NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

Äöøìÿíèí êþêñöíÿ íèçÿëÿð ñàíúàð, Çèðåùäÿ, ýåéèìäÿ ïÿíúÿðÿ à÷àð. Î ãÿäÿð éàéëûì îõ éàüäû ùÿð éàíäàí Áóëóä éàüìóðóíó àòäû áàøûíäàí. Èíäè î éàéëûì îõ äöøñÿ çÿìèíÿ Áóëóä ãàí éàüäûðàð éàüûø éåðèíÿ, Íàéëàðäàí ãîïàí î ìöäùèø ýóðóëòó Åøèäÿí êèìñÿéÿ âåðèðäè ãîðõó. Ãàðûøûã ñÿñëÿðëÿ ùàéãûðäûãúà úàí ×àõìàã äàøûíäàí äà ÷ûõàðûðäû ãàí. Èêè ãàí äÿíèçè ÷àëõàíäû áèðäÿí, Àòÿø äàëüàëàðû éöêñÿëäè éåðäÿí. Áöðöäö ùÿð éåðè òóôàí àòÿøè, Óúàëàí òîç-òîðïàã òóòäó Ýöíÿøè. Éàéëàðûí áèð äàùà ãàøû ÷àòûëäû, Îõëàð èëàí êèìè úîøóá àòûëäû. Úèâÿòÿê ïàðëàéàí ïîëàä ãûëûíúäàí Úèâÿòÿê ãà÷ûðäû ùÿð éåðäÿ èíñàí. Ýþâäÿëÿð ÿðèäÿí ïîëàä îõ èëÿ Äàüëàðûí ýþâäÿñè òèòðÿäè áåëÿ. Íèçÿëÿð óúóíäàí äþâð åäÿí ôÿëÿê Ñåéðèíäÿí ãàëàðàã îëäó òîïàëòÿê. Òîïïóçëàð î ãÿäÿð ÷àõìûøäû òÿïèê Éåðèí úÿìäÿéèíäÿ ãàëìàäû ýÿìèê. Î ãÿäÿð ñàíúûëìûø áîüàçëàðà îõ, Àðòûã áîüàçëàðäà íÿôÿñ éîëó éîõ. Îõ îõóí è÷èíÿ ýèðìèø òèêàíòÿê, Ãàëõàíäàí áÿçÿíèá éåð ýöëöñòàíòÿê. Ãà÷àíëàð öçöíÿ ãèéàìÿò ãîïìóø, Íÿ éîë âàð ãà÷ìàüà, íÿ äÿ ãóðòóëóø. Àòëûëàð àòàðàã ñîíóíúó îõó, Àòìûøäûð êàìàíû, îõó, îõëóüó. Áèð ñàëëàãõàíàäûð ãàíëû áóúàãëàð, Úÿìäÿêëÿ éàí-éàíà óúàëìûø äàüëàð. Éàëíûç þç úàíûíûí ùàéûíäà ùÿð êÿñ, Þëÿí éîëäàøûíû éàäà ýÿòèðìÿç. Ìåéäàíäà éîõ èäè ìàòÿì ñàõëàéàí, 150

Íÿ áèð ãàðà ýåéÿí, íÿ áèð àüëàéàí. Ùÿð ñþçö óñòàñû ýþçÿë òîõóéóð: “Åë èëÿ ãàðà ýöí áàéðàìäûð, òîéäóð”. ßúÿë ïÿíúÿñèíäÿ þëñÿ áèð íÿôÿð Ýþçöíäÿí éàø òþêÿð îíà áèð øÿùÿð. Áöòöí áèð øÿùÿð÷èí ñàõëàéàðàã éàñ Îíäàí óçàãëàðà êèìñÿ àüëàìàç. Èíñàí úÿìäÿéèëÿ äîëìóøäóð ñàü-ñîë, Äþéöø÷öëÿð ö÷öí ãàïàíìûøäû éîë. Î ãàí Äÿúëÿñèíè Ýöíÿø àëìûøäû, Ñóéà íåéëóôÿðòÿê ãàéûã ñàëìûøäû. Ùÿìèí âóðóøìàäà áþéöê Èñêÿíäÿð Ýöíÿø ÷åøìÿñèíäÿ ñà÷ìûøäû çÿôÿð. Äàðàíûí ãûëûíúû ñàëäûã÷à øþëÿ Ãûçûðäû äàøëàðûí öðÿéè áåëÿ. Åëÿ êè ñîõóëäó îðäó îðäóéà Ìÿùøÿðè ýþçöéëÿ ýþðäö áó äöíéà. Äàâà ìåéäàíûíà éàéûëäû ÿñýÿð, Äàðàíûí úàíûíà âàð èäè õÿòÿð. Îðäóëàð äþéöøÿ ýèðäèéè çàìàí Îëäóãúà ýåíÿëäè äàðûñãàë ìåéäàí. Éàíûíäà êèìñÿ éîõ, éàëíûçäû Äàðà, Îíóíëà åòìÿéèð êèìñÿ ìöäàðà. Èêè ñÿðõîø ñÿðäàð ôèë êèìè úîøäó, Ôèëáÿäÿí Äàðàíûí öñòöíÿ ãîøäó, Áþéðöíäÿí áèð éàðà âóðäóëàð îíà, Ëàëÿçàð îëäó éåð, áîéàíäû ãàíà. Òàúèäàð éûõûëäû äÿðèí éàðàäàí, Ñàíêè áèð ãèéàìÿò êÿñèëäè úàùàí. Áèð àüàú éûõûëäû Êÿéàí áàüûíäàí, Éàðàëû áÿäÿíè ãàíûíà ãÿëòàí. Äÿðäÿ òàá ýÿòèðìÿç èíúÿ îëàíëàð, Éåë èëÿ ÷ûðàüûí íÿ äîñòëóüó âàð? Î èêè ãàíòþêÿí, î èêè õàèí Ãà÷äûëàð éàíûíà òåç Èñêÿíäÿðèí. Äåäèëÿð: “Àòÿøÿ éàõäûã äöøìàíû, Òàëåéèí óüðóíäà òþêöëäö ãàíû. 151

Èøèíè áèòèðäèê, âóðäóã áèð éàðà, Ýþçöíäÿ úàùàíû åéëÿäèê ãàðà. Èñòÿðñÿí ýþçöíëÿ ýÿë ýþð áó ùàëû, Ãàíûéëà áîéàíñûí àòûíûí íàëû. Ùöíÿðëÿ þëäöðäóê ñèçèí äöøìÿíè, Èíäè ñÿí éåðèíÿ éåòèð âÿäÿíè. Áèçÿ âÿä äåìèøäèí àüûð õÿçèíÿ, Äîüðó ãàë, âÿôà åò èíäè ÿùäèíÿ”. Èñêÿíäÿð áèëäè êè, áó èêè ñÿðäàð Øàù ãàíû òþêìÿéÿ îëìóø ùÿâÿñêàð. Âåðäèéè ïåéìàíà îëäó ïåøèìàí Ùÿéàäàí áèð øþëÿ ÷ûõäû úàíûíäàí. Àäàìûí éàøûäû þëÿí çàìàíäà Ùÿéàò öìèäèíäÿí èç ãàëìàç îíäà. Äåäè: “Ùàðäà áàòìûø ãàíà òàúèäàð, Êÿéàí äþâëÿòèíè áÿçÿéÿí ñÿðäàð?” Ùÿð èêè ãàíòþêÿí äöøÿðÿê þíÿ, Éîë ýþñòÿðäèëÿð þç àçüûí çöëìöíÿ. Äàðàíûí äöøäöéö éåðÿ ýÿëäèëÿð, Éàíûíäà äîñòëàðäàí éîõäó áèð íÿôÿð. Âöúóäó áóëàøìûø òîðïàüà, ãàíà, Î Êÿéàí êöëàùû äöøìöø áèð éàíà. Îëìóø ãàðûíúàéà Ñöëåéìàí ÿñèð, Òèêàíëû áèð àðû áèð ôèëè éåéèð. Áÿùìÿíèí ãîëóíà ñàðûëìûø èëàí, Äöøìöø Èñôÿíäèéàð òóíú ÷àðäàüûíäàí151. Ôèðèäóí áàùàðû, Úÿìèí áàü÷àñû Õÿçàíà óüðàìûø, áàøëàíìûø éàñû. Êåéãóáàä íÿñëèíèí âöúóäóíó, áàõ, Ýþð íåúÿ äàüûäûð éåë éàðïàã-éàðïàã. Èñêÿíäÿð òÿëÿñèê åíäè àòûíäàí, Äàðàíûí þíöíäÿ äóðäó ïÿðèøàí. ßìð åòäè î õàèí ñÿðêÿðäÿëÿðè, Õàðèúÿ ìåéë åäÿí èêè ðÿùáÿðè Ìþùêÿì ñàõëàñûíëàð, ñîíðà Èñêÿíäÿð Éåðèíäÿí òÿðïÿíäè öçöíäÿ êÿäÿð. Ñöðÿòëÿ éàíàøäû õÿñòÿéÿ ñàðû, 152

Êÿéàí ýåéèìèíäÿí à÷äû áàüëàðû. Áàøûíû øàùàíÿ äèçèíÿ ãîéäó, Ýåúÿíè èøûãëû ýöíäöçÿ ãîéäó. Éóõóäàí ýþçöíö à÷äûüû çàìàí Äåäè: “Ãàëõ áó ãàðà ãàíëû òîðïàãäàí! Áóðàõ êè, ñîëìàäà ãóðòóëóø áàüûì, Ãàðàëìàã öçðÿäèð èøûã — ÷ûðàüûì, Áþéðöìö, áàõ, íåúÿ éûðòìûø áó äþâðàí! Áàüðûìûí àëòûíäà áþéðöìäóð ïöíùàí. Ïÿùëÿâàí, åé áàøûì öñòöíÿ ýÿëÿí! Ãîðó þç áþéðöíö ìÿíèì áþéðöìäÿí. Áó áþéðöì áóëóäòÿê ñþêöëñÿ áåëÿ, Ãûëûíúûí àúûñû ýåòìÿìèø ùÿëÿ. Ïàäøàùëàð áàøûíû áóðàõ, ãàëäûðìà, Áó äþâðàí ãûðìûøäûð ìÿíè, ñÿí ãûðìà! Î ùàíñû ÿëäèð êè, óçàíûð ìÿíÿ, Êÿéàíûí òàúûéëà îéíàéûð éåíÿ. ßë ñàõëà, ãàðøûíäà Äàðàäûð äóðàí, Ýöíÿøäÿí àéäûíäûð áó, äåéèë ïöíùàí. Ýöíÿøèì ñàðàëûá äöøöíúÿ äÿðäÿ, Öçöìÿ ÷ÿêÿðñÿí ëàúèâÿðä ïÿðäÿ, Ñÿðâè áàøàøàüû ýþðìÿ øÿðìÿíäÿ, Åëÿ áèð ïàäèøàù, áåëÿ áèð áÿíäÿ! Õÿñòÿéÿì, çÿùìÿòäÿí ãûë ìÿíè àçàä, Ùàããûí ðÿùìÿòèéëÿ ìÿíè åéëÿ éàä. Äöíéàíûí òàõòûíäà ìÿíÿì òàúèäàð, Éåðèìäÿí òÿðïÿòñÿí ìÿíè, éåð ñàðñàð. Äàäëû áèð éóõóì âàð, òîõóíìà, áóðàõ, Îäóìó ýþé àëñûí, ñóéóìó òîðïàã! Òàõòûíäàí ÷åâèðìÿ éàòàí áèð áàøû, Èíëÿòìÿ, áó äöíéà òþêÿð ýþç éàøû! ßúÿëèì éåòèøìÿê öçðÿäèð, äàéàí! Ìÿíè þç ùàëûìà áóðàõ áèð çàìàí! Ôèêðèí òàú ÷àëìàãñà ìÿíèì áàøûìäàí, Àçàúûã àìàí âåð, ãîé ÷ûõñûí áó úàí! Áó äöíéà ìöëêöíäÿí à÷ûíúà êÿìÿð Áàøûì äà, òàúûì äà ýåòñÿ, éîõ çÿðÿð”. 153

Èñêÿíäÿð àüëàäû: “Àìàí, òàúèäàð, Íþêÿðèí Èñêÿíäÿð ìÿíÿì, øÿùðèéàð! Èñòÿìÿçäèì ýþðöì òîðïàãäà ñÿíè, Þç ãàíûíà ãÿëòàí îëàí áÿäÿíè. Íÿ åòìÿê, áèð èøäèð îëìóø äöíéàäà, Òÿÿññöô âåðÿðìè áó èøäÿ ôàéäà? Áàøûíû éåíèäÿí ãàëäûðñàí ÿýÿð, Êè÷èêëèê åäÿðäè ñÿíÿ Èñêÿíäÿð. Ùåéùàò, ìÿí ãîúàìàí äÿíèçëÿð àøäûì, Êþêñöìÿ ãÿäÿð àë ãàíà áóëàøäûì. Òÿÿññóô, àçìàäûì áó éîëëàðäà ìÿí, Àòûìûí äûðíàüû ãîïìàäû íÿäÿí? Áó àüûð ýöíëÿðè ýþðìÿéÿéäèì ìÿí, Àù, åøèòìÿéÿéäèì Äàðà èíëÿðêÿí. Àíä îëñóí ùÿð ãÿëáè áèëÿí ñÿððàôà, Äàðàéà öðÿêäÿí èñòÿðÿì øÿôà. Áèð øöøÿ äàø èëÿ ãûðûëñà íà÷àð, ×àðÿ ãàïûñûíà òàïûëìàç à÷àð. ßôñóñ, Èñôÿíäèéàð íÿñëèíäÿí ñàíñûç, Ìöëêöí éàäèýàðû ñÿí èäèí éàëíûç. Íÿ îëóð, ìÿíÿ äÿ þëöì ãîøàéäû, Èñêÿíäÿð âÿ Äàðà ãóúàãëàøàéäû. Íÿ åòìÿê, èñòÿêëÿ ýÿëìÿéèð ÿúÿë, Ìÿçàðà ýèðèëìÿç þëöìäÿí ÿââÿë. Ïàäøàùûí áèð òöêö ýþçöìäÿ, èíàí, Äàùà ãèéìÿòëèäèð éöçëÿðúÿ òàúäàí. Áó äÿðèí éàðàéà áèëñÿéäèì ÷àðà, Åäÿðäèì, ñàüàëñûí äåéÿ áó éàðà. Íÿéÿ ëàçûì áó òàõò, áó òàú, áó øþùðÿò, Äàðàñûç ãàëäû áó ìþùòÿøÿì äþâëÿò. Ìÿí áó òàõòà, òàúà àüëàéàðàì ãàí, Àéûðìûø Äàðàíû òÿõòö òàúûíäàí. Éîõ îëñóí äöíéàäàí åëÿ ýöëöñòàí, Áàüáàíû õÿñòÿäèð, àúû òèêàíäàí. Äàðàíû þëäöðÿí äöíéàéà íèôðÿò, Ýöíäöçêÿí þëäöðöð, âåðìÿéèð ôöðñÿò. Áèð ÷àðÿ åòìÿéÿ èìêàí éîõ ìÿíäÿ, 154

