NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

Äöíéàëàðû à÷àí úàùàíýèð ñÿíñÿí, Ùàãã ñÿíè éàðàòìûø ÿäë èëÿ äèíäÿí. Øþâêÿòèí ýöíäöçäÿí äàùà àøèêàð, Äþâëÿòäÿí öðÿéèí äàùà õîøðÿôòàð. Ñÿíäÿíäèð ãóðòóëóø öìèä ýöíöíÿ, Ýöíÿøèí èøûüû ñÿíäÿíäèð éåíÿ. Îðäóëàð äàüûäàí ùþêìöäàðëàð âàð, Áèðè ãûëûíú âóðàí, áèðè òàúèäàð. Ýöíÿøñÿí, òÿê äîüìóø ñÿíè ðóçèýàð, Ùÿì êÿñêèí ãûëûíúûí, ùÿì äÿ òàúûí âàð. Ìÿúëèñäÿ äöíéàíûí ùþêìöðàíûñàí, Äþéöøäÿ çàìàíûí ïÿùëÿâàíûñàí! Ìÿí êèìè òîðïàãäà âàðìû î ãöäðÿò, Ùÿéàòûí ñóéèëÿ îëñóí ùÿìñþùáÿò? Êèìäÿ âàð úÿñàðÿò äèíñèç ùöçóðäà, Çþùðÿ äÿ ùÿéàäàí ÿðèéÿð áóðäà. Óüóðñóç ãÿçèééÿì øÿðùÿ éàðàìàç, Ìàäàì êè, äåéèðñÿí, ñþéëÿéèì áèð àç: Ìÿí ùàìàí êÿíèçÿì, åé øàùûì, èíàí, Áàêèðÿ ãûçëàðäàí ñå÷ìèøäèð õàãàí, Äÿðýàùà âåðÿðêÿí äåäè: “Åé ñÿðâÿð, Áó ñàíäûãäà âàðäûð ýèçëèí èíúèëÿð!” Î ñþçö ÷îõ àüûð ýþðöíäö ñÿíÿ, Àúûãëû íÿçÿðëÿ áàõäû øàù ìÿíÿ. Ïÿðäÿíèí àðäûíäà îòóðòäó ñÿññèç, Àíìàäû áèð äÿôÿ, óíóòäó òÿìèç. Îëäóãúà ñûõûëäûì, ïàäøàùäàí óçàã, Äàâàéà úÿëá åòäè ìÿíè ñûõûëìàã. Ïàäøàùûí áÿõòèéëÿ î èëê äþéöøäÿ Ùöíÿðëÿð ýþñòÿðäèì òÿê áèð äþíöøäÿ. Èêèíúè ýöí éåíÿ ãîïàðäûì íÿðÿ, Áèð áÿëà êÿñèëäèì äöøìÿí ÿñýÿðÿ. Òàëåéèì îëìàäû ö÷öíúö ýöí éàð, Äþéöøäÿ äöøìÿíÿ îëäóì ýèðèôòàð. Íÿ äöøìÿí? Êèí èëÿ êöêðÿéÿí íÿùÿíý! Ñóðÿòäÿ Òàíðûíûí ãÿùðèíäÿí þðíÿê. Î çàëûì ÿæäàùà êå÷äè ãàíûìäàí, 350

Îðäóéà ýþòöðäö î ãîðõóíú èíñàí. Èíñàôñûç ðóñëàðà òàïøûðäû ìÿíè, Ñþéëÿäè: “Ýèçëÿäèí áó õÿçèíÿíè”. Éåíÿ äÿ äóðìàäàí ìåéäàíà ãà÷äû, Ôèëëÿðè éûõìàüà êÿñêèí ãîë à÷äû. Åëÿ êè, òàëåéèí ñÿíè óúàëòäû, Î äèâè ôèë êèìè òîðïàüà àòäû. Òàëåéèí ÷ÿêèíúÿ ñÿíè çÿôÿðÿ, Î ýöúäÿí óúàëäû áàøûì ýþéëÿðÿ. Ýþðäöì êè, äèâ ÷ÿêèð ãûâðûìëû áÿíäèí, Áÿëàíû þçöíÿ ÷ÿêèð êÿìÿíäèí. Ñàü ãàëûíúà éåíÿ î ìöäùèø ÿæäÿð, Ãûâðûëäûì, ãÿëáèìè ñûõäû áèð êÿäÿð. Ëàêèí êÿìÿíäèíÿ áó äèâ äöøÿðêÿí, Ýöë êèìè à÷ûëäûì, ãóðòóëäóì ãÿìäÿí. Ðóñëàðûí äÿðäëÿíäè øÿí êþíöëëÿðè, Õåéðèòÿê ñàðàëäû ãûçûëýöëëÿðè. Î ýåúÿ âÿùøèëÿð áàøëàðêÿí èøÿ, Ùÿð éîëäàí êå÷ÿíè ñàëäû òÿøâèøÿ. Êÿíäèðëÿ áàüëàíäû ÿëèì, àéàüûì. Ãàðàíëûã éåð îëäó ìÿíèì îòàüûì. Àùÿíýè, ñþùáÿòè õîøà ýÿëìÿéÿí, Ìÿíÿ áèð îðäóéäó ãàðîâóë ÷ÿêÿí. Ýåúÿäÿí áèð ãÿäÿð êå÷äèéè çàìàí Ãàðûøûã áèð ñÿñ-êöé ãîïäó áàéûðäàí. È÷ÿðè áèð áóëóä ýèðäè ãàïãàðà, Ýþéäÿí äàø éàüäûðäû ãàðîâóëëàðà. Ðÿãèáëÿð î ýåúÿ ÷ÿêèðêÿí êåøèê Ãîðõóäàí ùÿð áèðè àðàäû äåøèê... Ùåé áàøäû, ãîïàðûá ÷ûðïûðäû äàøà, Éàèíêè âóðàðäû áàøãà áèð áàøà. Áÿäÿíäÿí î ãÿäÿð ãîïàðìûøäû áàø, Áàøëàðäàí ãóðìóøäó óúà áèð äàü, äàø. Éåðèìäÿí ãóø êèìè ãàëäûðäû ùàìàí, À÷äû çÿíúèðëÿðè ÿë-àéàüûìäàí. Òàõòûíûí éàíûíäà ãîéóëäóì éåðÿ, Áàøûìû ãàëäûðäû éåðäÿí ýþéëÿðÿ. 351

Çèíäàíäà äóñòàãäûì áèð õÿçèíÿòÿê, Áó ýöíäÿí ýÿðÿêäèð øÿí ùÿéàò ñöðìÿê. Áÿçÿêëÿ ýþçÿëäèð ãàäûí àéàüû, Ãàäûíà éàðàøìàç çèíäàí îòàüû. Áàõ, áåëÿ äöøöíöð úîøüóí öðÿéèì, Éóõóìäà ýþðöíöð áó øÿí äèëÿéèì”. Ïÿðè ãûç ùàëûíû øàùà ñþéëÿðêÿí Ïàäèøàù ýöë êèìè à÷ûëäû áèðäÿí. Áèð þïöø àëäû î ýöë äîäàüûíäàí. Ãóë êèìè ñþéëÿäè îíà ùþêìöðàí: “Åé òîçñóç, øÿí ÷è÷ÿê, åé ýþçÿë äèëáÿð! Òàíðû ñåâýèñèíÿ áöðöíìöø ïåéêÿð! Åøãèíÿ ÿìí åòäèí ñÿíè ýþðÿëè, Åé ìÿúëèñ áÿçÿéè, ìåéäàí ýþçÿëè! Ìåéäàíäà ñÿíè áèð úàí àëàí ýþðäöì, Öðÿêëè, ýöúëö áèð ïÿùëÿâàí ýþðäöì. Ñÿñèí äÿ ýþçÿëäèð ñÿíèí þçöíòÿê, Áó èêè ùöíÿðäÿ òÿê éàðàíäûí, òÿê! Ãàëõ, ìÿíÿì ùÿðèôèí, ÷àë, åé úàíëû ñàç, Êþíëöìö ñàçûíëà øÿíëÿíäèð áèð àç!” Ñàçûíû çþâã èëÿ ÷àëäû î ïÿðè, Ìèçðàáëà îéíàòäû èíúÿ òåëëÿðè. ßí éåíè áèð ìàùíû áàøëàäû øÿí-øÿí, Îõóäó ïÿùëÿâàí íÿüìÿëÿðèíäÿí: “Ïàäøàùûí, ñÿðâÿðèì, òàúûì øþâêÿòèì! Åé àüûë ìÿäÿíè, àüûë äþâëÿòèì! Ýÿíú áàøûí îëñóí ùÿð òþùìÿòäÿí óçàã, Ñàô ãÿëáèí ýþðöíñöí ÷åøìÿäÿí ïàðëàã. Òàëåéèí ýÿíú îëñóí, ôèêðèí áÿõòèéàð, Äöíéàíû ôÿòù åäÿí ýöúëö òàúèäàð! Âöúóäóí äèíúëèéÿ ÿçì åòñèí ñÿíèí, Ïàê îëñóí ÷èðêàáäàí, êèðäÿí ÿòÿéèí! Ùÿð éåðÿ öç òóòñàí éàõøû-éàìàíäàí, Àðõàí àüëûí îëñóí, êþìÿê Éàðàäàí! Åëÿ îë, óëäóçóí êàìûíúà äþíñöí, Àäûíà áàø ÿéñèí äöíéà áöñáöòöí!” Ñîíðà þç ñèððèíè à÷ìàüà äóðäó, 352

Ñàçûíäà îíà áèð èøàðÿ âóðäó: “ßí ýþçÿë áèð àüàú ýèðäè áèð áàüà, ×þùðÿñè äþíäö áèð èøûã — ÷ûðàüà. Áîñòàíäà à÷ìàìûø ãþí÷ÿ áèð ÷è÷ÿê, ×ÿìÿíäÿ éóõóëó íÿðýèçòÿê ãÿøÿíý. Ãÿäÿùäÿ àë ìåéäèð, êèìñÿ è÷ìÿìèø, Òÿçÿ áèð èíúèäèð, ÿëÿ êå÷ìÿìèø. Óìàðäû øèêàðäàí äþíÿð òàúèäàð, Î ãþí÷ÿ ÷è÷ÿéè åäÿð áÿõòèéàð. Àü áàùàð ãûðìûçû, òÿçÿ ýöë äÿðÿð, Ýàù áèäìöøê, ýàù ãûçûë áèð ëàëÿ ýþðÿð. Ýèðìÿéÿ øàù ôöðñÿò òàïìàäû áàüà, Áèð íÿçÿð ñàëìàäû èøûã ÷ûðàüà. Àù, íå÷èí áåëÿ ýöë, áåëÿ øÿí áàùàð Ýöëìÿñèí, ñîëäóðñóí îíó õÿçàíëàð? Ãîðõóðàì, áó õÿçàí ýèðñÿ áó áàüà, Áåëÿ áèð áàùàðû ñÿðñèí òîðïàüà!” Éàð ñÿñè äóéóíúà î ïîëàäáÿäÿí, Áèð àøèã íàëÿñè ãîïäó ãÿëáèíäÿí. ×àëüûñû õîø ñÿñè åäÿðêÿí ÿñÿð, Îíóí ýöë öçöíäÿí âåðèðäè õÿáÿð: “Ãûçûë öç, èíúÿ ñþç, íÿ äèëáÿðäèð áó? Ùàðàìûí îëìàñûí áåëÿ àðèçó!” Íöêòÿíè äóéóíúà øàíëû äþéöøêÿí Îëäó î èñòÿêäÿí äèëÿê èñòÿéÿí. Äöøìÿíè éåíìÿéè àëäû íÿçÿðÿ, Èñòÿêäÿí ÿë ÷ÿêäè, ñûüûíäû ñÿáðÿ. Ìåé òÿëÿá åòìÿéè ìöíàñèá ýþðäö, Ìÿíçèëÿ áóíóíëà àçûã ýþòöðäö. Ãÿäÿùè ìåé èëÿ äîëäóðäó éåíÿ, È÷äè î ýöëöçëö ãûçûí åøãèíÿ. Áèð úàì äà õîø è÷èì éàãóòëà ñèëÿ, “È÷” äåéÿ, âåðäè î äîäàüû ýöëÿ. Ãÿäÿùè äîäàüà ýþòöðäö ìÿëÿê, Þïÿðÿê ãàéòàðäû, àëäû þïÿðÿê. Áèð ÿëè ãÿäÿùäÿ äèëáÿð ýþðÿëè, Çöëôöéëÿ îéíàðäû î áèðè ÿëè. Ýàù þïöø âóðàðäû úàì äîäàüûíà, 353

Ýàù äèøëÿê î ýöëöí õàì äîäàüûíà. Íÿøÿëè ìÿúëèñ êè, êÿäÿðäÿí áîøäóð, Àúû ìåé âÿ øèðèí íîüóëëà õîøäóð. Àëäûëàð áàäÿíè ýöëýöí äîäàüà, Ýèðäèëÿð íÿùàéÿò èñòè éàòàüà. “Î äèëÿê åâèíäÿí óçàã îë, óçàã!” Äåéÿðÿê, þïöøÿ óéäóëàð àíúàã! ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÐÓÑËÀÐÛ ÌßÜËÓÁ ÅÒÌßÑÈ Ñàãè, âåð î ìöøêèí øÿðàáäàí áèð àí, Ãàíäàí ðÿíý âåðìèøäèð î ìåéÿ äåùãàí. Ìÿíÿ âåð, ÿëèìÿ äöøÿíäÿ ÷öíêè, Ìÿíÿ äÿ ðÿíý âåðèð øÿðàáûí ðÿíýè. Ñÿùÿðèí îðäóñó ÿëÿì ÷ÿêèíúÿ, Ýåúÿíèí ùÿðôèíÿ ãÿëÿì ÷ÿêèíúÿ Äöíéàíû ïàðëàäàí Ýöíÿø íóðóíäàí, Ñþâäà ãóúàüûíäà àéûëäû úàùàí. Áàüûðäû äàí ãóøó êÿñêèí þòÿðÿê, Ñÿðñÿì íóð, äÿëè äèâ, øåéòàí ýþðÿíòÿê. Øàù ãàëõäû éóõóäàí àçàúûã êöñêöí, Êþíëöíöí ãÿìèíè ñèëäè áöñáöòöí. Èáàäÿò åâèíäÿ äöøäö ñÿúäÿéÿ, Øöêð åòäè, éàëâàðäû: “Åé Òàíðû!” äåéÿ. Óúà ïÿíàùûíäàí äèëÿê èñòÿäè, Îíäàí ýàù ãöäðÿò, ýàù êþìÿê èñòÿäè. Öçöíö òîðïàüà ñöðòäö áèð ãÿäÿð, Çèðåùè ÷èðìÿäè, áàüëàäû êÿìÿð. Òàõòû ôèë öñòöíäÿ îëäó áÿðãÿðàð, Ïàðëàäû ôÿðñÿõëÿð áîéó ãûëûíúëàð. Êå÷ÿí ýöíëÿð êèìè éåíÿ Èñêÿíäÿð Îðäóíó áÿçÿäè, äöçöëäö ÿñýÿð. Î ýåíèø ÷þëëÿðäÿ áþéöê òàúèäàð Îðäóäàí äàü êèìè ÷ÿêäè áèð ùàñàð. Áÿðêèòäè ùàñàðûí ñàü-ñîë ãîëóíó, 354

Ïîëàäëà òîçóí äà êÿñäè éîëóíó. Ãöðóðëà ðóñëàð äà î áèðè éàíäàí Îðäóíó ñàçëàäû, áÿçÿíäè ìåéäàí. Ðóñëàðûí úàíëàðû êèíëÿ ýóðëàéûð, Èíòèãàì îäóíäàí áåéèí ãàéíàéûð. Íèçÿíèí, ãûëûíúûí øèìøÿêëÿðèíäÿí Áàøäàí àüûë ÷ûõûð, ÿëëÿðäÿí éöéÿí. Äàüëàðûí áåéíèíè ñöïöðìöø éàéëàð, Îðäóëàð öñòöíäÿ îõëàð âûéûëäàð. Áàø, áîéóí ãîïàðàí ïîëàä òîïïóçäàí Áåéèíëÿð òþêöëöð ãàíëû àüûçäàí. Ôèë éûõàí ìûçðàãëàð äîëóíúà êèíÿ, Äîíóíó ÷ÿðõ àòäû Íèëèí êöïöíÿ. Î ÷èáèí ãàíàäëû èíúÿ ãûëûíúëàð Ãàðòàë ãàíàäûíû ãöââÿòäÿí ñàëàð. ×åâðèëìèø òàñ êèìè èòè ñöíýöëÿð Ãîòàçûí öñòöíÿ áèð òàñ ãàí òþêÿð, Àòëàðûí äûðíàüû ÿãèãäè ãàíäàí, Éÿùÿðàëòûëàð äà ãàíäàí àë-ÿëâàí. Íèçÿëÿð ãàëõàíà óëäóçëàð äöçÿð, Ãàëõàíäàí ãàëõàíà äöøÿð êþëýÿëÿð. Äÿìèð, êÿðïè÷ ãûðìûø î ãÿäÿð èíñàí, Éåð öçö êÿñèëìèø áèð ìÿçàðûñòàí. Áàø öçÿí, ëåø, úÿìäÿê éåéÿí ãûëûíúëàð ×þëëÿðè ãàí èëÿ åòìèø ëàëÿçàð. Íèçÿëÿð äþøëÿðè òèêìèø èéíÿòÿê, Îõëàðäàí þéðÿíìèø ãàé÷û èøëÿòìÿê. Ùÿð ãûëûíú ÿæäàùà êèìè áàøûíû Ãûíûíäàí ÷ûõàðûá, ÷àòûð ãàøûíû. Éîëëàðäà î ãÿäÿð òþêöëìöøäö úàí, Ìÿùøÿð áàçàðûíà äþíìöøäö ìåéäàí. Ðóñëàð ùÿð òÿðÿôäÿ ýþñòÿðèð ùèääÿò, Ðóìëàðûí áàøûíà à÷ûð ãèéàìÿò. Ñîõóëìóø ðóì èëÿ ðóñ áèð-áèðèíÿ, Áÿíçÿð àü, ãûðíûçû äîíëó ýÿëèíÿ. Èñêÿíäÿð ìåéäàíäà ãûçìûø àñëàíäû. Î ÿëèñèëàùëû áèð ïÿùëÿâàíäû. 355

Ìåéäàíäà áàüûðûð íåúÿ áèð àñëàí, Çèðåùëè ôèë íåúÿ îõóéóð ìåéäàí. Øàù ùàìàí ôèë èëÿ àñëàíà áÿíçÿð, Ôèëèí äÿ, øèðèí äÿ éîëóíó êÿñÿð. Ùÿð ãûëûíú òóòàíà âóðóíúà íÿðÿ, Áàøûíû ãûëûíúëà ñàëûðäû éåðÿ. ßááàñè ÷ÿòðèòÿê þðòÿðÿê ãàðà, Áóðòàñûí òàñûíû âóðäó äàøëàðà. Öçÿíýè âÿ ãûëûíú ýöúöéëÿ ùÿð àí, Ñàéñûç áàø ãîïàðäû ñàüäàí âÿ ñîëäàí. Íÿ þçö òÿðïÿíèð éåðäÿí, íÿ ÿñýÿð, Âóðóøóð òàëåéè ýöëÿíÿ ãÿäÿð. Áÿëèíàñ ïàðëàéàí öñòöðëàá èëÿ ×àëûøûð õîø òàëå êå÷èðñèí ÿëÿ. Îëóíúà óüóðëó èãáàë àøèêàð, Øàù ãûëûíúû îëäó äöíéàéà à÷àð. Äåäè: “Äóð, òàëåéèí ñÿíÿäèð êþìÿê, Áó ãàíëû ìåéäàíäà ñÿíèíäè äèëÿê!” Íèë êèìè àõäû øàù þç ñîë-ñàüûíà, Áàøëàðû ôûðëàòäû ôèë àéàüûíà. Àüçûíû à÷àðàã îäëó ÿæäàùà, Ðóñëàðà øàù áàñãûí åòäè áèð äàùà. Ïàäøàùà öç âåðäè ñÿàäÿò, çÿôÿð, ßçäèëÿð Ãûíòàëû, öñòöí ýÿëäèëÿð. Áó ñîí øàíëû çÿôÿð ýÿëèíúÿ ÿëÿ, Äöøìÿíè îéíàòäû áèð ùÿìëÿ èëÿ. Ãà÷ìàüà áàøëàäû áàñûëàí éàüû, Äöíéà Èñêÿíäÿðÿ âåðäè øàùëûüû. Ôèëáÿäÿí ÿë àòäû óçóí êÿìÿíäÿ, Ãûíòàëûí áàøûíû êå÷èðäè áÿíäÿ. Ðóñëàðäàí êèí èëÿ òþêäöëÿð ÷îõ ãàí, ×îõ îëäó òóòóëàí, þëÿí, àñûëàí. ×îõ úàí, áàø èòèðÿí ãûðìèçû ðóñëàð Ãûðìûçû ðÿíýèíè èòèðäè íà÷àð. Ðóñëàðäàí, Áóðòàñûí àñëàíëàðûíäàí ßñèð äöøäö éöç ìèí ãûëûíú îéíàäàí. Ãàëàíëàð éåì îëäó àú ãûëûíúëàðà, 356

