äþðä éåðÿ áþëäöéö äöíéàéà èøàðÿäèð. Éÿíè Èñêÿíäÿð áó äþðä áóúàã äöíéà öçÿðèíäÿ åëÿ áèð íàüàðàõàíà ãóðäó, äàùà äîüðóñó, åëÿ áèð ÿçÿìÿò ñàùèáè îëäó êè, ñÿñè, òÿðèôè äîããóçóíúó ôÿëÿéÿ ÷àòäû. 84 Î, ðöáè-ìÿñêóíó åòäè àøèêàð... Ãÿäèì ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñëàðû éåðè äþðä ùèññÿéÿ áþëÿðäèëÿð. Áóíëàðäàí éàëíûç áèðèíäÿ èíñàí éàøàéûðìûø. Ìèñðàíûí ìÿíàñû: äöíéàíûí äþðääÿ áèðèíèí ìÿñêóí îëìàñûíû ùÿíäÿñÿ âàñèòÿñèëÿ Èñêÿíäÿð ìöÿééÿí åòäè. 85 Èñêÿíäÿð áèð áþéöê éîë òÿãèá åòäè, Äèðèëèê ñóéóíóí äàëûíúà ýåòäè... ...Äèðèëèê ñóéóíóí îëìàäû ñîíó, Àíúàã èíäè òàïäû ùÿéàò ñóéóíó. Éÿíè Èñêÿíäÿð î çàìàí àáè-ùÿéàò òàïìàã ö÷öí çöëìÿòÿ ýåäÿðêÿí äöøö- íöðäó êè, î ñóäàí ÿáÿäè ùÿéàò òàïàúàã. Ëàêèí î âàõò àõòàðäûüûíû èíäè “Øÿðÿô- íàìÿ”íèí áóëàüûíäàí òàïäû âÿ ÿáÿäè ùÿéàòà éåòäè. 405

86 Õûçð áó ñöôðÿíäÿ îëìóø ùÿìñöôðÿí, Éåòìèø éåääè ñóäà àüçûíû éó ñÿí. Áó, Íèçàìèíèí þçöíÿ õèòàáûäûð. Ìàäàì êè, ñÿí ñÿíÿò áóëàüûíûí äàèìè ùÿéàò ñóéóíó è÷ÿðÿê Õûçð èëÿ ùÿìñöôðÿ îëäóí, î ùàëäà äàèì äîüðó, òÿìèç ñþçëÿð ñþéëÿ. Éåòìèø éåääè ñó — ñîí äÿðÿúÿ òÿìèçëèê âÿ ïàêëûüà èøàðÿäèð. 87 Ðóì øàùû îëäó áó áÿõøèøäÿí ÷îõ øÿí, Ìóìóíó ãîðóäó éàíàð àòÿøäÿí. Éÿíè Èñêÿíäÿð (Áåðòåëñäÿ — Äàðà) áó ïåøêÿøäÿí ñåâèíäè âÿ þçöíö Äàðàíûí ãÿùðèíäÿí ùèôç åòäè. 88 Óëäóç òÿðÿçèñè îðòàéà ýÿëäè, Òàëåéè ýþðöíäö ßñÿä áöðúöíäÿí. Éÿíè ðÿñÿä àëÿòëÿðè èøÿ áàøëàäû. Îíóí áÿõòèíÿ ßñÿä (Øèð) áöðúö äöøäö êè, áó äà øöúàÿò âÿ ãóââÿò ÿëàìÿòèäèð. 89 Ýöíÿø éàõûíëàøäû î ýöí Ùÿìÿëÿ, Ýåäèðäè åëìäÿí ÷àòñûí ÿìÿëÿ. Éÿíè áó çàìàí Ýöíÿø äÿ áèëèê âÿ ÿìÿê íèøàíÿñè îëàí Ùÿìÿë áöðúöíÿ ýèðìèøäè. Áóíäàí ñîíðà ýÿëÿí ö÷ áåéòèí ìÿíàñû áåëÿäèð: áó çàìàí òàëå óëäóçëàðû þç åâëÿðèíäÿ èäèëÿð; Öòàðèä óëäóçó Úþâçà áöðúöíäÿ, Àé âÿ Çþùðÿ Áóüà áöðúöíäÿ, Ìÿððèõ èñÿ þç ôÿðÿù åâè îëàí àëòûíúû åâäÿ èäè. Ñÿàäÿòÿ éàõûí îëàí áåëÿ áèð òàëå èëÿ Èñêÿíäÿð äöíéàéà ýÿëäè. Øÿðã àñòðîëîýèéàñûíäà ùÿð ïëàíåò ö÷öí èêè åâ, äàùà ñîíðà èñÿ áèð éîõóø, áèð äÿ åíèø åâè ãåéä åäèëèð. Þç åâèíäÿ âÿ éîõóø åâèíäÿ ïëàíåòëÿð ìöâÿôôÿãèééÿòè ýþñòÿðèð. Àñòðîëîýèéàíûí òÿñâèð åäèëìèø ùîðîñêîïóíäà èñÿ (ùîðîñêîï — îðòà ÿñðëÿðäÿ ìöíÿúúèìëÿðèí èíñàí àíàäàí îëàðêÿí îíóí òàëåéèíè, ýÿëÿúÿéèíè ãàáàãúàäàí ñþéëÿìÿê ö÷öí òÿðòèá åòäèêëÿðè óëäóçëàðûí äöçöëöø úÿäâÿëèäèð) áöòöí ïëàíåòëÿð éà þç åâèíäÿ âÿ éà éîõóøóíäà ýþñòÿðèëèð. Äåìÿëè, áó ùàëÿò ìöâÿôôÿãèééÿòè, õîøáÿõòëèéè õÿáÿð âåðèð. 90 Áÿõòèíè îõóäó ïàðëàã àëíûíäàí, Âåðäè îüëóíà äà îíäàí áèð öíâàí. Éÿíè Íèêóìàõèñ Èñêÿíäÿðèí òàëåéèíè òÿéèí åäÿðêÿí þç îüëó ßðÿñòóíóí äà àäûíû îíà áàüëàäû. 91 Òàëå õèäìÿòèíäÿ äóðàí çàìàíäà, Ñþç ãàøû ìþùðöíö âóðàí çàìàíäà. Îüëóíó òàïøûðäû ýÿíú øàùçàäÿéÿ. Éÿíè óëäóçëàð õîøáÿõòëèê ýþñòÿðÿí âÿçèééÿòäÿ îëäóãëàðû áèð ýöíäÿ î, ßðÿñòóíó Èñêÿíäÿðÿ òàïøûðäû. 92 Àüàúäûð — äþðä êþêö, àëòû áþéðö âàð, ×îõóíó áîüìóøäóð áó ãîðõóëó äàð. 406

Áó äöíéà àëòû úÿùÿòè (þíö, àðõàñû, ñàüû, ñîëó, öñòö, àëòû) âÿ äþðä êþêö, äþðä öíñöðö (ñó, îä, òîðïàã, ùàâà) îëàí áèð äàð àüàúûäûð êè, ÷îõëàðûíû ÷àðìûõà ÷ÿêìèøäèð. Áóðàéà ÷îõëàðû ýÿëèá-ýåòìèøäèð. 93 ßëèíäÿ òÿðÿçè ìàùèð ñþç þë÷ÿí, Ñàõòà ÿøðÿôèíè ñàëäû ðþâíÿãäÿí. Áóðàäà Íèçàìè þçöíö ìàùèð ñþç óñòàñû, ÿñÿðèíè äÿ ñþçöí äÿéÿðèíè, ñàõòà, éà ñàô îëäóüóíó òÿéèí åäÿí òÿðÿçè, ÿéàð àäëàíäûðûð. 94 Ùÿð ùÿðôèí öñòöíÿ áàðìàã áàññàì ìÿí, Òàïûëìàç öñòöíäÿ ãÿëÿì èøëÿäÿí. Éÿíè ìÿí áàøãàëàðûíûí ÿñÿðèíÿ òîõóíìàã èñòÿìèðÿì: íþãñàí àõòàðìàüà áàøëàñàì, òÿíãèäèìèí ãàáàüûíäà ùå÷ êÿñ äóðà áèëìÿç. 95 Åëÿ áèð äàááàãëûã åòäèì áó ýþíÿ, Ìÿòàíÿò ýþñòÿðñèí ùÿð àüûð ýöíÿ. Éÿíè ìÿí þçöìÿ åëÿ òÿðáèéÿ âåðìèøÿì êè, ìÿíÿ ÿçèééÿò åòñÿëÿð äÿ, áàøãàñûíû èíúèòìÿéÿ ãàëõûøìàðàì. 96 Î éàøûë ñÿðâ èëÿ Ðóìóí òîðïàüû Ðåéùàíòÿê áÿçÿíäè, øÿíëÿíäè áàüû. Éÿíè ýÿíú Èñêÿíäÿðëÿ áöòöí Ðóì þëêÿñè õîøáÿõò îëäó âÿ îíóíëà ôÿõð åòìÿéÿ áàøëàäû 97 Ýÿëäè ãóðä àüçûíäàí ñöáùöí íÿôÿñè, Êåøèê÷è èòèíèí êÿñèëäè ñÿñè. Ãóðä àüçû — éàëàí÷û ñÿùÿð, äàí éåðè äåìÿêäèð; éÿíè ñöáù à÷ûëìàüà áàøëàéàíäà, ãàðîâóë÷óíóí èòèíèí ñÿñè êÿñèëÿíäÿ, èòëÿð éàòàíäà. 98 Úîøäó òîïïóç, éàüäû ìàíúàíàã äàøû, ßéèëäè þêöçöí, áàëûüûí áàøû. Éÿíè åëÿ øèääÿòëè ìöùàðèáÿ îëäó êè, åíÿí ýöðçëÿðèí ãöââÿòèíäàí éåðèí àëòûíäà þêöçöí âÿ áàëûüûí (ýàâ-ìàùèíèí) áàøû ÿéèëäè. 99 Ëÿëè éåð þêöçö óääóüó çàìàí, Ïóñãóäàí ñû÷ðàäû ãàïãàðà àñëàí. Äèíè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, éåð ýàâ-ìàùèíèí, î äà ñóéóí öçÿðèíäÿ äóðóð. Ýöíÿø äÿ ýåäèá ùàìàí ñóäà áàòûð. Éÿíè ýþâùÿðÿ áÿíçÿéÿí ýöíÿøè ýàâ-ìàùè óääó, íÿòèúÿäÿ ãàðàíëûã ÷þêäö. 100 Ìÿíèìëÿ áó ãîðõó áèëìÿéÿí ïÿëÿíý, Îëìàñûí Ðóì, çÿíúè êèìè èêè ðÿíý. Éÿíè áó ïÿëÿíý ãîðõóñóç âÿ èêè ðÿíýëè îëàí äöíéà ìÿíèìëÿ èêèöçëöëöê åòìÿñèí, ìÿíÿ ãàëèá ýÿëìÿñèí. Ðóì — àü ðÿíýÿ, ýöíäöçÿ, çÿíúè — ãàðà ðÿíýÿ, ýåúÿéÿ èøàðÿäèð. 101 Àëäàäàí éîë îëäó áó óçàã éîëëàð, Éåääèíúè ôÿëÿêäÿ àíúàã èøûã âàð. 407