Áó ýÿíú ñÿðâÿ ýÿðÿê àüëàéàì ìÿí äÿ. Àíëàò êè, èñòÿéèí, òÿäáèðèí íÿäèð? Ãîðõóíóç êèìäÿíäèð, öìèä êèìäÿäèð? Ñþéëÿ êè, ùÿð ñþçöí ìÿíÿ áèð ôÿðìàí, Èòàÿò åòìÿéÿ áàüëàðàì ïåéìàí”. Äàðà ùèññ åäèíúÿ áó äîñò íÿôÿñè, À÷äû ýþçëÿðèíè, øàùàíÿ ñÿñè Øÿôãÿòëÿ óúàëäû: “Åé óúà áàõòèì, Òÿê ñÿíÿ éàðàøûð áó òàúûì, òàõòûì. Ñîðìà áèð þëöéÿ ìÿí èíäè íÿéÿì? Õÿçàíÿ òóòóëìóø þëýöí ÷è÷ÿéÿì! Ùÿð êÿñèí øÿðáÿòè áóçëà äóðóëäó, Ìÿíèì øÿðáÿòèìñÿ éàëíûç áóç îëäó. Âàðëûüûì ãÿðã îëìóø ãàí äÿíèçèíÿ, È÷ÿðèì ñóñóçäàí àëûøûð éåíÿ. Áóëóääàí øûüûéàí áèð øèìøÿéÿì ìÿí, Äîäàüûì ãóðóäóð, ñóäàäûð áÿäÿí. Áó êóçÿ éàíûíäàí ñûíûãñà áèð àç, Ìóìëà, éàïûøãàíëà ñàüàëòìàã îëìàç. Áó äöíéà åéëÿéèð ãàðÿò ùÿð éåðè, Áèðèñè ýÿòèðèð, àëûð î áèðè. Íÿ áó ýöí éàøàéàí áó ýöí ÿìèíäèð, Íÿ êþ÷öá ãóðòóëàí, ùåéùàò, ÷ÿòèíäèð! Ýþð ìÿíèì ýöíöìö, ùàããà äîüðó ãàë, Ãîðõ áåëÿ áèð ýöíäÿí, ìÿíäÿí èáðÿò àë! Ñþçëÿðèìè àíûá äèíëÿñÿí ìÿíè, Ìÿíèì êèìè åòìÿç áó ôÿëÿê ñÿíè. Áÿùìÿíäÿí ìÿí èýèä äåéèëÿì äàùà, Áèð àìàí âåðìÿäè îíà ÿæäàùà. Éà äà èýèäÿììè Èñôÿíäèéàðäàí? Äöíéà çÿðáÿñèíäÿí ãóðòàðìàäû úàí. Íÿñëèìÿ ÿçÿëäÿí þëöìäöð ãèñìÿò, Þëäöðÿí áó ÿìðÿ âåðèð øÿùàäÿò152. Îëñóí éåíè òàõòûí ãîé ñÿíèí÷èí õîø, Ìÿíèìñÿ áàëûíúûì ãàëàúàãäûð áîø. Ìÿíèì÷èí àüëàìàã ëàçûì ýÿëèðêÿí, Ñîðóðñàí ãÿëáèìèí èñòÿéèíè ñÿí. 155

Êþíëöìäÿ ñåâèìëè ö÷ èñòÿéèì âàð: Ö÷ö äÿ øàùàíÿ áÿõòèíÿ éàðàð: Áèðèíúè, ýöíàùñûç þëöìÿ ýþðÿ Ðÿôòàð åòìÿëèñÿí ÿäàëÿò öçðÿ. Èêèíúè, ñÿí Êÿéàí òàõòûíû àëñàí Îíà ùå÷ áèð çàìàí éåòèðìÿ çèéàí. Áó êèíèí òîõìóíó Èðàíäà ÿêìÿ, Êÿéàíûí íÿñëèíÿ õàòèìÿ ÷ÿêìÿ! Ö÷öíúö, òîõóíìà ùÿðÿìõàíÿìÿ, Ñàõëà ùþðìÿòèíè, òÿùãèð åéëÿìÿ! Ðþâøÿíÿê ãûçûìäûð, îëäóãúà ýþé÷ÿê, ßëèìäÿ áÿñëÿíìèø áó ýþçÿë ìÿëÿê. Þç ñöôðÿ éîëäàøûí åòìÿêëÿ óúàëò, Ñöôðÿéÿ èíúèëÿð âåðèð øÿí ùÿéàò, Êþíëöíö ÷åâèðìÿ Ðþâøÿíÿéèìäÿí, Òÿáèè, èøûãëà Ýöíÿø îëóð øÿí”153. Èñêÿíäÿð ñþç âåðäè, Äàðà ãàø ÷àòäû, Ñþç âåðÿí ãàëõàðêÿí ñþéëÿéÿí éàòäû. Ýåúÿíèí ýþçöíÿ ãàðàíëûã àõäû, Áàüäàäû Êàõñûç âÿ Êÿðõñèç áóðàõäû154. Êÿéàíûí àüàúû äöøäö ìåéâÿäÿí, Îëäó Èñôÿíäèéàð çèðåùè êÿôÿí. Äöíéàäàí àë Ýöíÿø ãàíàä ÷ÿêèíúÿ Éàãóò è÷äè, øÿâÿ äàëäû ñåâèíúÿ155. Áþéöê Äàðà ö÷öí áþéöê Èñêÿíäÿð Àüëàäû àõøàìäàí ñàáàùà ãÿäÿð. Þçöíÿ àüëàðäû ýþðöðêÿí îíó, Áèëèðäè áåëÿ áèð þëöìäöð ñîíó. ßáëÿù àòëû ñÿùÿð ýÿëèá öôöãäÿí, Àõóðó ÷ÿìÿíäÿ éåðëÿøäèðèðêÿí156, Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè: Äàðàíû àðòûã, Äàõìàéà ãîéìàã÷ûí îëñóí ùàçûðëûã! Ýöíáÿäè äàø ãàëà, òàõòû ãûçûëäàí, Ãàéðûëäû îíà áèð ìöÿééÿí ìÿêàí. Òöðáÿñè áèòèíúÿ áèòäè ùÿð çÿùìÿò, Äàðà çÿùìÿòèíäÿí îëäóëàð ðàùÿò. Áÿäÿí ãÿôÿñèíäÿ íÿ ãÿäÿð úàí âàð, 156

Åëÿ áèð èýèäÿ ùþðìÿò âàð, øàí âàð, Áÿäÿíäÿí ÷ûõûíúà äÿéÿðëè úþâùÿð, Îíà þç ãàäûíû àðõà ÷åâèðÿð. Ãîðõóíú áèð êöëÿêäÿí ñþíÿðñÿ ÷ûðàã, Íÿ ôÿðãè, êþøê îëñóí éåðè, éà òîðïàã. Ýþéäÿ îë, éåðäÿ îë, ôÿðãè éîõ áóíóí, Òîðïàãñàí, éåíÿ äÿ òîðïàãäûð ñîíóí. Øîð ñóäàí òîðïàüà äöøÿðñÿ áàëûã, Þëöíúÿ ãàðûíúà éåìèäèð àðòûã. Äöíéà êå÷èäèíèí ãàéäàñû áóäóð, Ýÿëäèíñÿ äàéàíìà, êþ÷ìÿê äîüðóäóð. Áèðèíè óúàëäàð, àòàð îðòàéà, Áèðèíÿ “ìÿúëèñäÿí ãàëõ” äåéÿð äöíéà, Ýþé ýöíáÿç àëòûíäà ýÿë ãóðìà áöñàò, Êÿùðÿáà ãÿëÿäÿ éàðàìàç íèøàò!157 Öçöíö êÿùðÿáà êèìè ñàðàëäàð, ßëáÿñÿí ëàúèâÿðä áèð ðÿíýÿ ÷àëàð158. Àñëàíëàð øÿùðèíÿ äöøÿí áèð úåéðàí Ãîðõóíú áèð þëöìö ýþçëÿð ùÿð çàìàí. Êþ÷ìÿéÿ ãóø êèìè ãàíàä à÷ ýþéÿ, Øÿðàáëà ìÿñò îëìà “øÿí éåðäèð” äåéÿ. Èëäûðûìòÿê øûüû, áó äöíéàíû éàõ, Àíúàã áó äöíéàäà äóðìà, îë óçàã! Ïÿðâàíÿ, ñÿìÿíäÿð “îä” äåéÿ ýåäÿð, Áèðèñè éîðüàëàð, áèðè èìÿêëÿð. Àðïàíûí éåðèíÿ ÷þï éåäè åøøÿê, Þëäö ñàùèáè äÿ åøøÿê þëÿíòÿê. Áèð äþâëÿò øàùûäûð, éà øàù äþâëÿòè, Áèð çÿùìÿò éîëóäóð âÿ éîë çÿùìÿòè. Êèì áèëèð áó êþùíÿ, áó ãîúà äöíéà Íÿëÿð ýèçëÿòìèøäèð ìàüàðàñûíäà. Êþùíÿ áèð ÷óâàëäûð áó ãàò-ãàò òîðïàã, Õÿçèíÿ ñåâìÿéèð ñÿñ-êöé ãîïàðìàã. Ùÿð éåíè êèñÿäÿ ãûçûë ñÿñ âåðÿð, Éåíè êöï äîëäóãúà õîø íÿôÿñ âåðÿð. Êèì áèëèð áó äèâëÿð éóðäóíà äþâðàí Íÿ òàðèõ éàçìûøäûð éàõøû-éàìàíäàí? 157

Íÿ àãèë êÿñëÿðëÿ îéíàìûø îéóí? Íÿ äèêáàø êÿñëÿðäÿí ãîïàðìûø áîéóí? Áó ôÿëÿê ñÿíèíëÿ äåéèëäèð úàíáèð, Òèêäèéè ëèáàñëàð èêè ðÿíýëèäèð. Ýàù ñÿíè ôèðèøòÿ êèìè éöêñÿëäèð, Ýàù áàüëàð ãîëóíó äèâëÿðëÿ ÿëáèð. Ñÿíè áèð ÷þðÿêëÿ àíìàç ýåúÿëÿð, Áèð ãîüàë áàüûøëàð ýþéÿ ùÿð ñÿùÿð. Áó éåääè äÿéèðìàí áàøûíäà íå÷èí, Áîéíóíó áöêöðñÿí áèð àðïà ö÷öí? Õûçðòÿê áåëÿ áèð ðóçèíè ýÿë àò, Ñöä, õóðìà íÿ ýÿðÿê, âàð àáö ùÿéàò! Áó âÿùøè, éûðòûúû, äèâõèñëÿò èíñàí Ñÿìèìè äîñò äåéèë, óçàã îë îíäàí! Ùÿð ìàðàë îâ÷óíóí çöëìöíäÿí ãà÷àð, Éûðòûúû âÿùøèäèð ùÿëÿ èíñàíëàð. ×þëäÿ øóõ áèð úåéðàí äöøìÿéèð ÿëÿ, Èíñàíäàí ñûüûíûð äàüà, êþùöëÿ. Àñëàí êè îðìàíäà åòìèøäèð ìÿñêÿí, Ãîðõàðàã ýèçëÿíìèø èíñàí øÿðèíäÿí. Èíñàíäà èíñàíëûã þëÿíäÿí áÿðè Èòìèø èíñàíëûüûí ïàðëàã ýþâùÿðè. Èíñàíëûã íÿãøèíè îõóñàí áèð-áèð, Áèëÿðñÿí áóýöíêö èíñàíëûã íÿäèð. Áÿáÿéèí ãàïàüû íå÷èí ãàðàäûð? Èíñàíëûã þëìöøäöð, ìàòÿì ñàõëàéûð. Íèçàìè, ñóñìàüà àäÿò åò, àíúàã, Äåéèëìÿç ñþçëÿðè äàíûøìà, áóðàõ! Ñÿí äÿ êÿñ ñÿñèíè, äàíûøìà äàùà, Éàò, éà äà ïàìáûãëà ãóëàüûí òûõà! Ëàúèâÿðä ôÿëÿêäÿí èáðÿò àë áàðû, Àë èëÿ àëäûð áó, ñàðûéëà ñàðû. Éöç ðÿíýÿ áîéàíàð ýåúÿëÿð áàõñàí, Áàùàðòÿê ýöíäöçÿ ãóðàð ýöëöñòàí. Ýöíÿøäÿí áèð ÷åøìÿ äîüóíúà ñÿùÿð, Î äà áèð ÷åøìÿíèí ðÿíýèíÿ ýèðÿð. 158

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÈÐÀÍ ÁÀØ×ÛËÀÐÛ ÈËß ßÙÄ-ÏÅÉÌÀÍ ÁÀÜËÀÌÀÑÛ Î ìåéíÿ ãàíûíû, åé ñàãè, òåç äóð, Îä àëìûø õÿç êèìè áåéíèìÿ äîëäóð! Åòñèí ìåé þçöìö óíóäàí êèìè, Èêè ìÿüç éàðàòñûí ìÿíÿ äàí êèìè159. Åé äþâëÿò, ùàðäàñàí, ìÿíè ñåâèíäèð, Ìåùäè ãàïûñûíäà òàõòûíû åíäèð160. Ìåùäè ùöçóðóíà åíäèéèí çàìàí Áèð ñàëàì ýÿòèð î, óúà äÿðýàùäàí. Áó äþâëÿò îíóí÷óí ñÿíÿ âåðìèø áàõò Êè, òÿíäÿí éàðàøûã òàïñûí òàúö òàõò. Ñÿíèíëÿ èíñàíûí öçö ïàðûëäàð, Áó äöíéà òèêìÿìèø ñÿí êèìè ïàëòàð. Òàíðûíûí àäûéëà äîüàí ïåéêÿðñÿí, Ýþâùÿðëÿð è÷èíäÿ âàùèä ýþâùÿðñÿí. ßëèíÿ úèëîâó òàïøûðìàã îëóð, Áèçäÿíäèð ùÿð çÿôÿð, ñÿí ìÿðäàíÿ äóð! Ýþñòÿð êè, ùàðäàäûð ãàïûí, áàçàðûí Êè, îëóì ùÿð çàìàí ìÿí òÿëÿáêàðûí. Áèëèðÿì, åé äþâëÿò, òóòìóøàì ñîðàã, Ãàïûíäûð øÿùðèéàð ãàïûñû àíúàã. Ùÿð éåðäÿ îëñàí äà åäÿðÿì õèäìÿò, Ùÿð çàìàí áÿñëÿðÿì ñÿìèìè ùþðìÿò. Îäóð êè, ñþéëÿéèð àüûëëû áèð ÿð: — Áó ýþâùÿð ñàòàíà äþâëÿòäèð ýþâùÿð. Äîüðóäóð, áåëÿ áèð ýþâùÿðè ÿëÿ Êå÷èðìÿê ìöìêöíäöð éàëíûç äþâëÿòëÿ. Èñêÿíäÿðäÿ âàðäû àüûë âÿ òÿäáèð, Äþâëÿòèí ýöúöéëÿ îëäó úàùàíýèð. Îíà îëìàñàéäû ðÿùáÿð äþâëÿò, áàõò, Îëìàçäû äöøìÿíÿ ãàëèá ùå÷ áèð âàõò. Äþâëÿòÿ ïÿðÿñòèø åäÿí áèð íÿôÿð Äþâëÿò ïÿðýàðûíû áåëÿ íÿãø åäÿð: 159

Äàðàíûí óëäóçó îëóíúà íèùàí Èñêÿíäÿðÿ ãàëäû áöòöí áó úàùàí. Äàðàéà ìàë îëàí òÿçÿ âÿ êþùíÿ, Ùå÷ ñàéà ýÿëìÿéÿí äîëüóí õÿçèíÿ, Òàïàðàã îíëàðû àðàøäûðäûëàð, Äÿíèçäÿí äÿíèçÿ ãóðàøäûðäûëàð. Î ãÿäÿð òàúö òàõò âÿ ÷àäûð âàðäû, Îíëàðà þë÷öëÿð, ÷ÿêèëÿð äàðäû. Î ãÿäÿð ýþâùÿð âàð, ùåñàáäàð áåëÿ Íÿ áàðìàãëà ñàéàð, íÿ äÿ öðÿêëÿ. Òàáàãëàð, ñèíèëÿð, áöëëóðëó, çÿððèí, Íàëëàðû ñþêöëäö éöê ÷ÿêÿíëÿðèí. Úèíñ ÿðÿá àòëàðû — éÿùÿðè ãûçûë, Õÿòà ãóëàìëàðû — êÿìÿðè ãûçûë. Ãÿäÿðñèç øàùàíÿ ïàëòàð âÿ ãóìàø, Ìèíëÿðúÿ ëþê äÿâÿ, éöêëÿðè äàø-ãàø. Ïàëòàðûí, ñèëàùûí ñàéû éîõ, ñàéàí Ùåñàáà âóðìàüà òàïìàäû èìêàí. Ìèñàëû îëìàéàí ÿíòèã-áàùàëû Øåéëÿð âàð õöñóñè õÿçèíÿ ìàëû. Õÿçíÿäÿ íÿ ãÿäÿð ãûçûë-ýöìöø âàð, Èñêÿíäÿð àäûíà ñèêêÿ âóðäóëàð. Î ãÿäÿð õÿçèíÿ êå÷äè ÿëèíÿ. Îëäó ýþâùÿð êèìè éàíàí õÿçèíÿ. Ýþâùÿðëÿ ïàðëàäû ãàðà öðÿêëÿð, Øÿá÷ûðàã êÿëìÿñè áóíäàíìûø ìÿýÿð?! Èøûãäàí õÿçèíÿ õîøëàíìàç äåéÿ, Çöëìÿòäÿ ýåäèëèð ùÿð õÿçèíÿéÿ. Íå÷èí áÿñ õÿçèíÿ òàïàíûí öçö Ýöíÿøòÿê ïàðëàãäûð øàäëûãäàí ýþçö? Òîðïàãñàí, ýÿðÿêäèð îëñóí õÿçèíÿí, Ñÿðâÿòñèç òîðïàüû îëàðìû ñåâÿí? Êèøèéÿ ñÿðâÿòäèð âåðÿí éöêñÿëèø, Äöíéàäà îíóíëà äîüðóëóð ùÿð èø. Ãûçûë áèð ìåéâÿäèð, çÿôÿðàí ñà÷àð, Çÿôÿðàí êèìè äÿ ãÿëáèíè à÷àð. Ìÿüðèáäÿ éàøàéàí ùÿð ãàðà çÿíúè 160