Ôèòíÿéÿ þëöìäÿí áàøãà éîõ ÷àðà. Ñîéóëìóø, òàëàíìûø àçúà áèð ìèãäàð Ñàëàìàò ãóðòàðûá ýåðè ãà÷äûëàð. Î ãÿäÿð ãÿíèìÿò àëäû Èñêÿíäÿð, Îëìàäû ñàéûíû áèëÿí áèð íÿôÿð. Ùÿäñèç ãûçûë, ýöìöø, õÿç, èíúè, ýþâùÿð, Òþâëÿëÿð äîëóñó úàíëû äÿâÿëÿð. Èñêÿíäÿð äöøìÿíÿ ÷àëûíúà çÿôÿð, Èøëÿðè îëäó øóõ ëþâùÿäÿí äèëáÿð. Åíäè þç àòûíäàí “çÿôÿðäèð” äåéÿ, Áèëäè êè, ãîâóøìóø áöòöí äèëÿéÿ. Öç ñöðòäö òîðïàüà, äåäè: “Åé ðÿùáÿð! Ìÿí ãàðà òîðïàüàì, ñÿíäÿíäèð çÿôÿð!” Äåäè: “Ùàãã âåðìèø áó áþéöê çÿôÿðè”, Éîõñóëà ïàéëàäû õÿçèíÿëÿðè. Äöíéà áîøàëûíúà êèíëè äöøìàíäàí, Äèíúÿëìÿê ôèêðèíÿ äöøäö ùþêìöðàí. ÍÖØÀÁßÍÈÍ ÕÈËÀÑ ÅÄÈËÌßÑÈ Ãàëõ, ñàãè, ñàô ýþâùÿð ñà÷àí úàìûíäàí Ìÿíèì òÿðêèáèìÿ ýþâùÿð ñà÷ áèð àí! Îíóíëà èñëàíñûí ãóðó úàí òàñû, Ýþâùÿðëÿ ñèëèíñèí ýþâùÿðèí ïàñû. Åëÿ êè, Ôåéëÿãóñ îüëó Èñêÿíäÿð Äèíúÿëäè, öçöíÿ ýöëöíúÿ çÿôÿð, Î éåðäÿ àðàäû åéëÿ áèð ìÿêàí, Îòóðàí êÿñëÿðÿ âåðìÿñèí çèéàí. Àüàúû òóáàäàí îëñóí ñåâèìëè, Ñöñÿíäÿí ñÿðò îëñóí îòóíóí äèëè. Àõàí ñàô ÷åøìÿëÿð âåðñèí ñÿñ-ñÿñÿ, È÷èìè ìåé êèìè, ìåé ùàëàë èñÿ. ßòÿéè éàìéàøûë, îõ îðìàíëûüû, Ùÿð éàíäàí áöðöìöø áóäàã áóäàüû. Áó ñóäà, ùàâàäà ïÿðâÿðèø åäÿí 357

Ùÿð àüàú óçóíäó ÿëëè ÿðÿøäÿí. Áåëÿ éåð êå÷èíúÿ ÿëÿ, òàúèäàð Òóòäó áó ìöáàðÿê áóúàãäà ãÿðàð. Ãóðäó Ðóì áöñàòû, øÿí ÿìÿëëÿðëÿ, Øÿíëèéÿ áàøëàäû øóõ ýþçÿëëÿðëÿ. Ìÿúëèñäÿ øàùëàðëà äîëäó äþðä éàíû, Íÿøÿéëÿ ãàéíàäû ìÿúëèñèí úàíû. ßìð åòäè; “Ãÿíèìÿò ñàõëàéàí ÿðëÿð Ãàðÿòèí ñàéûíäàí âåðñèíëÿð õÿáÿð! Ðóñ, Áóðòàñ âÿ áàøãà õàëãäàí àëûíàí Ñèëñèëÿ äàü êèìè õÿçèíÿ, ñàìàí. Êàòèáëÿð ùåñàáà åòñèíëÿð äèããÿò, Þéðÿíñèí íÿ ãÿäÿð âàðäûð ãÿíèìÿò”. Ãÿíèìÿò ÷ÿêÿíëÿð äóðìàäû äàùà, Ãÿäÿðñèç ãÿíèìÿò ÷ÿêäè äÿðýàùà. À÷ûëäû ùÿð áàøû áàüëû õÿçèíÿ, Áàõäûãúà ôÿðÿùäÿí ÷ûðïûíäû ñèíÿ. Éöêëÿðäÿ î ãÿäÿð äàø, ýþâùÿð âàðäû, Ñàéû éîõ, ñàéàíëàð ùåé éàíûëàðäû. Ñàô ìÿäÿí ãûçûëû, úèâÿ ýöìöøö, Ìÿùòàáû èøûãäàí ñàëûð ýþðöøö. Áàòìàíëà çÿáÿðúÿä, õàëâàðëà ýþâùÿð, Ãûçûë ãàëõàí, íÿùÿíý äîíëó çèðåùëÿð. Õöñóñè òîõóíìóø ìèòãàë âÿ êÿòàí, Ñèëñèëÿ äàü êèìè ãàëàíìûø ùÿð éàí. Çÿð èëÿ èøëÿíìèø ãÿäÿðñèç ïàëòàð, Óëäóçòÿê ïàðëàéàí ñàéñûç ãàëõàíëàð. Ãûëûíú òöêëö äÿðè äàü êèìè äóðóð? Ñàéà ýÿëìÿéèðäè çèë ãàðà ñàìóð. Ñàô ãàãóì î ãÿäÿð éöêëÿíìèø, ýþðúÿê, Íÿ ñàéìàã ìöìêöíäöð, íÿ äÿ ñþéëÿìÿê. Àë òöëêö äÿðèñè, ñèíúàáëàð ïàðëàã, Ùÿëÿ íàë ýþðìÿìèø áèð èëõû äàéëàã. Ñàô âàøàã äÿðèäÿí ìÿúëèñ îëóð øÿí, Ýöíäöçÿ õàë äöøìöø ãàðà ýåúÿäÿí. Áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ õÿçèíÿ, ñàìàí, Öðÿê ñûõûëûðäû îíó ñàéìàãäàí. 358

Ïàäèøàù áàõûíúà î äÿðèëÿðÿ, Áèð úÿííÿò áàùàðû ýÿëäè íÿçÿðÿ. Îíëàðû òàíûäû áèð-áèð ùþêìöäàð, Ùÿð ìÿòàù íÿ êèìè èøÿ éàðàéàð. Ýþðäö ïàð÷à-ïàð÷à ñèíúàáëà ñàìóð, Åëÿúÿ óñò-öñòÿ òþêöëìöø äóðóð. ßí áàøäà àñûëìûø áèð êþùíÿ äÿðè, Î ãÿäÿð êþùíÿäèð ýåòìèø òöêëÿðè. Íÿçÿðäÿí êå÷èðäè î äÿðèëÿðè, Áèëìÿäè íÿäèð î àñûëìûø äÿðè. Ñîðäó êè: “Áó êþùíÿ äÿðèëÿð íÿäèð? Íÿ êèìè áÿçÿéÿ áóíëàð ÿë âåðèð?” ×îõ èíúÿ áèð úàâàá âåðäè ðóñ îíà: “Ýþðäöéöí ìÿòàùëàð áîðúëóäóð áóíà! Äÿðèéÿ õîð áàõìà, “êþùíÿäèð” äåéÿ, Äÿéÿðëè ñÿðâÿòäèð áèçèì þëêÿéÿ. Çàùèðäÿ ÷èðêèíñÿ áó êþùíÿ äÿðè, Áèçúÿ ùÿð äÿðèäÿí ÷îõäóð äÿéÿðè. Ùÿð áèð äÿðè éûüàí ÷ûõñà áàçàðà, Áàçàðäà áó òöêñöç äÿðèäèð ïàðà. Ñàáèò äåéèëñÿ äÿ? áó ñèì èëÿ çÿð, ×öíêè äþâðàí îíó òåç-òåç äÿéèøÿð. Áèçèì ñèêêÿìèçäèð áó êþùíÿ äÿðè, Òöê ãÿäÿð ÿêñèëìÿç áóíóí äÿéÿðè”. Áó èøÿ ÷îõ ùåéðÿò åòäè òàúèäàð, Áó ÿìðÿ, áàõ, íåúÿ áîéóí ãîéäóëàð. Âÿçèðÿ ñþéëÿäè: “Ùÿð áèð äþâëÿòèí Ãîëóíó ñèéàñÿò åòìèøäèð ìÿòèí. Áàõ, íÿëÿð éàðàäûð õàëã ñèéàñÿòè, Äÿðèéÿ âåðèð áèð ãûçûë ãèéìÿòè. Áó éåðäÿ ýþðäöéöì áöòöí øåéëÿðäÿí, Éàëíûç ìÿí áó èøÿ äåéÿðÿì ÿùñÿí. Áó õàëãäà îëìàñà áåëÿ áèð ýþâùÿð, Áó éåðäÿ áèð øÿõñÿ êèì áîéóí ÿéÿð? Ùÿð êèì åòìÿìèøñÿ áèð ùöíÿð èçùàð, Éàëíûç áó ùöíÿðëÿ ðóñ øàùëûã ãóðàð”. Âóðóëóíúà áàøà ãÿíèìÿò ýöíö, 359

Éåðèíÿ éåòèðäè ùàããûí øöêðöíö. Òàíðûíûí øöêðöíö åäèíúÿ òàìàì, Ìÿúëèñè áÿçÿäè, ÿëÿ àëäû úàì. Õîø íÿüìÿ, äàäëû ìåé åäèíúÿ ÿñÿð, Î áàùàð áóëóäó éàüäûðäû ýþâùÿð. Îðäóíóí ÷àëûøàí áþéöêëÿðèíÿ Õàëâàðëà äàüûòäû èïÿê, õÿçèíÿ. Ãûçûë ïàéëàìàãäàí äàøäû âàð, äþâëÿò, Ùàìûéà éåíèäÿí ïàéëàäû õÿëÿò. Îðäóäà ãàëìàäû êÿúàâÿ ÷ÿêÿí, Ìÿôðÿøè îëìàñûí õàðàäàí, çÿðäÿí. Èñòÿäè î äèëè áàüëû êèøèíè, Çÿíúèðè à÷ûëìûø ÷þëëö âÿùøèíè. Î äàü, äàø äîëàíàí ÷þëëö éåòèøäè, Øàùûí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿéÿ äöøäö. Ùåéðÿòëÿ ñöçäö øàù áàøäàí-àéàüà, Áàøûíû îéíàòäû î ìÿòèí äàüà. Âåðäè ÷îõ ùÿäèééÿ î úàíàâàðà, Äÿéÿðëè ÷îõ äàø-ãàø, ýöìöø, çÿð, õàðà. Ðÿää åòäè êè, áåëÿ ñÿðâÿò, õÿçèíÿ, Åé øàùèì, íÿ ýÿðÿê áó ÷þë ÿùëèíÿ? Áèð ãîéóí áàøûíû àòäû îäóíòÿê, Ýþñòÿðäè êè, ìÿíÿ áó ãîéóí ýÿðÿê! Ïàäèøàù ÿìð åòäè: Éåìÿëè îëàí, ×þëëÿðäÿ áÿñëÿíìèø êþê ãîéóíëàðäàí Áèð ñöðö âåðäèëÿð, àëäû î êèøè, Ïàäøàùà òÿøÿêêöð åäÿðÿê âÿùøè Î áþéöê ñöðöíö þíöíÿ ñàëäû, Ñåâèíúëÿð è÷èíäÿ åâÿ éîë àëäû. Ãÿëáà÷àí ãóøëàðûí îéíàüû îëàí Áó éåðè áÿéÿíäè áþéöê ùþêìöðàí. Äöíéàäà àëûðäû ÷àëüû, ìåéëÿ êàì, ×ÿðõ îíà áàø ÿéèá âåðèðäè ñàëàì. Øÿðàáäàí î, ñÿðõîø îëäóüó çàìàí Öçö ðÿíý àëûðäû ýöë ðÿíýëè ñóäàí. Ðóñëàðûí øàùûíû ÷àüûðòäû áèð äÿ, Îòóðòäó îíó ÿí ëàéèãëè éåðäÿ. 360

Çÿíúèðè à÷äûðäû î óúà øþâêÿò, Âåðäè ñàô ãûçûëäàí òîõóíìóø õÿëÿò. Öðÿêäÿí áèð áÿíäÿ îëäó ïàäøàùà, Þç êå÷ìèø êèíèíè óíóòäó äàùà. Çèíäàíäàí áóðàõäû áöòöí ÿñèðè, Õÿëÿòëÿ óúàäòäû, à÷äû çÿíúèðè. Ðóñëàðà ÿìð åòäè: “Ýÿëñèí Íöøàáÿ!” Îíñóç ÿë âóðìàäû ýöëýöí øÿðàáÿ. Ïàäøàùûí ÿìðèíÿ òÿëÿñäè ðóñëàð, Ýöíÿøèí éàíûíäà Àé òóòäó ãÿðàð. Ýÿëäèëÿð çöëöìäàí ñîëìóø ýþçÿëëÿð, Áÿéÿíìèø îëäóüó áèð äÿñòÿ äèëáÿð. Íöøàáÿ áÿçÿíäè øóõ ýåéèìëÿðëÿ, Äþíäö èëê áàùàðäà à÷ûëàí ýöëÿ. Èñêÿíäÿð òàëàíäàí ñà÷äû õÿçèíÿ, Òÿçÿäÿí áèð ýÿëèí áÿçÿäè éåíÿ. Êàìûíúà ìåé è÷äè áèð íå÷ÿ ýåúÿ, Áÿõòèéàðëûã ýöíö ñîíà éåòèíúÿ, Âåðäè Äÿâàëûéà ãûçûí ÿëèíè, Íèêàùëà áàüëàäû îíà ýÿëèíè. Áó ìöáàðÿê àéèí éåòèíúÿ áàøà Âåðäè ÷îõ õÿçèíÿ, òóòäó äàø-ãàøà. Øþâêÿòëÿ ýþíäÿðäè éåíÿ Áÿðäÿéÿ, Î ýþçÿë þëêÿíè óúàëòñûí äåéÿ. Þëêÿíè òÿìèðÿ ñÿðâÿò, ìàë âåðäè, Éîë õÿðúè áèð éàíà, ÷îõ úÿëàë âåðäè. Åëÿ êè, èøëÿðÿ âåðäè èíòèçàì, Åòäè èýèäëÿðÿ áþéöê åùòèðàì. Âåðäè ðóñ øàùûíà éåíèäÿí òóü, òàú, Àíúàã ÿìð åéëÿäè: ýþíäÿðñèí õÿðàú. Þç äîüìà éóðäóíà äþíöíúÿ ðóñëàð, Ãûíòàë þç òàõòûíäà îëäó áÿõòèéàð. Áèð äàùà ÷ûõìàäû îíóí ÿìðèíäÿí, Ùÿð çàìàí éàä åòäè øÿðàá è÷ÿðêÿí. Î éàøûë ÷ÿìÿíäÿ ùÿð ýöí òàúèäàð, Ýàù øÿíëèê ãóðóð, ýàù åäèðäè øèêàð. Óúà ñÿðâ àëòûíäà ÷àëüû ñÿñèéëÿ, 361

Ãÿäÿù ãàëäûðûðäû íåé íàëÿñèëÿ. Êþíëö øàä îëäóãúà ÷îõ øÿíëÿíèðäè, Î úîøüóí öðÿéè ôÿðÿùëÿíèðäè. Ïàäøàùëûã, øÿí òàëå, þìöð, ãþí÷ÿ ýöë, Íå÷èí øàä îëìàñûí áåëÿ áèð êþíöë?! ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ×ÈÍËÈ ÊßÍÈÇËß ØßÍËÈÊ ÅÒÌßÑÈ Ñàãè, îä õÿéàëëû øÿðàá èëÿ äóð, Êÿùðÿáà ðÿíýëè áó ñàõñûíû äîëäóð! Áó ãàðà òîðïàãäàí ñöçöëÿí ýþâùÿð, Øÿíëÿòñèí ãÿëáèìè, ãàëìàñûí êÿäÿð! Ýöíäöçäÿí äàùà øóõ, ïàðëàã áèð ýåúÿ! Ýöíÿøäÿí àéäûíäû, èøûã âÿ èíúÿ! Áó éàøûë ýöíáÿäèí øÿíëèêëÿðèíäÿí Øÿí, çöìðöä êþðïÿëÿð äîüóðóð ÷ÿìÿí. ßñðàðëû óëäóçëàð äþíìöø ÷ûðàüà, Àü ýöìöøäÿí ðÿãÿì éàçìûø òîðïàüà. Áó ãîðõóíú ùÿðôëÿðè áèëÿí, îõóéàí, Òóòàðìû áó ñîíñóç êþùöëäÿ ìÿêàí? Äóíéàäà ÷àëûøìàã áîø øåéäèð, àíúàã Ðóçèíè ñÿé èëÿ îëìàç àðòûðìàã. Êÿäÿðÿ äÿéìÿç áó äöíéà, øÿí êå÷èí! Êèì äåéÿð áó ñàðàé òèêèëäè ãÿì÷èí? Øÿíëèê÷èí éàðàíìûø äöíéà, áóíó áèë! Î çèëëÿò, ôÿëàêÿò îúàüû äåéèë! Áó çÿùìÿòëè éåðäÿ ÷îõ òóòìà ãÿðàð, Áó äèáñèç ãóéóäàí éöêöíö ÷ûõàð. Âåð øÿíëèê ìåéèíè, úàí ãóðáàí îíà! È÷ÿê, ùÿì äÿ âåðÿê áàøãàëàðûíà. Ýöí êå÷äè, ñàáàù äà ýÿëìÿìèø ÿëÿ, Éàëíûç áó ýåúÿíè øÿí êå÷èð ùÿëÿ. Áó ýåúÿ êåéô èëÿ þìöð ñöðÿðèê, Ñàáàùûí èøèíè ñàáàù ýþðÿðèê. 362