Éÿíè äöíéàíûí ÷îõ óçóí îëàí éîëó àçäûðûúûäûð âÿ ãóðòóëóø èøûüû ÷îõ óçàãäà ýþðöíöð. 102 ×èí øàùû àòûíà ãîéàðêÿí éÿùÿð Çÿíúèíèí íàëûíà îä âóðäó ýþéëÿð. Éÿíè ñÿùÿð à÷ûëìàüà áàøëàéàíäà ýåúÿ àòûíû ñöðÿòëÿ ñöðöá ýåòäè. 103 Ýöíÿøè ïóñãóäàí ôÿëÿê ñû÷ðàòäû, Óëäóçëàð öçöéö ÿëèíäÿí àòäû. Éÿíè Ýöíÿø ÷ûõàðêÿí óëäóçëàð ñþíäö. 104 Äÿâÿíèí çÿíýèíäÿí, ôèë ýöçýöñöíäÿí Ñÿäÿô øÿâÿ äîüäó èíúè äîüóðêÿí. Øÿðã ìèôîëîýèéàñûíà ýþðÿ, éàüûø äÿíèçÿ èëäûðûìñûç éàüàíäà ñÿäÿôëÿð äöððÿ, èëäûðûìëà éàüàíäà èñÿ øÿâÿéÿ ùàìèëÿ ãàëûð. Áåéòèí ìÿíàñû: ìöùàðèáÿäÿ äÿâÿëÿðèí áîéíóíäàí àñûëàí çÿíýëÿðèí èëäûðûì êèìè ñÿñèíäÿí, ôèëëÿðèí öñòöíäÿ îëàí ýöçýöëÿðèí øèìøÿê êèìè ïàðûëòûñûíäàí äÿíèç ñÿäÿôëÿðè äöðð ÿâÿçèíÿ øÿâÿéÿ ùàìèëÿ ãàëûðëàð. 105 Ìàðàë áóéíóçóíà ýþíäÿð çåù ÷ÿêÿð, Ãàðûøãà áàøûíû äûðíàüà òèêÿð. Ìàðàë áóéíóçóíäàí ãàéðûëìûø éàé âÿ éàáàíû åøøÿê ýþíöíäÿí ùàçûðëàíìûø êèðèøëÿ åëÿ äöçýöí îõ àòûëà áèëÿð êè, ãàðûøãàíûí áàøûíû àéàüûíà òèêÿð. 106 Ýþéëÿðèí Ùàðóíó êåøèê ÷ÿêÿðÿê, Áåëèíÿ àñìûøäû ñàéñûç ãûçûë çÿíý. Ýþé Ùàðóíó âÿ éà ùèíäóñó — ýåúÿ ãàðîâóë÷óñó Çöùÿë óëäóçóäóð êè, éåääèíúè ôÿëÿêäÿ îëóð. Äèíëÿð òàðèõèíÿ ýþðÿ, éÿùóäèëÿðèí ïåéüÿìáÿðè Ìóñà, ãàðäàøû Ùàðóíà ãàðîâóë÷óëóã âÿçèôÿñèíè òàïøûðìûøäû. Ùàðóí ãóðøàüûíûí âÿ ïàëòàðûíûí äþâðÿñèíÿ ãûçûë çûíãûðîâëàð àñìûøäû. Ãàðîâóë÷ó ìÿíàñûíäà èøëÿíÿí Ùàðóí ñþçö áóðàäàí àëûíìûøäûð. 107 Îðäóíóí ÷ÿêèñè åëÿäèêúÿ ìåéë, Áó ýþçäÿí î ýþçÿ àõûäûðäû ñåë. Íèçàìè áóðàäà áèð-áèðèíÿ ãàðøû äóðàí èêè îðäóíó ýþçëÿðè ïîëàääàí ùàçûðëàíìûø áèð òÿðÿçèíèí áèð-áèðèíè äàðòàí èêè ýþçöíÿ áÿíçÿäèð. Áåéòèí ìÿíàñû: ïîëàääàí ñèëàùëàð äàøûéàí èêè ãóöââÿòëè îðäó èêè òÿðÿçè áàøû êèìè áèð-áèðè èëÿ âóðóøóðäó. Áó ýþçäÿí î ýþçÿ ãàí ñåë êèìè àõûðäû. 108 Çÿíúèíèí ãÿëáèíÿ ÷þêìöøäö ãîðõó: “Áèç èïÿê ñàíûðäûã, úîä ïàëàçìûø áó...”. Éÿíè áèç ÿââÿë çÿíí åäèðäèê êè, Èñêÿíäÿð éóìøàã âÿ ÿäàëÿòëèäèð. Èíäè ýþðöðöê êè, î, ÷îõ çàëûì âÿ àäàìéåéÿíäèð. 109 Ùÿð ôèëèí áåëèíÿ òàõò ãîéóëìóø àú, Öñòöíäÿ áèð çÿíúè, áàøûíäà áèð òàú. Éÿíè ôèëëÿð öñòöíäÿ àü øèðìàéû éÿùÿðëÿðäÿ çÿíúèëÿð îòóðìóøäóëàð. Îíëàðûí áàøëàðûíäà ãûâðûì ñà÷ëàðû ìöøêäÿí òàúà áÿíçÿéèðäè. 408

110 Ôèëëÿðèí éàíûíúà ýåäÿí ïèéàäà Ùÿð éåðäÿ éöç ôèëè ñàëûðäû áÿíäÿ. Áóðàäà Íèçàìè øàùìàò îéóíóíóí ýåäèøëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Øàùìàòäà ïèéàäà ôèëèí éîëóíó êÿñÿ áèëèð. 111 Úîøàðñàì àòûíäàí ñàëàðàì Íèëè, Áó ðöõöì ïèéàäà áóðàõàð ôèëè. Éÿíè ìÿíèì íÿðÿì Íèë ÷àéûíûí ñÿñèíè áàòûðàð. Ìÿíèì ùåéáÿòèì ôèëè äÿùøÿòÿ ýÿòèðÿð. 112 Ðÿúÿçè áèòèíúÿ òÿðïÿíäè äóìàí, Õÿçíÿäÿ ãûâðûëäû ñàíêè áèð èëàí. Ðÿúÿç — âóðóøàíëàðûí ìöáàðèçÿéÿ ýèðìÿçäÿí ãàáàã éöêñÿê òîíëà îõóäóãëàðû øåèðäèð. Èðàí ìèôîëîýèéàñûíà ýþðÿ, õÿçèíÿíè èëàí ìöùàôèçÿ åäèð. Éÿíè èëàí õÿçèíÿ ñþâäàñû èëÿ ãûâðûëàí êèìè, î äà ãàëèáèééÿò àðçóñó èëÿ ãûâðûëäû. 113 Êÿìÿíäè òàìüàúëû ãàøûíà áÿíçÿð, ×à÷ëàðûí ãóðäóüó éàé êèìè ÷ÿíáÿð. Òàìüàú — Òöðêöñòàí øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðè, ×à÷ èñÿ èíäèêè Äàøêÿíäèí éåðèíäÿ áèð øÿùÿð îëìóøäóð. Òàìüàúëûëàðäà ãàøëàðûíû êàìàí êèìè äöçÿëòìÿê àäÿò èäè. ×à÷ëûëàð äà éàõøû êàìàí ãàéûðìàãëà ìÿøùóð îëìóøëàð. 114 Ìÿí ÿðÿá ùóøëó áèð Ðóì ñÿðâÿðèéÿì, Çÿíúè þëäöðÿí áèð ñöáùöí íóðèéÿì. ßðÿáëÿð àéûãëûãëàðû èëÿ ñå÷èëÿðäèëÿð. Çÿíúè ãàðàëûüûíäàí ýåúÿéÿ áÿíçÿäèëèð. Ðóìëó äà ñöáù êèìè àü îëóð. Éÿíè ñöáù ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíû áîüàí êèìè ìÿí äÿ çÿíúè þëäöðÿíÿì. 115 Ôèë êÿñêèí ãîëóìäàí áèð ãûëûíú éåñÿ, Ôèëáàí Íèë êöïöíÿ àòàð ÿëáÿñÿ. Éÿíè ôèëÿ áèð çÿðáÿ âóðñàì, ôèëèí ñàùèáè ìàòÿì ïàëòàðû ýåéÿð. Íèë êöïö — ñöðìÿéè áîéàã êöïö äåìÿêäèð. 116 Ïîëàäûí à÷äûüû äÿðèí éàðàäàí, Ãàëìàäû àáèíóñ àüàúûíäà úàí. Àáèíóñ àüàúû — Ùèíäèñòàíäà áèòÿí ñÿðò âÿ ãàðà áèð àüàúäûð; áóðàäà èñÿ çÿíúèíèí âöúóäó äåìÿêäèð. Éÿíè áèð çÿðáÿ èëÿ çÿíúè ìÿùâ îëäó. 117 Î ãàðà áóëóäà ãûçäû ùþêìöðàí, ×ÿêäè àü íÿùÿíýè ãàðà ãûíûíäàí. Ãàðà áóëóä — çÿíúè, àü íÿùÿíý — ãûëûíú äåìÿêäèð. 118 Çÿíúèëÿð ýåúÿéäè, ðóìëóëàð ÷ûðàã, Ðóìëóëàð ãàðüàíûí ýþçöéäö àíúàã. Éÿíè çÿíúèëÿðèí ãîøóíó ýåúÿ êèìè ãàðà, ðóìëóëàðûí ãîøóíó èñÿ ÷ûðàã êèìè (àü) èäè; éàõóä çÿíúèëÿð ãàðüà êèìè ãàðà, ðóìëóëàð ãàðüàíûí ýþçö êèìè àü èäèëÿð. Áóðàäà ùÿì÷èíèí çÿíúè ãîøóíëàðûí ÷îõëóüó âÿ ðóìëó ãîøóíëàðûí àçëûüû äà èôàäÿ åäèëìèøäèð. 409

119 ßãèãëÿð øÿâÿäÿí ãàëàìûø îúàã, Çÿíúèëÿð îä òóòóá, êöë ãàëìûø àíúàã. ßãèã — ãûðìûçû ðóìëóëàð, øÿâÿ èñÿ ãàðà çÿíúèëÿðäèð. Éÿíè ðóìëóëàð çÿí- úèëÿðè ãàëàéûá éàíäûðäûëàð. 120 Ãàðüàëàð àü øàùèí ÿëèíäÿ ÿñèð. Éÿíè Èñêÿíäÿð çÿíúèëÿðÿ ãàëèá ýÿëäè. 121 Èíñàíûí éöêöíö ÷ÿêÿí ùÿð ùàììàë, Éà ÷ûðàã äàøûéûð, éàõóä èïÿê ìàë. Ùÿáÿøëÿð ýàù ãàëèá ýÿëèð, ýàù ìÿüëóá îëóðäóëàð. Ëàêèí áó ùàëëàðûí èêèñè äÿ, ùàììàëûí ìöøòÿðèñè êèìè òÿñàäöôäÿí àñûëû îëóðäó. Éÿíè ùàììàëûí äàøûäûüû ìàë þçöíöíêö îëìàäûüû êèìè, ùÿáÿøèí ãÿëÿáÿñè äÿ îíóí ìöâÿôôÿãèééÿòè ñàéûë- ìàçäû. 122 Ýþé öçö ýåéÿðêÿí ëàúèâÿðä ïàëòàð, Ùÿð êÿñÿ ëàúèâÿðä ïàëòàð ùàçûðëàð. Ëàúèâÿðä — òöíä ýþé, ùÿì äÿ ìàòÿì ðÿíýè ñàéûëûð. Éÿíè ëàúèâÿðä ðÿíýèíäÿ îëàí ýþéëÿð èíñàíëàð ö÷öí äÿ î ðÿíýäÿ ìàòÿì ïàëòàðû áè÷ÿð. Äåìÿëè, ýþéëÿðèí, ôÿëÿéèí ãÿçà-ãÿäÿðèíäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿçñÿí. 123 ×îõ äàíÿ ýþðÿðñÿí áó äÿéèðìÿíäÿ, Íþâáÿòëÿ öéöäöð óíó ùÿð áÿíäÿ. Éÿíè äöíéà äÿéèðìàíûíäà äÿí, ñÿðâÿò ÷îõäóð. Ùÿð êÿñ þç äÿíèíè íþâáÿòëÿ î äÿéèðìàíäà öéöäöá ôàéäàëàíûð. Äåìÿê, ðóìëóëàð äà þç íþâáÿëÿðèíäÿ áó äöíéà äÿéèðìàíûíäàí èñòèôàäÿ åòäèëÿð. 124 Ùÿíäÿñè ùÿðôëÿð, úèçýèëè õÿòëÿð, Áèëäèðèð ñÿíèíäèð øàíëû áèð çÿôÿð. Éÿíè ùÿíäÿñè õÿòòèí ùÿðôëÿðè ýþñòÿðèð êè, ñÿí ãàëèáñÿí. Ùÿíäÿñè õÿòò — ßðÿñòóíóí àòàñûíûí Èñêÿíäÿðÿ âåðìèø îëäóüó ãàëèáèééÿò âÿ ìÿüëóáèééÿò úÿäâÿëèíÿ èøàðÿäèð. 125 Øàù è÷äèéè úàìûí ùÿð äàìúûñûíäàí, Ìöùÿíäèñ ÿêèðäè ýþçÿë áèð ôèäàí. Éÿíè øàù øÿðàá è÷äèêúÿ ôàë÷û ìöùÿíäèñ áèð öìèä àüàúû ÿêèðäè, îíà ýþçÿë âÿäëÿð âåðèðäè. 126 Ãàñèäÿ òàïøûðäû áèð òîï, áèð ÷ûâêàí, Áèð ÷óâàë êöíúöä äÿ âåðäè ÿðìÿüàí. Ãÿäèìäÿ èíñàíëàð áèð-áèðèëÿ ìÿêòóá ÿâÿçèíÿ ÿøéà ýþíäÿðÿð âÿ þç ôèêèðëÿðèíè îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ áèð-áèðèíÿ ÷àòäûðàðäûëàð. Áóíà ÿøéà éàçûñû äåéèëèð. ßëèôáà èúàä åäèëìÿìèøäÿí ãàáàã áó, ÿñàñ éàçû ôîðìàëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. 127 Êöíúöääÿí ÷îõ îëñà Äàðà ãîøóíó, Ìÿíèì äÿ ãóøëàðûì äÿíëÿéÿð îíó. Öçÿðëèê äîëäóðäó êè÷èê ÷óâàëà, Ãàñèäÿ âåðèíúÿ äåäè: “×ûõ éîëà!” 410