Î ñàðû ãûçûëäàí òàïìûø ñåâèíúè. Èñêÿíäÿð ýþðäö êè, áóíúà õÿçèíÿ Çÿùìÿòñèç îëàðàã êå÷äè ÿëèíÿ. Äÿðýàùà ÿí ñàäèã ùÿð áèð íÿôÿðÿ, — Áþéöéÿ, êè÷èéÿ, éîõñóë êÿñëÿðÿ Âàð-äþâëÿò âåðÿðÿê áÿõòèéàð åòäè, Äöíéàéà þçöíö ùþêìäàð åòäè. Èðàíà ãàñèäëÿð åäÿðÿê ðÿâàí, Äåäè êè, äþíìÿñèí êèìñÿ ãàïûìäàí. Èñòÿñÿí êè, áàøûí ãàëñûí ñÿëàìÿò, Ãàïûìäà áàø ÿéèá åëÿ èòàÿò. Áÿõøèøÿ, øÿôãÿòÿ ùöäóä îëìàéàí Áó éåðäÿ ùÿð êèøè òàïàð äþâëÿò, øàí. Èðàí áàø÷ûëàðû àõäû ùÿð éåðäÿí Áó õåéèðëè èøäÿí öðÿêëÿðè øÿí. Øÿùðèéàð ãÿëáèíäÿí òóòäóëàð õÿáÿð, Ñþçöíäÿ ìÿòèíäèð áþéöê Èñêÿíäÿð. Åëëèêëÿ éîëëàðà ÷ûõäûëàð äàùà, Ñåâèíúëÿ àõäûëàð óúà äÿðýàùà. Áó ýÿëèø õîø ýÿëäè øàùà, îíëàðà, Îðäóíóí ïÿíàùû ïÿùëÿâàíëàðà. Ïåéìàíëàð áàüëàíäû, ñþç âåðäè ýåð÷ÿê: Êèìñÿíèí ðöòáÿñè ÿêñèëìÿéÿúÿê. Õÿçèíÿ à÷ûëäû õàëãûí öçöíÿ, Âåðäè ùÿð áèðèíÿ ýþâùÿð, õÿçèíÿ. Ùÿð êèìèí íÿ ãÿäÿð âàðäû ñÿðâÿòè, Èêèãàò ÷îõàëäû âàðû, äþâëÿòè. Ùÿð øÿõñèí èøèíè àøèêàð åòäè, Éàòàíû îéàòäû, áÿõòèéàð åòäè. Èðàíëû î à÷ûã ÿëè ýþðöíúÿ Èòàÿò åäÿðÿê äàëäû ñåâèíúÿ. Àëíûíû ñöðòÿðÿê òîðïàüà, éåðÿ, Êöëàùû óúàëòäû óúà ýþéëÿðÿ. Äåäèëÿð: “Åøã îëñóí, øÿùðèéàð, ñÿíÿ, Ùÿð çàìàí éàð îëñóí ðóçèýàð ñÿíÿ! Ùàããûíäûð Úÿìøèäèí òàõòû, õÿðàúû, Þïÿð àéàüûíû øàùëàðûí òàúû. 161

Éåíè øàùûìûçñàí, ýåòäè î ýåäÿí, Øàù íÿäèð? Áèçëÿðÿ Êåéõîñðîâ ñÿíñÿí! Êèì áîéóí ãà÷ûðàð ñÿíèí ÿìðèíäÿí? ×ÿêìÿíèí àëòûäûð áó áàø, áó áÿäÿí”. Øàù ýþðäö áèð íå÷ÿ õîø òÿäáèð äàùà, Èðàíëû èòàÿò åëÿäè øàùà. Î óëäóç øþâêÿòëè áÿçìÿ ùÿð éåðäÿí, Éûüûíúàã òîïëàíäû éåääè êèøâÿðäÿí. ßìð åòäè: ãûëûíú, òåøò ýÿëñèí ìåéäàíà! Ãàíëûëàð ÷ÿêèëñèí òàõò àéàüûíà! Áàøûíû äèê òóòàí èêè ñÿðâÿðè, Áîéíóíà ùÿìàéèë êå÷èðÿíëÿðè Ãÿùð èëÿ áîéàéûá àë-ÿëâàí ãàíà, Êÿíäèðäÿí ùÿìàéèë âóðñóí áîéíóíà. Îíëàðà âåðèëÿí áþéöê âÿäÿëÿð, Ãûçûë, ýöìöø, èíúè, úàâàùèð, ýþâùÿð Ìÿúëèñÿ òþêöëäö õÿçèíÿñèíäÿí, Øàù áàø ãà÷ûðìàäû þç âÿäÿñèíäÿí. Ñîíðà äà þëöìëÿ åéëÿäè òÿùãèð, Òåç äàðà ÷ÿêäèðäè áîéíóíäà êÿíäèð. Îðäóíóí è÷èíäÿ úàð÷û ÷ÿêäè úàð: “Äàðàíûí ãàòèëè áóíëàðäûð, áóíëàð! Ùÿð õàèí èøëÿðñÿ áåëÿ õÿéàíÿò Èøèíèí úÿçàñû áóäóð íÿùàéÿò. Àüàíû þëäöðÿí áÿíäÿíè, çèíùàð, Ùàíñû áèð àüûëëû êèìñÿ áàüûøëàð?” Áó ùàëû ýþðöíúÿ øÿùÿðëè, îðäó Èñêÿíäÿð ÿäëèíÿ òÿùñèí îõóäó. Àäèë îëäóüóíó éÿãèí åòäèëÿð, ßìðèíÿ éåð-ýþéäÿí áàüëàíäû êÿìÿð. Éûüûëäû ìÿúëèñÿ àüûëëû êÿñëÿð. Îðäàí óçàã îëñóí áÿä, éàìàí ýþçëÿð. Öç-öçÿ ñÿô ÷ÿêäè ùÿð èêè îðäó, Îòóðàí êèìñÿëÿð àéàüà äóðäó. Ñûõ êÿìÿð áàüëàìûø êÿìÿðáÿñòÿëÿð, Êÿìÿðëÿð ñàíêè áèð ùàëãàäàí êå÷ÿð. Ïàäèøàù éöðöòäö åëÿ ñèéàñÿò, 162

Ùÿð úàíäàí ãàëäû áèð ãóðóìóø ñóðÿò. Ñàíêè áèð ñóðÿòäÿí áÿçÿíìèø äèâàð, Ðóù ó÷ìóø, éàëíûç áèð ãóðó úÿñÿä âàð. Èðàíû, Äàðàíû éåíÿí Èñêÿíäÿð Ìÿúëèñäÿ øàì êèìè îëäó úèëâÿýÿð. Äÿéÿðëè êÿñëÿðÿ ùÿð ýöí éàíàøäû, Ùÿð êÿñèí àüëûíúà áèð ñþùáÿò à÷äû. Èýèä Ôÿðèáÿðçè òåç äÿâÿò åòäè, ×îõ ùþðìÿò ýþñòÿðäè, ìÿùÿááÿò åòäè. “Åé ãîúà ïÿùëÿâàí, — ñþéëÿäè îíà, — Áàøûí êþëýÿ ñàëìûø þç àéàüûíà161. Äöíéàäà èëëÿðúÿ þìöð ñöðäöí ñÿí, Áèõÿáÿð äåéèëñÿí äöíéà èøèíäÿí. Ýþðäöí êè, çöëìäöð Äàðà àéèíè, Ìÿí êèìè ñó÷ñóçëà áàüëàðêÿí êèíè. Äöíéàíûí ñèððèíè áèëèðêÿí, íå÷èí Äàðàäàí þéöäö ñÿí ÿñèðýÿäèí? Ýÿíúëèê ùÿð êèøèíè úîøäóðàí çàìàí Ãîúàíûí ñóñìàñû äåéèëìè íþãñàí?” Øàùûí ùèääÿòèíè ýþðöá äèíëÿéÿí Éàüëû áèð äèë èëÿ ñþç à÷äû áèðäÿí. Òÿçèìäÿí áåëèíè ÿéäè êàìàíòÿê, Ñàðàëûá ñèôÿòè ëàï çÿôÿðàíòÿê. Ñþçëÿ ñèëàùëàíäû, éàéû à÷àðàã, Ãóòóäàí îõëàðû áèð-áèð ñà÷àðàã, Þíúÿ Èñêÿíäÿðè ÷îõ þéäö áåëÿ: “Ãîë-áîéóí îëñóí øàù þç äèëÿéèëÿ! Äöíéàíûí ñÿðâÿðè îëñóí êàìèêàð, Þìðöíäÿí êàì àëñûí óúà øÿùðèéàð! Ýÿíú áàøûí ñåâèíúëÿ óúàëñûí ùÿð àí, ×ÿêìÿíèí àëòûíäà ñöðöíñöí äöøìàí. Áó ãîúà íÿñèùÿò åòäè íÿ ãÿäÿð, Î êèíëè ãÿëáèíÿ åòìÿäè ÿñÿð. Îíà ÷îõ ýþñòÿðäè èøûãëû ÷ûðàã, Áóíëàð äà âåðìÿäè áèð ôàéäà àíúàã. Òàúö òàõò âåðäèéè çàìàí Èñêÿíäÿð Òÿäáèðñèç áèð Äàðà íÿ åäÿ áèëÿð? 163

Áèð áàøû óúàëòìàã èñòÿðñÿ äþâðàí Êÿìÿíäÿ äöøÿúÿê áîéóí óúàëäàí. Áèð ãîúà åøøÿêäÿí éûõûëäû ùèíääÿ, Þëÿíèí îüëóéñà âàðëàíäû ×èíäÿ. Ñåë ýÿëèá áèð àðõû ïîçàðñà ÿýÿð, Ñó àõûá áàøãà áèð ÷àéà òþêöëÿð. Ñÿíÿ õÿçèíÿëÿð âåðÿðêÿí äþâðàí Èíúèìÿ äöøìÿíèí éîõñóëëóüóíäàí. Àçàäÿ áèð øàùñàí, ùÿëÿ ýÿíú èêÿí ×àëüûíû, ãÿäÿùè áóðàõìà ÿëäÿí. Èñòÿéÿ ýÿíúëèêëÿ ìöìêöíäöð ÷àòìàã, Ãîúàëûã ýÿëäèìè, àõòàð áèð áóúàã. Ãîúàëûã ÷àüûíäà ÷ÿðõèí èíàäû, Úÿìøèäÿ, Çþùùàêà íÿëÿð ãóðìàäû? Ïàäøàùà ãîúàëûã ýÿëäèìè, áèøÿêê, Ïÿðÿñòèø åäÿíëÿð öç äþíäÿðÿúÿê. ßñðàðû äóéàíäûð, ñå÷ÿð ùÿð çàìàí Éàõøûíû éàìàíäàí, äîñòó äöøìàíäàí. Ýþðöíúÿ èíñàíû òàíûéàíäûð áó, Ùÿð êÿñèí ãÿëáèíÿ ÷þêÿúÿê ãîðõó. Éûõìàüà áèðëèêäÿ åäÿðëÿð òÿäáèð, Äåéÿðëÿð ìÿíôÿÿò âåðÿí äåéèëäèð. Àëÿò îëìàã ö÷öí èñòÿêëÿðèíÿ Ýÿíú áèð øàù ãîéàðëàð îíóí éåðèíÿ. Îíóí÷óí Êåéõîñðîâ, ùÿì äÿ Êåéãóáàä Øàùëûüû åòìÿäè ãîúàëûãäà éàä. Øàùëûüû áàøãà áèð øàùà òÿðê åòäè, ßëáöðçöí éîëóíó òóòàðàã ýåòäè. Éåìÿêäÿí, è÷ìÿêäÿí íÿøÿ àëäûëàð, Çÿùÿðëè ãûëûíúû ñàëèì ãàëäûëàð”. Øàù ýþðäö Êÿéàíäàí éàäèýàð îëàí Éàõøûíû, éàìàíû ñå÷èð ùÿð çàìàí. Éàõøûíû, éàìàíû ñå÷èð, àéûãäûð, Äþéöøäÿ ñûíàíìûø, ñþçö à÷ûãäûð. Èñêÿíäÿð áèð äàùà ñîðäó î ïèðäÿí: “Äöøìÿíè äþéöøäÿ íÿ øåéäèð éåíÿí? Íÿ øåéäèð îðäóíó ìÿòèí ñàõëàéàí? 164

Íÿ øåéäèð îðäóíó ãîðõóéà ñàëàí?” Äàâàäà ñûíàíìûø ãîúà íàìèäàð Äåäè: “Î ïÿùëÿâàí îëóð áÿõòèéàð Êè, ñÿíòÿê ïàäøàùûí îðäóñóíäàäûð, Ñÿíèíëÿ þçöíö áèð îðäó ñàíûð. Óúà ôÿðìàíûíëà áó çÿèô òîðïàã Ñÿíèí÷èí áèð ìþùêÿì ãÿëÿ ãóðàúàã. Åøèòäèì áèð êå÷ìèø äþéöø÷öäÿí ìÿí: Öðÿê ãöââÿòëèäèð úàí ãöââÿòèíäÿí. Øàùûì, îðäó ÷ÿêìÿê úÿñàðÿò èñòÿð, Ùå÷ àúèç ãàëàðìû èýèä ùöíÿðâÿð? Îðäóíó ìåéäàíà ÷ÿêÿðêÿí ýÿðÿê Ïàäèøàù óììàñûí îíäàí áèð êþìÿê. Ìÿòàíÿò ñÿíèíäèð, êþìÿê Òàíðûäàí, Áóíëàðäûð îðäóíó ìÿòèí ñàõëàéàí. Äöøìÿíè éåíÿðêÿí óíóòìà áóíó: Áàüëàìà äöøìÿíèí ãà÷ìàã éîëóíó. Öìèäèí ãûðûëñà, öðÿêäÿí ÷àëûø, Ìÿðäèí ãóëàüûíû áóðàí îëìàìûø. Óüóðëó çàìàíäà çÿôÿð ýþçëÿéÿí Äöøìÿí ãîðõóñóíó ñèëñèí êþíöëäÿí. Çàë îüëó ñþéëÿìèø ìÿðä Ôÿðàìÿðçÿ: — Êþíëöíö ãûðìà, ñàë ßëáöðçÿ ëÿðçÿ. Áÿùìÿíÿ ñþéëÿìèø ùÿì Èñôÿíäèéàð: — Ãÿëáèíè ãûðìàéàí áèð îðäó ãûðàð. ×öíêè þç ãÿëáèíè ãûðìûøäû Äàðà, Ãàíûíû ãîðõàãëûã òþêäö äàøëàðà. Ãîðõóëó öðÿêëÿ ìåéäàíà ýèðäè, Ëàêèí ãîðõóñóíó î ýèçëÿäèðäè. Ãÿëáèíÿ áèð èøûã ñàëìàäû äþâëÿò, Îëäó áó äþéöøäÿ òîðïàüà ãèñìÿò”. Èñêÿíäÿð éåíèäÿí ñîðóøäó îíäàí: “Åé èëëÿð éàøàìûø ãîúà ïÿùëÿâàí, Åøèòäèì, Çàë îüëó àòûí áåëèíäÿ Òÿê ùÿìëÿ åäÿðìèø äàâà ÷þëöíäÿ. Þçöíö îðäóéà âóðäóüó çàìàí Ãà÷àðäû îðäóëàð ãàðøû äóðìàäàí. 165