Ùÿëÿ ãÿì ÷ÿêèëìÿç õÿçÿë ýÿëìÿìèø, Ìÿçàðà ýèðèëìÿç ÿúÿë ýÿëìÿìèø. Éàëíûç øÿíëèê ýÿðÿê, íóø åäÿðêÿí ìåé, Øÿðàá ìÿúëèñèíäÿ éîõ áàøãà áèð øåé! Þçöíö çèëëÿòäÿ òóòìàã âÿ ýÿðÿê! Èë áîéó ãÿì, êÿäÿð óäìàã âÿ ýÿðÿê? Ýèðìÿ áó äöíéàíûí êÿú ãàïûñûíäàí, Ùå÷ëèêäÿí áèð ôàéäà ýþðÿðìè èíñàí? Ôèë àéàã àëòûíà áèçè àëìàäàí Äóð êþ÷ÿê áó éóðääàí, éåðèéèð êàðâàí! Ýÿë éåéÿê âàð-éîõó þçýÿ éåìÿäÿí! Çþâã àëàã áàøãàñû ãàðÿò åòìÿäÿí. Åëÿ áèð ãàçàíúëû ìàéà àë ÿëÿ, Êþ÷öðêÿí êå÷ìèøëÿð àëìûø þçöéëÿ. Ãîðõ ñÿí áó áàú àëàí, éîë âóðàíëàðäàí, Éîëäà âàð-éîõóíó åäÿðëÿð òàëàí. Éîõñóëà âåð íÿéèí âàðñà, ÷îõ, éà àç, Éîõñóë äàõìàñûíû êèìñÿ àðàìàç. Ýþðìöðñÿí, áàú âåðÿí áó äþâëÿòëèëÿð Éîõñóë äÿùëèçèíäÿí ãàïàðàã âåðÿð. Åøã îëñóí ÿí äîüðó äöøöíÿí ìÿðäÿ, Âàðûíà éåð âåðäè õÿðàáÿëÿðäÿ! Áèð ýöíëöê òàðèõè âàðäûð áó ÷ÿðõèí, Éöç èëëèê õÿçíÿíè ýèçëÿòìÿê íå÷èí? Ýÿë, îòóð öç-öçÿ, åäÿê øàäëûã áèç, Åäÿê áèð ýåúÿëèê Êåéãóáàäëûã áèç! Ýÿë, îòóð, þìöðäÿí áó ýöí êàì àëàã, Äöíÿíè, ñàáàùû õàòûðëàìàéàã! ×ÿêèíÿê ôàéäàñû îëìàéàí øåéäÿí, Áó èøäÿí ùå÷ ìÿìíóí äåéèë äöøöíúÿí. ßëèíäÿ íÿ ãÿäÿð âàð èñÿ èìêàí, ×àëûø êè, øÿí êå÷ñèí ùÿð íÿôÿñ, ùÿð àí. Ãÿëáèìèç ùÿð çàìàí øÿí îëìàëûäûð, Êèí, òàìàù áÿäÿíÿ àòÿø íàëûäûð. Þìðÿ ñÿðìàéÿäèð àëäûüûí íÿôÿñ, Êÿäÿðÿ òàïøûðìàã ÿáÿñäèð, ÿáÿñ! Øÿíëèêëÿ ñÿñëÿíñèí ÷ûõàí íÿôÿñëÿð! 363

Øÿí íÿôÿñ àëìàñàí, ñÿðìàéÿí ýåäÿð. Âàðû âåð, êþíëöíó øÿíëÿíäèð àíúàã, Óúóçäóð áèð ùå÷ÿ áèð êþíöë àëìàã. Ñÿðâÿò÷èí êàð îëìà, äþíìÿ ñÿðò äàøà! Ñÿðâÿòèí îëìàñûí, àíúàã ñÿí éàøà! Áÿðê òóòìà äöíéàíû, åòñÿí áèð íÿçÿð, Áÿðê òóòìàã þëöìÿ ÷ÿòèíëèê âåðÿð. Áó äöíéà ìàëûíà óéìà ÷îõ, çèíùàð, Ùÿð ñàäÿ êå÷èíÿí àñóäÿ éàøàð. Ñåâèìëè áèð ñààò, óüóðëó ýåúÿ, Îíäà øÿí êå÷èðìÿê îëóð êþíöëúÿ. Èñêÿíäÿð äþâðöíöí éàãóòëàðûíäàí Áåëÿ íÿãë åëÿéèð òàðèõè éàçàí: Òàúèäàð î ýåúÿ ãÿëáèíäÿ ôÿðÿù, Ýöë äîäàã åøãèíÿ äîëäóðäó ãÿäÿù. Î úàìû ãàëäûðäû ýöë äîäàüûíà, Úàì äà áèð ãóë êèìè áàø ÿéäè îíà. Îòóðìóø áèð úàâàí ñÿðâ àüàúûòÿê, Ýàù ëàëÿ òþêöð, ýàù ÿðüÿâàí ÷è÷ÿê. Ìöøêöí ýöë öñòöíÿ éàçûëìûø áèð õÿòò, Ýöëÿ ýöë ñóéóéëà ÷ÿðõ âåðìèø çèíÿò. Ùÿì äöøìÿí ôÿòùèíäÿí êþíöë ÷îõ øÿíäè, Ùÿì äÿ äîñòëàðûéëà åâè ýöëøÿíäè. ×àüûðòäû ýöë öçëö î äèëàðàìû, Î ìÿëÿê ñèìàëû íàçèê ÿíäàìû. Áèð ñàç, áèð îõóéóá ÷àëàíäû ùÿìäÿì, ×àäûðäà ãàëìàäû äàùà íàìÿùðÿì. Ìèí áèð èñòÿê èëÿ èñòÿíìèø äèëÿê, Áàøûíà, öçöíÿ âóðìóø éöç áÿçÿê. Àë íàð äàíÿñèíäÿí äîäàüû äèëáÿð, Äèëè àë íàáàòäàí äàùà øèðèí, òÿð. Ýþçëÿðè ýöë, àüçû î ãÿäÿð äàðäû, Áèðè ñàç, î áèðè êþíöë ÷àëàðäû. Àðàã÷ûí àëòûíäàí î ìöøêöí òåëëÿð Êÿìÿíääèð, àñûëìûø ÿòÿéÿ ãÿäÿð. Ìÿúëèñÿ éàðàøûã âåðÿí, îõóéàí, 364

Øàùûí ÿëèíäÿäèð ÷àëàí ùÿð çàìàí. Èñêÿíäÿð ÿìðèéëÿ àëäû ñàçûíû, Ýþâùÿð õÿçíÿñèíèí à÷äû àüçûíû: “Áó ýåúÿ äöíéàìûç éåíèäèð, øÿíäèð, Ùÿð øÿíëèê Èñêÿíäÿð äþâëÿòèíäÿíäèð. Õîø îëóð ýöë, ÷è÷ÿê ÷àüû ðóçèýàð, Ùÿð òÿðÿô ýöëöìñÿð ýöëÿðêÿí áàùàð. Ãàëõäûãúà àë Ýöíÿø îä êèìè éàíûð, Èøûãëû äöíéàäàí íóð äàëüàëàíûð. Òîõóéóð, ÿñÿðêÿí ñÿùÿð êöëÿéè, Éåð ðóìè, ýþé èñÿ Øöøòÿð èïÿéè. Àë ãûçûë ýöëëÿðëÿ øÿíëÿíèíúÿ áàü, Éàíàð ùÿð ãþí÷ÿäÿí áàüäà éöç ÷ûðàã. Øàù ãîéìóø äöíéàéà çÿôÿðëÿ òÿìÿë, Ýöçýö ïàñ àëòûíäà ýþðöíìÿç ýþçÿë. Êåéõîñðîâ ÿëäÿ úàì òóòäóüó çàìàí Òàõòûíûç ãàëìàñûí áîø áåëÿ úàìäàí! Èñêÿíäÿð Úÿìøèääÿí îëìóøñà éöêñÿê, Ýöë öçöì ýóíÿøÿ öñòöíäöð ýåð÷ÿê. Øàù ãûçûë ÷ÿêìÿëè Ôèðèäóíñà, ìÿí “Ýàâÿ áàéðàüûéàì”, îíó ôÿòù åäÿí. Òàúëû Êåéãóáàäñà óúà Èñêÿíäÿð, Ìÿíèì òàúûì èñÿ ìöøêöäöð, ÿíáÿð! Ôèðóçÿ òàúëûñàí, Êåéêàâóñ èñÿí, Ìÿíäÿí òàõò òÿëÿá åò ôèë ñöìöéöíäÿí. Øàù Ñöëåéìàí êèìè äèâ ñàëñà áÿíäÿ, ×îõ Ìÿúíóí ÷þëëÿðÿ ñàëìûøàì ìÿí äÿ. Èñêÿíäÿð êè, áöòöí äöíéàíû òóòäó, Êþíëöìñÿ î äöíéà òóòàíû òóòäó. Øàùûí äöíéà òóòàí óúà êÿìÿíäè Àé, Ýöíÿø áîéíóíà ñàëûðñà áÿíäè, Çöëôöìäÿí áèð êÿìÿíä åøÿðÿì îíà, Ãîðõìàäàí àòàðàì øàùûí áîéíóíà, Ïàäøàùûí àéòóòàí áèð êÿìÿíäè âàð, Ìÿíèì äÿ êÿìÿíäèì øàùëàðû òóòàð. Êÿñêèí îõ àòûðñà óúà ùþêìöäàð, Ìÿíäÿ äÿ îõ àòàí ìèí íàç, ãÿìçÿ âàð. 365

Ãûëûíúëà ýöëýöí ãàí òþêöðñÿ ñàëàð, Ìÿíèì ýöë öçöìäÿí àë ãàí äàìúûëàð, Ãûëûíú îéíàòìàüà øàù âåðñÿ ãÿðàð, Ìÿíèì äÿ ãûëûíúäàí êÿñêèí äèëèì âàð. Øàù òîïïóç ãàëäûðñà ãóëàã óúóíà, Èêè çöëôöì äÿ áèð òîïïóçäóð ìàíà. Àòûíäàí òÿê áèð òóü àñìûø ùþêìöðàí, Ìÿí îí òóü àñìûøàì àü áóõàüûìäàí. Øàùäà áèð ãóòó âàð, è÷è ëÿëäèð, Ìÿíèì äÿ ãóòóìäà âàð ëÿë èëÿ äöðð. Èñêÿíäÿð éàãóòó ìÿäÿíäèð, àíúàã Àë, úàíëû éàãóòäóð ìÿíäÿêè äîäàã. ßôëàêÿ ìöíÿúúèì îëìóø Èñêÿíäÿð, Ìÿíèì êåøèéèìè óëäóçëàð ÷ÿêÿð. Î, áàøû öñòöíäÿ óúàëòìûø ñàíúàã, Ãàïûìäà éöêñÿëìèø éöç åëÿ áàéðàã. Àëÿìÿ øàù èñÿ î, ñÿðâÿðëèêëÿ, Ýþçÿëëÿð øàùûéàì úàíïÿðâÿðëèêëÿ. Öçöìäÿí þðòöìö àòäûüûì çàìàí Éàëíûç áèð òåëèìÿ äÿéìÿç áó úàùàí. Àé öçäÿ éåð âåðñÿì ìöøêöí òåëëÿðÿ, Àéû áèð òåëèìëÿ ÷ÿêÿðÿì éåðÿ. Áó ÿãèã äîäàãäàí øÿêÿð òþêÿðêÿí, Ðÿùèã ìåé ÷ÿêÿðÿì èíúÿ ïöñòÿäÿí. Ðÿùèãèì ñóéó äà ðÿãñÿ ýÿòèðÿð, ßãèãèì éóõóéà áèð íÿøÿ âåðÿð. Ýþéäÿí òóü èñòÿñÿí, áóõàüûìäàí àë! Øÿêÿðäÿí äóç óìñàí, äîäàüûìäàí àë! Äîäàüûì øÿêÿðäèð, ýöëöøö øÿêÿð, Áó ýöëýöí éàãóòóí þïöøö øÿêÿð. Þïöøöí ãàïûñû áóíóíëà áåëÿ, Áàüëàíìûø Ñÿìÿðãÿíä ÷óáóãëàðèéëÿ253. Òóòàã êè, êèìèéà äàøû çÿð åäèð, Íÿôÿñèì òîðïàüû ìöøê, ÿíáÿð åäèð. Ñöùåéë åäÿí êèìè ýþíëÿðÿ ÿñÿð, Íÿôÿñèì íÿñèìÿ î ÿòðè âåðÿð. Áèð ýþçëÿ åäÿðÿì êþíöëëÿðè ãàí, 366

Î áèðè ýþçöìëÿ àëàðàì éöç úàí. Áó éàíäàí îâëàðàì ýÿëñÿì öç-öçÿ, Î éàíäàí àòàðàì äàøãûí äÿíèçÿ. Ãÿìçÿìëÿ àëäàäûá ñàëàðàì äÿðäÿ, Òàéûì éîõ, ìàùèðÿì áåëÿ èøëÿðäÿ. Öçöìö ðàùèáëÿð ýþðñÿ, íóð äåéÿ, Äèíäàð ùèðáöä êèìè äöøÿð ñÿúäÿéÿ. Çàùèäèí öðÿéè ãàðà äàø èñÿ, Ñàçûìûí ñÿñèéëÿ ýÿòèððÿì ðÿãñÿ. Áó ýöìöø ÿíäàìëà ýöìöø ñà÷àðàã Õÿçèíÿ ãûôëûíû à÷ìàðàì àíúàã. Áàõ÷àìûí ãàïûñû äåéèë àøèêàð, Àíúàã áàüáàí áèëèð ùàðäàäûð à÷àð. Òÿð-òÿçÿ éåòèøìèø õóðìàëàðûì âàð, Òÿê ãóðó òèêàíû ýþðÿð áàøãàëàð. Åëÿ áèð ýöëàáàì, êÿäÿð âåðÿðÿì, Ìÿíäÿí äóç óìàíà úèéÿð âåðÿðÿì. Ýåúÿ òöðê öçöìö ýþðìöøìö, íÿäèð? Õàëûìòÿê ìÿíÿ áèð ùèíäëè áÿíäÿäèð. Éåíè Àé áèð ùèëàë êèìè äîüàðàã, Âöñàëûì ôèêðè éëÿ áîøàëòìûø îòàã. Òåëëÿðèì áàøëàñà ðÿãñÿ, éîõ ÷àðà, Êÿêëèéèí àéàüû äöøÿúÿê òîðà. Öçöì çöëô àëòûíäàí îëñà àøèêàð, ×ÿìÿíäÿ ýöëëÿðèí àüçû ñóëàíàð. Áèð÷ÿéèì ãûâðûëñà áó ÷ÿìÿí áîéó, Êÿìÿíäÿ ñàëàðàì î ïàðëàã ñóéó. Ëÿòèô áÿäÿíèìè åòñÿì àøèêàð, Àü áàäàì è÷èíèí áóäëàðû ñûíàð. Àü ýöìöø áèëÿéèì ýþðöíÿí çàìàí Éàñÿìÿí òÿð òþêÿð óòàíäûüûíäàí. Äîäàüûì øÿêÿðÿ äàäûìëûã âåðÿð, Ãóëàãäà ùàëãàëû áèð ãóëäóð ýþâùÿð! Àüçûì êè, ÷ÿêèøäè Ìöøòÿðè èëÿ, Öçöéö ãàçàíàí êå÷èðäè ÿëÿ. Ìÿíèìëÿ áèð úûíàã ÷ÿêñÿ ýöë, ÷è÷ÿê. “Àïàðäûì” ñþçöíö óíóòñóí ýÿðÿê254. 367

Ýþçöìäÿí Áàáèëÿ áèð ÿôñóí ÷àòäû, Îíäàí, áàõ, íÿ ãÿäÿð úàäó éàðàòäû! ×èíÿ áèðúÿ òåëèì ýåòäè ÿðìÿüàí, Ìöøê îëäó àùóíóí ýþáÿéèíäÿ ãàí. Çöëôö ãóëàüûìäà åäÿðñÿì ÷ÿíáÿð, Öñò-öñòÿ òþêöëöð áàéüûí êþíöëëÿð. Áó ñÿðõîø ýþçëÿðèí íàç, ãÿìçÿñèëÿ Éöç ÿëäÿí ýåòìèøè ýÿòèððÿì ÿëÿ. ×îõ ãà÷ãûí êþíöëëÿð îâëàäûì ùÿð àí, Îíëàðà ãóéóäóð, áàõ, áó çÿíÿõäàí. Àøèãÿ áèð òåëëÿ âåðÿðÿì òóü-òàú, ßòðèìëÿ Õÿëëöõäÿí àëàðàì õÿðàú. Ìþùðöìö âóðàðàì ×èí õàãàíûíà, Áåø íþâáÿò ñàëàðàì Ðóìó òàëàíà. Áó ìöøêöí õàëûìëà ÷èíëè áàüðûéàì, Ôàëúà Ðóì ãÿëáèíèí øÿí ÷ûðàüûéàì255. Éóõóëó ÷àüûìäà âåðÿðÿì ìÿçÿ, Ãàíûíû òþêÿðÿì åäÿðêÿí ãÿìçÿ. Äîäàüûì ðÿíý âåðèð ùÿð ýöëýöí ëÿëÿ, Öçöìöí õÿéàëû îéíàð ýöíÿøëÿ. Ìóü ìÿíÿ “ñÿíÿìäèð” äåéÿ éàëìàíûð, Úÿííÿòèí áèð ñÿíÿìõàíÿñè ñàíûð. Ìÿíèì íàð äþøëÿðèì ýþðöíÿí çàìàí Íàðëàðûí öðÿéè ñîéóäó áàüäàí. Äþøëÿðèì äèêÿëìèø òÿçÿ íàðûíúòÿê, Ùàíñû áèð áÿõòèéàð îíó äÿðÿúÿê? Óüóðëó àüàúàì, èêè íàðûì âàð, Áèð ýöëÿì, ïÿðäÿäÿ ýþçÿë áàðûì âàð. Òóôàíëà ãîïñà äà äöíéà òÿìÿëäÿí, Áÿõòèéàð øàù îëñóí, áèð ìåé, áèð äÿ ìÿí! Áèð äàñòàí èøëÿòìÿê èñòÿðÿì îíà, Àëìàã þç ñàçûìòÿê þç ãóúàüûìà. Áèð þïöø âóðóì ýàù ìÿñò ýþçëÿðèíÿ, Ýàù ãàðà çöëôöìö âåðèì ÿëèíÿ. Áó øÿðòëÿ úàíûìäà åéëÿñèí ìÿêàí, Áàøûìû ÷ÿêìÿéèì àéàãëàðûíäàí. Î ýöíÿø åøãèíäÿí ñÿðõîø îëàðàã, 368

Ìÿùøÿðäÿ éóõóäàí àéûëûì àíúàã. Î ùàíñû ÷åøìÿäèð þìðö óçàäàí? Î ùàíñû êþëýÿäèð ýÿíúëèê îéàäàí? Âÿñëèìäèð øÿí, óçóí áèð ùÿéàò âåðÿí, Ìÿí ýÿíúëèê âåðÿðÿì ãÿìçÿ åäÿðêÿí. Èñêÿíäÿð äèðèëèê ñóéó÷öí ýåäèð, Ìÿí âàðêÿí çöëìÿòÿ î íå÷öí ýåäèð? Àõòàðìàã èñòÿñÿí çöëìÿò éîëóíó, Ãàðà çóëôöì ñÿíÿ ýþñòÿðèð îíó. Éàãóò ðÿíýëè ñóäàí èñòÿñÿí è÷ìÿê, Äèðèëèê ñóéóíó ÿëÿ êå÷èðìÿê. Ïàðëàã áèð éàãóòäóð áó ýöë äîäàãëàð, Ùÿéàò ñóéó êèìè éöç ÷åøìÿñè âàð. Øàùûì, ðàì îë ìÿíÿ, ÷îõ ñÿðêÿø îëìà! Áó ùÿéàò ñóéóíà, ýÿë, àòÿø îëìà! Ïÿðèéÿì, èïÿêëÿð è÷èíäÿ ýèçëèí, Ãàïûíû áàüëàìà, ñåâèðñÿ ãÿëáèí! Öçöíÿ à÷ûãäûð ãàïûì ùÿð çàìàí! Ìÿíè ñûíäûðñàí äà, ñûíìàñûí ïåéìàí! Öðÿêäÿí äàø àñìàã áèòìÿçìè äàùà? Ýþçÿëÿ õîð áàõìàã éåòìÿçìè äàùà? Îëìà äàø öðÿêëè, ñåâèðÿì ñÿíè! Êþëÿí áèë, ýþçÿë áèë, ãóëóí áèë ìÿíè! Ìÿí ôÿëÿê îëìàãëà ñÿíèí éàðûíàì, ×èíäÿíÿì, ñÿíèí ìÿí, áèë, ãÿìõàðûíàì. Äåéèëÿì êþëýÿäÿ éåòèøÿí áèð ýöë, Ýöíÿøè êþëýÿäÿ ñàõëàìàã ìöøêöë! Ìÿí êèìè ìåéâÿíè ãàïàòìà åâÿ, Äàä âåðìÿç êþëýÿäÿ éåòèøÿí ìåéâÿ. Ìÿíÿì ÿí ÿòèðëè, ñåâèìëè ðåéùàí, Ðåéùàí îëìàëûäûð åâäÿ ùÿð çàìàí. Áóðàõ áó êÿêëèéè îâëàñûí òÿðëàí! Ýÿë, ÷ÿêèí îâ ýöäÿí áó ãàðòàëëàðäàí! Àüàúûí õóðìàñû éåòèøìèø èêÿí Áàøãàñû éåéÿúÿê îíó, äÿðìÿñÿí. Ìÿí êèìè êèì ñÿíèí äÿðäèíè ÷ÿêÿð? Äÿðäèíè ÷ÿêÿðÿê ñÿïÿðÿì øÿêÿð. 369