Åë àðàñûíäà öçÿðëèéè áÿäíÿçÿðäÿí ãîðóíìàã ö÷öí éàíäûðàðëàð. Ëàêèí ñîí äÿðÿúÿ àúû îëäóüó ö÷öí ãóøëàð îíó éåìÿç. Äàðà Èñêÿíäÿðÿ êöíúöä ýþíäÿð- ìèøäè; Èñêÿíäÿð äåäè êè, îíó ìÿíèì ãóøëàðûì éåéÿð, éÿíè ñÿíèí ãîøóíóíó ìÿíèì ÿñýÿðëÿðèì éîõ åäÿð. Èñêÿíäÿð èñÿ Äàðàéà öçÿðëèê ýþíäÿðäè âÿ áóíóíëà äåìÿê èñòÿäè êè, ìÿíèì ãîøóíóìó äöøìÿíèí ãóøëàðû éåéÿ áèëìÿç. 128 Ìÿí îíó è÷ÿðñÿì âåðÿð ñÿàäÿò, Î ìÿíè éåéÿðñÿ äîüàð ôÿëàêÿò. Éÿíè ìÿí øÿðàáû è÷ñÿì, î, ãÿëáèìÿ ùÿðàðÿò âÿ èøûã ñà÷àð, î ìÿíè éåñÿ, éÿíè áÿðê ñÿðõîø åäèá ìÿíè þëäöðñÿ, ãèñìÿòèì òîðïàã îëàð. 129 Êåéõîñðîâ äöíéàäàí åäÿðêÿí ñÿôÿð, Úàâàùèð úàìûíäàí âåðìèøäè õÿáÿð. Èðàí ìèôîëîýèéàñûíäà Êåéõîñðîâóí ýþâùÿð áèð úàìû âàðìûø êè, äöíéàíûí áöòöí ùàäèñÿëÿðè, ùÿì êå÷ìèø âÿ ùÿì äÿ ýÿëÿúÿê îíäà ÿêñ åäèëèðìèø. Éÿíè Êåéõîñðîâ þëÿðêÿí Äàðàíûí ÿùâàëûíû þç úàìûíäà ýþðöá, ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿð âåðìèøäè. 130 Åëÿ èø ýþðìÿ êè, äîüñóí ñÿíÿ êèí, Äÿìèðÿ òåç òÿñèð åòñèí ñöêàùèí. ßñëèíäÿ ñöêàùèí äåéèë, ñåýàùÿíäèð. Áó, ñèðêÿ èëÿ äÿìèðäÿí ùàçûðëàíàí áèð áîéàäûð. Ïàñ ñàëìèø äÿìèðè ñèðêÿ éåéÿð. 131Ãûçûë þç âÿçíèíè âåðñÿ àðïàéà Ãûçûë ãèéìÿòèéëÿ ÷ûõàð îðòàéà. Éÿíè ñÿí ãûçûëñàí, Èñêÿíäÿð àðïàäûð. ßýÿð ñÿí þçöíö Èñêÿíäÿðëÿ áÿðàáÿð åòñÿí, äÿéÿðñèç àðïàéà ãûçûë äÿéÿðèíè âåðìèø îëàðñàí; áåëÿ êè, ãûçûëûí àðïà êèìè ÷ÿêèëìÿñè àðïàíû ãûçûë ãèéìÿòèíÿ ãàëäûðûð. 132 Òîõ èëÿ àú êàáàá éåñÿ áèð éåðäÿ, Òîõ àäàì êàáàáäàí äöøÿúÿê äÿðäÿ. Éÿíè àú àäàì êàáàá òèêÿëÿðèíèí èðèëÿðèíè, éàüëûëàðûíû éåéÿúÿê, òîõ èñÿ áó èøòàùäàí ìÿùðóì îëäóüó ö÷öí äÿðä ÷ÿêÿúÿêäèð. 133 Ùàðàäà ýþðöíìöø àúèç áèð éóíàí, Áåëÿ áèð ýÿìèíè ÷ûõàðñûí ñóäàí? Éÿíè áèð ðóìëóäà ùàðàäàí î ãÿäÿð ýöú îëà áèëÿð êè, ýÿìèíè äÿíèçäÿí ÷ûõàðûá ãîâñóí? Áóðàäà äÿíèç Èðàí ìÿìëÿêÿòèíÿ, ýÿìè äÿ Äàðàéà èøàðÿäèð. 134 Äèëèíè áàüëà êè, ÿëäÿ ãàëñûí áàø, Äèë ãóðó îëàðñà, áîüàç îëìàç éàø. Ãóðó äèë — ñóñìàã, éàø áîüàç èñÿ áàøûí êÿñèëèá ãàíà áóëàøìàñû äåìÿêäèð. Éÿíè äèëèíè ñàõëà êè, áîüàçûíäàí ãàí àõûäûëìàñûí. 135 Ãàí èëÿ èñëàíìûø äèëñèç áèð áàøäàí, Øöáùÿ éîõ, éàõøûäûð áàøñûç áèð èíñàí. Éÿíè áàø êÿñèëìèø îëäóüó ö÷öí äàíûøà áèëìÿéÿí áèð äèë áàøû àüûëñûç, áèëèêñèç îëàíûí äèëèíäÿí éàõøûäûð. Äåìÿê, éåðñèç äàíûøìàã ëàë îëìàãäàí ïèñäèð. 411

136 Ìÿúëèñ ãóð, óëäóçëàð íóð âåðäè éåðÿ, Ôèðèøòÿ ãàïûíû à÷ìûø ýþéëÿðÿ. Áþéöêëÿðëÿ ìÿñëÿùÿòëÿø, ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿ âÿ ùÿëë åò. Òàëå óëäóçëàðû ýþéäÿí áàõûð, ãÿäÿð ìÿëÿêëÿðè àñèìàíäà ãàïûëàðû à÷ûá ýþçëÿéèð. 137 ×ÿìøèä òàðèõèíè îõó áèð äàùà, Î àéû ýþð íåúÿ óääó ÿæäàùà. Èðàí ìèôîëîýèéàñûíäà äåéèëèð êè, ÷èéèíëÿðèíäÿ èêè èëàí áèòìèø Çþùùàê Úÿìøèäèí òàõòûíû ÿëèíäÿí àëìûøäû. Áóðàäà ÿæäàùà — Çþùùàê, àé èñÿ — Úÿìøèääèð. 138 Ùàìàí ÿæäàùàéà ñîíðà Ôèðèäóí, ßæäàùà ýöúöéëÿ à÷äû íÿ îéóí? Éÿíè ñîíðà Úÿìøèäèí íÿâÿñè Ôèðèäóí áþéöê áèð ãöââÿòëÿ ùöúóìà êå÷èá, Çþùùàêû ìÿüëóá åòäè. 139 Þç ìöëêöìäÿí ìÿíÿ èãòà ýþñòÿðìÿ, Ñöùåéëÿ áàðàòû Éÿìÿíäÿí âåðìÿ. Áóðàäà Èñêÿíäÿð Äàðàéà úàâàá âåðèð êè, þç þëêÿìäÿí ìÿíÿ ïàé âåðìÿ. Ñöùåéë óëäóçó þçö Éÿìÿíäÿäèð, éÿíè Éÿìÿíÿ ìÿõñóñäóð, îíà Éÿìÿíäÿí áàðàò âåðèëìÿç. 140 Äèâëÿðëÿ îòóðóá äóðñà Ñöëåéìàí, Ãàëìàç áàðìàüûíäà öçöéö, èíàí! Åùòèðàñ âÿ òàìàù äèâè èëÿ äîñòëóã åòìÿ, éîõñà Ñöëåéìàí êèìè ïàäøàùëûã öçöéöíö èòèðìèø îëàðñàí. Øÿðã ìèôîëîýèéàñûíäàí ìÿëóìäóð êè, Ñóëåéìàí Áèëãåéñÿ àøèã îëìóøäó âÿ îíà ñîíñóç äþâëÿò âÿ ñÿðâÿò âåðìÿéÿ ùàçûð èäè. Áèëãåéñ äÿ Ñöëåéìàíäàí éàë- íûç öçöéöíö èñòÿìèø (Ñöëåéìàíûí öçöéö “Ìþùðè-Ñöëåéìàíè” àäû èëÿ ìÿøùóð- äóð; ýöéà î, áöòöí àëÿìÿ ùÿìèí öçöéöí âàñèòÿñè âÿ ýöúö èëÿ ùþêì åäèðìèø), î äà öçöéö âåðìèø, Áèëãåéñ èñÿ îíó àëûá éàíûíäàí êå÷ÿí àðõûí è÷èíÿ àòìûøäû. 141 ×ûõàðêÿí áèð ñÿíëèê, ìÿíëèê îðòàéà, Àù, íåúÿ äîéìàñûí úàíà áó äöíéà?! Éÿíè äöíéàíûí èøëÿðè îíà ýþðÿ äöçÿëìèð, èíñàíëàð îíà ýþðÿ úàíà ýÿëìèøäèð êè, ìÿí âÿ ñÿí áèð çàìàíäà éàøàéûðûã, ùå÷ áèðèìèç áèð-áèðèìèçè áÿéÿíìèðèê, õóäáèíëèêäÿí ÿë ÷ÿêìèðèê. 142 Áèëèðÿì, áàõ, áóäóð, ôèêðèíèí úàíû: Òóòìàç áèð òÿðÿçè èêè áàòìàíû. Éÿíè èêè äöøìÿí èêè áàòìàíëûã äàø êèìèäèð êè, ùÿðÿñè òÿðÿçèíèí áèð ýþçöíäÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû äóðìóø, áèðè î áèðèñèíäÿí àøàüû âÿ éà éóõàðû îëìóð. 143 Ìÿíè þç äàøûíëà ýÿë ÷ÿêìÿ äàùà, Áÿùìÿíè áóíóí÷öí âóðäó ÿæäàùà. 412

Éÿíè ñÿí þçöíö ìÿíèìëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿ, ñÿí ìÿíÿ áÿðàáÿð äåéèëñÿí; ìÿí ñÿíèí íÿçÿðèíäÿ êè÷èéÿìñÿ äÿ, ñÿí áåëÿ èìòàùàíà ýèðìÿ, ÷öíêè Áÿùìÿí áåëÿ èìòàùàíäà ÿæäàùà òÿðÿôèíäÿí óäóëäó. Áó, åùòèìàë êè, Áÿùìÿí ßðäÿøèð èëÿ éåçíÿñè âÿ ñÿðêÿðäÿñè Ìåêàáèçèí ÿùâàëàòûíà èøàðÿäèð. Ãöäðÿò âÿ ÿçÿìÿòèíÿ ýöâÿíÿí Áÿùìÿí îíà ãàðøû öñéàí åäÿí Ìåêàáèçèí ÿëèíäÿ àúèç ãàëìûøäû. 144 Úàâàáäà äàø, äÿíèç àòñàí îðòàéà, Äàü êèìè äàøûìû àòàðàì ñóéà. Éÿíè ÿýÿð þçöíö äàü âÿ äÿíèç êèìè ÿçÿìÿòëè ñàéàðàã ìÿíÿ ìåéäàí îõóñàí, ìÿí äÿ äàøäàí îëàí êþêöìö äÿíèçäÿ éåðëÿøäèðèá, äàü êèìè ñÿíÿ ãàðøû äóðàðàì. 145 ×èí øàùû øÿùÿðÿ íÿôÿñ âåðÿðêÿí, Óëäóçó Ýöíÿøÿ äÿéèøäè ßäÿí. Éÿíè ñÿùÿð à÷ûëûá Ýöíÿø ÷ûõûíúà, ßäÿí äÿíèçèíÿ áÿíçÿéÿí ýþé óëäóçëàðûíû âåðèá, îíóí ÿâÿçèíÿ Ýöíÿøè àëäû. 146 Éîëëàðà òþêöëäö äÿìèðäÿí òèêàí. Ãÿäèì Øÿðãäÿ (ùÿòòà îðòà ÿñðëÿðäÿ Àâðîïàäà äà) ìöùàðèáÿ çàìàíû äöøìÿíèí äÿâÿëÿðèíè, àòëàðûíû çÿèô ñàëìàã ö÷öí îíëàðûí êå÷äèéè éîëëàðäà àéàãëàðû àëòûíà ö÷êöíú äÿìèð òèêàíëàð òþêÿðäèëÿð. 147 Äàâóëëàð ýóðëàðêÿí äÿùøÿò âåðÿðÿê, Òÿáiëèí äîäàüûíäàí þïöðäö ôÿëÿê. Éÿíè òÿáèëëÿðèí ýóðóëòóñó ýþéëÿðÿ ãàëõìûøäû, ôèòíÿêàð ôÿëÿê ôèòíÿ ãîïàðìàãäà þç ùàâàäàðû îëàí äàâóëëàðûí, òÿáèëëÿðèí àüçûíäàí þïöðäö. 148 Î ãÿäÿð òîç ãîíìóø òÿðêÿ, éÿùÿðÿ, Éåð ýþéÿ äþíìöøäö, ýþé èñÿ éåðÿ. Éÿíè äþéöø çàìàíû ùåéâàíëàðûí àéàãëàðû àëòûíäàí ýþéÿ î ãÿäÿð òîç ãàëõìûøäû êè, ýþé éåð êèìè òîçëó èäè. Àòëûëàðûí ïàðûëäàéàí ÿñëÿùÿ âÿ éàðàãëàðû èñÿ éåðè óëäóçëó ýþéÿ áÿíçÿäèðäè. 149 Çÿíúè þç òàúûíà äöçöíúÿ ýþâùÿð, ×èí øàùû òàõòûíäàí äöøäö äÿðáÿäÿð. Áó áåéòäÿ çÿíúè — àõøàì, ýåúÿ; òàú — ýþé, ñÿìà; ýþâùÿð — óëäóç; ×èí øàùû — Ýöíÿø; òàõò (îðèæèíàëäà: àü òàõò) — ýöíäöç, éàõóä ýöíäöçöí èøûãëû ñÿ- ìàñû; äöøäö äÿðáÿäÿð — (Ýöíÿø) áàòäû äåìÿêäèð. Éÿíè ýöíäöç êå÷äè, àõøàì îëäó. 150 Ýöíÿø éàãóòóíó îüðó ÷àëûíúà, Áó äöíéà äöøìöøäö éàãóò äàëûíúà, Ìÿùòàáû òóòàðàã äåäèëÿð: “Îüðó, Ýöíÿøäÿí ýþâùÿðè îüóðëàìûø áó!” Éÿíè Ýöíÿø áàòäû, èíñàíëàð îíóí èøûüûíû Àéäàí àëìàüà áàøëàäûëàð. Àéûí Ýöíÿøäÿí ýþâùÿð îüóðëàìàñû — èøûüû Ýöíÿøäÿí àëìàñûíà èøàðÿäèð. 413