Ñÿáÿá íÿ, êÿñêèí áèð ãûëûíúäàí áåëÿ Ãîðõàðàã áèð îðäó äàüûëûð ÷þëÿ?” Ýþçÿëúÿ áèð úàâàá âåðäè ïÿùëÿâàí: “Ñþéëÿðêÿí äèëèìèç äþíÿð ÷îõ çàìàí162, Äîüðóäóð, Ðöñòÿìèí ãóðäóüó òÿäáèð ßí èýèä ÿðëÿðè äÿíëÿðäè áèð-áèð, Áàø÷ûëàð äöøöíúÿ ãàðà òîðïàüà Îðäó äà ãîðõàðàã áàøëàð ãà÷ìàüà. Êèì êè òÿêáàøûíà áèð îðäó éåíÿð, Áåëÿ áèð òÿäáèðëÿ ãàçàíàð çÿôÿð. Äîüðóñó èíàíìàç áóíà áèð èíñàí, Áþéöê îðäó ãà÷ñûí òÿê áèð àòëûäàí”. Èñêÿíäÿð éåíÿ äÿ ñîðóøäó îíäàí: “Áó ñèððè à÷ ìÿíÿ, ãîúà ïÿùëÿâàí Íå÷èí Ôÿðàìÿðçè þëäöðäö Áÿùìÿí? Ãàíûíà áîéàäû î ìÿðäè íÿäÿí? Åòìÿñèí äåéÿ áó îúàüà çÿðÿð, Íÿñèùÿò âåðìÿäè íå÷èí ìþáèäëÿð?” Áåëÿ úàâàá âåðäè ñûíàãëû êèøè: “Áÿùìÿí ÿæäàùàòÿê ýþðäö áó èøè. Àçäûðäû éîëóíäàí ôÿëÿê Áÿùìÿíè, ßæäàùàíûí àüçû îëäó âÿòÿíè. Àüàúà áàëòàíû âóðäó ïÿùëÿâàí, Àéðûëäû òàúûíäàí, ãûçûë òàõòûíäàí. Àéàüû áàòìûøäû áó ãÿäÿð ãàíà, Ñÿàäÿò ýöëìÿçäè áåëÿ èíñàíà”. Íåúÿ êè, êöëÿêäÿí áèð éàðïàã òèòðÿð, Áó ñþçäÿí òèòðÿäè, ÿñäè Èñêÿíäÿð. “Áó êþðïö àñàíúà êå÷èëìÿç” äåäè, Äàðàíûí ãàíûíäàí äÿùøÿòÿ ýÿëäè. Ýþâùÿð õÿçíÿñèíäÿí ãîúà ïÿùëÿâàí, Èñòÿäè áÿíäëÿðè à÷ñûí äóðìàäàí. Àíëàòñûí äöíéàíû áó ýåäèøèíäÿí, Úàùàíýèðÿ ëàéèã ùÿð áèð èøèíäÿí. Ïàäøàùû áèð ãÿäÿð þéäöêäÿí ñîíðà, Ïÿùëÿâàí ÿðç åòäè î òàúèäàðà: “Áó äöíéàíûí ìöëêö áÿíçÿð áèð áàüà, 166

ßëèíè áÿðê âóðìà êþâðÿê áóäàüà. Áó òÿçÿ òàðèõäÿí êþùíÿéÿ ãÿäÿð Êèì ãàëìûøäûð âåðñèí äîüðó áèð õÿáÿð? Ùàíû Ðöñòÿìè-Çàë, Ñèìöðü èëÿ Ñàì, Ôèðèäóíè-Ôÿðùÿíý, î Úÿìøèä âÿ úàì? Éåð éåäè, êå÷ìÿäè ÷îõ çàìàí áåëÿ, Éåìÿêäÿí ãàðíû, áàõ, äîéìàìûø ùÿëÿ. Êþ÷äöëÿð, áó íþâáÿò éåòÿúÿê áèçÿ, Çÿíúèðòÿê áàüëûéûã áèð-áèðèìèçÿ. Äþðä òàü àëòûíäà áåø íþâáÿò íÿ ýÿðÿê? Øåøäÿðñèç îëóðìó áó äîããóç ôÿëÿê?163 Áó äöíéà ñÿíèíäèð, îë îíà äàéàã, Äöøìÿíëÿð éàòàðêÿí îéàã îë, îéàã! Áàøûíû ãîðõóñóç äöíéàäàí ãîðó, ×ÿêèí î êÿñäÿí êè, áèëìÿéèð ãîðõó, Óçàã îë áèð éîë êè, çèéàí ýÿòèðèð, Áóëàøûã áèð éîëà ýöìàí ýÿòèðèð. Äèëÿê÷èí êèì êþéíÿê ýåéñÿ òÿðñèíÿ, Äóàéëà àâàíäà ÷åâèðÿð éåíÿ164. Ñÿíè äÿ òÿðñ îëàí ùÿð ÿéðè éîëäàí, Äóà åò, äöç éîëà ãàéòàðñûí éÿçäàí. Ãÿëáèíè ÷àëìàñûí áó ìàë, áó äþâëÿò, Àçû áèð çèëëÿòäèð, ÷îõó ôÿëàêÿò. Àüûëëû êèìñÿ éîë ýþñòÿðìèø ñàíà, Ìàëûíû áÿíçÿòìèø úàíäàêû ãàíà. Çÿèôëèê ÷îõàëàð ãàí îëàíäà àç, Ãàí ÷îõ îëàí çàìàí òóòóëàð áîüàç. Ùÿð éåðäÿ êè, äþâëÿò, ñÿðâÿò àðòìûøäûð, Öñòöíäÿ ãàðà áèð èëàí éàòìûøäûð. Áÿçÿêëè ýþéëÿðèí òàüûíà áàõ ñÿí, Ñöòóíëàðû áîøäóð âàðäàí, äþâëÿòäÿí. Áèð òàüûí àëòûíäà éàøàéûá, àíëà, Úöôò îëìàã ýÿðÿêìè ãàðà èëàíëà? Áèùóäÿ áÿíäëÿðè ãûð ãÿëáäÿí, éåòÿð, Ñèòÿìêàð äåéèëñÿí, ÿäàëÿò ýþñòÿð. Äàðàíûí çöëìöíö ýÿë ñèë çåùíèíäÿí, ×öíêè î Äàðàéäû, ñÿí Èñêÿíäÿðñÿí. 167

Áàõ, íÿ ìÿùñóë âåðäè Äàðàéà úàùàí, Åëÿ åòìÿ, ñÿí äÿ ýþðÿðñÿí îíäàí. Íÿ åòäè êè, ñÿíÿ ðàì îëäó úàùàí, Òàëåéèí îíäàäûð, àéðûëìà îíäàí!” Ãîúàíûí ñþçöíäÿí øàù ÷è÷ÿêëÿíäè, “Óüóðëó áèð ôàëäûð” äåéÿ øÿíëÿíäè. Ãîúàíûí ñþçöíö ñàéäû áèð õèäìÿò, Îíà áàüûøëàäû ÷îõ áþéöê ñÿðâÿò. Èðàí áàø÷ûëàðû õèäìÿòäÿ äóðäó, Îíóí äàøëàðûéëà òÿðÿçè ãóðäó165. Óçàãäàí ýÿëÿíëÿð øÿí äÿðýàùûíà, Øàùàíÿ ìÿúëèñÿ åòäèëÿð ñÿíà. Áó äÿðýàùäà ÿýÿð ñþíäö áèð ÷ûðàã, Éåðèíäÿ áèð Ýöíÿø äîüäó ÿí ïàðëàã. Ýöí ýÿëäè, áèð ýåúÿ ýåòäèñÿ áèçäÿí, Áèð ÷è÷ÿê ñîëäóñà, ýöëäö áèð ýöëøÿí. Áèðèñè àðïàúà ãûçûë èòèðäè, Àðàðêÿí õÿçèíÿ ÿëÿ ýÿòèðäè. Ýåíèø áèð ãÿëá èëÿ äÿíèç øþâêÿòëè Ùàìûéà ýþðöíäö ÷îõ ìÿðùÿìÿòëè. Ïàäøàùû ýþðöíúÿ ðÿèééÿòïÿðâÿð, Äàðàíûí çöëìöíäÿí íÿ äåìÿäèëÿð. Èñòèäÿ, ñîéóãäà Äàðà äþâðöíäÿ Áèð àü ýöí ýþðìÿäè êèìñÿ þìðöíäÿ. Áèðëèéè þëêÿäÿí åëÿ àéûðäû, “Èò äÿ éèéÿñèíè òàíûìàéûðäû”. Éàõøûëàð ãÿëáèíäÿ äîüäó ãîðõó, êèí, Êèìñÿ þç úàíûíäàí îëìàäû ÿìèí. Çöëöìäÿí ãóðòàðàí äåäè ùÿð éàíäà: “Ìöðöââÿò ðóìëàðäà, ìÿðäëèê Éóíàíäà”. Áó ãÿäÿð îðäóíóí è÷èíäÿ àíúàã Èêè ñÿðêÿðäÿéÿ øàù èíàíàðàã, Çàëûì îëàíëàðà âåðäè ýöú, ãöââÿò, Íÿùàéÿò, ãîëóíó ãûðäû òÿáèÿò. Áþéöêëöê âåðäè êèì êè÷èêñÿ îíà, Þçö äÿ áöðöíäö àë÷àã áèð äîíà. Ïàäèøàù ñàéûëìàç åëÿ áèð êèìñÿ 168

Òàíðûíûí õàëãûíà ÿçèééÿò âåðñÿ. Ôÿëàêÿò âåðèð ùÿð äÿéÿðëè øÿõñÿ, Áþéöêëöê, ðèéàñÿò âåðèð íàêÿñÿ. Àë÷àãëûã áåúÿðÿí øàùìû ñàéûëûð? Àë÷àãëûã áàøãàäûð, øàùëûã áàøãàäûð. Þëêÿäÿ ãàëìàäû áÿõøèø, ñÿõàâÿò, Øÿùÿðëÿð áèð ýöí äÿ îëìàäû ðàùÿò. Õÿçèíÿ ãûôëûíäàí àñûëäû èñìÿò, Éàðàëàð ãÿëáè êèí, çöëöì, ÿäàâÿò. Þëêÿäÿ òÿðê îëäó ñÿíÿò, ñÿíÿòêàð, Ùåéùàò, áóíäàí áþéöê ôÿëàêÿòìè âàð? Ñÿíÿòêàð ÿë ÷ÿêìèø þç ñÿíÿòèíäÿí, Áàøãà áèð ñÿíÿòÿ éàïûøìûø úÿáðÿí. Ïÿùëÿâàíëûã åäÿð ÷þëäÿí ýÿëÿíëÿð, ×þëäÿ øàùçàäÿëÿð ãàðîâóë ÷ÿêÿð, ßêèí÷è ÿë ãàòìûø îðäó èøèíÿ, ßñýÿðëÿð áàøëàìûø ÿêèí-áè÷èíÿ. Ùÿð êÿñ ñÿíÿòèíäÿ îëìàñà àçàä, Äöíéà áó ýåäèøëÿ îëóðìó àáàä? ×öíêè áóíäàí ÿââÿë éàòìûøäû Äàðà, Äöíéàíûí óëäóçó ýåéìèøäè ãàðà. Áó ýöí ÿí áÿõòèéàð ïàäøàùûìûç âàð, Áó çöëöì íÿ ãÿäÿð, íÿ ãÿäÿð éàøàð? Áó ñþçäÿí ùÿéÿúàí àëäû òàúèäàð, Õàëãà áåëÿ õÿáÿð âåðäè úàð÷ûëàð: “Ñÿíÿòêàð ýåòìÿñÿ þç ñÿíÿòèíÿ, Éàõøû èø ýþðñÿ äÿ ñó÷ëóäóð éåíÿ. ßêèí÷è þêöçäÿí êþìÿê èñòÿñèí, Òàðëàäàí, êîòàíäàí äèëÿê èñòÿñèí. Îðäó èøëÿðèíÿ ãàéûòñûí ÿñýÿð, Øÿùÿð èøëÿðèíÿ ýåòìÿëè øÿùÿð. Éàëíûç þç èøèíÿ ýåòñèí ùÿð êèøè, Áÿðê òóòñóí ÿââÿëäÿí áèëäèéè èøè”. ×àüûðäû ùÿð ñÿíÿò àòàí êèøèíè, Òàïøûðäû îíëàðà êþùíÿ èøèíè. Ùÿð êÿñèí èøèíè ÷ûõàðäû öçÿ, Áèð äöíéà ïàðëàòäû, ýÿëìÿñèí ýþçÿ! 169

Ãóðòàðäû äöíéàíû õÿðàáÿëèêäÿí, Äþâðöíäÿ áó äöíéà îëäó áèð ýöëøÿí, Îíóí ùþêìö èëÿ äþâð åòäè úàùàí, Äöíéàíû ñàõëàéàð àüûëëû èíñàí. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÈÐÀÍ ÀÒßØÊßÄßËßÐÈÍÈ ÄÀÜÛÒÌÀÑÛ Íÿøÿäÿí, áó úîøüóí øÿíëèêäÿí, ñàãè, Äóð, øÿðáÿò ùàçûðëà àøèãñàéàüû! Ôöñóíëó øÿðáÿòè ñóñóçà âåð ñÿí, Ñóñóçëàð äþíÿðìè ìåéäÿí, øÿðáÿòäÿí? Øàùàíÿ ìÿúëèñäÿ, åé ñûíàãëû ïèð, Îääà éàíäûðìàüà öçÿðëèê ýÿòèð! Áÿä íÿçÿðëÿð áàõûð, èøëÿ ìÿøüóëàì, Éàìàí ýþçëÿðäÿí äÿ éàìàí ãîðõóðàì. Êþíëöì öçÿðëèêòÿê éàíàðñà ÿýÿð, Öñòöìÿ äöøÿðìè, ñþéëÿ, áÿä íÿçÿð? Éîëêÿñÿí ãîðõóñó ùÿääÿí çèéàäà, Õîøáÿõòäèð áèëìÿéÿí áóíó äöíéàäà. Áó íåúÿ ùÿéàòäûð, ùÿð éàíû ãîðõó, Ùÿð òÿðÿô ôÿëàêÿò, ùÿð òÿðÿô úàäó. Àéàã áó ïèëëÿäÿí óçàã ãîéóëñóí, Áó ãàíëû ãàçàíà ãàïàã ãîéóëñóí. Êþùíÿ äàñòàíëàðû ðÿâàéÿò åäÿí Áåëÿ íÿãë åëÿéèð óçàã êå÷ìèøäÿí: Äèíèéëÿ àòÿøÿ ÷þêöíúÿ äåùãàí, Ùÿì àòÿø ñþíäö, ùÿì îíà èíàíàí166. Èðàíà ÿìð åòäè áþéöê Èñêÿíäÿð: Àòÿøïÿðÿñòëèêäÿí åòñèíëÿð ùÿçÿð, Öç ÷åâèðñèíëÿð ãîé êþùíÿ àéèíÿ, Ïÿðÿñòèø åòñèíëÿð Õîñðîâ äèíèíÿ. Ìóüëàðûí ïàëòàðû îäà ãàëàíñûí, Áó àòÿøêÿäÿëÿð àòÿøäÿ éàíñûí. 170