Öðÿêëÿð ãàí îëäó ãàí è÷ìÿéèìäÿí, Áîéíóìäà íÿ ãÿäÿð ãàí ãàëìûø, áèëñÿí? ×îõ øÿêÿð äîäàüà îõóäóì ìåéäàí, Äîäàüûì øèðèíäèð øÿêÿðáóðàäàí. Ùÿì ñÿñèì, ùÿì þçöì ÿçÿëäÿí ýþçÿë, Î ýþçÿë, áó ýþçÿë, ýþçÿëäÿí ýþçÿë. Ñàãèñè ìÿí îëñàì, ìåé îëìàç ùàðàì, Úàíûì èøðÿò ñà÷àð áèð ìöòðöá îëñàì. ×àëüûìëà ùÿð êÿñè ñÿðõîø åäÿðÿì, Ñîíðà ùÿð ñÿðõîøó þëäöðÿð ãÿìçÿì. Óçàãäàí åäÿðÿì øóõ äèëáÿðëèêëÿð, Ãóúàãäà åäÿðÿì úàíïÿðâÿðëèêëÿð. Ãàðøûìäàí ýþçëÿðÿ ñåâèíú ñàëàíàì, Ãóúàüà ÷ÿêäèêúÿ êþíöë ÷àëàíàì. Ìÿí îëàì, ñàç îëà, áèð äÿ êþùíÿ ìåé, Àøèãèí òàãÿòè ãàëûðìû? Ùåé, ùåé!.. Ñÿí êèìè øÿùðèéàð îëñà ìÿíÿ éàð, Áó êþíöë øÿíëèêäÿí áàøãà íÿ àðàð? Äþâðàíäàí êèì àëìûø ìÿíèì êèìè êàì? “Äöíéàäà òàïûëìàç” îëìóø ìÿíÿ íàì!”. Åëÿ êè, ñàçûíà âóðäó ñîí ìèçðàá, Òÿñíèôè áèòèðäè äîäàüû ÿííàá. Øàùûí ìÿùÿááÿòè î ñþçäÿí úîøäó, Ñàíêè òÿðëàí ôÿðÿ öñòöíÿ ãîøäó. Î áàùàð òóðàúû íàç èëÿ, øÿí-øÿí, Òóðóíúòÿê ñîéóëäó ãûçûë áåøèêäÿí. Êþíöë ýåòäè ÿëäÿí, ñÿðàïÿðäÿ áîø, Ñåâèìëè ìÿøóãÿ ñåâäàäàí ñÿðõîø, Õÿëâÿò áèð ýåúÿäÿ åëÿ áèð ìÿëÿê, Ìöìêöíìöäöð îíà êþíöë âåðìÿìÿê?! Ýÿíú, ýþçÿë ìàðàëû éûõäû íÿð àñëàí, Ãàðÿò ìÿúëèñèíäÿ áàøëàäû òàëàí. Ñûüûíäû î ëà÷ûí ñîíà îâóíà, Ýöíÿøñÿ ýåòäè àé ãîíàãëûüûíà. Øÿêÿðòÿê ÿìèðäè ùåé äîäàüûíû, Ñîðóðäó øÿêÿðëè íåé äîäàüûíû. 370

Áàüðûíà áàñäû î ýöë êþêöñëöíö, Õÿçèíÿ àüçûíäàí à÷äû ìþùðöíö. Áàêèðÿ øÿðàáû ëàëÿçàð ýþðäö, Ãàïàëû áàü÷àäà àëìà, íàð ýþðäö. ßãèã ìþùð öñòöíö áàñìàìûøäû ïàñ, Ñàô öçöê ãàøûíû äåøìÿìèø àëìàñ256. Áèð ãþí÷ÿ ýöëäöð, éîõ öñòöíäÿ òèêàí, Ýþðìÿìèø áàüáàíäàí áàøãà áèð èíñàí. Î ãûçüûí àòÿøèí àðòûãëûüûíäàí Äàìàðäàí ôûøãûðìàã èñòÿéèðäè ãàí. Øÿêÿðëè äèë èëÿ ñþùáÿò à÷äûëàð, Éàü, áàëà äþíÿðÿê ãóúàãëàøäûëàð. Ñàðûëäû èêè ñÿðâ, èêè ýöëïåéêÿð, Ãàòäûëàð áàäàìà, éàüà ãÿíä, øÿêÿð, ßéèëäè “ÿëèô-ëàì” êèìè úèôò àéàã, Èêè ùÿðô êèìè áèð úèíñäÿí îëàðàã. Åëÿ êè, àëìàç î ýþâùÿðè äÿëäè, Ùÿì àëìàç éàòäû, ùÿì ýþâùÿð äèíúÿëäè. Ùÿéàò ÷åøìÿñèíäÿ ìÿñóä Èñêÿíäÿð Øÿíëèêëÿ êå÷èðäè áÿõòèéàð ýöíëÿð. Èøðÿòëÿ êå÷èðäè áèð íå÷ÿ ýåúÿ. ×ûõìàäû î éåðäÿí, äàëäû ñåâèíúÿ. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÄÈÐÈËÈÊ ÑÓÉÓ ÀÕÒÀÐÌÀÑÛ Ñàãè, ýÿë, ãÿäÿùè äîëäóð ìåé èëÿ, Àë ÿëÿ íÿüìÿéëÿ, ÷àëüû, íåé èëÿ! Áèð ìåé êè, è÷ÿíëÿð ôèêðèíúÿ, äåìÿê, Õÿñòÿéÿ øÿôàäûð, äÿðäëèéÿ êþìÿê. Óúàëûðêÿí ñÿùÿð õîðóçóí ñÿñè, Ãàðîâóë çÿíýèíèí ñóñäó íàëÿñè. Òÿáèë÷è òÿáëèíèí ñÿñè óúàëäû, Ãóøëàðûí íÿüìÿñè ÿòðàôû àëäû. 371

Èáàäÿò åäÿíëÿð ãàëõäû éóõóäàí, Ïÿðÿñòèø åòìÿéÿ äöçöëäö ùÿð éàí. Î ñÿùÿð éóõóäàí ãàëõäû òàúèäàð, Èáàäÿò åòìÿéÿ âåðÿðÿê ãÿðàð, Îíà øÿôãÿò åäÿí ùàããû åòäè éàä, Åòäè áó ùèêìÿòëÿ äöíéàíû àáàä. Íÿùàéÿò âåðèíúÿ èáàäÿòèíÿ, Øÿðàá ìÿúëèñèíè áÿçÿäè éåíÿ. Ìåé èëÿ, ÷àëüûéëà ýàù îëóðäó øàä, Âÿôàëû äîñòëàðû ýàù åäèðäè éàä. Ýöëàáäàí ñàô îëàí ýöë ðÿíýëè øÿðàá Ùÿð áàøäàí äÿðä àëûð, ùÿð áåéèíäÿí òàá. Îíóíëà áèð ìÿúëèñ ãóðäó øÿíäÿí øÿí, Óçàãäû äöøìÿíäÿí, ãàíëû äþéöøäÿí. Åëÿ êè à÷ûëäû, óçàíäû ñþùáÿò, Äàíûøäû ùÿðÿ áèð ýþçÿë ðÿâàéÿò. Áèðè ñþùáÿò à÷äû Õîðàñàí, Ãóðäàí, Îðäàêû ãûçûëäàí, ãöââÿòäÿí, çîðäàí, Áèðèñè äàíûøäû Ðåé, Èñôàùàíäàí, Ôèðèäóí äþâëÿòè ÷ûõàí ìÿêàíäàí. ×èíäÿí, Õàðÿçìäÿí ñþç à÷äû áèðè: “Âàð ýþçÿë èïÿéè, ìöøêö, ÿíáÿðè”. Áèðèñè ñþéëÿäè: “Ýþçÿëäèð Ãåéñóð, Áó éåðäÿí ÷ûõàð ùÿð ñÿíäÿë âÿ êàôóð”. “Ùèíäèñòàí ýþçÿëäèð, — äåäè, — áèð íÿôÿð, Îäóíó óä îëóð, ïàë÷ûüû ÿíáÿð”. Ìÿúëèñäÿ âàð èäè áèð íÿôÿð ãîúà, Äàíûøìàã íþâáÿòè îíà ÷àòûíúà, Ìàðàãëà áàøëàäû ãîúà ñþçöíö, Áàø ÿéèá, òîðïàüà ãîéäó öçöíö: “Äöíéàäà çöëìÿòÿ ÷àòìàç áèð äèéàð, Î ýþçÿë òîðïàãäà ùÿéàò ñóéó âàð. Þìðöíö àðòûðìàç õÿçèíÿ, úÿëàë, Òîðïàãäà ÷îõ éàòûð õÿçèíÿ, õàì ìàë. Éàøàìàã èñòÿñÿí äöíéà óçóíó, Ýåò, êå÷èð ÿëèíÿ ùÿéàò ñóéóíó!” Áó ñþçäÿí óòàíäû ìÿúëèñ, ãàëäû ìàò, 372

Ãàðàíëûã áèð éåðäÿ îëóðìó ùÿéàò? Øàù äåäè: “Éîõñà âàð áàøãà áèð ùèêìÿò? Ùÿéàò ÷åøìÿñèíäÿ îëàí áó çöëìÿò. Éàçûëìûø ùÿðôëÿð ãàðàñûäûð áó, Ìÿíÿâè ùÿéàòà úàí âåðèð ñóéó. Êèì ýþðìöø éîõñà áó ùÿéàò ñóéóíó, Çöëìÿòäÿ þëöìäÿí ãóðòàðñûí îíó!” Î ãîúà äåäè: “Åé óúà òàúèäàð! Áó ñóäàí óçàãäûð äåäèéèí ÿñðàð. Âàð Øèìàë ãöòáöíäÿ ãàðàíëûã áóúàã, Àü, ýöìöø ÷åøìÿñè ùÿð ñóäàí ïàðëàã. Áó ãàðàíëûã éåðÿ äåéèðëÿð çöëìàò, Î çöëìÿò è÷èíäÿ âàð àáè-ùÿéàò”. Î ñóéó êèì è÷ñÿ îëóð ãÿëáè øÿí, Ãóðòóëóð þëöìäÿí âÿ õÿñòÿëèêäÿí. Ñþçöìäÿ àçàúûã îëñà øöáùÿíèç, Ñîðóøóí ñûíàãëû ãîúàëàðäàí ñèç!” Èñêÿíäÿð áó ñþçÿ ùåéðÿò åòäèêúÿ, Àðàìàã ìàðàüû àðòäû ýåòäèêúÿ. Ñîðäó êè: “Áó çöëìÿò ùàðäà?” Ýþñòÿðÿí Ýþñòÿðäè ïàäøàùà: “Áàõ, áó ñàü ÿëäÿí Ãàðàíëûã þëêÿéÿ ãûñà éîë ýåäèð, Ýÿëäèéèí áó éîëóí îíäà áèðèäèð”. Åøèäèíúÿ áóíó øàù äåäè: “Àíúàã Çöëìÿòäÿ ìöìêöíäöð èøûüû òàïìàã”. Çöëìàòà ÷åâèðäè øàù þç éîëóíó, Ýåäÿðêÿí íÿçÿðÿ àëäû îðäóíó. Ñöðÿòëÿ áèð íå÷ÿ ìÿíçèë àò ñöðäö, ßñýÿðèí áèð ÷îõó õÿñòÿäèð, ýþðäö. Àðäûíúà àõûðäû áèð äöíéà îðäó, Õàñëàð äà éàíûíäà àëàé âóðóðäó. Îðäó áàçàðûíû ýþðÿí áèð èíñàí Ñå÷ìÿçäè ìÿùøÿðèí áàçàðëàðûíäàí. Î éåðäÿ ãóø ñöäö àðàéàí áåëÿ, Îðäó áàçàðûíäà ýÿòèðäè ÿëÿ. Ùÿð ãóðàã áèð éåðÿ ÷àòäû Èñêÿíäÿð, Éàüûøäàí éàøûëà áöðöíäö ÷þëëÿð. 373

Õûçûð èç ñàëìûøäû ñàíêè áó éîëà, Éàèíêè ýåäèðäè øàùëà ãîë-ãîëà. Îðäó ÷îõëóüóíäàí øàù ýåòäè ôèêðÿ, Áåëÿ éîë ýåòìÿêäÿ ñûüûíäû ñÿáðÿ. Î ÷þëäÿ âàðäû áèð áþéöê ìàüàðà, Ïàäøàùûí îðäóñó ÷àòûíúà îðà, Îðäóíóí éàíûíäà íÿ ãÿäÿð éöê âàð, Ìàüàðà éàíûíäà éåðÿ ãîéäóëàð. Î ýåíèø ÷þëëÿðäÿ ñàëäûëàð ìÿñêÿí, Øÿíëèêäÿí âèðàíÿ ÷þëëÿð îëäó øÿí. ×þëáÿéè î éåðÿ àä âåðäè: Áöíüàð, Ýåò-ýåäÿ î øÿùÿð àäëàíäû Áóëüàð. Áó ýöí î þëêÿäÿ ðÿéàñÿò ñöðÿí, Éåðëÿøèá ãàëàíäûð øàù ñÿôÿðèíäÿí. Èñêÿíäÿð ýþðöíúÿ î ñàéñûç îðäó Éîë âÿ èç áèëìÿéèð, áèð òÿäáèð ãóðäó. Îðäóäàí àéðûëäû áèð íå÷ÿ ÿééàð, Èñòèäÿí, ñîéóãäàí, ÷ûõìûø îõ÷óëàð, Öðÿêëè, ñöìöéö áÿðê, äÿëèãàíëû, Ñÿáèðëè, ãöââÿòëè, ýÿíú, ïîëàä úàíëû. ßìð åòäè ãîúàéà âÿ õÿñòÿëÿðÿ: ßñýÿðëÿ ÷ûõìàñûí àüûð ñÿôÿðÿ! Ãîúàëàð, õÿñòÿëÿð áó ãîðõóíú éåðäÿ, Äîëàøûã éîëëàðäà äöøìÿñèí äÿðäÿ. Î éîëà — ãîúàñûç åòäèëÿð ñÿôÿð, Ãîúàëàð îòóðäó, éîë àëäû ýÿíúëÿð. Áèð íÿôÿð î éåðèí àéûãëàðûíäàí Ùöçóðà èñòÿäè óëó ùþêìöðàí. Éîõ èäè îðäóíóí ñàéû, ìèãäàðû, Ùÿð ìÿíçèë áàøûíäà ãîéäó îíëàðû. Øîð, øèðèí ùÿð àçûã ÷àðïñà íÿçÿðÿ, Éöêëÿòäè ãöââÿòëè, ýÿíú äÿâÿëÿðÿ. Ãîøóíëà àò ÷àïäû ãàðàíëûã ñóéà, Áèð íàèá òèêäè î, ãàëàí îðäóéà. Îíëàðà íÿñèùÿò åëÿäè áèð àç: “Áó éåðäÿ ãÿôëÿòëÿ ýþç éóììàã îëìàç!” Àòûíû Øèìàëà äîüðó ÷àïàðàã, 374

Ýöíÿø ýÿðäèøèíäÿí øàù äöøäö óçàã. Ôÿëÿéèí ãöòáöíäÿí äîüóíúà èøûã, Àçàúûã êå÷ìÿäÿí ñþíöðäö àðòûã. Öôöãÿ áàø ãîéäó õÿòòè-öñòöâà, Ãöòá èñÿ êÿíàðäàí êå÷äè îðòàéà. Áèð éåðÿ ÷àòäûëàð ïàðëàã Ýöíÿøäÿí Éàëíûç áèð õÿéàëäû ýþçëÿ ýþðöíÿí. Ñöðäöëÿð êþëýÿëèê äåéèëÿí éåðÿ, Ñàí÷äûëàð áàéðàüû êþëýÿëèêëÿðÿ. Ùàâàäàí èøûüû éåð ãàïìûø àðòûã, Ùÿð éåðÿ ùàêèìäè äÿðèí ãàðàíëûã. Áó éàíäàí ÿòðàôû ãàðàíëûã òóòìóø, Î éàíäàí éîë-èçè áèð äÿíèç óäìóø. Àüëûéëà áó éîëó òóòàðàã ðÿùáÿð, Õÿòòè-öñòöâàéÿ ãàðøû ýåòäèëÿð. Ýåò-ýåäÿ ïÿðýàðäàí îëäóãúà óçàã, Ýöíÿøäÿí, èøûãäàí äöøäöëÿð èðàã. Ýåäÿðêÿí áèð éåðÿ ÷àòäûëàð î ýöí, Ýþçëÿðäÿí àéäûíëûã èòäè áöñáöòöí. Ùÿð éàíäàí éîëëàðû áöðöäö çöëìÿò, Áó äöíéà ãàðàëñà âåðÿðìè ëÿççÿò? Èñêÿíäÿð øàøûðäû, àðàäû òÿäáèð: “Áó éîëäà äîüðó èç ýþñòÿðÿí êèìäèð?” Áèëÿíëÿð ñþéëÿäè êè: “Áó ãàðàíëûã Ïÿðäÿäèð, è÷-öçö ýþðöíìÿç àðòûã. Ìöìêöíäöð èðÿëè ýåòìÿê éîë èëÿ, Äþíÿðêÿí ÷ÿòèíäèð ýÿòèðìÿê ÿëÿ”. ×îõ ÷àðÿ àðàäû ùÿð òÿäáèð âåðÿí, Îëìàäû áóíà áèð òÿäáèð ýþñòÿðÿí. Ýåúÿéäè î éåðäÿ, ãàðàíëûã äèéàð, Ìöøêö óä éåðèíÿ åòäè èõòèéàð257. Êèíèíäÿí îëìóø ýþé äÿëè, çÿíúèðëè, Çÿíúèíèí éåðèíÿ êå÷äè êÿøìèðëè258. Ýåòäèêúÿ éîë îëäó òöêäÿí äÿ èíúÿ, Çöëìÿòäÿí ãóðóëìóø ãàðàíëûã ýåúÿ. Ùÿð êèøè ãàéûòäû þç ìÿíçèëèíÿ, Áó èøÿ áèð òÿäáèð äöøöíäö éåíÿ. 375