151 Áÿùìÿíèí ãîëóíà ñàðûëìûø èëàí, Äöøìöø Èñôÿíäèéàð òóíú ÷àðäàüûíäàí. Éÿíè Áÿùìÿíèí óçóí âÿ ãöââÿòëè ãîëóíà ÿúÿë èëàíû ñàðûëìûø, Èñôÿíäèéàð òóíú ãàëàñûíäàí äöøöá ùÿëàê îëìóøäóð. Èñôÿíäèéàð — Êåéëÿð ñöëàëÿñèíäÿíäèð. Ýöøòàñáûí îüëóäóð. Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ”ñèíäÿ ïÿùëÿâàí êèìè òÿñâèð îëóíóð. Áÿùìÿí èñÿ Ýöøòàñáûí íÿâÿñèäèð. Ãÿäèì Èðàí øàùëàðûíäàíäûð. ßñèë àäû ßðäÿøèðäèð. 152 Íÿñëèìÿ ÿçÿëäÿí þëöìäöð ãèñìÿò, Þëäöðÿí áó ÿìðÿ âåðèð øÿùàäÿò. Éÿíè ãàòèëèì ìÿíèì Êåéëÿð íÿñëèíäÿí îëäóüóìó þç ñóè-ãÿñäè èëÿ èñáàò åòäè. Áó þëäöðöëìÿê äÿ ìÿíÿ áàáàëàðûìäàí ìèðàñ ãàëìûø áèð òàëåäèð. 153 Êþíëöíö ÷åâèðìÿ Ðþâøÿíÿéèìäÿí, Òÿáèè, èøûãëà Ýöíÿø îëóð øÿí. Éÿíè ãûçûìäàí, Ðþâøÿíÿêäÿí ìÿùÿááÿòèíè ÿñèðýÿìÿ, ùÿéàò ìÿùÿááÿòëÿ ýþçÿëëÿøèð. 154 Ýåúÿíèí ýþçöíÿ ãàðàíëûã àõäû. Áàüäàäû Êàõñûç âÿ Êÿðõñèç áóðàõäû. Éÿíè ÷ÿðõè-ôÿëÿéèí ýþçö êîð, öçö ãàðà îëäó êè, Èðàíûí Áàüäàäûíû ñàðàéñûç, ãàëàñûç âÿ Êÿðõñèç ãîéäó. Áàüäàä Êÿðõè Áàüäàä ùàñàðû õàðèúèíäÿ ñÿíÿòêàðëàðà ìÿõñóñ ýåíèø áèð éåð èäè. 155 Äöíéàäàí àë ýöíÿø ãàíàä ÷ÿêèíúÿ, Éàãóò è÷äè, øÿâÿ äàëäû ñåâèíúÿ. Éàãóò — Ýöíÿø, ýöíÿøëè ýöíäöç; øÿâÿ — ãàðàíëûã ýåúÿ äåìÿêäèð. Éÿíè Ýöíÿø áàòäû, ýåúÿ îëäó. 156 ßáëÿù àòëû ñÿùÿð ýÿëèá öôöãäÿí. Àõóðó ÷ÿìÿíäÿ éåðëÿøäèðèðêÿí… ßáëÿù àòëû ñÿùÿð — ñöáù âàõòû ýþéöí èêè ðÿíýëè îëìàñûíû áèëäèðèð; ÷ÿìÿí — ýþé, ñÿìà äåìÿêäèð. Éÿíè Ýöíÿø äàí éåðèíèí àëàãàðàíëûüûíäàí ÷ûõûá, ýþéÿ éöêñÿëÿðêÿí... 157 Ýþé ýöíáÿç àëòûíäà ýÿë ãóðìà áöñàò, Êÿùðÿáà ãÿëÿäÿ éàðàìàç íèøàò! Ýþé ýöíáÿç — ñÿìà, ýþé; êÿùðÿáà ãÿëÿ — éåð, äöíéà äåìÿêäèð. Éÿíè áó äöíéàäà øàäëûã, ñåâèíú ìÿúëèñè ãóðìà. 158 Öçöíö êÿùðÿáà êèìè ñàðàëäàð, ßëáÿñÿí ëàúèâÿðä áèð ðÿíýÿ ÷àëàð. Éÿíè äöíéà âÿôàñûçäûð, áóýöíêö àë éàíàüûíû ñàáàù ñàðàëäàð; áóýöíêö òîé ïàëòàðûíû ñàáàù ìàòÿì ýåéèìè èëÿ ÿâÿç åäÿð. 159 Åòñèí ìåé þçöìö óíóäàí êèìè, Èêè ìÿüç éàðàòñûí ìÿíÿ äàí êèìè. 414

Äàí — äàí éåðè äåìÿêäèð. Äàí, éàõóä ñöáù èêè îëóð; áèðèíúèñèíÿ éàëàí÷û ñöáù, èêèíúèñèíÿ ùÿãèãè ñöáù äåéÿðëÿð. Áåéòèí ìÿíàñû: åëÿ øÿðàá âåð êè, ìÿíè þçöìäÿí ÷ûõàðòñûí, èêè ìÿüçëè åòñèí — áåéíèìè èêè ãàò èøûã åëÿñèí. 160 Åé äþâëÿò, ùàðäàñàí, ìÿíè ñåâèíäèð, Ìåùäè ãàïûñûíäà òàõòûíû åíäèð. Áóðàäà Ìåùäè ñþçö, ÷îõ ýöìàí êè, øàèðèí ìÿäù åòäèéè Àòàáÿé Íöñðÿòÿä- äèíÿ èøàðÿäèð. 161 — Åé ãîúà ïÿùëÿâàí, — ñþéëÿäè îíà, — Áàøûí êþëýÿ ñàëìûø þç àéàüûíà. Éÿíè ãîúàëûãäàí áåëèí åëÿ áöêöëìöø êè, áàøûíûí êþëýÿñè àéàüûíà äöøìöøäöð. 162 Ýþçÿëúÿ áèð úàâàá âåðäè ïÿùëÿâàí: “Ñþéëÿðêÿí äèëèìèç äþíÿð ÷îõ çàìàí”. Éÿíè äèë àüûçäà ñöìöêñöç ÿòäèð, ùÿð úöð ìÿíàñûç âÿ éàëàí ñþç ñþéëÿìÿéÿ ãàáèëäèð. 163 Äþðä òàü àëòûíäà áåø íþâáÿò íÿ ýÿðÿê? Øåøäÿðñèç îëóðìó áó äîããóç ôÿëÿê? Äþðä òàü — äþðä öíñöð: êàèíàòûí ÿñàñûíäà äóðàí ñó, îä, òîðïàã, êöëÿê; áåø íþâáÿò — øàùëàðûí ñàðàéû þíöíäÿ ýöíäÿ áåø äÿôÿ ÷àëûíàí ùÿðáè ìóñèãè; øåø- äÿð — íÿðä îéóíóíóí äóøåøè; äîããóç ôÿëÿê — ýþéöí õÿéàë åäèëÿí äîããóç òÿáÿãÿñè. Éÿíè äöíéàäà øàùëûüûí áåø íþâáÿòèíè âóðìà, ÷öíêè áó ñÿìàíûí àëòûíäà ùÿéàò íÿðäè äóøåøñèç îéíàíìûð, äåìÿê, ñÿíäÿí öñòöíëÿðè äÿ îëà áèëÿð. 164 Äèëÿê÷èí êèì êþéíÿê ýåéñÿ òÿðñèíÿ, Äóàéëà àâàíäà ÷åâèðÿð éåíÿ. Ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ Àëëàùäàí åùòèéàúûíû èñòÿìÿê ö÷öí êþéíÿéè òÿðñèíÿ ýåéìÿê àäÿò êèìè îëìóøäó. Éÿíè åùòèéàúûíû äèëÿìÿê ö÷öí êþéíÿéèíè òÿðñèíÿ ýåéÿí àäàì ìÿãñÿäèíÿ ÷àòäûãäàí ñîíðà îíó éåíÿ ðàñòûíà ÷åâèðèá ýåéÿ áèëÿð. 165 Èðàí áàø÷ûëàðû õèäìÿòäÿ äóðäó, Îíóí äàøëàðûéëà òÿðÿçè ãóðäó. Èðàíûí áþéöê àäàìëàðû îíà òàáå îëäóëàð. Òÿðÿçèéÿ îíóí äàøëàðûíû ãîéäóëàð, éÿíè îíóí áþéöêëöéöíö òÿñäèã åòäèëÿð. 166 Äèíèéëÿ àòÿøÿ ÷þêöíúÿ äåùãàí, Ùÿì àòÿø ñþíäö, ùÿì îíà èíàíàí. Äåùãàí — áóðàäà Çÿðäöøòöí ðóùàíèñè, ìóü ìÿíàñèíäàäûð, Áåéòèí ìÿíàñû: ìóü àòÿøêÿäÿäÿ àòÿøïÿðÿñòëèê äèíè èëÿ Çÿðäöøòöí àéèíëÿðèíè èúðà åäÿðêÿí ùÿì îä ñþíäö, ùÿì þçö þëäö. 167 Íîâðóç èëÿ Ñÿääÿ áàéðàìëàðûíäà… Ñÿääÿ — Íîâðóçà ÿëëè ýöí ãàëìûø èðàíëûëàðûí áàéðàì åòäèéè ýöíäöð; ýöéà îä áó ýöí òàïûëìûøäûð. Àòÿøïÿðÿñòëèê äèíèíèí áàíèñè Çÿðäöøòöí èðàäÿñè èëÿ êå÷èðèëÿí áó áàéðàìäà îä éàõûá øÿíëèê åäÿðëÿð. 415

168 Çþùðÿòÿê Áàáèëäÿ ïàðëàäû þíúÿ. Ùàðóòè êÿñëÿðè òÿìèçëÿéèíúÿ. Ìèôîëîýèéà öçðÿ, Çþùðÿ óëäóçó ñåùð âÿ úàäó ùàìèéÿñè ñàéûëûð. Ùàðóòè êÿñëÿð — Ùàðóòóí àðäûíúà ýåäÿíëÿðäèð. Ùàðóò âÿ Ìàðóò — Áàáèëÿ ýþíäÿðèëìèø èêè ìÿëÿêäèð. Îíëàð Çþùðÿéÿ óéóá ñåùðáàçëûüà áàøëàìûø âÿ áóíà ýþðÿ äÿ úÿçàëàíäûðûëìûø, Áàáèë ãóéóñóíäà àñäûðûëìûøëàð. 169 Ùèðáöäöí îäóíà ñîéóã ñó òþêäö, ×îõ ùèðáöä áåëèíè èêèãàò áöêäö. Ùèðáöä — àòÿøêÿäÿ õèäìÿò÷èñèäèð. Áåëè èêèãàò áöêìÿê — ìÿüëóá îëìàã äåìÿêäèð. 170 ßæäàùà ýþðöíúÿ ýÿëèð Áÿëèíàñ. Áèëäè êè, øöøÿíè ãûðàúàã àëìàñ. Àëìàñûí õàññÿñè øöøÿíè êÿñìÿêäèð. Éÿíè î ÿæäàùà êèìè ýþðöíÿí ãûç Áÿëèíàñû ýþðäöêäÿ áèëäè êè, ñåùðèíèí øöøÿñèíÿ äîüðó àëìàñ ýÿëèð. Äåìÿê, Áÿëèíàñ îíà ãàëèá ýÿëÿúÿêäèð. 171 Ìèøêó — ùÿðÿìõàíà. 172 Ãûçûëäàí éàçûëñûí ýÿðÿê áó ñþçëÿð: “×àðâàäàð ÿêÿíè äÿâÿ÷è áè÷ÿð”. ×àðâàäàðëà äÿâÿ÷è åéíè ðöòáÿäÿ âÿ åéíè ùöãóãäàäûðëàð. Áèðèíèí ÿêäèéèíè îíà áÿðàáÿð âÿ òàé îëàí èêèíúèñè áè÷ÿ áèëÿð. 173 Ýåúÿ àë ýöíÿøäÿí äöéöìö äÿëäè, Øÿôÿãèí ÿëèíÿ áèð ÿãèã ýÿëäè. Îíó äà óääó Áóñÿùàã ôèðóçÿ, Áóñÿùàãëàðà áàõ, èëèøäè ñîçÿ. Áóñÿùàã — Èðàíûí Íèøàáóð øÿùÿðèíäÿêè ôèðóçÿ ìÿäÿíëÿðèíäÿí áèðèíèí àäûäûð êè, îíäàí ÷ûõàí ôèðóçÿéÿ Áóñÿùàã äåéèðëÿð. ßãèã — áóðàäà ãûðìûçû äåìÿêäèð, àõøàì øÿôÿãèíÿ èøàðÿ îëóíóð. Ýöíÿø ãûðìûçû ãûçûëäàí äöéöìëÿíìèø áþéöê áèð äöéöì êèìè àëûíûð; ýåúÿ áó äöéöìö à÷ûð, à÷ûëäûãúà îíäàí øÿôÿã äîüóð, ñîíðà ýåúÿ øÿôÿãèí ãûðìûçûëûüûíû Áóñÿùàã Ôèðóçÿíèí ýþé ðÿíýè èëÿ äÿéèøäèðèð, øÿôÿã äÿ ÷ÿêèëèð, ñÿìàè ýþé îëóð. Áóðàäà Ýöíÿø äöéöìöíöí à÷ûëìàñû, øÿôÿã ÿãèãèíèí ýþðöíìÿñè, ñîíðà ãûðìûçûíûí ýþéëÿ þðòöëìÿñè — Èñêÿíäÿðëÿ Ðþâøÿíÿéèí çèôàô ýåúÿñèíäÿêè âÿçèé- éÿòèíè òÿñâèð åäèð. 174 Îíäàí áàøãà ùÿð êÿñ àäûíû ÷ÿêÿð, Ñà÷ûíòÿê áàøëàðû êÿìÿðÿ äÿéÿð. Éÿíè Èñêÿíäÿðäÿí áàøãà êèì ñÿíèíëÿ åâëÿíìÿê ôèêðèíÿ äöøñÿ, î þç áàøûíû äàøà âóðàð, áîø ãàéûäàð. 175 Ñÿùÿð ÷þùðÿñèíäÿí ïÿðäÿ àòàðêÿí, Ùÿáÿøÿ áàú ö÷öí äàü ÷ÿêäè Õöòÿí. 416