Èðàíäà àäÿòäèð êå÷ìèøäÿí áÿðè: Àòÿøêÿäÿ èäè àëèìëÿð éåðè. Îðäà ñàõëàíàðäû ñÿðâÿò, õÿçèíÿ, Äöøìÿñèí áàøãà áèð øÿõñèí ÿëèíÿ. Ùÿð ñîíñóç âàðëû äà, “ñàâàáäûð” äåéÿ, Ìàëûíû ãîéàðäû àòÿøêÿäÿéÿ. Þëêÿëÿð äöøìöøêÿí äÿðìàíñûç äÿðäÿ, Áèð õÿçèíÿ èäè ùÿð àòÿøêÿäÿ. Îíëàðû êþêöíäÿí éûõäû Èñêÿíäÿð, Õÿçèíÿ àõûòäû áèð äÿíèç ãÿäÿð. Ùÿð àòÿøêÿäÿíèí êå÷ñÿ éàíûíäàí, Éûõàðàã õÿçèíÿ éûüûðäû îíäàí. Ìóüëàðäà áåëÿ áèð àçàð äà âàðäû, Ùÿð èëèí áàøûíäà áèð ãûç àëàðäû, Íîâðóç èëÿ Ñÿääÿ áàéðàìëàðûíäà167 Àéèíëÿð éåíèäÿí îëóðäó áÿðïà. ßð öçö ýþðìÿìèø ýÿëèíëÿð, ãûçëàð Åâèíäÿí ñåâèíúëÿ äèøàðû ÷ûõàð. ßëëÿð àë õûíàëû, öçëÿð áÿçÿêëè Ùÿð éàíäàí ýÿëèðäè ÷îøüóí öðÿêëè. Þíöíäÿ àë øÿðàá ùÿð öçö ëàëÿ Ìóüëàðëà öç-öçÿ âóðàð ïèéàëÿ. Àòÿøäÿí, ìþáèäèí ÿôñóíëàðûíäàí, Òöñòöäÿí äîí ýåéÿð óúà àñèìàí. Èøëÿðè êåéô, èøðÿò, øóõ äèëáÿð èäè, Þëêÿ áàøäàí-áàøà ÿôñóíýÿð èäè. Ñåùèðäÿí áàøãà áèð ÷ûðàã éàíäûðìàç, ßôñàíÿäÿí áàøãà áèð áèëèê ãàíìàç. Ùÿð áèð ãûâðûì ñà÷ëû, ýÿëèøè ýþçÿë Àéàã éåðÿ äþéÿð, øàïïûëäàäàð ÿë. ßëèíäÿ ñÿðâ êèìè ýöëäÿí áèð äÿñòÿ, Ñÿðâè äÿ áÿíçÿðäè ÷è÷ÿêïÿðÿñòÿ. Ùÿð èë ãûçëàð áó ýöí àõûð ùÿð éàíäàí, Âåðèðëÿð áó ýåíèø èøðÿòÿ ìåéäàí. Ùÿð êÿñ àéðû-àéðû ìÿúëèñ ãóðóðäó, Ùÿð ìÿúëèñ îëóðäó éöç ôèòíÿ éóðäó. Ñþçöíäÿ ÷îõ ìþùêÿì äóðäó Èñêÿíäÿð, 171

Äöíéàäàí ñèëèíäè áåëÿ ôèòíÿëÿð. Áèðúÿ ïàäèøàùäàí òàõò àëûð øþâêÿò, ×îõ îëñà ïîçóëóð ìþùêÿì áèð äþâëÿò. Éöç øàù îëìàãäàíñà õîøäóð áèð íÿôÿð, Éàüûø ÷îõ éàüàðñà çèéàíëûã âåðÿð. Àüûëëû Èñêÿíäÿð âåðìèøäè ôÿðìàí: —Ìóüëàðûí àéèíè ãàëõñûí îðòàäàí. Èñìÿòëè, þðòöëö ùÿð ýÿëèí, ùÿð ãûç Öçöíö ÿðèíÿ ýþñòÿðñèí éàëíûç. Ôèòíÿíè, ùèéëÿíè ãîâäó ùÿð éåðäÿí Ìóüëàðû äàüûòäû ìåéõàíÿëÿðäÿí. Äöíéàäàí ñèëäè ùÿð áóëàíûã äèíè, Ñàõëàäû ÿí äîüðó äèíè-àéèíè. Èðàíäà ÿìðèéëÿ ñþíäö ùÿð éåðäÿ, Ùÿì êþùíÿ çÿðäöøòëöê, ùÿì àòÿøêÿäÿ. Äþâëÿòëè ìÿúóñëàð “àäÿòäèð” äåéÿ, Õÿçèíÿ âåðìÿäè àòÿøêÿäÿéÿ. Öçö íóð ÷è÷ÿéè, ùÿð íàçëû ýþçÿë Àòÿø ýöëøÿíèíäÿí àðòûã ÷ÿêäè ÿë. Àòÿø àéèíèíè ãàëäûðûíúà øàù, Ùÿð àòÿøïÿðÿñòäÿí ýþéÿ ÷ûõäû àù. Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè: — Áó þëêÿ — òîðïàã Òàíðûéà ïÿðÿñòèø åéëÿñèí àíúàã. Ñûüûíñûí ùàìûñû óëó Òàíðûéà, ×åâèðñèí àðõà áó Ýöíÿøÿ, Àéà. Åëÿ êè Èðàíû îâúóíäà ýþðäö, Î ýåíèø ìåéäàíäà àòûíû ñöðäö. Çÿôÿðëÿ ãîë-áîéóí îëäó òàúèäàð, Íÿ ýþçÿë ñþéëÿìèø èíúÿ ñÿíÿòêàð: Ñÿí éåíè áèð ãàíóí ùþêìöíúÿ ìÿíäÿí Áàøãà ðÿìç åøèòìÿê àðèçó åòñÿí, Ãóëàüûíäàí ÷ûõàð êþùíÿ ïàìáûüû, À÷ éåíè ãóìàøëà äîëó ñàíäûüû. Àüûëëû êÿñëÿðäÿí áèëñÿí íÿ ãÿäÿð Áó éîëäà åøèòäèì äÿéÿðëè ñþçëÿð. ßëèìÿ ùÿð ÷åøèä òàðèõ òîïëàäûì, Ýþçöìäÿí ùÿðôè äÿ ìÿí áóðàõìàäûì. 172

Ùÿð éûðòûã âÿðÿãäÿí òîç ñèëÿ-ñèëÿ, Î äàüíûã õÿçíÿíè òîïëàäûì áåëÿ. Áó ýèçëè ÿñðàðëû êèìèéàëÿðäÿí Éàðàòäûì ÿí èíúÿ, ýþçÿë áèð ìÿõçÿí. Î ôàðñúà ñþéëÿéÿí áèëèêëè ãîúà Áåëÿ íÿãë åëÿéèð òàðèõ áîéóíúà: Äàðàíûí òàõòûíû àëûíúà ÿëÿ, Ìóñèëäÿí òÿðïÿíäè þç îðäóñèéëÿ. Çþùðÿòÿê Áàáèëäÿí ïàðëàäû þíúÿ, Ùàðóòè êÿñëÿðè òÿìèçëÿéèíúÿ168, ßìð åòäè ìþáèäëÿð éàíäûðàí îäó Äóðìàäàí ùöíÿðëÿ ñþíäöðñöí îðäó. Çÿíäèí ÿôñóíëàðû àòûëñûí ñóéà, Àëûíñûí éàõóä áèð äÿôòÿðõàíàéà. Èáðàùèì äèíèíè äîüðó éîë áèëäè, Àòÿø òöñòöñöíö äèëëÿðäÿí ñèëäè. Àãèëëÿð ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð îíà: Îðàäàí òÿðïÿíñèí Àçÿðáàéúàíà. Ýÿëèðêÿí ùÿð éåðäÿ êè àòÿø ýþðäö, Çÿíäè ìÿùâ åéëÿäè, îäó ñþíäöðäö. Î éåðäÿ êè àëîâ ÷ûõûðäû äàøäàí, Ìÿúóñëàð äåéèðäè “þçöíäÿí éàíàí”. Éöçëÿðëÿ õèäìÿò÷è òàõìûø çÿð, çèâÿð, Ïÿðÿñòèø åòìÿéÿ áàüëàìûø êÿìÿð. ßìð åòäè, î êþùíÿ àòÿøëÿð ñþíñöí, Áèð àíäà êþìöðÿ âÿ êöëÿ äþíñöí. Ùèðáöäöí îäóíà ñîéóã ñó òþêäö, ×îõ ùèðáöä áåëèíè èêèãàò áöêäö169. Åëÿ êè î éåðäÿ àòÿøëÿð ñþíäö, Èñôàùàíà òÿðÿô Èñêÿíäÿð äþíäö. Î ýþçÿë, ðóù âåðÿí àáàä øÿùÿðäÿ, Öðÿéè ñåâèíúëÿð ñà÷àí î éåðäÿ Èñêÿíäÿð îëäó áèð ÷è÷ÿêëè ýöëøÿí, Äöøäö êàì àðäûíà öðÿéè ÷îõ øÿí. Îðäà áèð ñàðàé âàð èíúÿ íàõûøëû, Áàùàð áàü÷àñûíäàí íàçëû áàõûøëû, Ìÿúóñëàð ðÿñìèéëÿ Çÿðäöøò àéèíè, 173

Îðà òîïëàìûøäû áèð ÷îõ ýÿëèíè. Ùÿð ýþçÿ áèð àôÿò, ùÿð ãÿëáÿ äöøìÿí, Èíñàí ùåéðàí ãàëûð îíó ýþðÿðêÿí. Î úàäóíóí àäû Àçÿð Ùóìàéóí, Ñàì íÿñëèíäÿí èäè íÿñÿáè îíóí. Áèð ÿôñóí åäèíúÿ î ýþçÿë àôÿò Öðÿêäÿí ñÿáð àëûð, áÿäÿíäÿí òàãÿò. Ùàðóòòÿê Çþùðÿíèí úàíûíû àëàð, Éöçëÿðúÿ Ùàðóòóí ãÿëáèíè îâëàð. Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè òÿõèð åòìÿìÿê, Áó åâ äÿ êþêöíäÿí äàüûëñûí ýÿðÿê. Úàäó ãûç ñöðÿòëÿ ãàëõäû éåðèíäÿí, Ãóðäó áèð ÿæäàùà þç ïåéêÿðèíäÿí. Îäëó ÿæäàùàíû éàõûíäàí ýþðÿí Ãîðóäó þçöíö éàíàí àòÿøäÿí. Ãîðõóäàí éûõûëûá-äóðàí êèìñÿëÿð, ×àïàðàã, ïàäøàùà âåðäèëÿð õÿáÿð: “Àòÿøäÿ ãîðõóíú áèð ÿæäàùà âàðäûð, Ôèøÿíýòÿê àüçûíäàí àòÿø ñàâûðûð. Ùÿð èýèä êå÷èðñÿ îíóí éàíûíäàí, Þëäöðöð, éà óäóð, âåðìÿéèð àìàí”. Áó ýèçëèí ñèððèäÿí øàù ôèêðÿ äàëäû, Âÿçèðäÿí áåëÿ áèð ìÿñëÿùÿò àëäû: — Áó ýèçëè ÿñðàðû Áÿëèíàñ áèëèð, Òèëñèìÿ òàíûøäûð, òþêÿð áèð òÿäáèð. Áÿëèíàñû òàïäû, ñîðäó Èñêÿíäÿð: “Áó úàäó íÿ èëÿ ÿñëèíÿ äþíÿð?” Äåäè: “ßæäàùàíû, áþéöê òàúèäàð, Éàëíûç áèð ÿôñóí÷ó åäÿð àøèêàð. Áó ñèððè à÷ìàüà îëñà áóéðóüóí, Áàøûíû êÿìÿíäÿ ñàëàðàì îíóí”. Äåäè: “Ùèéëÿýÿðäèð áó ãÿëáè ãàðà, Ìöìêöíñÿ, äóðìà, åò áó èøÿ ÷àðà”. Áÿëèíàñ ýåòäè òåç àòÿøêÿäÿéÿ, Ýþðäö áèð ÿæäàùà áàø ÷ÿêìèø ýþéÿ. ßæäàùà ýþðöíúÿ ýÿëèð Áÿëèíàñ, Áèëäè êè, øöøÿíè ãûðàúàã àëìàñ170. 174

Ìèí îéóí ÷ûõàðäû î ñàùèð úàäó, Éöç èíñàí àëäàäàí ùèéëÿëÿð ãóðäó. Îíëàðûí òÿñèðè îëìàäû, éåíÿ ×àðÿñèç ãàéûòäû êþùíÿ ñåùðèíÿ. Úàäóíóí ÿôñóíó åòìÿñÿ ÿñÿð, ßôñóí÷ó éåíÿ þç ñåùðèíÿ äþíÿð. Áÿëèíàñ ùöíÿðëÿð ýþñòÿðäè î ýöí, Úàäóíóí ñåùðèíè áàüëàäû áöòöí. Èíñàíà òàëåéè ýöëäöéö çàìàí Úàäóýÿð äÿ éàõà ãóðòàðìàç îíäàí. Àòäû ÿæäàùàíûí öñòöíÿ “ÿñäàá” Ñó þíöíäÿ àòÿø ýÿòèðÿðìè òàá? Áàüëàäû ãîëóíó áèð ùèéëÿ èëÿ, Áàøà ÷ûõäû ãûçûí ãóðäóüó ùèéëÿ. Ãûç ýþðäö Áÿëèíàñ ùöíÿðëÿð ñà÷äû, Úàäó ùèéëÿñèíäÿí äöéöìö à÷äû. Òîðïàüà äöøÿðÿê ãîïàðäû ôÿüàí, Ïàäøàùûí ÿäëèíäÿí äèëÿäè àìàí. Áÿëèíàñ ýþðöíúÿ î àé öçöíö, Áèð ñåâäà õöëéàñû òóòäó ýþçöíö. Ýþçÿë úàäóýÿðÿ î âåðäè àìàí, Õèëàñ åòäè îíó îâñóí÷óëàðäàí. ßìð åëÿäè, äÿðùàë îä éàíäûðäûëàð, Àòÿøêÿäÿ éàíäû — îëäó òàðö ìàð. Î ïÿðè öçëöíö ýþòöðäö øàùà, Äåäè: “Áàõ, áó àéäûð ãàðà ÿæäàùà. Àüûëëû ãàäûíëàð áèëèêëÿð ãóðìóø, ×àðõûí ãóëàüûíû ÿôñóíëà áóðìóø. Ãóéóíó ÷ûõàðûð éåðèí òÿêèíäÿí, Àéû éåðÿ ñàëàð þç ôÿëÿéèíäÿí. Çöùÿëèí öçöíäÿí ãàðàíû àòàð, Ùÿð ãàðà òåëèíäÿí ÷ÿêÿð áèð ùàñàð. Ñåâèìëè ýþçÿëäèð, éîõ îíà áÿäÿë, Ïÿðè äÿ äîüìàìûø áåëÿ áèð ýþçÿë. Ìöøê èëÿ ñà÷ûíûí óúóíó áóðìóø, Ýöíÿøèí áîéíóíó êÿìÿíäÿ âóðìóø. Ñÿíèí òàëåéèíëÿ êÿñäèì éîëóíó, 175

Àéûðäûì øþùðÿòäÿí, ùþðìÿòäÿí îíó. Ãûç ãàëäû ÷àðÿñèç, äèëÿäè àìàí, Ìÿíè, ïàäèøàùûì, àéûðìà áóíäàí. Øàùà õîø ýÿëèðñÿ áó ýþéÿð÷èíèì, Îëñóí ùÿì õàíûìûì, ùÿì áàúûì ìÿíèì”. Ñåâèìëè öçöíö ýþðäö Èñêÿíäÿð, Áÿçÿêëè áèð àéäûð, î ïÿðè äèëáÿð. Ñþéëÿäè: “Áó ñÿíèí ùàããûíäûð, éàëíûç Ñÿíèí ãÿäÿùèíäÿí ìåé è÷ñèí áó ãûç. Ñåâñÿí äÿ ðÿíýèíÿ àëäàíìà ÿëáÿò, Îíóí ùèéëÿñèíäÿí åëÿìÿ ãÿôëÿò. Êÿùðÿáà îëñà äà ÿãðÿá ãóéðóüó, Éåíÿ äÿ ÿãðÿáäèð, çÿùÿðëèäèð áó”. Áÿëèíàñ òÿøÿêêöð åäÿðÿê îíà, Öçöíö ñöðòÿðÿê éîëóí òîçóíà, “Ãàäûíûìäûð” äåéÿ, åâèíÿ àëäû, Î ýþçÿë ÷îõóíóí ãÿëáèíè ÷àëäû. Î ãûçäàí ÷îõ úàäó þéðÿíìèøäè áó, Îíóí÷óí äåéèëäè “Áÿëèíàñ-úàäó”. ßôñóí÷ó, ìöíÿúúèì, êèì îëóðñàí îë, Þëöìÿ áàüëàéà áèëÿðñÿíìè éîë? ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÈÑÔÀÙÀÍÄÀ ÄÀÐÀÍÛÍ ÃÛÇÛ ÐÞÂØßÍßÉÈ ÀËÌÀÑÛ Î úÿííÿò ñóéóíäàí, åé ñàãè, òåç äóð, Àòÿøëÿ éîüðóëìóø ãÿäÿùè äîëäóð! ßëèìè ÷ûõàðìà î ñóäàí, îääàí, Î ñó âÿ àòÿøëÿ ìÿíÿì èñëàíàí. Áîðàíëû ãûøëàðäà îäóð áÿõòèéàð, Ãàðøûäà ìàíãàëû, ãóøó, ìåéè âàð. Åëÿ áèð íàð ìÿìÿ êå÷èðÿ ÿëÿ, Áàü÷àäà íàðëàðà ñàëûð âÿëâÿëÿ. Áàùàðà ÷àòûíúà íàð ôèäàíûíäàí Íàð ñóéó àõòàðàð, íàð àëàð îíäàí. 176