Áèð èýèä ýÿíú âàðäû, àüûëúà óëó, Ñàô, èøûã öðÿéè øÿôãÿòëÿ äîëó. Àòàñû ãîúàéäû, äîõñàí éàøû âàð, Áÿäÿí àüðûñûíäàí ñûçëàéûá àüëàð. Î ýöí êè, ïàäèøàù âåðìèøäè ÿìð: “×ûõìàñûí áó éîëà õÿñòÿ èëÿ ïèð!” Ýÿíú îüëó âóðüóíäó õÿñòÿ àòàéà, Íåúÿ êè, áèð õÿñòÿ ýþéíÿð àëìàéà, Ãîúàíû þçöéëÿ àëäû áÿðàáÿð, Íåúÿ êè, áàøãàëàð éàãóòó ýèçëÿð, Àçûã ñàíäûüûíäà ýèçëÿòäè îíó, Îíóíëà äîëàøäû çöëìÿò éîëóíó. Òàëåéèí ãîøóíäàí êöñäöéö ýåúÿ Î ýÿíúè àëäû áèð äÿðèí äöøöíúÿ. Ýåúÿéêÿí ñàíäûüû à÷äû î úàâàí, Åòäè àòàñûíà î ñèððè áÿéàí: “Ïàäèøàù ñÿôÿðäÿí îëäó ïåøèìàí, ×ÿòèíëèê ÷ÿêìÿêäÿí ãûðûëìûø ïåéìàí. Ãÿëáèíÿ áèð ãîðõó ñàëìûø ãàðàíëûã, Áèð òÿäáèð äöøöíÿ áèëìÿéèð àðòûã. Áÿëÿä÷è îëìàäàí ýåäèð èðÿëè, Áèëìÿéèð íÿ ñàéàã äþíÿúÿê ýåðè”. Îüëóíà áàõàðàã äåäè èõòèéàð: “Áó ãàðà ïÿðäÿäÿ ýèçëè áèð ñèðð âàð. Ïàäèøàù ýåòìÿéÿ áàøëàðêÿí îðà, Çöëìÿòäÿí äþíìÿéÿ âàðäûð áèð ÷àðà: Ïàäøàùà ýÿðÿêäèð èëê äÿôÿ äîüàí, Âöúóäó ñàïñàüëàì áîüàç áèð ìàäéàí. Àíàäàí îëóíúà î êþðïÿ äàéëàã, Áàøûíû áèð éåðäÿ êÿññèíëÿð, àíúàã Þðòìÿéèá ãîéñóíëàð éåðäÿ úÿìäÿéè, Àíàñû ýþðöíúÿ, éàíñûí öðÿéè, È÷èíäÿ ãîïñóí áèð ùÿéÿúàí, ùèääÿò, Äóðìàñûí ïàäèøàù, åòñèí ùÿðÿêÿò. Î éîëäàí ýåðèéÿ äþíäöéö çàìàí Îðäóíóí þíöíäÿ ýåäÿúÿê ìàäéàí. ×àïàðàã ñåâèìëè äàéëàüà ñàðû, 376

Î éîëäàí áåëÿúÿ ÷ûõàð äèøàðû. Î éîëäà áÿëÿä÷è îëìàäàí áåëÿ, Äèøàðû ÷ûõàðëàð áó òÿäáèð èëÿ”. Ãîúàíûí ñþçöíÿ î ýÿíú óéàðàã, Êÿëÿôèí áàøûíû òàïäû áó ñàéàã. Ýþéëÿðèí î ìöøêöí èïÿéè ñÿùÿð Îëóíúà óä ðÿíýëè äèáàéÿ áÿíçÿð, Èñêÿíäÿð ìÿúëèñëÿ éåíÿ îòóðäó, Ýåòìÿéÿ ùÿð áèðè áèð òÿäáèð ãóðäó. Î ìÿúëèñ íÿ ãÿäÿð ýþñòÿðäè òÿäáèð, Áó ÿñðàð ùàããûíäà ñþéëÿäè ôèêèð, Õîøóíà ýÿëìÿäè óëó ïàäøàùûí, Òÿäáèðëÿð êèìñÿéÿ äåéèëäè àéäûí. Þç çÿèô ôèêðèéëÿ î ýÿíú éàíàøäû, Áÿëÿä÷è ùàããûíäà øàùà ñþç à÷äû. Àòàñû ñþéëÿéÿí ñþçëÿðè áèð-áèð Ïàäøàùà àíëàòäû êè, áóäóð òÿäáèð! Õîø ýÿëäè áó ñþçëÿð, éàòäû êþíëöíÿ, Áåéíèíäÿ éåð åòäè î äþíÿ-äþíÿ. Äåäè: “Åé ìÿðä îüóë, áåëÿ ôèêðè ñÿí Íÿ ñàéàã îëäó êè, ãóðäóí þçöíäÿí? Áó áèëýè þçöíäÿí ýÿëìÿìèø ÿëÿ, Ñÿí êèìäÿí þéðÿíäèí, ýÿë, äîüðó ñþéëÿ. Âàð, ñÿðâÿò âåðÿðÿì äîüðó ñþéëÿñÿí, Çèëëÿòÿ äöøÿðñÿí äöç äåìÿìÿêäÿí”. Ýÿíú äåäè: “Ïàäøàùûì, ìÿíÿ âåð àìàí, Áîøàëñûí êÿúàâÿ áó éöêëö àòäàí. Î ýöí êè, ÿìð åòäè óëó ùþêìöäàð, ×ûõìàñûí éîëà áèð õÿñòÿ, èõòèéàð, Áèð ãîúà àòàì âàð, áó ãîúà èíñàí ×îõ ãóëàãáóðìàñû ýþðìöø äþâðàíäàí. Öðÿéèì ÷îõ éàíäû ãîúà àòàìà, ßìðÿ èòàÿòè óíóòäóì òàìàì. Þçöìëÿ ýèçëèíúÿ ýÿòèðäèì îíó, Ïèñ ýÿòèðäèìñÿ, ïèñ îëìàäû ñîíó. Äöíÿí éîë ùàããûíäà îëàí ñþçëÿðè Àòàìà à÷ìàãäàí äóðìàäûì ýåðè. 377

Îíóí òÿëèìèíè äèíëÿäèì áèð àí, Ñþéëÿíÿí òÿäáèðè þéðÿíäèì îíäàí”. ×îõ èíúÿ áèð íöêòÿ ñþéëÿäè, äåéÿ, Øàù îíóí ñþçöíäÿí óúàëäû ýþéÿ: “Áèëÿíëÿð ïàäøàùû îëñà äà éåíÿ, Áó ýÿíúëÿð ìþùòàúäûð ãîúà ôèêðèíÿ. Ýÿíú áóäàãëàðûéëà îéíàðñà ãàáàã, Áàøûíû óúàëäàð áèð êþùíÿ áóäàã. Áèëèêäÿ áèðèíúè îëñà úàâàíëàð, Ãîúàëàð ôèêðèíÿ åùòèéàúû âàð”. Äöíéà ïàäøàùû ñþùáÿòäÿ èêÿí, Ãàïûäàí äèâýþâäÿ î âÿùøè áèðäÿí. È÷ÿðè ýèðèíúÿ éàíàøäû ìÿüðóð, Ïàäøàùà ýþñòÿðäè áèð øÿëÿ ñàìóð. Ùÿð áèðè ïàðëàã áèð ãóíäóçäàí àðòûã, Áèð-áèðèíäÿí àëûð áÿçÿê, éàðàøûã. Ìàëûíà õèðèäàð ÷ûõäû ùþêìöðàí, Éåíÿ áèðäÿí-áèðÿ éîõ îëäó îðäàí. Ãàðàíëûã è÷èíäÿ éîõ îëäó âÿùøè, Ïàäøàùû ùåéðÿòÿ ñàëäû áó èøè. Èøûãëûã ýþñòÿðäè, ôèêðè åøèòäè, Çöëìÿòÿ ýåòìÿéÿ ïàäøàù ÿìð åòäè. ßìð åòäè: “Éåëàéàã áèð áîüàç ìàäéàí Àëñûíëàð, î ùåéâàí äîüäóüó çàìàí, Êèøèíèí ñþçöíÿ òàìàì óéàðàã, Àëûíñûí, êÿñèëñèí î êþðïÿ äàéëàã”. Ïàäøàùûí ôÿðìàíû ùÿéàòà êå÷äè, Î èøûã ÷åøìÿéÿ äîüðó éîë ñå÷äè. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÇÖËÌßÒß ÝÅÒÌßÑÈ Ñàãè, áó çöëìÿòÿ áÿíçÿð òîðïàüû Àðàøäûð, âåð ìÿíÿ ùÿéàò áóëàüû! Î ïàðëàã ñó èëÿ ìÿíÿ ñàë íÿçÿð, Áó ùÿéàòäàí äàùà úàíëû ùÿéàò âåð! 378

Áó áàùàð ôÿñëèíäÿ éåíè âÿ êþùíÿ Òàðèõäÿí áàøëàðàì ýþçÿë òÿðàíÿ. Ðÿâàéÿò åéëÿìèø ñûíàãëû äåùãàí: Éàçûí èëê ýåúÿñè óëó ùþêìöðàí Çöëìàòà ýåòìÿéÿ ÿçì åòäè àðòûã, Ôèêðè òÿñêèí åäÿð ùÿð áèð ãàðàíëûã. Ýöíÿøè ãûôûëà âóðóíúà ýþéëÿð, Ãàðàíëûã è÷èíäÿ äîüàð ìèí ýþâùÿð. Áó ùÿéàò ñóéóíäà êèì åòñÿ ìÿñêÿí, Ýÿðÿêäèð áèð ïÿðäÿ ÷ÿêñèí þíöíäÿí. ×èìÿíëÿð áó äóðó, ñàô ÷åøìÿëÿðäÿ Ýÿðÿêäèð öçöíÿ ÷ÿêñèí áèð ïÿðäÿ. Èñêÿíäÿð çöëìàòà åäÿðêÿí ñÿôÿð, Ñþéëÿäè: “Àðòûãäûð áó ìöùöì øåéëÿð!” Úèëîâó áóðàõäû “çöëìàò” äåéÿðÿê, ßæäÿð ãóéðóüóíäà ýèçëÿíäè Àéòÿê259. Ñþéëÿäè î çàìàí áþéöê Èñêÿíäÿð, Îíà ðÿùáÿð îëñóí Õûçûð ïåéüÿìáÿð. Àòû Õûçðà âåðäè áþéöê òàúèäàð, Áèëèðäè îíäà áèð àñëàí ãÿëáè âàð. Âåðäè êè, áó éîëäà ñÿéèðòñèí îíó, Îíóíëà òàïñûí áó ùÿéàò ñóéóíó, ×óõóðëàð ïàðëàäàí áèð ýþâùÿð âåðäè, ×åøìÿëÿð àðàéàí áèð ðÿùáÿð âåðäè. Äåäè êè: “Áó éîëóí ùÿð òÿðÿôèíÿ Ùÿãèãè áèð ðÿùáÿð þçöíñÿí éåíÿ! Úèëîâó ùÿð éàíà èñòÿðñÿí áóðàõ, À÷ àüûë ýþçöíö, àéûã îë àíúàã! Î ÷åøìÿ íÿ éåðäÿ îëñà àøèêàð, Àëäàòìàç ñÿíè áó ýþâùÿð, ïàðûëäàð. Óüóðëà è÷ ùàìàí óüóðëó ñóäàí, Ìÿíÿ äÿ ýþñòÿð êè, éåéÿñÿí åùñàí”. Ýþé ýÿðäèøëè Õûçûð ùàìàí ôÿðìàíëà Àùÿíýè ïîçìàäàí öç ãîéäó éîëà. Îðäóäàí àéðûëäû, èðÿëè ýåòäè, Ùÿð éàíà ùèììÿòëÿ áèð íÿçÿð åòäè. Ñó ö÷öí äîëàíäû áöòöí áóúàüû, 379

×àòìàäû ñóéà î ñóñóç äîäàüû. ßëèíäÿ ïàðëàäû ïàðëàéàí ýþâùÿð, Òàïûëäû íÿùàéÿò àðàíàí ýþâùÿð. Ýöìöø ðÿíýëè ÷åøìÿ àõûðäû øÿí-øÿí, Ñöçöëÿí ýöìöøòÿê äàø ýþáÿéèíäÿí. Áó ÷åøìÿ òÿðèôäÿí óçàãäû, óçàã. Áèð íóð ÷åøìÿñèéäè áó ãàéíàð áóëàã. Áèð óëäóç íÿ ñàéàã îëóðñà ñÿùÿð, Î ïàðëàã ÷åøìÿ äÿ îëóð î òÿùÿð. Ùÿëÿ áÿäð îëìàäàí íóðà äîëñà Àé, Åëÿéäè áèð àç äà áþéöê îëñà Àé. Ãàéíàéûð, äóðìàéûð þç ìÿíçèëèíäÿ, Ñàíêè áèð úèâÿäèð èôëèú ÿëèíäÿ. Î ãÿäÿð ïàðëàãäûð áó ëÿòèô úþâùÿð, Äöíéàäà éîõ îíà áÿíçÿéÿí ýþâùÿð. Éîõ áàøãà ýþâùÿðäÿ áó íóð, áó ýöíÿø, Îíà ùÿì ñó äåìÿê îëóð, ùÿì àòÿø. Õûçð ùÿéàò ñóéóíó òàïûíúà àðòûã. Ùÿð èêè ýþçöíÿ äîëäó áèð èøûã. Àøàüû åíÿðÿê äÿðùàë ñîéóíäó, Äîéóíúà ùÿì ÷èìäè, ùÿì äà éóéóíäó. Äîéóíúà è÷äè î, ùÿéàò ñóéóíäàí, ßáÿäè ùÿéàòà ÷àòäû àðàéàí. Àòûíà è÷èðäè, ÷èìäèðäè îíó, Òþêäó àü ãÿäÿùÿ ùÿéàò ñóéóíó. Àòûíûí éàíûíäà îòóðäó áèð àí, Ýþç ýþòóðìÿç îëäó î àéäûí ñóäàí. Èñòÿäè ýÿëèíúÿ éîëäàí Èñêÿíäÿð, Äåñèí: “Ùÿéàò ñóéó áóäóð, ãûë íÿçÿð!” Áèð äàùà ÷åøìÿéÿ ýþç ýÿçäèðÿðêÿí, Äèðèëèê ÷åøìÿñè éîõ îëäó ýþçäÿí. Äÿðùàë áó èø îëäó Õûçð ö÷öí ìÿëóì: Èñêÿíäÿð î ñóäàí ãàëàúàã ìÿùðóì. Ãîðõìàäû, óòàíäû î Èñêÿíäÿðäÿí, Õûçð äà ñó êèìè èòäè ýþçëÿðäÿí. Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðè ðóìëó ðàâèëÿð Áàøãà áèð øÿêèëäÿ ðÿâàéÿò åäÿð: 380

Áó éîëäà Èëéàñëà Õûçûð éîëäàøäû, ×åøìÿéÿ ýåäÿðêÿí äîñòëàð éàíàøäû. Ýþðöøäö ùÿð èêè ñåâèìëè ðÿùáÿð, ×åøìÿéÿ ÷àòûíúà àòäàí åíäèëÿð. Î áóëàã áàøûíäà à÷äûëàð ñöôðÿ, Áóëàã áàøû âåðèð äàä éåìÿêëÿðÿ. Ñöôðÿäÿ ÷þðÿêäÿí ÿòèð ãàëõàðäû, Äóçëàíìûø ãóïãóðó áèð áàëûã âàðäû. Áèðèñè ÿéèëäè ñó è÷ñèí äåéÿ, ßëèíäàí î áàëûã äöøäö ÷åøìÿéÿ, Úóìäó î ôèðóçÿ ðÿíýëè áóëàüà, ßë àòìàã èñòÿäè öçÿí áàëûüà. Òóòóíúà ýþðäö êè, äèðèäèð áàëûã. Óüóðëó áèð ôàëà ñåâèíäè àðòûã. Áèëäè êè, úàí âåðÿí áó ïàðëàã áóëàã Àðàíàí äèðèëèê ñóéóäóð àíúàã. Ùÿéàò ÷åøìÿñèíäÿí è÷äè äîéäóãúà, Áèð ùÿéàò ãàçàíäû äöíéà äóðäóãúà. Äîñòóíà òåç õÿáÿð âåðäè áó çàìàí, È÷äè áó ÿáÿäè ùÿéàò ñóéóíäàí. Òÿÿúúöá åòìÿ î ýöìöø áóëàüà, Éåíèäÿí úàí âåðäè þëö áàëûüà. Òÿÿúúöá áóíäàäûð: áèð þëö áàëûã Äèðèëèê ñóéóíà éîë à÷äû àðòûã. Áó ãóðó áàëûãäàí, ùÿéàò ñóéóíäàí ßðÿáëÿð íÿãë åäèð áàøãà áèð äàñòàí: Áàøãà áèð éåðäÿéìèø ùÿéàò ÷åøìÿñè, Éîë àçìûø ìÿúóñóí, Ðóìóí äÿñòÿñè. Òóòàã êè, çöëìàòäà ùÿéàò ñóéó âàð, Éîë à÷àí è÷ìÿçñÿ êèìäèð ýóíàùêàð? Õûçð, Èëéàñ êàì àëäû ùÿéàò ñóéóíäàí, Àíúàã âåðìÿäèëÿð þçýÿéÿ íèøàí. Áèðè êàì àëàðàã äþíäö ñÿùðàéà, Áèðè äÿ è÷ÿðÿê úóìäó äÿðéàéà. Äÿíëÿðè áèð ñóäàí è÷èá áîé àòäû, Àíúàã îíó èêè äÿéèðìàí äàðòäû. ×åøìÿíè êå÷èðìÿê ôèêðèéëÿ ÿëÿ, 381

Èñêÿíäÿð àò ÷àïäû ìèí çÿùìÿò èëÿ. Äèðèëèê âåðÿí áèð ÷åøìÿ äèëÿðêÿí, ×åøìÿäÿí ýþéÿðäè ñóëó áèð ÷ÿìÿí. ×åøìÿíè àðàðêÿí ãûðõ ýöí àò ñàëäû, Îíó òàïìàéàðàã êþëýÿäÿ ãàëäû. Àòÿøìè äöøìöøäö øàù öðÿéèíÿ, Óéìóøäó ÷åøìÿíèí õîø àùÿíýèíÿ. ×åøìÿäÿí êþëýÿ éîõ, ýöìöø íóð ÷ûõàð, Àíúàã ÷îõ àç îëóð êþëýÿñèç ñóëàð. ×åøìÿéÿ ëàçûìñà îíóí êþëýÿñè, Íå÷èí êþëýÿñèçäèð Ýöíÿø ÷åøìÿñè? È÷ìÿëè îëóðñà ÷åøìÿ Ýöíÿøäÿí, Êþëýÿäÿ ãàëìûøäûð î ÷åøìÿ íÿäÿí? ×åøìÿäÿ êþëýÿëèê éàõøûäûð òîçäàí, Áóíäà ñÿðèíëèê âàð, îíäà ùÿéÿúàí. Øàù î êþëýÿëèêäÿ òàïìàäû ÷àðà, Ýöíäöçö îëìóøäóð êþëýÿäÿí ãàðà. ßáÿäè ùÿéàòà öìèä áÿñëÿðêÿí, Èíäè úàí ãàéüûñû ÷ÿêèð ùÿð éåòÿí. Ïàäøàùûí öìèäè ñþíäöéö çàìàí Ãàéûòìàã èñòÿäè ýÿëäèéè éîëäàí. Äöøöíäö, íÿ òÿäáèð åëÿñèí áàðû, Ãàðàíëûã êþëýÿäÿí ÷ûõñûí äèøàðû. Î éîëäà ãàðøûéà ÷ûõäû áèð ìÿëÿê, Ïàäøàùûí ÿëèíÿ î ÿë ÷ÿêÿðÿê, Äåäè: “Áó äöíéàíû êå÷èðäèí ÿëÿ, Áåëÿ ÷èé õöëéàäàí äîéìàäûí ùÿëÿ?” Îâúóíà áóðàõäû ïóë ãÿäÿð áèð äàø, Äåäè: “Òóò áó äàøû úàíûíäàí äà áàø! Áó äàøëûã äöíéàäà ÷àëûø, òþê òÿäáèð, Áó àüûðëûãäà äàø ÿëèíÿ êå÷èð! Ãÿëáèíäÿ ìèíëÿðëÿ îëñà äà äèëÿê, Áó äàøûí òàéûéëà äîéàðñàí, áèøÿêê...” Î äàøû Èñêÿíäÿð àëäû ìÿëÿêäÿí, Ýþçöíäÿ éîõ îëäó îíà äàø âåðÿí. Î çöëìÿò è÷èíäÿ ÷àïäû Èñêÿíäÿð, Ýþçöíäÿ áèð çöëìÿò, êþíöëäÿ êÿäÿð. 382