Õöòÿí — áóðàäà ýöí, ùÿáÿø èñÿ ýåúÿ äåìÿêäèð. Äàü ÷ÿêäè — éÿíè Ýöíÿøè ïàðëàòäû. 176 Ôÿëÿê äÿâÿñèíè ñöðÿòëÿ ñöðöð, Îíäàíäûð êè, ýöíäÿ áèð îéóí äîüóð. Éÿíè äöíéàíûí èøëÿðè òåç-òåç äÿéèøèëèð, áó ýöí ñöëù èëÿ, ñàáàù äàâà èëÿ êå÷èð. 177 Êÿéàí îâëàüûäûð ÿúÿì òîðïàüû, Îðäà áèð âÿùøèäèð éàäëàð àéàüû. Éÿíè Èðàí Êåéëÿðèí ãÿáèðèñòàíûäûð. Îðàäà éàáàíúûëàð ýÿëäè-ýåäÿðäèð. Îíëàð áóðàäà ÷îõ ãàëà áèëìÿçëÿð. 178 Äþâðàí ýöìöø òåøòèí àüçûíû à÷äû. Ãàðà ãàðüà ãûçûë éóìóðòà ñà÷äû. Ýöìöø òåøò — ñÿùÿð, ãàðà ãàðüà — ýåúÿ, ãûçûë éóìóðòà èñÿ Ýöíÿø äåìÿêäèð. Éÿíè ñÿùÿð îëäó, ýåúÿíèí ãîéíóíäàí Ýöíÿø äîüäó. 179 Ãîúà ìþáèäëÿðñÿ òàðèõ áîéóíúà Éóìóðòà âÿ òåøòäÿí äåìèø äîéóíúà. Éóìóðòà âÿ òåøò — áóðàäà àñòðîíîìèéàéà èøàðÿäèð. Èðàíäà ìþáèäëÿð, éÿíè Çÿðäöøò äèíè ðóùàíèëÿðè, áóíëàðûí êþìÿéè èëÿ ýóéà ãåéáäÿí õÿáÿð âåðÿðäèëÿð. 180 Éàõøûäûð ùÿð ôàëû õåéð èøÿ éîðìàã, “Ðóõ”ó éîõ, îéóíäà “øàùðóõ”ó âóðìàã. Éÿíè èíñàí ÷ÿòèíëèéÿ äöøÿíäÿ öìèäñèç îëìàìàëû, ÿêñèíÿ, úÿñàðÿòëÿ ìöáàðèçÿéÿ àòûëìàëûäûð. Øàùðóõ — øàùìàò îéóíóíäà åëÿ áèð ýåäèøäèð êè, áóíóíëà åéíè çàìàíäà äà øàù ãà÷ûðûëûð âÿ ôèë äÿ âóðóëóð. Ðóõ — øàùìàòäà òîï ôèãóðóäóð. 181 Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè, úàâàá îëàðàã, Ìÿêòóáëàð ìöøê èëÿ éàçûëñûí àíúàã. Éÿíè Èñêÿíäÿð ùÿð þëêÿäÿí îíà ìöðàúèÿò åäÿíëÿðÿ ìöñáÿò úàâàá âåðäè, ñöëù âÿ õåéèðõàùëûã áèëäèðäè. 182 Èñòÿäè áöñàòû Èðàíäà ãóðñóí, ßðÿá äÿ áó éîëäà îíà áàø âóðñóí. Éÿíè øàùëûüûíû Èðàíäà åòñèí, åéíè çàìàíäà ßðÿáèñòàí äà îíà òàáå îëñóí. 183 Òÿâàô èøëÿðèíäÿí àçàä îëàðàã, Áàñàðàã Éÿìÿíèí ýþíöíÿ àéàã. Éÿíè Êÿáÿíè (áöòõàíÿíè) çèéàðÿò øÿðòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðäèêäÿí ñîíðà, Éÿìÿíèí ìÿøùóð ãèéìÿòëè äÿðèëÿðèíè àéàüû àëòûíà ñàëäû, îíëàðà ñàùèá îëäó. 184 Øÿáäèçÿ âóðóíúà ýöíäöç ãûçûë íàë, Î äöíéà ýöíÿøè àòëàíäû äÿðùàë. Øÿáäèç — ýåúÿ; ãûçûë íàë — Ýöíÿø; äöíéà ýöíÿøè — Èñêÿíäÿð äåìÿêäèð. Éÿíè ñÿùÿð îëúàã Èñêÿíäÿð àòûíà ìèíäè. 417

185 Þðòìÿ þç ãàøûíëà óúà ýþéëÿðè. Ýþéëÿðè ãàø èëÿ þðòìÿê — ÷îõ ÷ÿòèí, éàõóä ìöìêöí îëìàéàí áèð èøÿ ýèðèøìÿê äåìÿêäèð. 186 Ìÿí ãàëèá ýÿëñÿì, êèí úîøäóüó çàìàí Àòàðàì ýèçëÿíÿí øàùû îðòàäàí. Éÿíè ñÿí äöíéàíû òóòìóø áèð ïàäøàùñàí, ìÿí úóøÿ ýÿëèá ñÿíè éûõñàì, Éåð êöðÿñèíè éûõìûø îëàðàì. 187 Ãàðûíúà äöøÿðñÿ ïàðëàã áèð òàñà, Áèð ÷àðÿ äöøöí, ýöú èø ýþðìÿç éîõñà. Éÿíè ñöðöøêÿí áèð ãàáà ãàðûøãà äöøÿíäÿ îíó áèð ÷þï, áèð ñàìàíëà îðàäàí õèëàñ åòìÿê ëàçûìäûð, éîõñà çîð èëÿ îíó òóòìàã èñòÿñÿí ÿçèëèá ìÿùâ îëàð. 188 Ïàäøàù äà éóõóéà òåç ùàçûðëàíäû, Äþðä öíñöð äÿ éàòäû, ãàïû áàüëàíäû. Äþðä öíñöð — äöíéà âÿ äþðä äèâàð; ãàïû — áóðàäà ãàïûíûí èêè òàéûíà áÿíçÿäèëÿí èêè ýþç ãàïàüû. Éÿíè ïàäøàù äþðä äèâàð àðàñûíäà ýþçëÿðèíè ãàïàéûá, éóõóéà äàëäû. 189 Ýöíÿøèí ÿëèíäÿ áèð íàðûíú âàðäû, Ôÿëÿê íàðûíúûíûí áàøûíû éàðäû. Íàðûíú — Ýöíÿø, Ýöíÿø êöðÿñè. Éÿíè Ýöíÿø ÷ûõäû, öôöãö ãàí ðÿíýëè øÿôÿãëÿ áîéàäû. 190 Ëàúèâÿðäÿ øÿíúÿðô âóðóíúà äþâðàí Ñàìóð ñàðû òöëêö äîüäó î çàìàí. Éÿíè øÿôÿã êå÷èá, ùàâàëàð ãàòû ìàâèéÿ ÷àëàíäà ãàðà ýåúÿäÿí ñàðû àé äîüóëäó. 191 Íÿüìÿéÿ áàøëàäè ïÿðèöçëöëÿð, Ýöíÿø ìåùðåýàíäà äàùà õîø ýÿëÿð. Ìåùðåýàí — ìåùð èðàíëûëàðèí ãÿäèì òÿãâèìè öçðÿ àéëàðäàí áèðè, ïàéûçûí áèðèíúè àéûäûð. Ìåùðåýàí ùÿìèí àéûí îí àëòûíúû ýöíöäöð êè, ôàðñëàð áó ýöíö áþéöê áàéðàì åäÿðëÿð; ïàéûçäà ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿð îëìàñû. 192 Ýþé ñîéóã, Ýöíÿøèí õåéìÿñè îúàã, Éåð ãóðó, Úÿìøèäèí éàñòûüû éóìøàã. Éÿíè ùàâàíûí ñîéóãëóüóíäàí éåð áóç áàüëàìûøäû, ãóðó èäè. Ëàêèí Èñêÿíäÿðèí ñÿõàâÿòè âÿ Úÿìøèä êèìè óúàëûüû èëÿ ñîéóã ãûøäà ÷àäûð èñòè, éàñòûã éóìøàã îëìóøäó. 193 Ýöíÿø Äÿëâ áöðúöíäÿí ÷ûõäû ãûðàüà, Ýèðäè Ùóò áöðúöíÿ áàëûã òóòìàüà. Óëäóçøöíàñëûãäà Äÿëâ áöðúö Ýöíÿøèí “åâ”ëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð. Ýöíÿø áó áöðúÿ éàíâàð àéûíäà ýèðèð. Ùóò, éÿíè Áàëûã âÿ éà Ñó áöðúöíÿ èñÿ Ýöíÿø ôåâðàë àéûíäà ýèðèð. Éÿíè áó ìÿúëèñ äöçÿëÿí çàìàíäà èë éàíâàðäàí ôåâðàëà êå÷èðäè. 418

194 Áóçëàìûø úåéðàíûí êàáàáëûã áóäó, Ñóëàðûí áàüðûíà ùåé äóç âóðóðäó. Éÿíè úåéðàíëàð ãûøûí áÿðê ñîéóüóíäàí äîíóá þëìöø, áóç áàüëàìûø âÿ ñóéóí áàüðû îíëàðûí ùàëûíà éàíìûøäû. Äåìÿê, úåéðàíëàð îääà äåéèë, ñóäà êàáàá îëìóøäó. 195 Áóëóäëàð î ãÿäÿð ñûõ êàôóð ñà÷ìûø. ×èíàðûí ãîëëàðû àü ÷è÷ÿê à÷ìûø. Áóðàäà êàôóð ñþçö ãàð ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð. Éÿíè ÷èíàðûí áóäàãëàðû ãàðäàí àü ÷è÷ÿê à÷ìûøäû. 196 Éà ãîúà èíñàôñûç, ðÿùìñèç ìÿúóñ ßìð åòìèø ùÿáÿøè ãàðÿò åòñèí ðóñ. Éÿíè îä éàíäûðàí ãîúà àòÿøïÿðÿñò ùÿáÿøèí ãàðàíëûüûíû — êþìöðö ðóñóí ãûðìûçûëûüûíà — îäà ãàðÿò åòäèðäè. 197 Ìóü àðïà éåðèíÿ ÿêìèø ÿðüÿâàí, Áÿíþâøÿ äöøöðìöø áè÷äèéè çàìàí. Éÿíè ìóü (àòÿøïÿðÿñò) àðïà ÿâÿçèíÿ ÿðüÿâàí ÿêìèø âÿ áÿíþâøÿ ðÿíýèíäÿ ýöë áè÷èëìèøäèð. Àüàúûí éàíìàñûíà èøàðÿ îëóíóð. 198 Êàòèáèí äàëûíäàí ýþéÿðìèø ãÿëÿì, Áàðìàüûíäà ìöøêèí ãÿëÿìëÿð ìþùêÿì. Áóðàäà êàòèá ìàíãàë, îíóí áàðìàãëàðûíäà òóòäóüó ìàíãàëûí è÷èíäÿ îëàí ãàðà êþìöð ëöëÿëÿðè ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð. 199 Ðåéùàíëà áÿçÿíìèø ñàõñû ýöëäàíäûð, Àíúàã áó, ìåøÿäÿí ÷ûõàí ðåéùàíäûð. Ñàõñû ýöëäàí — áóðàäà ñàõñûäàí ãàéðûëìûø ìàíãàë, îíóí ðåéùàí ýöëëÿðè äÿ ìàíãàëûí è÷èíäÿêè îäëàðäûð. Ìåøÿäÿí ÷ûõàí ðåéùàí — êþìöðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí îäëàð äåìÿêäèð. 200 Åé ñàãè, ãûðìûçû ñöääÿí âåð êè ùÿð Úèâÿéÿ ÿêñ åòñÿ, îíà úàí âåðÿð. Âåð ìÿíÿ, äþíìöøäóð ãàíûì úèâÿéÿ, Ñþç äöçöì äûðíàãäàí êå÷ÿí ðèøòÿéÿ. Äûðíàãäàí êå÷ÿí ðèøòÿ — çÿðèô êå÷è òöêöíäÿí âÿ éà éóíäàí ÿëäÿ ÿéðèëìèø èïëèêäèð êè, áó, áàø áàðìàüûí óçàäûëìûø äûðíàüûíäàí êå÷èðèëèá ÿéèðèëèð. Áåëÿ èïëèê úÿùðÿ èïëèéèíäÿí äàùà èíúÿ âÿ ñàô îëóð. Ìÿòíèí ìÿíàñû: “Åé ñàãè, î ãûðìûçû ñöä îëàí øÿðàáäàí ìÿíÿ âåð êè, ñàðûëûã õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàíëàð îíó úèâÿ êèìè è÷ÿðêÿí ðÿíýëÿðè ãàí êèìè ãûçàðûð. Ìÿí áó ñààò ãÿìäÿí ãàíà äþíìöø òèòðÿéÿí úèâÿéÿ áÿíçÿéèðÿì, äÿðäèìè ñþçöí äûðíàãäàí êå÷ÿí èíúÿ âÿ ñàô èïëèéèíÿ äöçöðÿì”. 201 Åëÿ êè Èñêÿíäÿð ÷àäûðû ãóðäó, Ãóëäóðëàð ÷àäûðû éóõàðû âóðäó. Éÿíè ãóëäóðëàð áàø ãàëäûðûá, îíà èòàÿòñèçëèê åòäèëÿð. 419