Áèð çàìàí äÿðèíäÿí íÿçÿð ñàëûíúà, Ýþðÿð ùÿð áóäàãäà ýöëöð éöç ãîí÷à. Úÿííÿòäÿí áèð ýóøÿ êÿñèëìèø úàùàí, Íÿøÿëÿð, ñåâèíúëÿð ñà÷ìàäà ùÿð éàí. ßëèíäÿ ýþçÿëèí ñà÷ëàðû éåíÿ Ñàëëàíà-ñàëëàíà ÷ûõàð ÷ÿìÿíÿ. Øÿêÿð ÷åøìÿñèíè ÷è÷ÿêëÿ áÿçÿð, Äöíéàäà áèð çàìàí øàäëûãëà ýÿçÿð. Øàùëàð äÿôòÿðèíè éàçàí óñòàëàð Òàðèõ áåøèéèíè áåëÿ éûðüàëàð: Èñôàùàí øÿùðèíäÿ ñàíêè îëäó øàù, Áàøûíäàí ýþéëÿðÿ óúàëäû êöëàù. Èêè ýöí íÿøÿéÿ äàëäû Èñêÿíäÿð, Äàðà ìèøêóñóíäàí òóòóíúà õÿáÿð171, Êÿéàí àéèíèéëÿ õÿëÿòëÿð ñà÷äû, Äöç éåääè õÿçèíÿ àüçûíû à÷äû. Ðóìóí, Ìèñðèí, ×èíèí ãóìàøëàðûíäàí Äÿéÿðëè çèíÿòëÿð éûüäû ùþêìöðàí. Øàùëàðà éàðàøàí äÿéÿðëè ïàëòàð, Âöúóäó òÿçÿëÿð, öðÿéè îõøàð. Çÿð èëÿ èøëÿíìèø ãóìàøëàð, õÿçëÿð Ýåéÿíÿ èñòèëèê, ìÿùÿááÿò âåðÿð. ×îõ áîéóíáàüûëàð — õàëèñ ýþâùÿðäÿí, Áóíäàí áàøãà ùÿäñèç çÿðäÿí, çèâÿðäÿí, Ìþùðö à÷ûëìàìûø ìöøê èëÿ ÿíáÿð, ßí èíúÿ äÿðèäÿí íÿôèñ ýåéèìëÿð, — Øàùûí ìèøêóñóíà ýþíäÿðäè äÿðùàë, Ìàòÿì ïàëòàðëàðû äþíöá îëäó àë. Ôèðóçÿíè ìÿðúàí ðÿíýèíÿ ñàëäû, Ìàòÿì ëàúèâÿðäè ãûçûë ðÿíý àëäû. Âóðäó ãàðà äàøà ãûçûëäàí çèâÿð, Ìÿùÿêäÿ ãûçûëû ñûíàìàã èñòÿð. Äàðà øÿáèñòàíû ìàòÿìè àòäû, Áÿíþâøÿ éåðèíÿ àë ýöë éàðàòäû. Î áàüà íÿøÿëè éàðàøûã âåðäè, Ñåâèìëè ÷þùðÿéÿ áèð èøûã âåðäè. 177

Ö÷, äþðä ýöí ñÿáð èëÿ îëäó ÷îõ äÿìñàç, Î áàùàð ãþí÷ÿñè à÷ûëñûí áèð àç. Ýÿëèíëÿð áÿçÿéÿ àëûøûá äóðñóí, Áàøûíà ÿí èíúÿ áÿçÿêëÿð âóðñóí. Ñåâýèíè öðÿêäÿí àëñûí äèìàüà. Öçöíö ÷åâèðñèí èøûã — ÷ûðàüà. Áèëäè êè, ìàòÿìäÿí ãàëìàìûøäûð èç, Éåíýèíè ìàòÿìäÿí åëÿäè òÿìèç. Àüûëëû âÿçèðÿ äåäè: “Äóðìà, ýåò, Àääûìû, äèëèíè, áàúàð, ýåíèø åò! Ìèøêóéà ýåäÿðÿê ìÿíäÿí âåð õÿáÿð, Ýÿëìèø áèð èø ö÷öí áóðà Èñêÿíäÿð. Î Äàðà íÿñÿáëè, àéöçëöíö ìÿí Ýþðìÿêëÿ øàäëàíûì, ãÿëáèì îëñóí øÿí. Øóõ øÿáèñòàíûíà ÷ÿêÿðÿì ùàñàð, ßìðèìëÿ óúàëàð êÿíèçëÿð, ãûçëàð. Ãûçûëäàí øàùàíÿ áèð òÿõòè-ðÿâàí, Áÿçÿéè ôèðóçÿ, èíúè âÿ ìÿðúàí, Ýþòöð î íàçÿíèí ìöøêèí äèëáÿðÿ, Ýþé õóðàìàí îëóá åíñèí éåðëÿðÿ. Éåë ãàíàäëû àòëàð, çÿðíèøàí éÿùÿð, Àïàð, ìèíñèí îíó ãÿëáÿí ñåâÿíëÿð”. Áèëèúè âÿçèðÿ øàù âåðäè òÿäáèð, Î ÿìðè éåðèíÿ éåòèðäè âÿçèð. Äàðàíûí õöñóñè åâèíÿ ýåòäè, Åâäÿ îëàíëàðëà õîø ðÿôòàð åòäè. Äàðà ñàðàéûíà ýåòäèéè çàìàí Ñàíêè áóëàã àõûð úÿííÿò áàüûíäàí. Ùóðèéëÿ äîïäîëó áèð úÿííÿò ýþðäö, Àëäàíäû, àëäàäàí éöç àôÿò ýþðäö. Àëìà öçëö ãûçëà îéíàéàð, ýöëÿð, Ñàíêè àëìà èëÿ îéíàð áèð íÿôÿð. Ïàäøàùäàí þíúÿ áèð ñàëàì ñþéëÿäè, Éàøûíàí êÿñëÿðÿ ïÿéàì ñþéëÿäè: “Øàùàíÿ ìöøêóéà øàùäàí íóð àõñûí, Îðòàäàí èêèëèê áöñáöòöí ãàëõñûí. Áèð õÿòà èøëÿäè àçüûí çàìàíà, 178

Óçàòäû ÿëèíè áó õàíèìàíà Îðòàäà áþéöê áèð èòêè âàð, áÿëëè, Áó èøäÿ îëìàìûø ïàäøàùûí ÿëè. Íÿùàéÿò, ìÿíäÿ áèð áåëÿ àðçó âàð, Êè, öìèäñèç îíäàí îëñóí öìèäâàð. Áó åâäÿ õîøáÿõòëèê ãóðàúàãäûð øàù, Þç áþéöêëöéöíäÿ äóðàúàãäûð øàù. Äàðàíûí ôÿðìàíû þç çÿêàñèëÿ, Ýÿëèáäèð ãîùóìëóã òÿìÿííàñèëÿ. Øþâêÿòëè ïàäøàùûí èñòÿéè áóäóð: Èñìÿò ïÿðäÿñèíäÿ ïàðëàéàí î íóð Îëñóí øÿùðèéàðûí èøûã öëêÿðè, Òàúûíûí Ðþâøÿíÿê îëñóí ýþâùÿðè. Ýþçëÿðè íóðëàíñûí áó èøûã öçäÿí, Êþøêöíö áó ýöëäÿí åòñèí áèð ýöëøÿí. Áó èøÿ Äàðàéëà áàüëàìûø ïåéìàí, Àé ö÷öí ýþíäÿðìèø áèð òÿõòè-ðÿâàí. Éàëíûç áó ìÿãñÿäëÿ óúà òàúèäàð Àò ÷àïìûø, áó éåðäÿ òóòìóøäóð ãÿðàð. Áèð ãûôûë âóðìóø ùÿð ñþéëÿéÿí äèëÿ, Øàù þçö ýÿëìèøäèð áó ìÿãñÿä èëÿ. Ìèíäèðèí òàõòà î ïÿðè ïåéêÿðè, Èøè òåç áèòèðèí, äóðìàéûí ýåðè!” Åë÷èéÿ òÿðúöìàí áåëÿ ñþéëÿäè: “Øàùûí êþëýÿñèíäÿ éàøà ÿáÿäè! Áó åâÿ óúà øàù íÿñëèíäÿí éàðàð, Éåë èëÿ ýÿëÿíè éåë äÿ ñîâóðàð. Ãûçûëäàí éàçûëñûí ýÿðÿê áó ñþçëÿð: “×àðâàäàð ÿêÿíè äÿâÿ÷è áè÷ÿð”172. Òàõòûíûí ýóøÿñè áèð òàúäûð áèçÿ, Òàõòûíûí àéàüû ìåðàúäûð áèçÿ. Êÿíèçòÿê àëñà äà, àëñûí, áèç íÿéèê, Ãàäûí åäÿúÿêñÿ, åòñèí, áÿíäÿéèê. ßìðèíäÿí áîéíóíó ãà÷ûðàí êèìäèð? Ùÿð ÿìðè áèð ãûçûë à÷àð êèìèäèð. Áó èøè åäÿðñÿ óúà òàúèäàð, Ðþâøÿíÿê áàøûíû ýþéÿ óúàëäàð. 179

Ïàäøàùà âàðìàüà ãÿëáèìèçäèð øÿí, Äöíéàéà ýÿëìèøèê øàùëàð íÿñëèíäÿí. Ùÿð çàìàí èñòÿñÿ áþéöê øÿùðèéàð, Áèðëÿøìÿê èñòÿéè òóòóíúà ãÿðàð, Àéèíè éåðèíÿ éåòèðèá äàùà, Øàäëûãëà ýÿëÿðèê óúà äÿðýàùà. Ñàðàéà äþíäö áó õÿáÿðëÿ âÿçèð, Ãÿðàðû ïàäøàùà àíëàòäû áèð-áèð. Øàùûí ñåâèíúèíäÿí ïàðëàäû öçö, Èíñàíû îâëàðìûø èíñàíûí ñþçö. Ùÿð úàâàá ãóëàãäà ãîïàðñà ãóáàð, Äèíëÿéÿí öðÿêäÿ êÿäÿð äîüóðàð. Òàëåéè îíà éàð îëàí çàìàíäà, Áàõûøëàð âöñàëà äîëàí çàìàíäà. Àòàëàð ðÿñìèéëÿ óúà òàúèäàð Åéëÿäè þçöíÿ Ðþâøÿíÿéè éàð. Êÿéàí ðÿñìèíÿ äÿ ðèàéÿò åòäè, Öðÿêäÿí ÷îõ ùþðìÿò, ìÿùÿááÿò åòäè, Øÿíëÿíñèí äåéÿ áó þìðöíöí áàüû, Êÿáèíÿ éàçûëäû Èðàí òîðïàüû. ßìð åòäè: ÷èðìÿíñèí èø áàúàðàíëàð, Áÿçÿíñèí, äöçÿíñèí ùÿð êö÷ÿ, áàçàð, Ðóì èëÿ Õàðÿçìèí èïÿêëÿðèéëÿ, Þëêÿëÿð áÿçÿíñèí áÿçÿêëÿðèéëÿ. Ïàäøàùûí èñòÿéè êèìè Èñôàùàí Èïÿêëÿ, ýþâùÿðëÿ áÿçÿíäè ÿëâàí. Ãàïûëàð, áàúàëàð, äàìëàð, êö÷ÿëÿð Ýþçÿë õàë÷àëàðäàí àëäûëàð çèâÿð. Áàéðàãëàð äèêÿëäè óúà ýþéëÿðÿ, Áó äöíéà àëäû áèð áàøãà ìÿíçÿðÿ. Ùÿð êöúÿ áàøûíäà ÷àäûð ãóðóëäó, Èøëÿðèí ýåäèøè áàøãà òþâð îëäó. Ùÿð ÷àðñó áàøûíäà ìöòðöáëÿð îéíàð, Îòóðìóø õàíÿíäÿ, ÷àëüû ÷àëàíëàð. ×àëüûäàí ùÿðàðÿò ýÿëèíúÿ óúà, Äöøìÿíè óä êèìè ñàëûðäû îäà. Çèíäÿðóä íÿùðèíäÿí Õóçàíÿ ãÿäÿð ×àëüûíûí ñÿñèíäÿí úàíëàíäû éåðëÿð. 180

Øÿðàá áèð ÷àé êèìè àõûá ýåäèðäè, Ìàìèøàí äîäàüû îíó äèøëÿðäè. Èñôàùàí ýöëëÿðè ÿòèð ñà÷ûðäû, Òÿðàçûí ìöøêö äÿ àüûç à÷ûðäû. Òîéà àë ÷è÷ÿêëÿð ñÿïèðäè øÿôÿã, Øÿêÿðäÿí Àé, Ýöíÿø äîëäóðìóø òÿáÿã. Ñàíêè áèð ñàðàéäûð òèêìèø øÿêÿðäÿí, Áèð ýöíáÿä óúàëòìûø àë ÷è÷ÿêëÿðäÿí. Äÿáäÿáÿ, øþâêÿòäÿí úîøìóøäó ùÿð éàí, ßòðàôà úàí âåðèð ÷àëàí, îõóéàí. Ãàðàëòû èíúÿ áèð ãóìàø ýåéèíúÿ Ìöøê èëÿ, Àé èëÿ áÿçÿíäè ýåúÿ. Ýþéäÿ Àé ïàðëàã áèð ñÿäÿôÿ áÿíçÿð, Êÿðõ ÿòòàðû îíà ñÿïÿðäè ÿíáÿð. Î ìöøêèí ñà÷ëû àé øàùà ÿðìÿüàí Ãÿíä, áàäàì äöçÿëòäè ýþçäÿí, äîäàãäàí, Îíëàðû ýþíäÿðäè øàù ìèøêóñóíà, Ëàéèãäèð ìöøê èëÿ ìàù ìèøêóñóíà. Àë Ýöíÿø î ñÿùÿð øÿôÿã ñþêÿðêÿí ×ûõäû áèð ýÿëèíòÿê èíúÿ èïÿêäÿí. ×ûðïûíäû øàù ãÿëáè ýÿëèí åøãèéëÿ, Ñàíêè ðóñ çÿíýèäèð, ñàëìûø âÿëâÿëÿ. ×àëüûäàí, øÿðàáäàí ãóðäó áèð èøðÿò, Óòàíäû, ãèáòÿäÿí òÿð òþêäö úÿííÿò. Äîñòëàðëà è÷ÿðêÿí àðòûð ôÿðÿùè, Øÿðàáäàí äþíöðäö áàøû, ãÿäÿùè. Î ãÿäÿð õÿçèíÿ áÿõø åòäè î ýöí, Éåð îíó ÷ÿêìÿêäÿí îëóðäó äöøýöí. Ýåúÿ àë Ýöíÿøäÿí äöéöìö äÿëäè, Øÿôÿãèí ÿëèíÿ áèð ÿãèã ýÿëäè. Îíó äà óääó Áóñÿùàã ôèðóçÿ, Áóñÿùàãëàðà áàõ, èëèøäè ñþçÿ173. Âöñàëà éåòèøìÿê ö÷öí Èñêÿíäÿð Î ìöøêèí ìèøêóéà ýþíäÿðäè õÿáÿð, Ðþâøÿíÿê îëñóí áèð èøûãëû ÷ûðàã, Ýÿëñèí, ãÿäÿìèíäÿí çèíÿò àëñûí áàü. Äåäè Ðþâøÿíÿéÿ ñåâèìëè àíà: “Ýåäèðñÿí Èñêÿíäÿð øàùûí éàíûíà. 181