Áèð ùàòèô ñÿñëÿíäè îíà ãåéáäÿí: “Ãèñìÿòè ùÿð êÿñÿ éàçûäûð âåðÿí! Èñêÿíäÿð çöëìÿòÿ äîüðó àò ÷àïàð, Õûçð èñÿ ÷åøìÿíè èøûãäà òàïàð. Àðàðêÿí òàïìàäû ÷åøìÿ Èñêÿíäÿð, Õûçðà ãèñìÿò îëäó, ýþðäö ÷îõ ñÿìÿð. Éöçö ùàëâà ö÷öí éàíäûðàð îúàã, Ùàëâà øèðèí åéëÿð áèð àüçû àíúàã”. Áàøãà áèð ñÿñ ýÿëäè êè: “Åé ÿùëè-Ðóì! Áó ýþçÿë þëêÿäÿ âàð ïàðëàéàí ãóì. Ïåøèìàí îëàúàã îíó ýþòöðÿí, Äèçèíÿ âóðàúàã ùå÷ ýþòöðìÿéÿí”. Êå÷èðêÿí ïàðëàéàí ãóìäàí ùÿð íÿôÿð Ýþòöðäö áÿõòèíÿ ýþðÿ áèð ãÿäÿð. Î éåðäÿ øàù ýþðäö ÷îõ ùèêìÿò, ÷îõ ðàç Êè, îíäàí áèðèíè ñþéëÿìÿê îëìàç! Èñðàôèëäÿí, Ñóðäàí áèð áÿùñ à÷àðàã, Äåìÿäèì, ìÿãñÿääÿí äöøìÿéèì óçàã. À÷ìûø áó ìÿäÿíè áàøãà áèð øàèð260, Éåíèäÿí áèð ÿñàñ ãóðìàã ÷ÿòèíäèð. ßëè ÷àòìàéûíúà ùÿéàò ñóéóíà, Ãàéûòäû øàù èøûã ÷åøìÿ éîëóíà. Èñêÿíäÿð îðäóéà âåðèíúÿ ôÿðìàí, Èøûüà äþíäöëÿð çöëìÿò éîëóíäàí. Î éåíè úûüûðëà ýÿëäèéè éîëäàí Áÿëÿä÷è îëìóøäóð î äÿðäëè ìàäéàí. Ãûðõ ýöí éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà ãàðàíëûã Ýåòäèêúÿ ÷ÿêèëäè, ýþðöíäö èøûã. Àë Ýöíÿø áóëóääàí ÷ûõäûüû çàìàí Ãàí-òÿðÿ áàòìûøäû î ñóñóçëóãäàí. Ãèñìÿòñèç áèð øåéÿ ýþñòÿðäè ùÿâÿñ, Ãèñìÿòèí äåéèëñÿ ÷àëûøìà ÿáÿñ! Ðóçè àðõàñûíúà ãà÷ìàã íÿ ýÿðÿê! Ñÿí îòóð, ðóçèíèí þçö ýÿëÿúÿê. Áèðè òîõóì ñÿïÿð, î áèðè áè÷ÿð, Áÿõòèéàð îäóð êè, áó ñþçö äèíëÿð. Ùÿð øåéè þçöí÷öí ÿêìÿê íÿ éàðàð? 383

Äöíéàäà ùåñàáñûç ðóçè éåéÿí âàð! Êå÷ÿíëÿð çÿùìÿòëÿ ÿêäèéè áàüäàí Ýÿëÿíëÿð ìåéâÿíè äÿðìèø ùÿð çàìàí. Êå÷ÿíëÿð áèð ÷îõ øåé ÿêìèøäèð áèçÿ, Áèç äÿ ÿêìÿëèéèê ýÿíú íÿñëèìèçÿ. Äöíéà áèð òàðëàäûð, äèããÿòëÿ áàõñàã, Ùàìû áèð-áèðèíÿ úöòúöäöð àíúàã. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÇÖËÌßÒÄßÍ ×ÛÕÌÀÑÛ Ñàãè, âåð öðÿéÿ éàòûìëû ìåéäÿí! Âåð êè, ìåé õîø ýÿëèð þìöð ýÿíú èêÿí! Î ìåéëÿ àüçûìû èñëàäûì áèð àí, Áÿõòèìè äàùà ýÿíú åëÿéèì îíäàí. Îéàíûã òàëåéè îëóíúà ðÿùáÿð, Çöëìÿòäÿí äèøàðû ÷ûõäû Èñêÿíäÿð. ×îõ ýþçÿë ðÿùáÿðëèê åéëÿäè ìàäéàí, Áèð àç äà àçìàäû ýåòäèéè éîëäàí. Èëê ýöíäÿ êå÷äèéè çöëìÿò õÿòòèíÿ Ïÿðýàðòÿê éåíèäÿí ãàéûòäû éåíÿ. Ïàäøàùà òàëåéè åëÿäè êþìÿê, Èøûãëû äöíéàéà ÷ûõäû ñåâèíúÿê. Úèëîâó ïàðëàòäû îðäó ñÿìòèíÿ, Àíúàã ÷àòìàìûøäû þç äèëÿéèíÿ. Áó èøäÿí öðÿéè ñûíìàäû, àíúàã Ðóçèíè ãèñìÿòëÿ ìöìêöíäöð òàïìàã. Ùåéâàí òàïìàäûñà, êÿäÿð éîõ áóíäà, Ùåéâàíòÿê þëìÿäè ùåéâàí éîëóíäà261. Äàðûëìà ñÿíÿ öç âåðäèêäÿ êÿäÿð, Îíäàí äà áþéöê áèð äÿðääÿí ãûë ùÿçÿð! Ùÿð ýöí áó ÷þëëÿðäÿ ýÿçìÿê ÷ûë-÷ûëïàã Éàõøûäûð, éà äÿíèç äèáèíÿ áàòìàã? Äîüðóäóð, àüðûäàí ùÿð áàø èíúèíÿð, Èíúèìÿç ãûëûíú, ýöðç éàðàñû ãÿäÿð. Äöíéàäà ùÿð èøäÿí ÷ÿòèí áèð èø âàð, 384

Öðÿéè ìþùêÿìÿ îëóð çÿôÿð éàð. Ãóìëóãäàí àëäûüû øåéëÿðè îðäó Òþùôÿäèð äåéÿðÿê ãàðøûéà ãîéäó. Äàøëàðûí ùàìûñû ãûðìûçû éàãóò, Ýþçëÿðÿ íóð âåðèð, öðÿêëÿðÿ ãóò. Äàøäàí àç ýþòöðÿí äöøìöøäö äÿðäÿ, Ùå÷ ýþòöðìÿéÿíëÿð àùäà, êÿäÿðäÿ. Ïåøèìàí îëìóøäó àç ýþòöðÿíëÿð, Îäëàðà éàíûðäû ýþòöðìÿéÿíëÿð. Øàù îëäó èêè ýöí ñÿôÿðäÿí àðàì, Éóõóäàí, éåìÿêäÿí àëäû èíòèãàì. Áèð çàìàí ïàäøàùûí ÿéèëäè áàøû, Éàä åòäè ìÿëÿéèí âåðäèéè äàøû. Òÿðÿçè èñòÿäè äàøû ÷ÿêìÿéÿ, Àüûð äàø ãîéäóëàð “þë÷öäöð” äåéÿ. Áàòìàíëàðäàí êå÷äè î áèð ìèñãàë äàø, Íÿ ãÿäÿð äàø ãîéäó, ìèñãàë ÷ûõäû áàø. Éöç êèøè áèð ãàïàí ÷ÿêäè î äöçÿ, Ýèðäè äàø áèð ýþçÿ, äàøëàð áèð ýþçÿ. Äàø àüûð ýÿëèðäè éöç ïàð÷à äàüà, ×ÿêÿíëÿð äàðûëäû áó àüûðëûüà. Äåéèðëÿð óçàãäàí äåìèø Õûçð: “Àíúàã Áó äàøûí âÿçíèäèð áèð îâóú òîðïàã”. Áèð ýþçÿ áèð îâóú òîðïàã òþêäöëÿð, ×ÿêèíèí ýþçëÿðè îëäó áÿðàáÿð. Áó èíúÿ íöêòÿäÿí áóëäè òàúèäàð: Òîðïàãäûð, îíó áó òîðïàã äîéóðàð261. Áèð ýöí øàù õàñëàðëà òàïàðàã ôöðñÿò, Áèð ìÿúëèñ áÿçÿäè — ñàíàñàí úÿííÿò. Çÿðêÿìÿð ãóëàìëàð òàõòûí óúóíäà, Ãûçûë áèð àüàúòÿê ýöìöø ñöòóíäà. Äöíéàíûí øàùëàðû áèð ñÿô ÷ÿêÿðÿê Ãàðøûäà äèç ÷þêìöø ùàìû êþëýÿòÿê. Äöíéà èøëÿðèíäÿí à÷ûëäû ñþùáÿò, Ñþéëÿíÿí ùÿð øèâÿ ãÿëá ö÷öí ðàùÿò. Ùÿð áèðè çöëìÿòëè ÷åøìÿíè àíäû, Ñþç ñþçó ÷ÿêÿðÿê, ñþùáÿò óçàíäû. 385

Ãàðàíëûã àëòûíäà ñó âàðñà, íÿäÿí, Íÿ ö÷öí òàïìàéûð àðàéàí, ýÿçÿí? Çöëìÿòäÿ éîõ èñÿ áåëÿ áèð úàäó, Íÿ ö÷öí äèëëÿðäÿ ÿçáÿðëÿíìèø áó? Áó éîëäà äåéèëäè ÷îõ èíúÿ ñþçëÿð, Èøûãëàíäû áàøëàð, íóðëàíäû ýþçëÿð. Ùàìàí ìÿìëÿêÿòèí ãîúàëàðûíäàí Ñþéëÿäè: “Áó ñèðè áèëñèí ùþêìöðàí. Úàùàíýèð Èñêÿíäÿð äöíéà äîëàøäû, Ýþé êèìè äóðìàäàí þëêÿëÿð àøäû. Öìèäëÿ àðàäû ùÿéàò ñóéóíó Êè, ãîðõóíú þëöìäÿí ãóðòàðñûí îíó. Áèð øÿùÿð âàðäûð, áó þëêÿäÿ ÷îõ øÿí, Î àáàä øÿùÿðäÿ òàïûëìàç þëÿí. Î øÿùðè óúà áèð äàü ñàëìûø áÿíäÿ, Øÿùð ÿùëè î äàüäà äöøìöø êÿìÿíäÿ. Î äàüäàí ñÿñ ýÿëèð ùåé çàìàí-çàìàí. Ùåéðÿòÿ äöøöð ùÿð åøèäÿí, äóéàí. Îðàäàí áèðèíè àäûéëà ñÿñëÿð: Åé ôèëàí, éóõàðû ñÿìòÿ åò ñÿôÿð! Î ñÿñè, ôÿðìàíû åøèäÿí àäàì Éåðèíäÿ áèð àí äà òóòìàéûð àðàì. Ñöðÿòëÿ äàüëàðà äûðìàíûð äÿðùàë, Ýåäÿíäÿí íÿ ñîðñàí îëóð äèëñèç, ëàë. Äàüëàðûí àðäûíäà éîõ îëóð ýþçäÿí, Éîõäóð áó ùèêìÿòè à÷àí, þéðÿíÿí. Ìÿãñÿäèí ãóðòóëìàã èñÿ þëöìäÿí, Þëöìñöç øÿùÿðäÿ åéëÿéèí ìÿñêÿí!” Áèëèúè ñþéëÿéÿí ñþçäÿí Èñêÿíäÿð Ñàðñûëäû, öçöíö ñàðäû áèð êÿäÿð. Áó èø÷öí öðÿéè âóðäó ðèããÿòëÿ; Ôèêðè ãÿò åòìÿê÷èí ó÷äó ñöðÿòëÿ. ßìð åòäè, îðäóäàí áèð íå÷ÿ êèøè Î øÿùðÿ ýåäÿðÿê, þéðÿíñèí èøè. Ãàëñûíëàð ñþéëÿíÿí éåðäÿ áèð ãÿäÿð, Áó èøäÿí âåðñèíëÿð äîüðó áèð õÿáÿð. Îíëàðà òàïøûðäû: “Äàüäàêû ñÿñÿ 386

Éåðèíäÿí ãàëõìàñûí ñèçäÿí áèð êèìñÿ! Ëàï àäëà, íèøàíëà ÷àüûðñà íåúÿ Ñèç áó ñÿñ-ñÿäàíû àëìàéûí âåúÿ. Úàâàáû óçàòìàã éîëóéëà áàðû, À÷ûëñûí ïÿðäÿíèí ýèçëèí ÿñðàðû”. Íÿñèùÿò àëàíëàð áàø ÿéäè ÿìðÿ, Ýèçëèí áèð éîë èëÿ ýèðäèëÿð øÿùðÿ. Øÿùÿðäÿ óüóðëà àòû ÷àïäûëàð, ßí ýþçÿë áèð éåðäÿ ìÿíçèë òàïäûëàð. Øÿùÿðèí ùàããûíäà áèëäèëÿð õÿáÿð, Äöç ÷ûõäû ãîúàíûí äåäèéè ñþçëÿð. Øÿùÿðäÿ áèðèíèí àäûíà äàüäàí Àïà÷ûã ñÿñ ýÿëèð ùåé çàìàí-çàìàí. Àäûíû åøèäÿð-åøèòìÿç ùÿð êÿñ Î äàüà ÷ûõìàüà ýþñòÿðèð ùÿâÿñ. Î ãÿäÿð ñÿáèðñèç ýåäèð éîëóíó, Ãûëûíúëà ãàéòàðìàã îëìàéûð îíó. Ýÿëÿíëÿð ýþñòÿðäè éöç òÿäáèð, ùöíÿð, Ïÿðäÿíèí ñèððèíè þéðÿíìÿäèëÿð. Ñåéð åòäè äîëàíàí ôÿëÿê áèð çàìàí, Áèð íå÷ÿ ìÿíçèëè äîëàøäû äþâðàí. Øàù àäàìëàðûéëà ÷ÿðõ êèíÿ äöøäö, Áèðèíè àïàðìàã ôèêðèíÿ äöøäö. Ãåéáäÿí ýÿëÿí ñÿñ, ÿñðàð àðàéàí Êèøèäÿí áèðèíè ÷àüûðäû äàüäàí. Àäûíû åøèäÿí äóðìàäû áèð àí, Ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ ãà÷äû äóðìàäàí. Ýåäÿíè äîñòëàðû òóòäó éåð-éåðäÿí, Äåäèëÿð: “Òÿëÿñìÿ, äàéàí, åé ýåäÿí! Áèð éîë÷ó ñþâäàëû îëìàñûí ýÿðÿê, Ïÿðäÿíèí ñèððèíè áÿëêÿ þéðÿíÿê”. Ýåäÿíÿ î ñþçëÿð åòìÿéèð ÿñÿð, Áàüûðûð, äàðòûíûð, ãóðòóëìàã èñòÿð. Áèð ñþç äÿ äåìÿéèð éàðàñûí èøÿ, ×ÿðõ êèìè ÷àëûøûð ÷ûõñûí ýÿðäèøÿ. Ýöú èëÿ ãóðòóëäó ýåäÿí ñåâèíúÿê, Îíëàðäàí óçàøäû ó÷àí ÷èáèíòÿê. 387

Äîñòëàðû áó èøäÿí åòäè ÷îõ ùåéðÿò, Ýåäÿíäÿí ùÿð áèðè àëäû áèð èáðÿò. Áèçäÿí ÿí àüûëëû, ùÿì èø áàúàðàí, Áàõ, íåúÿ àéðûëäû áèð ñèðð à÷ìàäàí! Àç çàìàí êå÷èíúÿ áó ùàäèñÿäÿí, Àë Ýöíÿø ïàðëàäû, ýöëäö ÷þë, ÷ÿìÿí. Î áèðè éîëäàøà éåòèøäè íþâáÿò, Î äà áó äàüëàðäà éîõ îëäó õÿëâÿò. Ýåò-ýåäÿ àçàëäû ÿñðàð àðàéàí, Îëìàäû î ùÿðôè áèëÿí áèð èíñàí. Ãîðõóäàí øèääÿòëÿ ÷ûðïûíäû öðÿê, Ýþéëÿð äÿ êèìñÿéÿ åòìÿäè êþìÿê. ßñðàðäàí ùå÷ áèðè òóòìàäû õÿáÿð, Êÿäÿðëÿ ïàäøàùà òÿðÿô äþíäöëÿð. Øèêàéÿòëÿíäèëÿð: “Áèð ÷îõó áèçäÿí, Äàüëàðà äûðìàíäû, îëìàäû äþíÿí. Íÿ äàüà ÷ûõàðêÿí áèð àç äóðàðäû, Íÿ ýåðè äþíìÿéÿ áèð öìèä âàðäû. Áèëìÿäèê ïÿðäÿäÿ íÿéèí ñÿñèäèð, Ùàíñû áèð ÷àëàíûí øÿí ïÿðäÿñèäèð. Ïÿðäÿíèí éîëóíó áèëìÿäèê, àðòûã ×àðÿñèç øÿùÿðäÿí ýåðè ãàéûòäûã. Áèçäÿí äÿ àïàðäû áèð íå÷ÿ èíñàí, Äàùà ñÿñ ýÿëìÿäè áèð äÿ î äàüäàí. Îëóíúà îíëàðûí éîëó äàü, ýÿäèê, Áèç äÿ ÷þë éîëóíó òóòàðàã ýÿëäèê. Áó ÷ÿðõèí èøëÿðè áåëÿäèð, áåëÿ, Áèðè äöøìöø äàüà, î áèðè ÷þëÿ”. Ñþéëÿíÿí ÿñðàðû åøèòäè áèð-áèð, Áèëäè, áó éîë “ýåäÿð-ýÿëìÿçÿ” ýåäèð. Äþíñÿéäè î äàüà ýåäÿíèí áèðè, Î çàìàí ýþçÿëäè áó äàü ñÿôÿðè. Èñêÿíäÿð áó èøäÿí åéëÿäè ùåéðÿò: “Þéðÿíÿí éîõ, íÿäèð áó ýèçëè ùèêìÿò?” Áèëäè êè, äûðìàíàí î äàüà, äàøà Äöíéàäà þìðöíö âóðìóøäóð áàøà. Áèð ìÿñÿë ÷ÿêäè êè: “Þëÿð ùÿð äîüàí, 388