202 Ñöðìÿäÿí Ýöíÿø ìèë ÷ÿêäè ýþçöíÿ, Áàòäû áèð àë ýþâùÿð Íèë äÿíèçèíÿ. Áóðàäà Ýöíÿø ýþçÿ áÿíçÿäèëèð. Éÿíè ýþéöí ýþçö îëàí Ýöíÿø ýåúÿíèí ñöðìÿñèíäÿí ÷ÿêäè, þçöíö îíóí ãàðàíëûüû èëÿ ýèçëÿòäè, ýþéöí ìàâè äÿíèçèíÿ áàòûá ýåòäè — Ýöíÿø áàòäû, ýåúÿ äöøäö. 203 Îíäà ÷þë õàëãûíûí àõûíëàðûíäàí Ðàùàòëûã è÷èíäÿ äèíúÿëÿð õÿçðàí. Õÿçðàí — éÿíè õÿçÿðëèëÿð. Õÿçÿð äÿíèçèíèí øèìàë-ãÿðáûíäÿ âÿ Âîëãà ÷àéûíûí ùÿð èêè ñàùèëèíäÿ éåðëÿøÿí òöðê ãÿáèëÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. 204 Ýöíäöç ãàðüà ðÿíýëè ãàðà ýåúÿäÿí, ×ûõìûø Çÿíýèáàðäàí êàôóð êèìè øÿí. Áóðàäà àüëûã ìÿíàñûíû âåðÿí êàôóð Çÿíýèáàðäà âÿ Ùÿáÿøèñòàíäà èñòåùñàë åäèëèð. Éÿíè ñÿùÿð à÷ûëìûøäû. 205 Éàøûë äîíëó òîâóç ùóìàé ãóøóíäàí Àü ïàðëàã ñöìöéö ãàïäûüû çàìàí... Éàøûë äîíëó òîâóç — ýþé, ñÿìà; ùóìàé ãóøó — ýöíÿø; àü ïàðëàã ñö- ìöê — ñöáù, ñÿùÿð äåìÿêäèð. Éÿíè ýþé Ýöíÿøäÿí ñöáùö àëäû, — ñÿùÿð à÷ûëäû. 206 Íÿôñèíèí àüàúû éàìéàøûë äóðóð, Áàøûíû áóðìàäàí, áàøûíû ñÿí áóð! Éÿíè ùÿâÿñ âÿ åùòèðàñ ñÿíèí ãàïûíäà äóðìóøäóð. Î ñÿíÿ ãàëèá ýÿëìÿäÿí ñÿí îíà ãàëèá ýÿë — íÿôñèíè þëäöð. 207 Èíäè êè, çÿôÿðàí éåìÿäÿí øàäñàí, Éåìÿ çÿôÿðàíû, þëÿðñÿí, èíàí! Çÿôÿðàí éåìÿê, äåéèëÿíÿ ýþðÿ, àäàìû ýöëìÿéÿ ñþâã åäèð. Áóðàäà çÿôÿðàí áó úÿùÿòäÿí øÿðàáëà ìöãàéèñÿ åäèëèð âÿ çÿôÿðàí ñþçö àëòûíäà øÿðàá íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Éÿíè ÿýÿð øÿðàá è÷ìÿäÿí øàäñàí, êåôèí éàõøûäûðñà, îíäà øÿðàá è÷ìÿ, ÷öíêè ñÿðõîøëóãäàí âÿ ëöçóìñóç éåðÿ ÷îõ ýöëìÿêäÿí ìÿùâ îëà áèëÿðñÿí. 208 Î úåéðàí îòàðàí ÷îáàíëàð áåëÿ ×îìàüûí éåðèíÿ îõ àëìûø ÿëÿ. Éÿíè ÷îáàíëàð äà ÷îáàíëûã àüàúûíû àòûá, ÿëëÿðèíÿ ñèëàù àëìûøëàð, éîëëàðûíäàí àçìûøëàð. 209 Êè÷èêäÿí ÿí áþéöê áèð ôèòíÿ äîüóð, Ùÿð ãóðäóí ñöìöéö àéàüà îõäóð. Äåéèðëÿð, ãóðä òîïóüóíóí ñöìöéö çÿùÿðëè îëóð. Áåéòèí ìÿíàñû: õûðäà áèð øåéäÿí ÷îõ âàõò áþéöê áèð çèéàí áàø âåðÿ áèëÿð. Ãóðä òîïóüóíóí áèð ñöìöê ãûðûíòûñû àéàüà áàòñà, áèð îõóí áàøû ãÿäÿð éàðà ñàëûá ÿçàá âåðÿð. 210 Áÿíçÿð î äàñòàíà áó òàú, òàõò, îðäó, “Ùèíäóäàí ñÿðâÿòè ÷àëàð áèð ùèíäó”. Éÿíè ìÿíèì áó òàõò-òàúà ìàëèê îëìàüûì “Áèð ùèíä îüðóñóíóí ïàëòàðûíû áàøãà áèð ùèíä îüðóñóíóí îüóðëàìàñû” ùåêàéÿñèíÿ áÿíçÿð. 420

211 Þíöíÿ ÷ûõàðêÿí áèð àòÿøêÿäÿ Îíäàí áóç éàðàòäû àòÿøïÿðÿñòÿ. Éÿíè áöòöí àòÿøêÿäÿëÿðè äàüûäûá õàðàáà ãîéäó. 212 Îðàäà áèð áàùàð âàðäû ãÿëá à÷àí, Ýöëëÿðèí äèìàüû àúûéäû îíäàí. Áóðàäà áàùàð — àòÿøêÿäÿ ìÿíàñûíäàäûð. Éÿíè îðàäà áèð àòÿøêÿäÿ âàðäû êè, ãûçûë ýöë îíóí ðÿíýèíÿ ïàõûëëûã åòäèéèíäÿí àúû îëìóøäó. Ãèçûëýöëöí äàäû àúû îëóð. 213 Ùóðèíè úÿííÿòäÿí àòäû äèøàðû, Ãîâäó úÿùÿííÿìÿ äîñò îëàíëàðû. Éÿíè ùóðèëÿð éàøàéàí úÿííÿòè ùóðèñèç ãîéóá, ùóðèëÿðèíè äàüûòäû, úÿùÿííÿì ÿùëè îëàíëàðû äà úÿùÿííÿìäÿí ãîâäó. Áóðàäà úÿííÿò — àòÿøêÿäÿ, ùóðè — îä, úÿùÿííÿìÿ äîñò îëàíëàð — ìóüëàðäûð. 214 Ñàãè, âåð ÿðèíìèø î ñàô ãûçûëäàí, Ãûðìûçû êöêöðäö îäóð äîüóðàí. Ãûðìûçû êöêöðä — ÿñêè êèìéàýÿðëÿðèí ôèêðèíúÿ, åëÿ áèð ìàääÿäèð êè, ùÿð ùàíñû ìàääÿéÿ âóðóëñà ãûçûëà ÷åâèðÿð. 215 Ìÿíÿ âåð, äÿðìàíòÿê òóòèéà åäèì, Ìèñèìè îíóíëà êèìèéà åäèì. Î èêñèðè ìÿíÿ âåð êè, ìèñ âöúóäóìó îíóíëà ãûçûëà äþíäÿðèì. 216 Óëäóçó îíà éàð îëäóüó ýöíäÿ. Éÿíè áÿõòè à÷ûëäûüû, õîøáÿõò îëäóüó çàìàí. 217 Óúà ôèë áàøûíà êÿìÿíä àòûì ìÿí, Ãàíäàí áèõè-ðóéÿí ÷ûõàðûì íèëäÿí. Áèõè-ðóéÿí — áîéàã÷ûëàðûí èøëÿòäèéè ãûðìûçû êþê, íèë èñÿ Ùèíäèñàíäà áèòÿí ãàðà îòäóð. Áåéòèí ìÿíàñû: Ùèíäèñòàíäà î ãÿäÿð ãàí òþêöì êè, ãàðà îò (íèë) ÿâÿçèíÿ ãûðìûçû áîéà êþêö áèòñèí. 218 Þðòöëö ñÿðâÿòÿ íþâáÿò ýÿëèíúÿ, Ùèíääÿ ×èí ÷èíèñè ýþðöíäö èíúÿ. Þðòöëö ñÿðâÿò — Êåéäèí ãûçû äåìÿêäèð. Éÿíè ÿñìÿð ýþçÿëëÿð þëêÿñè îëàí Ùèíäèñòàíäàí ×èíèí àü ýþçÿëè ýþðöíäö. 219 Áàø âåðìèø àðïàäûð ìöøêèí áóüäàäàí, Äåéèë áóüäà, äåéÿ, áîç àðïà ñàòàí. Éÿíè î ÿñìÿð ýþçÿëèí àðïà áîéäà õàëû áóüäàäàí áèòìèøäè, áóüäàéû ðÿíýëè ýþçÿë öçöíäÿ èäè. Áó, àðïàíû áóüäà éåðèíÿ ñàòûá àëäàäàíëàðäàí äåéèëäè. Äåìÿê, áóíóí çàùèðè áóüäà, ÿñëè àðïà äåéèë, ÿêñèíÿ, çàùèðè àðïà, ÿñëè áóüäà èäè; ñàô âÿ òÿáèè ýþçÿë èäè. 220 Òöðê ñèìàëû èäè î ùèíäëè àôÿò, Øàùà Ùèíä åëèíäÿí âåðìèøäè úÿííÿò. 421

Éÿíè î ýþçÿë òöðê ñèìàëû, àüöçëö èäèñÿ äÿ, þçö ùèíä ãûçû èäè, øàù ö÷öí úÿííÿòè Ùèíäèñòàíäà éàðàòìûøäû. 221 Î ðóìè öçöéëÿ, ùèíäëè äèëèéëÿ Åòìèø Ðóì øàùûíû þçöíÿ êþëÿ. Éÿíè î Ðóì (àü) öçëö âÿ ùèíä äèëëè, ùèíäúÿ äàíûøàí ýþçÿë Ðóì øàùûíû þçöíÿ ãóëàì åòìèøäè. 222 Îõóíäàí òîðïàüà öç ãîéàí úåéðàí, Ýþçöíäÿ òèðéÿêòÿê ýþðöíöð úàùàí. Éÿíè îíóí îõó èëÿ éûõûëàí úåéðàíûí ýþçöíäÿ äöíéà ãàðàëûðäû; éàõóä, òèðéÿêäÿí ìÿñò îëàí êèìè, ýþçëÿðè ñöçöëöá ãàëûðäû. 223 Àòëàð äûðíàüûíäàí èïÿê ÷þë, ÷ÿìÿí “Úåéðàíýþç” îëìóøäó úåéðàí ýþçöíäÿí. “Úåéðàíýþç” — áèð íþâ èïÿê ïàð÷à àäûäûð; öñòöíäÿ úåéðàí ýþçö êèìè íàõûøëàð îëäóüó ö÷öí áåëÿ àäëàíûð. Áåéòèí ìÿíàñû: î ãÿäÿð úåéðàí îâëàíìûø êè, éåð “úåéðàíýþç” ïàð÷àñû øÿêëèíäÿ èäè. 224 Ñöáùöí ýþçÿëè çÿð õàë-õàëû èëÿ, Ýþéöí õåéìÿñèíÿ ñà÷àðêÿí øþëÿ… Ñöáù ýþçÿëè — Ýöíÿø; çÿð õàëõàë — Ýöíÿøèí íóðó; ýþéöí õåéìÿñè — ýþé ãöááÿñè, ñÿìà äåìÿêäèð. Áåéòèí ìÿíàñû: ñÿùÿð à÷ûëûá Ýöíÿø ýþéäÿ ýþðöíìÿéÿ áàøëàðêÿí... 225 Ãàðà ìöøê àüàúû ÿêìèøÿì Ùèíääÿ, Ôèêðèì àü éàñÿìÿí òèêìÿêäèð ×èíäÿ. Éÿíè Ùèíäèñòàíû ôÿòù åòìèøÿì, èíäè ×èíè äÿ ôÿòù åòìÿê èñòÿéèðÿì. Áóðàäà ãàðà ìöøê — ùèíäëèëÿðèí ãàðàëûüûíà, àü éàñÿìÿí èñÿ ÷èíëèëÿðèí àüëûüûíà èøàðÿäèð. 226 Õÿáÿð âåð, ùåñàáäàí ãàëìàéûì ýåðè, Ñÿáÿòäÿ èëàíäûð, éà ñöìöêëÿðè? Èëàí êèí âÿ ÿäàâÿò ðÿìçèäèð. Èëàíûí áåë ñöìöéöíö èñÿ ãÿäèì èðàíëûëàð äîñòëóã ö÷öí þçëÿðèíäÿ ñàõëàðäûëàð. Áåéòèí ìÿíàñû: ñþéëÿ ýþðöì, àðàäà äîñòëóã âàð, éà äöøìÿíëèê? 227 ßôðàñèéàá ìöëêöíöí âàðèñè åðêÿí, Áàøûíû ýöíÿøòÿê óúàëòäû ×èíäÿí. Áóðàäà ßôðàñèéàá ìöëêöíöí âàðèñè Èñêÿíäÿðäèð. ßôðàñèéàá ìöëêö èôàäÿñè — áèð çàìàí ßôðàñèéàáûí Èðàíû çÿáò åäÿðÿê îíà ùàêèì îëìàñûíà èøàðÿäèð. 228 Çÿõèðÿ — ÿðçàã, ñóðñàò. 229 Äöøöíìÿ, ëàúèâÿðä áîéàëû ïàëòàð, Ùÿð øÿõñÿ ýþéëÿðäÿí ýÿëèð, åé ñàëàð! Éÿíè çÿíí åòìÿ êè, êèøèíèí áàøûíà ýÿëÿí áÿëà ýþéäÿí ýÿëèð. 230 Ñàðñûëìàç ãîëóìäàí ãîðõìàäûíìû ñÿí? Ìÿíèì òÿðÿçèìÿ òîðïàã òþêöðñÿí! 422