Ãèéìÿòëè éàãóòñàí Èñêÿíäÿð ö÷öí, Áèð èíúè ýþâùÿðëÿ áèðëÿøñèí áó ýöí, Áó äþâëÿò ÿãäèíÿ áèð àðõà âåðÿê, Éåíÿ äÿ þëêÿäÿ ïàäøàùëûã ñöðÿê. ßìðèíäÿí éàðàìàç áîéóí ãà÷ûðìàã, Ñÿíÿ áó Ðóì øàùû ëàéèãäèð àíúàã. Ñà÷ûíäàí õèäìÿòÿ áàüëàðñàí êÿìÿð, Òàëåéè ñÿíÿ äÿ ñÿàäÿò âåðÿð. Îíäàí áàøãà ùÿð êÿñ àäûíû ÷ÿêÿð. Ñà÷ûíòÿê áàøëàðû êÿìÿðÿ äÿéÿð174. Ãóëàüûíäà ãûçûë ùàëãà äàøûñàí, Ãàïû ùàëãàñûäûð îíñóç áó ùàëãàí. Ðÿôòàð åò êè, îäóð áó ýöíäÿ Äàðà, Äàðàòÿê áèçèìëÿ åäÿð ìöäàðà”. Àíàíû äèíëÿðêÿí î ñåâèìëè ãûç Ùÿéàäàí òÿð òþêäö, áàø ÿéäè éàëíûç. Ñàðàéà ùÿðÿêÿò ÿçìèéëÿ äóðäó, Àé êèìè ãûçûëäàí òàõòà îòóðäó. Àëäûëàð ïàäøàùà ìÿõñóñ ýÿðäÿéÿ, Ùÿð òÿðÿô ñàðûëäû èïÿê ïÿðäÿéÿ. Èñêÿíäÿð ñÿõàâÿò ÿëèíè à÷äû, Ìÿúëèñèí ýþçöíÿ áèð ùåéðÿò ñà÷äû. Øàùäàí ùÿäéÿ àëäû õèäìÿò÷è, äàéÿ, Ãûçûëäàí, ýþâùÿðäÿí âåðäè ùÿäèééÿ. Éàáàí÷û êÿñëÿðäÿí áîøàëäû ñàðàé, Áèð éåðÿ òîïëàíäû Ýöíÿø èëÿ Àé. Ìåùðèáàí àíàñû ýÿëäè èðÿëè, Äÿíèçÿ òàïøûðäû èíúÿ ýþâùÿðè: “Î óúà ïàäøàùëàð íÿñëèíäÿí íèøàí Éàëíûç áó áîé àòìûø ñÿðâèäèð ãàëàí. Ìÿí îíà äåìèðÿì ãèéìÿòëè ýþâùÿð, Éà äà êè, ÿðèíÿ àäëû-ñàíëû ÿð. Àòàñûç ãàëìûøäûð, äÿðäÿ ñàëûíìûø, Éåòèìäèð, ÿëèíäÿí ìöëêö àëûíìûø. ßìàíÿò òàïøûðäûì ñÿíÿ áèð ÷è÷ÿê, Áèð ñÿí áèë, áèð ÿãëèí, áèð äÿ ýÿëÿúÿê”. Øàù ãÿáóë åäÿðÿê éàíàøäû îíà, Éîëäàøëûã òàúûíû ãîéäó áàøûíà. 182

Øöìøàäà òàé îëäó áÿçÿêëè ñöñÿí, Ñåâèìëè áèð ñÿðâÿ éóðä îëäó ÷ÿìÿí. Î ýþâùÿð ëÿëèíäÿí óúà Èñêÿíäÿð Áàøëàäû àëìàüà äÿéÿðëè ýþâùÿð. Ýþðäö áèð ïÿðèäèð ñåâèìëè äèëáÿð, Ïÿðÿñòèø åòìÿäÿ îíà ïÿðèëÿð. Úàíëû áèð ñÿðâ èäè, õóðìàäûð áàðû, Øÿêÿðÿ äàäûìëûã âåðèð ýþôòàðû. Ôöñóíêàð ýþçëÿðè êÿñêèí, úàíàëàí, Ùÿð äÿðäÿ øÿôàäûð, õÿñòÿéÿ äÿðìàí. Äèðñÿéè ãûñàäûð, ñà÷, ýÿðäÿí óçóí, Äîäàüû øÿêÿðäèð, õàëû äà óéüóí. ×ÿíÿñè ñàäÿäèð, ñàëëàíìûø áóõàã, Ãàéíàð ýþçëÿðèíäÿ ýöëàáäàí áóëàã. Áÿñëÿíìèø ãûðìûçû ãàíëà úèéÿðòÿê, Ñàíêè ýþç è÷èíäÿ ïàðëàéûð áÿáÿê. Äóç ñÿïñÿ ñàüàëàð õÿñòÿ öðÿêëÿð, Äîäàüû äöíéàéà ñà÷àð ÷è÷ÿêëÿð. Ùÿð ýöëÿí äîäàüû øÿêÿð ñà÷àðäû, Ýöëöøö ýöëöøÿ áèð éîë à÷àðäû. Ýþçöíäÿí ýöë öçÿ ýöëàáëàð àõìûø, Áåëè èíúÿ èäè, ñèíÿñè ãàëõìûø. Ãûâûðúûã ñà÷ëàðû ìöøêÿ ÷àëûðäû, Ýöíÿø ÷åøìÿñèíÿ êþëýÿ ñàëûðäû. ×åøìÿíè, êþëýÿíè ýþðöá øÿùðèéàð Ìÿíçèëÿ éåòèøäè, îëäó áÿõòèéàð. Âÿôàëû ýþçëÿðè õîø ýÿëäè îíà, Öðÿéè ÷ûðïûíäû, áàñäû áàüðûíà. Ñûõûá ãîëëàðûíû áîéíóíà ñàëäû, Êàì àëäû, êàìûíäàí êàìè-äèë àëäû. Ðþâøÿíÿê èøûãëû ÷ûðàãòÿê éàíäû, Åéâàíû úÿííÿòòÿê íóðà áîéàíäû. “Úàùàíáàíó” äåéÿ, éåíè àä òàõäû, Áöòöí èõòèéàðû îíà áóðàõäû. Îëäóãúà àéûãäû, äèíú âÿ ùÿéàëû, Ñþéëÿíìÿç ñþçëÿðäÿí àüçû ãàïàëû. Øàùëûüûí à÷àðûí îíà òàïøûðäû, Áàøûíûí òàúûíû ýþéÿ ãàëäûðäû. 183

Îíó ýþðìÿñÿéäè äþçìÿçäè áèð àí, Àéðûëìàçäû îíóí áèð àí éàíûíäàí. Î áåùèøò þëêÿäÿ øàä áèð öðÿêëÿ, Éàøàäû úÿííÿòäÿí ýÿëÿí ìÿëÿêëÿ. Ñÿùÿð ÷þùðÿñèíäÿí ïÿðäÿ àòàðêÿí Ùÿáÿøÿ áàú ö÷öí äàü ÷ÿêäè Õöòÿí175. Ýåòäèêúÿ êþïöðöð õîðóçëó áàðäàã, “Íóø îëñóí, è÷” äåéèð õîðóç úîøàðàã. Î òîâóç äîäàãëû êóçÿ àüçûíäàí, Êöïëÿðäÿí úàìëàðà òþêÿðäè àë ãàí. Î ìÿúëèñ, î øÿðàá, î ÷àëüû, î ÷ÿíý Äöíéàíûí öçöíÿ âåðäè áàøãà ðÿíý. Éåääè þëêÿ øàùû Êÿéàí ðÿñìèéëÿ Éåääè ÷åøìÿ êÿìÿð áàüëàìûø áåëÿ. Ýöíÿøòÿê òàõòûíà îòóðäó ñÿùÿð, Ôÿëÿê õèäìÿòèíÿ áàüëàäû êÿìÿð. Éåíèäÿí áèð è÷êè ìÿúëèñè ãóðäó, Ýþðÿíèí áàøûíäàí àüëû ó÷óðäó. Ìÿúëèñÿ äöçöëäö éàðàðëû êÿñëÿð, Ùÿð ýÿëÿí éåð òóòäó ùöíÿðè ãÿäÿð. Ìöòðöáëÿð, ÷àëüûëàð ñà÷àðäû ôÿðÿù, Ñàãè ðóù âåðèðäè ÿëèíäÿ ãÿäÿù. Úîøäóãúà êàìàí÷à âÿ ñàçûí ñÿñè, ×àé êèìè ñèëèðäè áàøãà ùÿâÿñè. Èñêÿíäÿð éåíèäÿí à÷äû õÿçèíÿ, Þç ñÿõàâÿòèíÿ áàøëàäû éåíÿ. ×îõ ùÿäèééÿ àëäû Èðàí ÿñýÿðè, Áàøûíû ïàðëàòäû þç ÿòÿýëÿðè. Ùÿð êÿñÿ ïàéëàäû øàùàíÿ õÿëÿò, Âåðäè áó äöíéàéà áàøãà áèð çèíÿò. Óúà áèð ýöíÿøòÿê âåðÿðêÿí çèéà, Íóðóíäàí ÷îõ ôàéäà àëûðäû äöíéà. Ýöíÿø õÿçèíÿñè äàèìà àõàð, Øèìøÿê íóðó èñÿ áèð êÿðÿ ÷àõàð. Ñÿõàâÿòëè îëñóí ýÿðÿê úàùàíäàð, Øàùëûüûí õèñëÿòè, áàõ, áåëÿ éàøàð! 184

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÈÑÒßÕÐÄß ÒÀÕÒÀ ÎÒÓÐÌÀÑÛ Ìóüëàð ÷ûðàüûíû, ñàãè, äóðìàäàí Ìÿíÿ âåð, ãÿëáèìäÿí ãîïàðìà ôÿüàí! Ýþçëÿðÿ àéäûíëûã âåðÿð áó ÷ûðàã, Ãÿëáèìèí ÷ûðàüû îíäàí àëûð éàü. Ñþéëÿ, åé ñþç, íÿäèð ñÿíèí êèìèéàí? Êèìäèð áó ñèêêÿíÿ êèìèéà âóðàí? Ñÿíäÿí êè àëûíûð áó ãÿäÿð áÿçÿê, Ùÿëÿ ÿñêèëìÿìèø áèð ùÿðôèí ýåð÷ÿê. Åâèìäÿí ÷ûõäûíñà, öç ãîéäóí ùàðà? Ãàïûìäàí óçàøäûí ùàíñû äèéàðà? Áèçäÿí áàø âåðÿðêÿí áèçäÿí óçàãñàí, Íàõûøëàð âóðóðêÿí ýþçäÿí óçàãñàí. Ãÿëáèìèí èø åâè ôÿðìàíûíäàäûð, Äèë õèäìÿò÷è êèìè äèâàíûíäàäûð. Áèëìèðÿì íÿ ãóøñàí, ýþçÿëñÿí, øÿíñÿí, Áèçäÿí ÿí äÿéÿðëè éàäèýàð ñÿíñÿí. Ñþç êè âàð, óúàäûð ùÿð áèð óúàäàí, Ìÿòàùûí ãûòëûüà äöøìÿñèí áèð àí. Äÿéÿðëè áèð ìÿòàù îëóðìó êÿñàä? Îëóðñà, ùÿñÿääÿí äîüàð áó ôÿñàä. Åé ñþçöí óñòàñû, äóðìà, ñþç ýÿòèð, Øåèðèí áöñàòûíû éåðèíÿ éåòèð. Àä-ñàíëà êèì éàòûá — îíëàðäàí ñþç à÷, Ùåéðÿò åäÿíëÿðÿ ñþéëÿ, ÿôñóí ñà÷. Êå÷ìèøè íÿãë åäÿí ðàâèëÿð áåëÿ Èíúÿ áèð äöøöíúÿ, äîüðó ðÿé èëÿ Íÿãë åäèð: “Åëÿ êè, óúà øÿùðèéàð Èñôàùàí øÿùðèíäÿ îëäó áÿõòèéàð, Ôèðóçÿ ôÿëÿéèí ñÿàäÿòèíäÿí Èñôàùàí øÿùðèíäÿ åòìÿäè ìÿñêÿí. Òàú ãîéìàã ö÷öí î, Èñòÿõðÿ êþ÷äö, Êÿéóìÿðñ, Êåéãóáàä éåðèíÿ êå÷äè. Îíóíëà áþéóäö, áÿçÿíäè Èðàí, 185

Èýèäëÿð àðõàñû áÿðêèäè îíäàí. Áàø÷ûëàð äåäè: “Åøã îëñóí, òàúèäàð!” Î áþéöê áàø èëÿ óúàëäû áàøëàð. Òþùôÿëÿð âåðäèëÿð òàõòûíà ëàéèã, Ïàäøàùûí îéàíàí áàõòûíà ëàéèã. Íèëèí ìÿíáÿéèíäÿí òà Êÿíýÿ ãÿäÿð, ×èí äÿíèçëÿðèíäÿí òà Çÿíýÿ ãÿäÿð Åë÷èëÿð àõûøäû õÿðàú âåðìÿéÿ, Òàõòûíà, òàúûíà àëãûøëàð äåéÿ. Òàõòûíà áàñûíúà àéàã øÿùðèéàð Ñþç õÿçèíÿñèíäÿí à÷äû òóíú ùàñàð: “Åøã îëñóí, åøã îëñóí, óëó Éàðàäàí, Õàëãûíû éàðàòìûø ùàããà èíàíàí. Òîðïàãäàí áàøûíû áèð ìÿí êèìèíèí Óúàëòäû, óëäóçëà åòäè ùÿìíèøèí. Èðàíà ýÿòèðäè Ðóìäàí ÷ÿêÿðÿê, ßìðèéëÿ äàøëàðû éóìøàëòäû ìóìòÿê. Áàøûìû î ãÿäÿð óúàëòäû çàìàí, Éöêëö êÿúàâÿìè äàøûéèð äþâðàí. Þéðÿíäèì î àäèë, óëó Òàíðûäàí, ßäàëÿò éîëóíäàí äþíìÿðÿì áèð àí. Éîõñóëà, ìÿçëóìà îëàðàì êþìÿê, Ãàðàíëûã ýåúÿéÿ ïàðëàéàí øèìøÿê. Àüëûìëà äöøöíúÿì îëìóø ìÿíÿ éàð, Áó äöíéà ùèìàéÿì àëòûíäà éàøàð. Äîüðó áèð éîë èëÿ áó ýöí ýåòìÿëè, Ñàáàùêû ýöíöìñÿ áÿëëèäèð, áÿëëè. Ãîðõàðàì áÿùàíÿ òàïìàã ýöíöíäÿí, Ïÿùðèçÿ ÷àëûøäûì âàðëûüûìëà ìÿí. Íÿ àúèç ãàðûíúà, íÿ äÿ ýöúëö ôèë ßëèìäÿí áèð çÿðÿð ýþðìÿç, îíó áèë. Îâúóìóí è÷èíäÿ îëñà äà, éåíÿ Äèêìÿðÿì ýþçöìö þçýÿ ìöëêöíÿ. Õàëã ìÿíÿ âåðñÿ äÿ ÿçèééÿò, êÿäÿð, Ãûéìàðàì èíúèñèí ìÿíäÿí áèð íÿôÿð. Êÿíä îúàãëàðûíäàí àëûðàì õÿðàú, Øÿùÿðäÿí íÿ âåðýè èñòÿðÿì, íÿ áàú. 186