ßúÿë ïÿíúÿñèíäÿí êèì ãóðòàðìûø úàí?” Áèð îâ êè, áàúàðìàç îâ÷óëàð èëÿ, Ìÿçàðà ýåäÿð î þç àéàüèéëÿ. Éåäèéè áèð îõäàí ùÿð îâ÷ó òÿðëàí Äöøÿð éåð öçöíÿ þç ãàíàäûíäàí. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÐÓÌÀ ÃÀÉÛÒÌÀÑÛ Åé ñàãè, äàéàíìà, ãÿäÿùè ýÿòèð! Ãÿäÿùñèç øÿíëÿíìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Âåð, áèð ãóðòóì è÷èì, ýÿòèð êóçÿíè, ßúÿë ïÿíúÿñèíäÿí, ýÿë, ãóðòàð ìÿíè. Áèð êèðïèê âóðóíúà áó àúû äþâðàí, Ùÿð éåðäÿ òþðÿäèð éöç éàõøû-éàìàí. Áèðèíèí áàøûíû áàüëàéûð éåðÿ, Áèðèíè ãàëäûðûð óúà ýþéëÿðÿ. Áèðèíè ýöíáÿääÿí ñàëûð ãóéóéà, Áèðèíè áàëûãäàí óúàëäûð Àéà263. Ùÿð àíäà áàøëàéûð úàíáàç îéóíó, Áó äöíéà áèð ùå÷äèð, ùÿì ùå÷äèð ñîíó. Äèêáàøëûã éàðàìàç, óéóøìàã ýÿðÿê, Äèêáàø àò ùÿð çàìàí ãûðìàíú éåéÿúÿê. Äèêáàøëûã åäÿðñÿ ÿí ýþçÿë áèð àò Ìèñèð åøøÿéèíäÿí ÿñêèêäèð ãàò-ãàò. Áó äöíéà äöíéàúà ýþðìöøäöð àäàì, Öðêÿðÿê êèìñÿéÿ îëìàìûøäûð ðàì. Åëÿ êèìñÿíèíäèð áåëÿ ðóçèýàð, Àíëàéàí êÿñëÿðèí èøèíè àíëàð. Ðÿâàéÿò åäÿíëÿð áåëÿ àíëàäûð: Ìàüàðà éàíûíäà ãóðóíúà ÷àäûð, Òÿìèðÿ õÿçèíÿ òþêäö òàúèäàð, Ñàëäûüû î øÿùÿð àäëàíäû: Áóëüàð. Áóëüàðäàí êå÷ÿðÿê ðóñëàð åëèíÿ, Äþíäÿðäè î ìöëêö øÿí áèð ýÿëèíÿ. 389

Îðàäàí ãàéûòäû Ðóì äÿíèçèíÿ, Éåëêÿíëÿðëÿ ÷ûõäû þç þëêÿñèíÿ. Áèð õÿáÿð òóòóíúà Ðóì áàø÷ûëàðû Àõûøäû ìöçÿôôÿð áàéðàüà ñàðû. Ùÿð êÿñ þç øàùûíû ãàëèá ýþðöíúÿ, Øöêöðëÿð åäÿðÿê äàëäû ñåâèíúÿ. Øàùûí ýÿëìÿñèéëÿ Éóíàí þëêÿñè Àé êèìè íóð ñà÷äû, ýöëäö ÷þùðÿñè. Èñêÿíäÿð ýÿòèðÿí çöëìÿò äàøûíäàí Éàãóò ðÿíýè àëäû úàâàùèð ñàòàí. Àëäû î ñÿðâÿòäÿí øÿùÿðëÿð çèíÿò, Éåðëÿð õÿçèíÿäÿí òóòäó áÿðÿêÿò. Àõäû ùÿð ãÿñðäÿí úÿííÿò ñåâèíúè, Éåðëÿðÿ òþêäöëÿð ãûçûë, ëÿë, èíúè. Õÿçèíÿ àüçûíäàí ãûðûëäû ãûôûë, Çèëëÿò ãàïûñûíà âóðóëäó ãûôûë. Àé êèìè ýÿëäè þç áöðúöíÿ î øàù, Áàøûíäà Ýöíÿøòÿê ÷èíëè áèð êöëàù. Øàù Ðóìäàí ýåäÿðêÿí áÿíçÿðäè éåðÿ, Äþíÿðêÿí ñûüìàäû óúà ýþéëÿðÿ. Áóëóä êè, ýþéëÿðÿ ñó èëÿ ýåäÿð, Äþíÿðêÿí äÿíèçÿ ñàô èíúè ñÿïÿð. Øàù Éóíàí òàõòûíà îòóðäó øÿí-øÿí, Äèíúÿëäè éîëëàðûí çÿùìÿòëÿðèíäÿí. Øàù éåääè þëêÿíèí ôèêðèíäÿí äîéäó, Ùÿð áèð ìÿìëÿêÿòäÿ áèð íàéèá ãîéäó. Øàùëûãëàð áàø ÿéäè ùÿð ôÿðìàíûíà, Ñÿäàãÿò ýþñòÿðäè ùÿð ïåéìàíûíà. Øàùûí ýÿëìÿñèéëÿ óúàëäû îíëàð, Ùÿð êÿñ þç ìöëêöíÿ äþíäö áÿõòèéàð. Ùÿð áèðè òÿêëèêäÿ øàùëûã åäÿðäè, Áàøûíû äèê òóòóá, àñûá-êÿñÿðäè. Áîéíóíó ÿéìÿäè êèìñÿ êèìñÿéÿ, Ùÿð áèðè áàøûíû óúàëòäû ýþéÿ. Èñêÿíäÿð àäûíà ãÿäÿù ãàëäûðûð, È÷ÿðêÿí ùÿð áèðè òÿê îíó àíûð. Øàù Éóíàí òàõòûíà îòóðäó éåíÿ, 390

Áÿõòèí à÷àðûíû àëäû ÿëèíÿ. Äöíéàéà åëìëÿð, áèëèêëÿð ñà÷äû, Òàíðû ùèêìÿòèíäÿí ãàïûëàð à÷äû. Ýåòäè ùàãã ÿìðèéëÿ ïåéüÿìáÿðëèéÿ, Ùþðìÿòëÿ áàø ÿéäè “ôÿðìàíäûð” äåéÿ. Éåíèäàí áàøëàäû øàù ùàçûðëûüà, Äöíéàíû äîëàøäû áàøäàí-àéàüà. Èêè äÿôÿ ñÿôÿð åòäè Èñêÿíäÿð, Áèðèíäÿ ÷þë ýÿçäè, áèðèíäÿ øÿùÿð. Áèðèíäÿ äîëàøäû àáàä éåðëÿðè, Éåíÿ Ðóìà äþíäö Ðóìóí ñÿðâÿðè. Áèðèíäÿ éîëñóç ùÿð ÷þëö, ùÿð äàüû Êå÷äè Àé, Ýöíÿøòÿê îíóí áàéðàüû. Áèðèíúè ìÿúëèñè áèòèðäèì àðòûã, Èêèíúè ìÿúëèñÿ âóðäóì éàðàøûã. Áó “Øÿðÿôíàìÿ”íèí ìÿúëèñèíäÿ ìÿí Ñà÷ìûøàì ÿí èíúÿ, áàêèð ñþçëÿðäÿí. Îíà áàüëàäûüûì èíúÿ èíúèëÿð, Ùÿð äàñòàí áàøûíäà ñà÷äûüûì ýþâùÿð, Áèð éåðäÿ áèð òåëÿ äöçöëñÿ áóíëàð, Î òåë ÿí ïàðëàéàí èíúèéëÿ äîëàð. Ùÿð äàñòàí áàøûíäà ìÿíàëû ñþçëÿð, Ùèêìÿòÿ äàèð áèð áàøëûúà äÿôòÿð. Òàðèõÿ ÿí òàíûø î ñàãèëÿðè, Àëäûì èø áàøûíà ùÿð áèð ðÿùáÿðè. Îòóðàí ýþç îëäó áó áèëèêëÿðÿ, Õÿçíÿäÿ êåøèê÷è îëäó ýþâùÿðÿ. Áåëÿ èíúÿ íÿãøè êèì ãóðà áèëÿð? Áó ýþçÿë ðÿíýëÿðè êèì âóðà áèëÿð? Ñàçûíà áàüëàäûì åëÿ èíúÿ òåë, Îëìóø ùÿð íÿüìÿñè Çþùðÿäÿí ýþçÿë. Ùÿð éåðäÿ áèð éàíëûø ýþðäöì, ñèëÿðÿê Òîõóäóì îíà ÿí äîüðó áèð áÿçÿê. Äîüðóëóã éîëóíó òóòìàéàí ñþçëÿð Àéà óúàëñà äà ãèéìÿòäÿí äöøÿð. Ùÿð éåðäÿ î ãîúà, î ñÿíÿò ÿðè 391

Éàíëûø ñþéëÿìèøäè äîüðó ñþçëÿðè, Éàíëûøà éåíèäÿí âóðäóì áèð áÿçÿê Î ãîúà øàèðäÿí öçð èñòÿéÿðÿê264. ×àòûíúà ñîíà áó áèíàíûí íèñôè, Âåðèëäè ìÿíÿ áó äöíéàíûí íèñôè. Î áèðè íèñôèíè, çàìàí îëñà éàð, Òÿáèìëÿ áÿçÿðÿì åëÿ áèë ýöëçàð. Îõóúó éóõóäàí ãàëõàð áó ñÿñÿ, Áàëûüû äÿíèçäÿ ýÿòèðÿð ðÿãñÿ. Çÿìàíÿ àçàúûã âåðÿðñÿ àìàí, Øöóðóì ñþç âåðèð ìÿíÿ, âàð ýöìàí. Áó Ðóìè ãûëûãëû, íàõûøëû áàüäà Àë ýöëëÿð ýþéÿðäèì ñàðû òîðïàãäà. ßí ïàðëàã ôèðóçÿ âÿ èíúèëÿðäÿí Õÿçèíÿ äîëäóðóì, øàøûðñûí ýþðÿí. Ùÿð áàüäàí áèð ÷è÷ÿê àëàðàã áÿùðÿ, Ùÿð ýöëäÿí áèð ýöëàá àõûäûì íÿùðÿ. Ïàäøàùûí òàëåéè åäÿðñÿ êþìÿê, Ñþçëÿðèì äöçöëÿð èíúÿ èíúèòÿê. ÍÖÑÐßÒßÄÄÈÍ ÀÒÀÁßÉÈÍ ÑÈÒÀÉÈØÈÍß ÄÀÈÐ Ñàãè, àé èøûãëû úàìû âåð ìàíà! Ïàäøàùûí òàõòûíû þïìÿê àäûíà, Òàõòûìû óúàëäûì óúà Ïÿðâèíÿ, Ãÿäÿùè áîøàëäûì øàù øÿðÿôèíÿ. Þëêÿëÿð ôÿòù åäÿí, äöíéà ïÿíàùëû, Ôèðèäóí êÿìÿðëè, õàãàí êöëàùëû, Ñóëòàí Íöñðÿòÿääèí ÿäàëÿòèíäÿí Áó äöíéà õàòûðëàð øÿðàá è÷ÿðêÿí. Áèð ýþéäöð êè, óëäóç îíà íóð âåðèð, Äÿíèçäèð êè, òàúû þç ýþâùÿðèäèð. Äöíéàíû éóìóø áó ö÷öíúö äÿíèç, Íÿñàðà äèíèíäÿí åòìèø òÿðòÿìèç265. Óúà, äèê áàøûíû Ìöøòÿðè þïÿð, 392

Îíóí áèð íÿçÿðè ìèí èøûã ñÿïÿð. Òÿñëèñ âÿ òÿðáèÿ úàâàùèð ñà÷àí, Ö÷áóúàã îòóðäàí, äþðäëöê îòóðàí266. Ìöáàðÿê áÿõòèíäÿí äöíéà êàì àëìûø, Î, êþùíÿ øàùëàðäàí éàäèýàð ãàëìûø. Óëäóç áàø ÷ÿêñÿ äÿ óúà ýþéëÿðÿ, “Áÿíäÿíÿì” äåéÿðÿê áàø ãîéàð éåðÿ. Äöíéàíû ïàäøàùëûã ýöúöéëÿ ùÿð àí Äîëäóðìóø áèëèêëÿ, ñèëìèø ãóáàðäàí. Ìÿúëèñèí áàøûíäà ïàðëàã ýöíÿøäèð, Äþéöøäÿ ÿæäàùà éàõàí àòÿøäèð. Î ãÿäÿð äóðóäóð ãÿëáèíèí ýþçö, Îíóíëà íóðëàíûð Ýöíÿøèí öçö. Ãûëûíúû ãàíà ãÿñä åòäèéè çàìàí Ñó, àòÿø ÷ûõàðûð ãàðà äàøëàðäàí. Éàéûíäàí áóðàõñà íèøàí îõóíó, Éåðëÿðÿ áàüëàð î, ýþéöí áîéíóíó. Ôèðÿíýëÿ Ôÿëÿñòèí, Ðóì êåøèøëÿðè Âåðäèéè áóéðóãäàí äóðìàçëàð ýåðè. Ýþðäöì êè, ýöâÿíìèø èøûãëû áàõòà, Îòóðìóø øàùàíÿ ìöáàðÿê òàõòà. ßëèìäÿ éîõ åëÿ áþéöê ùÿäèééÿ, Øàùûì, î øàùàíÿ òàõòà ñÿïìÿéÿ! Èñêÿíäÿð ýåòäèéè ÷åøìÿäÿí äÿ ñàô Áèð ýþâùÿð äöçäöì êè, îíäàí äà øÿôôàô. Áèòèíúÿ ýþâùÿðè àëäûì ùöçóðÿ, Ýþâùÿðè ùÿäèééÿ âåðäèì ýþâùÿðÿ.267 Âåðäèì áó ýþâùÿðèí öçöéöíö ìÿí Éåíè Èñêÿíäÿðÿ î Èñêÿíäÿðäÿí. Éàøàñûí ïàäèøàù óúà áàõòûéëà! Âàð îëñóí ùÿìèøÿ òàúö òàõòûéëà! Áàü÷àíäà þòÿí áó øåéäà áöëáöëöí Ñÿñèéëÿ øÿíëÿíñèí ìöáàðÿê þìðöí. Åëÿ òàúèäàðñàí, ýþéëÿðèí òàúû Òàúûíûí óúóíó þïìÿê ìþùòàúû. Áó òàõòà òÿê ñÿíè áÿéÿíäè äþâëÿò, Äöíéàäà áÿõòèéàð áèð ñÿíñÿí, ÿëáÿò. 393

Äöíéàäà îëìàìûø ìöìêöí êèìñÿéÿ, Ýþíäÿðñèí ïàäøàùà ëàéèã ùÿäèééÿ, Áþéöê áèð äÿðéàéà ñàõñû êóçÿäÿí Áèð äàìúû ñó äàìñà, îëóðìó ýþðÿí? Ãàðà äàøäàí ñûçàí äàìúûëàð, ÿëáÿò, Äÿíèçÿ éåòèøìÿç, áó áèð ùÿãèãÿò! Íèçàìè êè ãóëäóð, áÿíäÿäèð ñàíà, Éàçäû áó íàìÿíè ñÿíèí àäûíà. Ãàðûøãà, Ñöëåéìàí òàõòûäûð, äåéÿ, Áèð ÷èáèí ãàíàäû âåðäè ùÿäèééÿ. Òîâóçóí ãàíàäû îëñà äà ðÿíýèí, Áàõñàíà ñÿñèíÿ — ïèøèêäÿí ÷èðêèí. Áàõ, êè÷èê áèð áöëáöë úÿù-úÿù åäÿðêÿí Ãóøëàðû àøàüû åíäèðÿð ýþéäÿí. Ìÿí ùàìàí áöëáöëÿì, ó÷äóì úÿííÿòäÿí, Ñÿíèí ýöë áàü÷àíäà åéëÿäèì ìÿñêÿí, Äþâðöíäÿ îõóéóì åëÿ òÿðàíÿ, Èëëÿðúÿ éàéûëñûí àäûí úàùàíÿ. Îíóí÷óí àäûíà éàçäûì áèð äàñòàí, Ãÿëÿìèì ãûçûëà áàòñûí íàõûøäàí. Ãÿñäèì ôèë òèéíÿòëè çÿð àëìàã äåéèë, Ìÿùìóäóí ôèëèíÿ áÿíçÿìÿç áó ôèë. Êèìñÿ èñòÿìÿäÿí ñÿðâÿò âåðÿðñÿí, Ãÿäÿðñèç õÿçèíÿ, õÿëÿò âåðÿðñÿí. Éàçìàãäàí îëñàéäû ãÿñäèì ýþâùÿð, äöðð, Äöðð, ýþâùÿð éîíìàãëà êåúÿðäè þìöð. Áó èøÿ åøãèì âàð ÿçÿëäÿí, áàøäàí, Ãûçûëäà ýþçöì éîõ, åøãèìäèð úàùàí. Ñþç äåìÿê ñèððèíè ìÿíÿ âåðäè ùàãã, Ñÿíÿ äÿ äöøöíúÿ, ãöââÿò âÿ àíëàã. Õÿéàëà íÿ ýÿëñÿ àðòûãñàí îíäàí, Ìÿìëÿêÿò àëàí îë, äöíéàíû òóòàí! Áó óúà ôÿëÿêäÿí ùåé çàìàí-çàìàí Áàøãà áèð çÿôÿðëÿ ñÿàäÿò ãàçàí! Äöíéà ýÿíú þìðöíÿ äàäûìëûã îëñóí, Ãèñìÿòèí äöíéàäàí ãîé àðòûã îëñóí! 394

ÈÇÀÙËÀÐ 1 Ýþéëÿðè ñÿí ãóðäóí, óúàëòäûí, Àëëàù, Îíà éåð öçöíö åòäèí ýöçÿðýàù. Ãÿäèì èíñàíëàðûí òÿñÿââöðöí÷ÿ, áöòöí êàèíàòûí ìÿðêÿçè éåð ùåñàá åäè- ëèðäè; Ýþé èñÿ éåðèí ÿòðàôûíäà äîëàíûð. Áóíà ýþðÿ, — éåð ýþéëÿðèí ýöçÿðýàùû, êå÷äèéè éîëäóð, — äåéèëèð. 2 Ñÿíñÿí áó àëÿìäÿ áèð äàìúû ñóäàí, Ýöíÿøäÿí èøûãëû ýþâùÿð éàðàäàí. Áóðàäà Ýöíÿøäÿí èøûãëû ýþâùÿð èôàäÿñè èëÿ èíñàí äà íÿçÿðäÿ òóòóëà áèëÿð. Áèð äàìúû ñóäàí (íöòôÿäÿí) èíñàíû éàðàäàí ñÿíñÿí, — ìÿíàñû äà àíëàøûëà áèëÿð. 3 Ôÿëÿéè óúà áèð ùàñàðà àëäûí, Î éåðäÿ èäðàêû êÿìÿíäÿ ñàëäûí. Éÿíè èíñàíûí øöóðóíà, ôèêðèíÿ ýþéëÿðèí õàðèúèíäÿ íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿ èìêàí âåðìÿäèí. 4 Ñÿíèí âàðëûüûíäûð î ëàìÿêàíäàí, Èäðàê åë÷èñèíè ùÿð àí äàøëàéàí. Éÿíè ñÿíèí éåðñèç — ìÿêàíñûç îëàí âàðëûüûí ñÿíè òàïûá þéðÿíìÿê èñòÿéÿí èäðàê åë÷èñè èíñàíû ùÿð àí äàøëàéûá, éàõûíà áóðàõìàç. 5 Éîëëàðäàí òöñòöíö ãàëäûðñàí ÿýÿð, Áèð ÷èáèí Íÿìðóäóí áåéíèíè éåéÿð. Äèíè ðÿâàéÿòëÿðÿ ýþðÿ, Íÿìðóä àëëàùëûã èääèàñû åäÿðêÿí áèð ÷èáèí îíóí áóðíóíäàí áåéíèíÿ ýåòìèø, îíó þëäöðìöøäö. Íÿìðóä Áàáèëè òèêäèðìèø âÿ îðàäà ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Þçö áöòïÿðÿñò îëìóøäóð. Ýóéà èìàíà ýÿëìÿ- äèéèíäÿí âöúóäóíà ìèë÷ÿêëÿð äàðàøàðàã îíó òÿëÿô åòìèøäèð. 6 Èñòÿñÿí ÿçèëñèí äöøìÿíèí áåëè, Ãóøëàðëà ãûðàðñàí ÿñùàáè-ôèëè. Äèíè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ìöñÿëìàíëàðûí ïåéüÿìáÿðè Ìÿùÿììÿäèí àíàäàí îëäóüó 569-úó èëäÿ Ùÿáÿø ïàäøàùû ßðÿáèñòàíà ýÿëÿðÿê, Êÿáÿíè äàüûòìàã ìÿãñÿäè èëÿ Ìÿêêÿíè ìöùàñèðÿéÿ àëûð. Îíóí îðäóñóíäà ìöñÿëëÿù ùÿðáè ôèëëÿð äÿ âàð èìèø. Ëàêèí Àëëàù îíóí öçÿðèíÿ ßáàáèë ãóøëàðûíû (äàü ãàðàíãóøëàðû) ýþíäÿðèð. Áó ãóøëàð äèìäèêëÿðèíäÿ õûðäà äàøëàð ýÿòèðèá, Ùÿáÿø ãîøóíóíóí öñòöíÿ ñàëûðëàð. Êèìèí áàøûíà áó äàøëàðäàí äöøöðñÿ, î, éàðà ÷ûõàðäûá þëöð. Áó ùàäèñÿ ùÿáÿøëÿðè ýåðè ãàéûòìàüà ìÿúáóð åäèð. Ùÿðáè ôèëëÿð ÿðÿáëÿðÿ äÿðèí òÿñèð áàüûøëàäûüû ö÷öí ùÿìèí èëè ôèë èëè, îíëàðûí ñàùèáëÿðèíè èñÿ ÿñùàáè-ôèë (ôèë ñàùèáëÿðè) àäëàíäûðûðäûëàð. 395