Áèðèíèí òÿðÿçèñèíÿ òîðïàã òþêìÿê — îíó ýöúñöç ñàéìàã, àñàíëûãëà ìÿüëóá åäèëÿúÿéèíÿ èíàíìàã äåìÿêäèð. Éÿíè ïîëàä êèìè ýöúöìäÿí ãîðõìà- äàí ìÿíè àüûð äàøëàðëà äåéèë, éöíýöë òîðïàãëà ÷ÿêìÿê èñòÿéèðñÿí. 231 Óëäóçëàð î ãÿäÿð ãûçûë ñÿïèðäè, Éåð þêöçö ãûçûë àëòûíà ýèðäè. Ìèôîëîæè òÿñÿââöðÿ ýþðÿ, Éåð êöðÿñè þêöç öñòöíäÿ äóðìóøäóð. Áåéòèí ìÿíàñû: ýåúÿ îëäó, î ãÿäÿð óëäóç äîüäó êè, ýþéäÿí éåðÿ èøûãäàí ñàíêè ãûçûë òþêöëäö, éåð þêöçö ãûçûëûí àëòûíäà äóðàí êèìè èäè. (Íèçàìèäÿ; éåð þç þêöçöíö õÿçèíÿéÿ ñöðäö.) 232 Òÿáèè éàãóòó éîíóíúà çàìàí, Éàãóòëó òàú èëÿ úöò îëäó úàùàí. Éÿíè ýþé òÿáèè éàãóòà áÿíçÿéÿí Ýöíÿøè õûðäàëàéûá ñÿìàéà ñÿïìèø, ñÿìà àëìàçëàðëà áÿçÿíìèø òàú êèìè éåðèí áàøûíà ãîéóëìóøäóð. 233 Íåéñàíäàí íÿ øÿðÿô àëìûøñà ñÿäÿô, ×èíÿ äÿ øàù âåðäè åëÿ áèð øÿðÿô. Éÿíè Èñêÿíäÿð ÷èíëèëÿðÿ ÷îõëó äöðð-úÿâàùèð áàüûøëàäû. 234 Ôÿüôóð — ãÿäèìäÿ ×èí èìïåðàòîðëàðûíà âåðèëÿí òèòóë. 235 Ùÿð éàíäàí òþêöëäö øàùàíÿ éàðïàã, Ìåéâÿ éàðïàüûòÿê òþêäö ùÿð áóäàã. Éÿíè ïàéûçäà àüàú éàðïàãëàðûíû òþêÿí êèìè, çèéàôÿò ñöôðÿñèíÿ äÿ î áîë ðÿíýàðÿíý éåìÿê áîøãàáëàðèäöçöëäö. 236 Ôÿðõàðÿ áÿíçÿéÿí èñòÿê åâèíäÿí, Òåç ùàçûð îëóðäó ùÿð èñòÿíèëÿí. Ôÿðõàð — ×èíäÿ ýþçÿëëÿðè èëÿ ìÿøùóð áèð øÿùÿð îëìóøäóð. Éÿíè î ìÿúëèñäÿ, Ôÿðõàð øÿùÿðèíäÿ îëàí êèìè, ùÿð êÿñ þç èñòÿäèéèíÿ î ñààò íàèë îëóðäó. Úÿííÿòäÿ ùÿìèøÿ ùÿð øåé àðçó åäèëÿí äÿãèãÿäÿ ùàçûð îëàí êèìè îðäà äà ùÿð øåé ùàçûð èäè. 237 Õÿçèíÿ àüçûíû à÷ûíúà õàãàí, Ãàðóí õÿçíÿñèíäÿ éåð îëäó ïöíùàí. Éÿíè ×èí ïàäøàùû õÿçèíÿ ãàïûñûíû à÷ûá, Ãàðóí õÿçèíÿñèíäÿí ùÿð òÿðÿôÿ ùÿäèééÿëÿð ñà÷ûðäû. 238 “Ôÿðÿñè” “ðöõ” èëÿ àéàãäàí ñàëûð, “Ôÿðÿñ”ëÿ “ôèë”è äÿ úÿáùÿäÿí àëûð. Éÿíè (øàùìàò îéóíóíäà îëàí êèìè) äöøìÿíèí àòûíû òîïëà âóðóð, ôèëèíè äÿ àòëà àðàäàí ÷ûõàðûð. 239 ×ÿðõ êèìè äîëàíûð à÷àðêÿí øÿùáàë, Ýÿçèøè úÿíóáäó, ÷ûõûøû øèìàë. Éÿíè î îâ ãóøó îâà ýåòìÿêäÿ úÿíóá êöëÿéè êèìè, îâäàí ýÿëìÿêäÿ èñÿ øèìàë êöëÿéè êèìè ñöðÿòëè, èòè ãàíàäëû èäè. 423

240 Ñó êèìè ëÿòèôäèð î ÷ÿíÿ, áóõàã, Àòÿøäÿ ñóéó êèì ýþðìöø áàø-àéàã? Àòÿøäÿ ñóéóí áàø-àéàã ýþðöíìÿñè èôàäÿñè èëÿ òÿð äàìúûëàðû ñöçöëÿí ëÿòèô àü áóõàüûí îä êèìè ãûðìûçû éàíàãëàð àëòûíäà ñàëëàíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð 241 Öçö áÿíþâøÿéÿ ãûçûë ýöë àòûð, Ýöë öçäÿ áÿíþâøÿ êåøèê÷è éàòûð. Áóðàäà áÿíþâøÿ — ñà÷ëàð, ãûçûë ýöë — éàíàã äåìÿêäèð. Éÿíè éàíàüû ãàðà ñà÷ëàðûí áÿíþâøÿñèíÿ ãûçûëýöë òàõìûø, áÿíþâøÿíè ãûçûëýöëöí ãàðîâóë÷óñó åòìèøäèð. 242 Ìöøê îíóí çöëôöíÿ áàüëàìûø êÿìÿð, Çöëôö äÿ Ýöíÿøÿ êþëÿëèê åäÿð. Éÿíè ìöøê îíóí ñà÷ëàðûíûí áåëè áàüëû ãóëó, ñà÷ëàðû äà Ýöíÿø êèìè ïàðëàã éàíàãëàðûíûí áåëè áàüëû ãóëàìû èäè. 243 Èêè ïÿðâàíÿäèð áàüëàíìûø áóðà, Áèðèíèí öçö àü, áèðèíèí ãàðà. Þìðöí ÿòðàôûíäà äþíÿí èêè ïÿðâàíÿ — ýåúÿ âÿ ýöíäöç äåìÿêäèð. Àü ïÿðâàíÿ — ýöíäöç, ãàðà ïÿðâàíÿ — ýåúÿäèð. 244 Êèìñÿíèí øàìûíà äåéèë ïÿðâàíÿ, Äèíëÿìÿç êèìñÿíè, áàõìàç ôÿðìàíÿ. Áó ïÿðâàíÿëÿð êèìñÿíèí èøûüûíà ýåòìÿç, éÿíè ýåúÿ-ýöíäöç, çÿìàíÿ, äþâðàí ùå÷ êèìÿ òàáå äåéèë. 245 Äàí éåðè éàãóòäàí øÿôÿã ñà÷àíäà, Øÿáäèçèí áåëèíäÿí òÿíýè à÷àíäà... Áóðàäà éàãóò — Ýöíÿø, øÿáäèç — ýåúÿ, òÿíý — àìàí éîëó, êÿùêÿøàí äåìÿêäèð. Éÿíè ñÿùÿð à÷ûëàíäà, óëäóçëàð ýþéäÿ ýþçäÿí èòÿíäÿ... 246 Éåääè ðóñ ñîéóíäàí òÿðïÿòäè îðäó. Î çàìàí Ðóñèéà éåääè âèëàéÿòÿ áþëöíöðäö. 247 Òàðèõëÿ, òÿãâèìëÿ ùÿðáÿ ýåäèðëÿð, Ùåñàáäà áèð àéû òÿõèð åäèðëÿð. Éÿíè îíëàð òàðèõ âÿ òÿãâèì öçöéëÿ óüóðëó-óüóðñóç ñààòû òÿéèí åòìÿêëÿ áàøëàéûð âÿ áó àñòðîíîìèê ùåñàáëàìà ö÷öí áèð àé éóáàíûðëàð. 248 Çÿùÿð êè, âöúóäà ñàëûð çÿëçÿëÿ, Ñàüàëûð éåíÿ äÿ áàøãà çÿùÿðëÿ. Òÿáàáÿòäÿ çÿùÿðëÿíìÿíè áÿäÿíÿ áàøãà áèð çÿùÿð âóðìàãëà äà ìöàëèúÿ åäèðëÿð; áóðàäà ùÿìèí òèááè ÿìÿëèééàòà èøàðÿ îëóíóð. 249 Äàøëàðäà íèçÿ ãàí ÷åøìÿñè à÷àð, Áèð îðìàí ýþéÿðäèð éàé èëÿ îõëàð. 424

Áóðàäà äàøëàð äåäèêäÿ äþéöø÷öëÿðèí äàø êèìè áÿðê ñèíÿëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Éÿíè íèçÿ, ìûçðàã äþéöø÷öëÿðèí äàø ñèíÿëÿðèíäÿí ãàí áóëàüû à÷ìûø âÿ î áóëàüûí ÿòðàôûíäà íèçÿ, îõ ìåøÿñè áèòìèøäèð. 250 Àñëàíòÿê àëûøäûì ñàüðû éûðòìàüà, Òöëêöòÿê áàõìàðàì éàüëû ãóéðóüà. Éÿíè ìÿí ìöùàðèáÿäÿ àñëàí êèìè ïÿíúÿ-ïÿíúÿéÿ âóðóøóðàì, òöëêö êèìè ùèéëÿýÿðëèêëÿ ìÿøüóë îëìóðàì. 251 Áîéíóíó ÷ÿêÿí ÷îõ àäëû ïÿùëÿâàí Îòóðäó áóçà î ñîéóããàíëûäàí. Éÿíè áó ìöùàðèáÿ ÷îõ èýèäëÿðè ìÿùâ åòäè. Áóçà îòóðìàã — áóðàäà ñîéóìàã, þëìÿê äåìÿêäèð. 252 Ôèðóçÿ ðÿíýëè òàü åðòÿñè ýöíö, Äàü-äàøäàí óúàëòäû éàãóò ýöçýöíö. Ôèðóçÿ ðÿíýëè òàü — ýþé, ñÿìà; éàãóò ýöçýö — Ýöíÿø. Éÿíè åðòÿñè ýöíö äàüûí àðõàñûíäàí Ýöíÿø äîüäó. 253 Þïöøöí ãàïûñû áóíóíëà áåëÿ, Áàüëàíìûø Ñÿìÿðãÿíä ÷óáóãëàðèéëÿ. Éÿíè äîäàãëàðûì ýþçÿë, þïöøöì ÷îõ øèðèíñÿ äÿ, ëàêèí îíëàðûí ãàïûñû Ñÿìÿðãÿíä àüàúû èëÿ áÿðê áàüëàíìûøäûð, îðàäàí þïöø è÷ÿðè ýèðÿ áèëìÿç. 254 Ìÿíèìëÿ áèð úûíàã ÷ÿêñÿ ýöë, ÷è÷ÿê, “Àïàðäûì” ñþçöíö óíóòñóí ýÿðÿê. Éÿíè ýöëëÿð äÿ ìÿíèì ýþçÿëëèéèìëÿ áÿùñÿ ýèðèøÿ áèëìÿç; ìÿí þç ýþçÿëëèéèìëÿ ùÿð çàìàí ýöëëÿðäÿí, ÷è÷ÿêëÿðäÿí öñòöíÿì. 255 Áó ìöøêèí õàëûìëà ÷èíëè áàüðûéàì, Ôàëúà Ðóì ãÿëáèíèí øÿí ÷ûðàüûéàì. Áóðàäà ìöøêèí õàë — ãàðà, ÷èíëè áàüðû — àü âöúóäà, àü ñèôÿòÿ éàðàøûã äå- ìÿêäèð. Éÿíè ôàëà áàõäûðìûøàì, áÿõòèìÿ Ðóì ãÿëáè, éÿíè Èñêÿíäÿð äöø- ìöøäöð. Ðóì ãÿëáèíèí øÿì ÷ûðàüûéàì — éÿíè ìÿùÿááÿòèì Èñêÿíäÿðèí öðÿéèíäÿäèð, Èñêÿíäÿðèí õîøóíà ýÿëìèøÿì. 256 ßãèã ìþùð öñòöíö áàñìàìûøäû ïàñ, Ñàô öçöê ãàøûíû äåøìÿìèø àëìàñ. Éÿíè î ãûç ùÿëÿ áàêèðÿ èäè, î âàõòà ãÿäÿð îíà êèøè ÿëè òîõóíìàìûøäû. 257 Ýåúÿéäè î éåðäÿ, ãàðàíëûã äèéàð Ìöøêö óä éåðèíÿ åòäè èõòèéàð. Îðèæèíàëäà “ãàðàíëûã äèéàð” äåéèë, “éàðûìèøûãëû äèéàð”äûð. Éÿíè ýåúÿ îëàí- äà î äèéàð àü óäó (èøûüû) äåéèë, ãàðà ìöøêö (ãàðàíëûüû) ñå÷äè. 425

258 Êèíèíäÿí îëìóø ýþé äÿëè, çÿíúèðëè, Çÿíúèíèí éåðèíÿ êå÷äè êÿøìèðëè. Éÿíè ýþéöí ùàëû çÿíúèðëè äÿëè êèìè ãàðûøäû. Àü ñèôÿòëè êÿøìèðëè ãàðà áÿäÿíëè çÿíúèíè ÿâÿç åòäè: ùàâà èøûãëàíäû. 259 ßæäÿð ãóéðóüóíäà ýèçëÿíäè Àéòÿê. Äèíè ðÿâàéÿòëÿðäÿ Àéûí òóòóëìàñû ÿæäàùàíûí îíó òóòóá ýèçëÿòìÿñè èëÿ èçàù åäèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àé òóòóëàðêÿí ÿæäàùàíû ýóéà ãîðõóäóá ãîâìàã ö÷öí ìèñ ãàáëàðà äþéöá ùàé-êöé ñàëàðìûøëàð. Ìèñðàíûí ìÿíàñû: Èñêÿíäÿð Çöëãÿðíåéí çöëìàòà ýåòäè. 260 À÷ìûø áó ìÿäÿíè áàøãà áèð øàèð. Áóðàäà Íèçàìè Ôèðäîâñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. 261 Ùåéâàí òàïìàäûñà, êÿäÿð éîõ áóíäà, Ùåéâàíòÿê þëìÿäè ùåéâàí éîëóíäà. Áóðàäà áèðèíúè âÿ ö÷öíúö “ùåéâàí” — àáè-ùÿéàò, äèðèëèê ñóéó ìÿíàñûí- äàäûð. Éÿíè Èñêÿíäÿð äèðèëèê ñóéóíó òàïìàäûñà äà, áóíäàí èíúèìÿäè âÿ ÷îõ øöêöð åòäè êè, ùåéâàí ñóéó, éÿíè äèðèëèê ñóéó éîëóíäà ùåéâàí êèìè þëìÿäè. 262 Áó èíúÿ íöêòÿäÿí áèëäè òàúèäàð: Òîðïàãäûð, îíó áó òîðïàã äîéóðàð. Éÿíè áó ìÿíàëû ùåêàéÿäÿí øàù àíëàäû êè, øàùëûüûí òàìàùûíû éàëíûç ãÿáèð òîðïàüû äîéäóðàð. 263 Áèðèíè ýöíáÿääÿí ñàëûð ãóéóéà, Áèðèíè áàëûãäàí óúàëäûð Àéà. Éÿíè áó äöíéà áèðèíè ýþéäÿí éåðÿ åíäèðèð, áèðèíè éåðäÿí ýþéÿ ãàëäûðûð — áèðèíè àë÷àëäûð, áèðèíè éöêñÿëäèð. 264 Ùÿð éåðäÿ î ãîúà, î ñÿíÿò ÿðè, Éàíëûø ñþéëÿìèøäè äîüðó ñþçëÿðè, Éàíëûøà éåíèäÿí âóðäóì áèð áÿçÿê, Î ãîúà øàèðäÿí öçð èñòÿéÿðÿê. Ãîúà øàèð — Ôèðäîâñèäèð.Éÿíè Ôèðäîâñè Èñêÿíäÿð äàñòàíûíû éàíëûø ðÿâàéÿòëÿð öçðÿ áÿçÿìèøäè. Ìÿí áóíó äîüðó äàñòàí öçðÿ áèð äÿ áÿçÿäèì (éåíèäÿí èøëÿäèì) êè, áóíóí ö÷öí äÿ Ôèðäîâñèäÿí öçð èñòÿéèðÿì. 265 Äöíéàíû éóìóø áó ö÷öíúö äÿíèç, Íÿñàðà äèíèíäÿí åòìèø òÿðòÿìèç. Ìèôîëîæè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ö÷ äÿíèç — áèðèíúè àñèìàí, ýþé, èêèíúè — äöíéàíû ãàïëàéàí ìöùèò äÿíèçè, ö÷öíúö — ùàâàäà ñàëëàíàí äÿíèçäèð. Áóíóí ñóéó äöíéàíû éóìàãäàäûð. 426

Íÿñàðà äèíè — Àëëàùû ö÷ öíñöðäÿí (àòà, îüóë, ðóùöë-ãöäñ) èáàðÿò ùåñàá åäÿí õðèñòèàíëûã. 266 Óúà, äèê áàøûíû Ìöøòÿðè þïÿð, Òÿñëèñ âÿ òÿðáèÿ úÿâàùèð ñà÷àí, Ö÷áóúàã îòóðäàí, äþðäëö êîòóðàí. Éÿíè Ìöøòÿðè óëäóçó êèìè éöêñÿêäÿ îëàí, áàõûøëàðû ýþâùÿð ñà÷àí. Òÿðáè — äþðäëÿìÿ; áóðàäà áàðäàø ãóðóá îòóðìà; òÿñëèñ — ö÷ëÿìÿ; áóðàäà ìÿúëèñäÿêèëÿðè ö÷áóúàã øÿêëèíäÿ îòóðòìà; ñàüäà, ñîëäà âÿ ãàáàãäà. 267 Áèòèíúÿ ýþâùÿðè àëäûì ùöçóðÿ, Ýþâùÿðè ùÿäèééÿ âåðäèì ýþâùÿðÿ. Éÿíè “Øÿðÿôíàìÿ”íè éàçûá ãóðòàðäûãäàí ñîíðà Íöñðÿòçÿääèíÿ èòùàô åòäèì. Áåéòäÿ ÿââÿëêè èêè “ýþâùÿð” ñþçö “Øÿðÿôíàìÿ”íè, ñîíóíúó “ýþâùÿð” èñÿ Íöñðÿòÿääèí Àòàáÿéè áèëäèðèð. 427

ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ Ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíû (Ãÿçÿíôÿð ßëèéåâ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 “Åé òàíðû, äöíéàäà ñÿíñÿí ïàäøàù” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Ìèíàúàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Ñîíóíúó ïåéüÿìáÿðèí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Ïåéüÿìáÿðèí ìåðàúû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 “Øÿðÿôíàìÿ”íè éàçìàã ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ùåêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Þç ùàëûíà âÿ çÿìàíÿíèí ýåäèøèíÿ äàèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Þç íÿôñèíÿ þéöä âÿ íÿñèùÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Õûçðûí Íèçàìèéÿ òÿëèìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Íöñðÿòÿääèí ßáóáÿêð ïàäøàùûí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Ïàäøàùà õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Äàñòàíûí õöëàñÿñè âÿ Èñêÿíäÿðèí úàùàíýèðëèê òàðèõè . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Áó ÿñÿðèí éàçûëìàñûíûí ñÿáÿáè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Äàñòàíûí áàøëàíüûúû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Èñêÿíäÿðèí òÿëèì àëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Èñêÿíäÿðèí òàõòà ÷ûõìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Çÿíúè ãîøóíóíóí ýÿëìÿñèíäÿí Èñêÿíäÿðèí õÿáÿðäàð îëìàñû . . . . . . . . . . . 71 Èñêÿíäÿðèí Çÿíýèáàð øàùûíà õÿáÿð ýþíäÿðìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Èñêÿíäÿðèí Çÿíýèáàð øàùûíû ìÿüëóá åòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Èñêÿíäÿðèí Ìèñèðäÿí Ðóìà ãàéûòìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Èñêÿíäÿðèí îâäà õîø ôàë âóðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Èñêÿíäÿðèí ýöçýö ãàéûðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Äàðà åë÷èñèíèí Èñêÿíäÿðèí éàíûíà ýÿëìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Äàðàíûí Èñêÿíäÿðëÿ ìöùàðèáÿéÿ ãîøóí ÷ûõàðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Äàðàíûí ñÿðêÿðäÿëÿðè èëÿ ìÿñëÿùÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Äàðàíûí Èñêÿíäÿðÿ ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Äàðàíûí ìÿêòóáóíà Èñêÿíäÿðèí úàâàáû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Äàðàíûí Èñêÿíäÿðëÿ ìöùàðèáÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Äàðàíûí ñÿðêÿðäÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Èñêÿíäÿðèí Èðàí áàø÷ûëàðû èëÿ ÿùä-ïåéìàí áàüëàìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Èñêÿíäÿðèí Èðàí àòÿøýÿäÿëÿðèíè äàüûòìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Èñêÿíäÿðèí Èñôàùàíäà Äàðàíûí ãûçû Ðþâøÿíÿéè àëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . 176 428

Èñêÿíäÿðèí Èñòÿõðäÿ òàõòà îòóðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Èñêÿíäÿðèí Äàðàíûí ãûçû Ðþâøÿíÿéè Ðóìà ýþíäÿðìÿñè . . . . . . . . . . . . . . 190 Èñêÿíäÿðèí ßðÿáèñòàíà ýåòìÿñè âÿ Êÿáÿíè çèéàðÿò åòìÿñè . . . . . . . . . . . . 195 Èñêÿíäÿðèí Áÿðäÿéÿ ýÿëìÿñè âÿ Íöøàáÿ èëÿ ýþðöøìÿñè . . . . . . . . . . . . . . 201 Èñêÿíäÿðèí Íöøàáÿ èëÿ ìÿúëèñäÿ îòóðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Èñêÿíäÿðèí ßëáöðç äàüûíà ýåòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Èñêÿíäÿðèí Äÿðáÿíä ãàëàñûíû àëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Èñêÿíäÿðèí Ñÿðèð ãàëàñûíà ýåòìÿñè âÿ Êåéõîñðîâóí ãÿáðèíè çèéàðÿò åòìÿñè 238 Èñêÿíäÿðèí Êåéõîñðîâ ìÿãáÿðÿñèíÿ ýåòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Èñêÿíäÿðèí Ðåé âÿ Õîðàñàíà ýåòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Èñêÿíäÿðèí Ùèíäèñòàíà ýåòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Èñêÿíäÿðèí ùèíäëè Êåéäÿ ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Èñêÿíäÿðèí Ùèíäèñòàíäàí ×èíÿ ýåòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Èñêÿíäàðèí Õàãàíà ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Õàãàíûí Èñêÿíäÿðÿ úàâàáû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Ðóì âÿ ×èí íÿããàøëàðûíûí éàðûøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Õàãàíûí Èñêÿíäÿðè ãîíàã åòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Èñêÿíäÿðèí ðóñ ãîøóíóíóí ùöúóìóíäàí õÿáÿð òóòìàñû . . . . . . . . . . . . . . 308 Èñêÿíäÿðèí Ãûï÷àã ÷þëöíÿ ÷àòìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Èñêÿíäÿðèí ðóñ þëêÿñèíÿ ÷àòìàñû âÿ ìöùàðèáÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Èñêÿíäÿðèí ðóñëàðëà âóðóøìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Èñêÿíäÿðèí ðóñëàðû ìÿüëóá åòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Íöøàáÿíèí õèëàñ åäèëìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Èñêÿíäÿðèí ÷èíëè êÿíèçëÿ øÿíëèê åòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Èñêÿíäÿðèí äèðèëèê ñóéó àõòàðìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Èñêÿíäÿðèí çöëìÿòÿ ýåòìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Èñêÿíäÿðèí çöëìÿòäÿí ÷ûõìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Èñêÿíäÿðèí Ðóìà ãàéûòìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 Íöñðÿòÿääèí Àòàáÿéèí ñèòàéèøèíÿ äàèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Èçàùëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 429

Íèçàìè Ýÿíúÿâè ÈÑÊßÍÄßÐÍÀÌß Øÿðÿôíàìÿ “Ëèäåð íÿøðèééàò” ÁÀÊÛ-2004

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ Òåõíèêè ðåäàêòîðëàð: Ðàóô Úÿôÿðîâ Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Ðþâøÿí Àüàéåâ Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Êîìïéóòåð éûüûúûëàðû: Íÿðýèç ßëèéåâà Êîððåêòîðëàð: Àëèàííà Äóõàíèíà Áÿñòè Úÿôÿðîâà Àéýöí Ìÿììÿäîâà Åëìèðà Òåéìóðîâà Ïÿðèíàç Ñÿìÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 25.04.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 09.11.2004. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 27. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 159. Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.