7 Ýàù êè÷èê íöòôÿéÿ ãîéäóí ãûçûë òàú, Ýàù õûðäà ÷ÿðäÿêäÿí éàðàòäûí àüàú. Éÿíè ýàù áèð äàìúû ñóäàí èáàðÿò îëàí íöòôÿäÿí áèð õîøáÿõò àäàì — áèð ïàäøàù, áèð ôèëîñîô, áèð ïåéüÿìáÿð éàðàäûðñàí, ýàù äà áèð ÷ÿéèðäÿêäÿí áèð àüàú ÷ûõàðûðñàí. 8 Ýàù Õÿëèë àëûðñàí áöòõàíÿëÿðäÿí, Ýàù äîñò éàðàäûðñàí áèýàíÿëÿðäÿí. Äèíè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, Èáðàùèìõÿëèë ïåéüÿìáÿð þç àòàñûíûí äèíèíè, éÿíè áöòïÿðÿñòëèéè àòìûø, áöòõàíÿéÿ ýåäèá, áöòëÿðè ãûðìûøäûð. Áóðàäà Õÿëèë — Èáðàùèìõÿëèë ïåéüÿìáÿðÿ èøàðÿ îëìàãäàí ÿëàâÿ, åéíè çàìàíäà äîñò ìÿíàñûíû âåðèð. Èáðàùèìõÿëèë ÿââÿë áöòïÿðÿñò èêÿí áèýàíÿ èäè, Àëëàùû òàíûìûðäû, ñîíðà Àëëàùû òàíûäû, áöòëÿðè ãûðäû, áèýàíÿëèêäÿí ÷ûõûá äîñò îëäó. 9 Ãèéìÿòëè úàâàùèð äîüàí áèð åâäÿí, ßáó Òàëèáè äÿ ÷ûõàðàí ñÿíñÿí. Áóðàäà ãèéìÿòëè úàâàùèð äåäèêäÿ, éà Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð âÿ éà îíóí ÿìèñè îüëó, äþðäöíúö õÿëèôÿ ßëè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìÿùÿììÿäèí àòàñû þëäöêäÿí ñîíðà ÿìèñè ßáó Òàëèá éåòèì ãàëìûø Ìÿùÿììÿäè îüóëëóüà ýþòöðìöøäö. Íèçàìè áóðàäà äåìÿê èñòÿéèð êè, ßáó Òàëèáèí áþéöêëöéöíÿ, éÿíè ïåéüÿìáÿðèí àòàëûüû âÿ ßëèíèí àòàñû îëäóüóíà áàõìàéàðàã, éåíÿ äÿ îíó ãàïûäàí ãîâäó, ÷öíêè ßáó Òàëèá, ñöííèëÿðèí ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ, èñëàìèééÿòè ãÿáóë åòìÿìèøäè. 10 Êÿñÿðëè àéÿíè þéðÿòìÿê ñÿíäÿí, Øåéòàíûí ýþçöíö òèêìÿêñÿ ìÿíäÿí. Èñëàì äèíèíÿ ýþðÿ, ýöéà Øåéòàí “Ãóðàí”ûí àéÿëÿðèíè åøèòäèêäÿ îðàäà äóðà áèëìÿç, ãà÷ûá ýåäÿð. Íèçàìè áó áåéòèíäÿ äåìÿê èñòÿéèð êè, ñÿí ìÿíÿ àéÿëÿðèíè þéðÿò, éÿíè ìÿíÿ éàðäûì åò, ìÿí äÿ Øåéòàíûí ýþçöíö áàüëàéûì, ýöíàù èøëÿð ýþðìÿéèì. 11 Àäûí ìåùðèáàíëûã åòñÿ áèð ãÿäÿð, Ìÿíèìëÿ îéíàéà áèëÿðìè äèâëÿð? Éÿíè ñÿí ìÿíè èñòÿñÿí, ýþçöí öñòöìäÿ îëñà, ãàðà ãöââÿëÿð ìÿíÿ çèéàí âóðà áèëìÿç. 12 Áó êþùíÿ äÿçýàùäàí äöøÿðñÿì óçàã... Éÿíè þëöá áó äöíéàäàí ýåäÿðñÿì... Áóðàäà êþùíÿ äÿçýàù äöíéà ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð. 13 Çàìèíäèð ãàðàéà, àüà áó ðÿùáÿð... Éÿíè Ìÿùÿììÿä ýöíàùà äà, ñàâàáà äà çàìèíäèð. 14 Õàëûíû ãàðàëäûð ßááàñèëÿðèí, Ýþçöíÿ íóð ñà÷ûð øÿììàñèëÿðèí. ßááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí ïàëòàðëàðû âÿ áàéðàãëàðû ãàðà èäè. Õàëûíû ãàðàëòìàã èôàäÿñè áóðàäà ßááàñèëÿðèí ñÿëòÿíÿò âÿ ÿçÿìÿòèíÿ èøàðÿäèð. Øÿììàñ — 396

àòÿøïÿðÿñò, ùÿì äÿ ýþçäÿ àü — òèòÿ äåìÿêäèð, Èíàä ýþñòÿðìÿê ìÿíàñûíäà èøëÿíèð. Éÿíè àòÿøïÿðÿñò øÿììàñèëÿðèí ýþçöíäÿí àüëûüû, êîðëóüó àëûá íóð ñà÷äû, îíëàðû ìöñÿëìàí åòäè. 15 Äîäàüû Èñàäàí äàùà ìþúöçêàð. Éÿíè îíóí (Ìÿùÿììÿäèí) íÿôÿñè þëöëÿðè äèðèëäÿí Èñàíûí íÿôÿñèíäÿí äàùà ìþúöçÿëèäèð. 16 Çöëìÿòèí ñóéóòÿê ýåéèíìèø ïàëòàð. Éÿíè äèðèëèê ñóéó çöëìÿòäÿ, ãàðàíëûã è÷èíäÿ ýèçëè èêÿí, îíóí äà âöúóäó ãàðà ïàëòàðëà þðòöëö èäè. 17 Ýþé — îíà äöíéàäà äþðä òàüû ãóðàí, Éåð — îíà ôÿëÿêäÿ áåø íþâáÿò âóðàí. Éÿíè ýþéëÿð îíà éåðäÿ äþðä öíñöðäÿí äþðä ãöááÿëè ÷àäûð ãóðàí, éåð äÿ ýþéëÿðäÿ îíóí áåø íþâáÿò âóðàíûäûð. Ñÿëúóã ïàäøàùû Ñóëòàí Ñÿíúÿðäÿí ãàáàã øàùëàðûí ñàðàé äàðâàçàñûíäà ýöíäÿ äþðä äÿôÿ íàüàðà ÷àëìàã ãàéäà èäè. Ñóëòàí Ñÿíúÿðäÿí ñîíðà íàüàðà ÷àëìàüûí ñàéû áåøÿ ãàëäûðûëäû. Íèçàìè áóðàäà áåø íþâáÿò âóðàí äåäèêäÿ, áåø âàõò íàìàç ãûëìàüû íÿçÿðäÿ òóòóð. 18 Îäóð þç àüëûíà åëÿéÿí òÿêéÿ, Àéû áàðìàüûéëà áþëÿí èêèéÿ. Äèíè åòèãàäëàðà ýþðÿ, Ìÿùÿììÿäèí ìþúöçÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Àéû áàðìàüû èëÿ èêèéÿ áþëìÿñèäèð. Ýöéà ãóðåéøèëÿðèí ðÿèñëÿðèíäÿí ßáó-Ñóôéàí âÿ ßáó- Úÿùë áèð äÿôÿ Ìÿêêÿäÿ Ìÿùÿììÿääÿí äîüðóäàí äà ïåéüÿìáÿð îëäóüóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí Àéû áàðìàüû èëÿ èêèéÿ áþëìÿéè òÿëÿá åòìèøëÿð. Ìÿùÿììÿä äÿ ýöéà áàðìàüû èëÿ Àéà èøàðÿ åòìèø âÿ Àé èêè ïàð÷à îëìóøäóð. Ñîíðà éåíÿ áàðìàüûíû Àéà äîüðó óçàòìûø, Àé ïàð÷àëàðû éåíèäÿí áèðëÿø- ìèøäèð. 19 Ùÿð èêè äöíéàäàí áèð äîí òèêÿðÿê, Îíëàðäàí äöçÿëòìèø éåýàíÿ áÿçÿê. Î äîíó ýåéÿðêÿí ïàê âöúóäóíà, Áèð ãàðûø àç ýÿëäè óúà áîéóíà. Éÿíè Ìÿùÿììÿä èêè àëÿìäÿí äÿ éöêñÿêäèð, îíóí âàðëûüû áó èêè àëÿìÿ — éåð âÿ ýþé àëÿìèíÿ ñûüûøìàäû. 20 Äÿâÿòÿ ýåíèøëèê î âåðìèø éåíÿ, Äàøëàð äà øàùèääèð ìþúöçÿñèíÿ. Èñëàìèééÿò óüðóíäà àïàðäûüû ìöùàðèáÿëÿðèí áèðèíäÿ Ìÿùÿììÿäèí àüçûíû âóðóá éàðàëàìûøäûëàð. Áó áåéò ùÿìèí ùàäèñÿéÿ èøàðÿäèð. 21 Ýþé ýåúÿ ìÿúëèñè ãûçûøäûðìûøäû, Èøûãäàí ýåúÿíèí ýþçö ãàìàøäû. Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ìåðàúà ýåòäèéè, éÿíè ýþéöí éåääèíúè òÿáÿãÿ- ñèíÿ ãàëõäûüû ýåúÿ ýþéëÿð îíäàí èøûãëàíäû. 397

22 ×èí èïÿêëÿðèíÿ äöçìöø äöðð, ýþâùÿð... Éÿíè ýþéëÿðè óëäóçëàðëà áÿçÿìèøäèð. 23 Éåòìèø éîëëó éóðääàí êþ÷öíö âóðäó, ×àäûðû éåääèíúè ôÿëÿêäÿ ãóðäó. Éÿíè éåòìèø èêè ìèëëÿòèí éóðäó îëàí áó äöíéàäàí êþ÷öá, éåääèíúè ôÿëÿéÿ ìåðàúà ýåòäè. 24 Äîããóç ùöúðÿñèíè áèð àí áóðàõäû, Ýþéöí äîããóçóíúó òàüûíà ãàëõäû. Ìÿùÿììÿäèí äîããóç àðâàäû âÿ äîããóç îòàüû âàðäû. Éÿíè î, äîããóç ùöúðÿñèíèí èøèíäÿí ÿë ÷ÿêäè, äöíéàíû òÿðê åòäè, äîããóçóíúó ôÿëÿéÿ ýåòäè. 25 Éåääèíúè ÿôëàêÿ ÷àïäûüû çàìàí Äèøàðû àòûëäû äþðäêöíú äàõìàäàí. Äèíè åòèãàäà ýþðÿ, Ìÿùÿììÿä ìåðàúà Áöðàã àäëû ìþâùóìè àò öçÿðèíäÿ ýåòìèøäèð. Äþðäêöíú äàõìà — ýöéà äþðä öíñöðäÿí (ñóäàí, îääàí, ùàâàäàí, òîðïàãäàí) âöúóäà ýÿëìèø éåð äåìÿêäèð. Éÿíè éåðè áóðàõûá, ýþéÿ ÷ûõäû. 26 ßðÿá ñÿìàñûíäà áèð Ñöùåéë ÷àïäû, Éÿìÿí ýþíö îíäàí éåíè ðÿíý òàïäû. Éÿíè îíóí (Ìÿùÿììÿäèí) Áöðàãû ÿðÿá òîðïàüûíûí ýþéëÿðèíäÿ Ñöùåéë óëäóçó êèìè ïàðëàäû, îíóí íóðóíäàí Éÿìÿíèí òóìà÷û ðÿíý âÿ õîø ãîõó àëäû. Ñöùåéë — úÿíóáäà ýþðöíÿí ÷îõ ïàðëàã áèð óëäóçäóð. 27 Ýåúÿ îòëàüûíäàí, ñÿðõîø îëàðàã Àé êèìè ýÿëìèøäè ÿëäÿ øÿá÷ûðàã. ßôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ, øÿá÷ûðàã åëÿ áèð ýþâùÿðäèð êè, äÿíèç àòû ñàùèëÿ îòëàìàüà ÷ûõàðêÿí îíó þçö èëÿ ÷ûõàðûð, èøûüûíäà îòëàéûð, äîéóá ìÿñò îëàíäàí ñîíðà éåíÿ î ýþâùÿðè þçö èëÿ äÿíèçÿ àïàðûð. Íèçàìè áóðàäà Áöðàãû ùÿìèí ÿôñàíÿâè äÿíèç àòûíà, Ìÿùÿììÿäè äÿ ùÿìèí íóðëó ýþâùÿðÿ áÿíçÿäèð: àò, ýþâùÿðè (øÿá÷ûðàãû) äÿíèçÿ àïàðäûüû êèìè, Áöðàã äà Ìÿùÿììÿäè ýþéëÿð äÿíèçèíÿ, àñèìàíà àïàð- ìûøäûð. 28 Î ñÿééàð äÿíèçäÿí òîç ãîïàðûðäû. Áóðàäà äÿíèç — ýþéëÿðÿ èøàðÿäèð. Éÿíè Ìÿùÿììÿä ýþéëÿðè ÷îõ ñöðÿòëÿ êå÷èá ýåäèðäè. 29 ×àòäû ùÿð äÿíèçÿ éåääè öëêÿðäÿ, Éåääè éîë éóéóíäó î äÿíèçëÿðäÿ. Éÿíè ýþéëÿðèí éåääè òÿáÿãÿñèíè êå÷èá, äàùà äà éöêñÿêëÿðÿ ãàëõäû. 30 Öòàðèä óëäóçà âåðäè ãÿëÿìè, ßëèíÿ ãÿëÿìè àëàðìû öììè? Öòàðèä óëäóçó — êþùíÿ àñòðîëîæè òÿñÿââöðÿ ýþðÿ, ýþéëÿðèí êàòèáè ñàéûëûð. Öììè èñÿ ñàâàäñûç äåìÿêäèð. Éÿíè îõóéóá-éàçìàã áèëìÿéÿí Ìÿùÿììÿä þç ýÿëèøè èëÿ Öòàðèä óëäóçóíó ñàâàäëàíäûðäû, èøûãëàíäûðäû. 398

31 ßðø äèâàíýàùûíû ñöðÿòëÿ êå÷äè, Äÿðúèí äÿ éîëóíó áèð àíäà áè÷äè. Äÿðú — áóðàäà Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ýöéà ìåðàú ýåúÿñèíäÿ êå÷äèéè ýþé ïèëëÿëÿðèíäÿí áèðèíèí àäûäûð. Éÿíè Ìÿùÿììÿä ýþéöí òÿáÿãÿëÿðèíè, î úöìëÿäÿí äÿðú ïèëëÿñèíè êå÷èá, éåääèíúè ãàòà éöêñÿëäè. 32 Àüûçäàí ÷ûõìàéàí ñÿñè åøèòäè, Ýþðöíìÿç ñèìàíû çèéàðÿò åòäè. Éÿíè Àëëàùäàí ýÿëÿí ñÿñè åøèòäè âÿ ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí âàðëûüûíû èìàí ýþçö èëÿ ýþðäö. 33 Òÿðèôÿ áàøëàñàì äþðä éàâÿðèíè, Äþðä ýþâùÿð ñàòàí âàð, äþðä ýþâùÿð àëàí. Áóðàäà äþðä éàâÿð äåäèêäÿ, Ìÿùÿììÿääÿí ñîíðà îíóí éîëóíó äàâàì åòäèðìèø îëàí äþðä õÿëèôÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ýþâùÿð — áóðàäà èñëàì äèíè äåìÿêäèð. Äþðä ýþâùÿð ñàòàí âÿ àëàí — éåíÿ äþðä õÿëèôÿéÿ èøàðÿäèð. 34 Áó äÿðâèø ñèôÿòëè äþðä áþéöê ñîëòàí, Äöíéàéà îëìóø äþðä òÿêáèð îõóéàí. Äÿðâèø ñèôÿòëè äþðä ñîëòàí — éåíÿ äþðä õÿëèôÿéÿ èøàðÿäèð. Äþðä òÿêáèð — þëö ö÷öí îõóíàí íàìàçäûð; áóðàäà öç ÷åâèðìÿê ìÿíàñûíäàäûð. Éÿíè î äþðä õÿëèôÿ äöíéàäàí öç ÷åâèðèá, îíóí áöòöí âàðûíà ýþç éóììóøëàð. 35 Áàçàðëàð îëìóøäó ñÿñ-êöéäÿí óçàã, Çûíãûðîâ ñÿñèíäÿí äèíúÿëìèø ãóëàã. Éÿíè áàéûð-áàçàð êöéäÿí, ýóðóëòóäàí áîøàëìûø, ùÿð òÿðÿôÿ ñÿññèçëèê ÷þêìóøäö. Ýåúÿ ãàðîâóëëàðû éàòìûø, çûíãûðîâëàðûí ñÿñè êÿñèëìèøäè (Øàùëàðûí ãàðîâóëëàðû áåëëÿðèíÿ çûíãûðîâ áàüëàðäûëàð êè, îíóí ñÿñèíäÿí éóõóëàðû ãà÷ñûí, éàòìàñûíëàð). 36 Äàí éåðè áàøûíû ñàëìûøäû ñóéà. Éÿíè Ýöíÿø äÿ ýþéöí äÿíèçèíÿ ãÿðã îëìóøäó. 37 Ýàù áàøûì äèçèìèí öñòöíäÿ äàëüûí, Éåð — áàøûì àëòûíäà, ýþé — àéàüûìûí. Éÿíè áàøûì äèçèìèí öñòöíäÿ, ôèêðÿ äàëìûø ùàëäà õÿéàëàò âÿ èëùàì ýþéëÿðèíäÿ ó÷óðäóì. Äåìÿëè, éåð áàøûìûí, ýþé èñÿ àéàãëàðûìûí àëòûíäà èäè. 38 Ýöíÿø ãàðøûñûíäà ÿðèéÿíòÿê ìóì, Î ìóìëà ýþçöìäÿí ÷ÿêèëäè éóõóì. Éÿíè Ýöíÿø ìóìó ÿðèäÿí êèìè, ìÿíèì ãûçüûí ôèêèðëÿðèìëÿ úîøüóí èëùàìûì éóõóìó ÿðèòìèøäè, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòìàìûøäûì. 39 Ìöÿççèí áàøëàðêÿí áèðèíúè ãóíóò Êè: “Ñóáùàíÿ ùÿééÿëëÿçè ëàéÿìóò”... Éÿíè àçàí÷û ÿââÿë Àëëàùûí ÿìðëÿðèíÿ òàáåëèê äóàñûíû îõóäó: “Ùÿìèøÿ äèðè âÿ ÿáÿäè þëìÿç îëàí Àëëàùà àëãûøëàð îëñóí”, äåäè. 399