ßëèìÿ êå÷ñÿ áèð õÿçèíÿ, ñÿðâÿò, Ùÿð êÿñÿ âåðÿðÿì, ëàéèã áèð ãèñìÿò. Ìÿíäÿí ñÿíÿò àëàð ùÿð áèð ñÿíÿòêàð, ßëèíÿ äþâëÿòäÿí âåðÿðÿì à÷àð. Ãàëäûððàì ùÿð êèìèí âàðñà ùöíÿðè, Çÿíúèðÿ ÷ÿêÿðÿì äèâàíÿëÿðè. Äöøêöíëÿð, äèëñèçëÿð òàïàúàã àìàí, Ãóðòóëìàç ÿëèìäÿí áîø éåéèá éàòàí. Âöúóäó ñàüëàìëàð áóíó áèëìÿëè, Ñÿíÿòäÿí ýÿðÿê áîø ãàëìàñûí ÿëè. Ýþðñÿì êè, áèð íÿôÿð ÷ÿêèð ÷îõ çÿùìÿò, Ãàçàíúû õÿðúèíè þäÿìèð ÿëáÿò, Åëÿ ìþùòàúëàðà, ñþç âåðèðÿì ìÿí, Êþìÿêëèê åäÿðÿì þç õÿçèíÿìäÿí. Äèí èëÿ, àüûëëà òóòàðàì èøè, Éîëóíà ãîéàðàì àëûø-âåðèøè. Áèð èøäÿ êèìñÿäÿí ãîðõóì éîõ ìÿíèì, Ãîðõàíëàð þíöíäÿ òèòðÿð áÿäÿíèì. Äÿéèðìàí éåìèäèð ôàéäà âåðìÿéÿí, ßôâÿ ëàéèãëÿðè áàüûøëàðàì ìÿí. Äöíéàéà áÿõøèøëÿ âóðìóøàì áÿçÿê, ßëà÷ûã êèìñÿéÿ åäÿðÿì êþìÿê. Èñêÿíäÿð êèìñÿéÿ âåðìÿç ÿçèééÿò, Çàëûìû ãÿùð åäÿð, ìÿçëóìà ùþðìÿò. Ùÿð áèð éàõøûëûüà áó øàù éöç âåðÿð, Áèð éàìàíëûã åäÿí áèð úÿçà ýþðÿð. Êèì ýöíàù èøëÿñÿ úÿçàéà ÷àòàð, Ïåøèìàí îëóðñà, ÿäëèì áàüûøëàð. ßëèìäÿ ìÿùâ îëóð áàøû äèê äöøìÿí, Ïåøèìàí îëóðñà, áàüûøëàðàì ìÿí. Ìÿíÿì éàõøûëûüû þíúÿ áàøëàéàí, Éàìàíëûã áàøëàéàí äöøìàíäûð, äöøìàí. Ìÿí ÿëÿê êèìèéÿì, ÿëÿðÿì òîðïàã, Äÿéÿðñèç ãàëûüû àòàðàì àíúàã. Áèð äîëàì, ãóéóäàí ñóéó ÷ÿêÿðÿì, Áó áàøäàí àëûá î áàøà òþêÿðÿì. Ãûëûíúëà ùÿð íÿ êè êå÷èðñÿì ÿëÿ, 187

Ïàéëàðàì éåíÿ äÿ ãàì÷û óúóéëà. Áó òàõòûí áàøûíà êå÷ìÿê, Ùàãã áèëèð, Äöøêöíÿ ÿë òóòìàã ìÿãñÿäèëÿäèð. Âöúóäóì îëìóø ùÿì áóëóä, ùÿì Ýöíÿø, Áèð ÿëèìäÿ ñó âàð, áèðèíäÿ àòÿø. Þíöìÿ äàø ÷ûõñà äþíÿð áèð ìóìà, ßêèíè ñóâàððàì ÷ûõñà ãàðøûìà. Èðàíà ìÿí þçöì ýÿëìÿäèì Ðóìäàí, Áó ìöëêÿ ýþíäÿðìèø áþéöê Éàðàäàí. Ùàããû âÿ áàòèëè àéûðä åäèì ìÿí, Àëûð áàüëû ãûôûë à÷àðû ìÿíäÿí. Äèí äàøûéàí áàøëàð ãàëõñûí ÿôëàêÿ, Äèíñèç áàøëàðû äà òóëëàéàì õàêÿ. Åùòèéàú àäûíû ãàëäûðäûì àðòûã, Åë èëÿ ÷ûðàüà âåðèì áàðûøûã. Ùÿð åâäÿ ôèðèøòÿ äîüóðóì äèâäÿí, Áèð áèíà óúàëäûì ùÿð ó÷óã åâäÿí. Ùàðäà ÿäàëÿòèì îëñà ùþêìöðàí, Ãûðãîâóë çÿððÿúÿ ãîðõìàç òÿðëàíäàí. Ñöðöäÿ ãîéóíà ãóðä îëàð ÷îáàí, Ìàðàëà, úåéðàíà òîõóíìàç àñëàí. Éàìàíû åäÿðÿì éàõøûëûãëà ðàì, Éàõøûëàð éàìàíëûã åòñÿ ãîéìàðàì. Ùÿð áàøû ýþéëÿðÿ ãàëäûðñàì, áèð äÿ Î áàøû áèð äàùà ýþðìÿçëÿð éåðäÿ. Ìÿíÿ òàé îëàíäàí ãîïàðäûì úèéÿð, Ãîéìàäûì äàüûòñûí áàøãà âÿùøèëÿð. Êèìñÿíè éàõìàäûì ýèçëèí çÿùÿðëÿ, Àøêàðà áàüðûíû äÿëäèì õÿíúÿðëÿ. Íÿ äöíéà öñòöíäÿ àëîâòÿê àõäûì, Íÿ äÿ êè, ñÿáÿáñèç áèð õûðìàí éàõäûì. Êèìñÿíèí ãÿëáèíè ùàãñûç ãûðìàðàì, Ãûðñàì äà, âàðûìäûð ÿëäÿ ìóìèéàì. Áèðèíèí ýþçöíö àüðûòñàì ÿýÿð, Þç ÿëèìäÿí äàðû òþêìÿê äÿ ýÿëÿð. Áó èøäÿ ìÿíÿ éàð îëñóí Éàðàäàí, Áó éàìàí ýþçëÿðäÿí ãîðóñóí ùÿð àí”. 188

Áóíëàðû ñþéëÿðêÿí áèð-áèð Èñêÿíäÿð, Ýþéëÿðÿ óúàëäû äèíëÿéÿí ÿëëÿð. Ìÿúëèñäÿ âàð èäè àäàì ùÿð éàíäàí, Áèðèñè åëÿäè øàùû èìòàùàí, Íàòèãëèê äöøêöíö, ùÿäñèç ñþéëÿéÿí, Äèâàíÿ õèñëÿòëè ùèêìÿò þéðÿäÿí, Áèð úàñóñ âàðäû, òåç þïäö äÿðýàùû, Ñûíàìàã èñòÿäè Èñêÿíäÿð øàùû: “Øàùûì, áèð äèíàðà åùòèéàúûì âàð, Âåðñÿíèç, äöíéàéà äÿéÿð áó äèíàð”. Ýöëÿðÿê ñþéëÿäè îíà Èñêÿíäÿð: “Øàùäàí áÿõøèø èñòÿ ðöòáÿñè ãÿäÿð”. Î úàñóñ ñþéëÿäè: “Ñÿõàâÿòëè øàù, Áèð äèíàð âåðìÿêäÿí óòàíñàí ùÿðýàù, Äöíéàíû áàüûøëà ìÿíÿ áèð êÿðÿ, Ãàëäûð áó áàøûìû óúà ýþéëÿðÿ”. Øàù äåäè: “Åé øàøãûí, áó äÿôÿ éåíÿ Èñòÿéèí ìöâàôèã äåéèë þë÷öíÿ. ×îõ éåðñèç èêè øåé èñòÿäèí ìÿíäÿí, Áèðè ìÿíäÿí êè÷èê, äèýÿðèíäÿí ñÿí. Ùÿð ñþçöí õöñóñè áèð þë÷öñö âàð, Þë÷öñöç ñþéëÿíÿí ñþç ãóëàã éûðòàð. Áèð ñþç êè, äàøëàðà äöéöí âóðàúàã, Ýþçÿë ñþç îëñà äà ñþéëÿìÿ, áóðàõ”. Ïàäøàùäàí ñîðóøäó áèð èýèä îüëàí: “Õàëã íå÷èí àë÷àãäà, ñÿí óúàäàñàí? Äåéèðñÿí ùàìû áèð éîëäàøûã, àíúàã Íÿäèð áó àøàüû, éóõàðû? Áóðàõ”. Äåäè: “Ìÿí áàø÷ûéàì, õàëã èñÿ öììÿò, Áàø éåðÿ åíÿðñÿ ïîçóëàð øþâêÿò. Îòëàðà éàðàøàð áàøûíû ÿéìÿê, Èíñàíûí áàøûéñà óúàäà ýÿðÿê. Ïàäøàùûí ìþâãåéè îëìàëû óúà, Ýþðÿíëÿð íóð àëñûí îíäàí äîéóíúà”. Áàøãà áèð äèëàâÿð äåäè: “Øÿùðèéàð, Àüûëëû êèìñÿéÿ áÿçÿê íÿ éàðàð? Ãÿëáèíäÿ âàð ñÿíèí Òàíðû ñèôÿòè, 189

Î ïàë÷ûã âöúóäà âóðìà çèíÿòè”. Øàù äåäè: “Øàùàíÿ äÿáäÿáÿ, øþâêÿò Ýþçëÿðÿ áÿõø åäÿð éåíèëèê, ÿëáÿò. Îíóí÷óí åäèðÿì þçöìö ýöëøÿí, Ýþçöíöç íóðëàíñûí, öðÿê îëñóí øÿí. Ýþðìöðñÿí, àòëàç äîí ýåéèíúÿ áàùàð, Íÿ ãÿäÿð çþâã àëûð îíäàí ðóçèýàð?” Èíàíäû àüûëëû êÿñëÿð áó ñþçÿ, Ãóëàãäàí àñäûëàð éàãóò, ôèðóçÿ. Îëäóëàð éåíèäÿí øàùà ñÿíàõàí, Ùàìûñû öðÿêäÿí áàüëàäû ïåéìàí. Õàëã îíó ñÿáèðëè ýþðöá îëäó øÿí, ßìðèíÿ áàø ÿéäè ùàìû éåð-éåðäÿí. Úÿìøèäèí ðÿñìèéëÿ áþéöê Èñêÿíäÿð Òàõòûíûí áàøûíà êå÷äè áèð ñÿùÿð. Äàèìà ýþðöíäö õàëãà ìåùðèáàí, Áþéöêëÿð ðÿñìèíè òóòäó ùÿð çàìàí. Ìÿêòóáëàð ýþíäÿðäè ùÿð áèð äèéàðà, Ùÿð ùöäóä áÿéèíÿ, ùÿð áèð ñÿðäàðà. ßäëèéëÿ î áöòöí ãÿëáÿ ýèðìèøäè, Áàñãûíäàí ùÿð êÿñÿ àìàí âåðìèøäè. Äöíéàíû þçöíÿ åòìèøäè î, ðàì, Ðàì åòìÿê éîëóíäà òóòìàäû àðàì. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÄÀÐÀÍÛÍ ÃÛÇÛ ÐÞÂØßÍßÉÈ ÐÓÌÀ ÝÞÍÄßÐÌßÑÈ Î éàãóò ãÿäÿùè, ñàãè, áèðáàøà Ìÿíÿ âåð, àéàüûì òîõóíìóø äàøà. Áèð ÷àðÿ àðàéûì, äàøëûãäûð ùÿð éàí, Éàãóòòÿê þçöìö ãîðóéóì äàøäàí. Ôÿëÿê äÿâÿñèíè ñöðÿòëÿ ñöðöð, Îíäàíäûð êè, ýöíäÿ áèð îéóí ãóðóð176. Ïåøÿñè ñöëùäöð, äþéöøäöð ùÿð àí, Êå÷èðèð ýöíäÿ áèð ðÿíý õÿéàëûíäàí. 190

Êå÷ìèøè áèð êÿðÿ àëñàí íÿçÿðÿ, Ýþðÿðñÿí áÿíçÿìèð áóýöíêöëÿðÿ. Òàíðûíûí âåðäèéè ïÿðâÿðèøëÿðëÿ Ùÿð ýþçÿë ýèðìèøäèð áàøãà áèð øÿêëÿ. Ñàíìà áèç éàòàðñàã éàòàð ðóçèýàð, Áó åâ ùå÷ áèð çàìàí îëìàç òàðö ìàð. ×îõëàðû êþ÷ìöøäöð êþùíÿ äöíéàäàí, Áó äöíéà éåíÿ äÿ ùàìàíäûð, ùàìàí. Äÿéÿðëè êèøèëÿð êå÷èá ýåòäèëÿð, Äîñòëàð äà îíëàðû òÿãèá åòäèëÿð. Éîëóíà àçóãÿ ùàçûð åò áèð àç, Äîñò îëàí äîñòóíäàí ýåðèäÿ ãàëìàç. Íÿ ãÿäÿð éîëó ïèñ ýåòñÿ äÿ, áèøÿêê, Àõóðà äöç ýåäèð ùÿð ÷îëàã åøøÿê. Íÿãë åäèð êþùíÿäÿí òàðèõ éàçàíëàð: Îëìàìûø øàùëàðûí òàõòû çöëìêàð. Èñêÿíäÿð äöíéàíû òóòäóüó çàìàí Øÿõñè èñòÿéèíÿ óéìàäû áèð àí. ×àëûøäû äöíéàíû èñëàù åòìÿéÿ, Îíóí÷óí éåòìèøäè áó áþéöêëöéÿ. Øàùëûãäà áèð þðíÿê àë Èñêÿíäÿðè, Ñÿí äÿ ýþð Èñêÿíäÿð ý.ðÿê èøëÿðè. Áó äöíéà ìöëêöéëÿ îëäó áÿõòèéàð, Îíóí èñòÿéèíÿ óéäó ðóçèýàð. Ùÿáÿø âÿ Õîðàñàí, Ãóðäàí äà ×èíÿ, Ãîë ýöúö ýþðìÿäÿí êå÷äè ÿìðèíÿ. Åë÷èëÿð, ãàñèäëÿð ýåòäè ùÿð éàíà, Ñèêêÿëÿð âóðóëäó îíóí àäûíà. Áèð àñëàí öðÿéè ÷àðïàðêÿí îíäà, Äöíéàíû òóòìóøäó ãûëûíú àëòûíäà. Èðàíà èíàíà áèëìÿäè ñÿðäàð, Ðóìëó þç éóðäóíäà ñàëàìàò éàøàð. Áèð ýåúÿ óéàðàã ýþéëÿð áàõòûíà, Äîüðó áèð ìÿñëÿùÿò âåðäè òàõòûíà. Âÿçèðè ÷àüûðäû, îíà ñþç à÷äû, Áó ýèçëè ôèêðèíè îðòàéà ñà÷äû: “Ìàäàì êè, ÿëèìÿ êå÷ìèøäèð Èðàí, 191

Áó éåðäÿ áàüëàíûá ãàëìàãäûð çèéàí. Äàèìà äîëàíûð áó éåääè ôÿëÿê, Äöíéà ñåéðèíÿ âàð ìÿíäÿ äÿ èñòÿê. Ýþðöì áó äöíéàäà éåíè íÿëÿð âàð, Âàðìûäûð ìÿíäÿí äÿ ýöúëö òàúèäàð? Èøûãëû ôèêðèìúÿ áóäóð ìÿñëÿùÿò: Äöíéàíû ýÿçìÿéÿ ÷ûõàðêÿí, ÿëáÿò, Õÿçèíÿ, äþâëÿòè Ðóìà ýþíäÿðìÿê, Îðàéà åòèìàä áàüëàìàã ýÿðÿê. Ùÿð èøäÿ ëàçûìäûð àéûãëûã, äèããÿò, Ùÿð êóçÿ ÷åøìÿäÿí ÷ûõìàç ñÿëàìÿò. Òàõòûìûí áàøûíû òóòàð áèð äöøìÿí, Òàõòûìäàí, òàúûìäàí àéðûëìàðàì ìÿí. Äöíéàíûí ÷ÿêèëìÿç áÿëàëàðû âàð, Áó éîëóí ãîðõóñó, úÿôàëàðû âàð. Ðóìà äþí, îðàäà ìÿñêÿí åëÿ, ãàë, Ìÿíèì äÿ ôèêðèìÿ óéüóíäóð áó ùàë. Ôèòíÿäÿí î ìöëêö ãîðóéóðñàí ñÿí, ×öíêè Àé íàéèáäèð èøûã Ýöíÿøäÿí. Ðþâøÿíÿê õàòóíó ýþòöð áÿðàáÿð, Îíóíëà þëêÿíèí èøè äöçÿëÿð. Áèð ôèêèð äîüóíúà Ýöíÿø àüûëà, Ùÿð éàõøû-éàìàíà áèð þë÷ö ñàõëà. Íàéèáñÿí, èøè ýþð, äèíëÿ ÿäë èëÿ, Ìÿíè éàõøûëûãëà ýÿòèð ñÿí äèëÿ. Îíóí÷óí áÿéÿíäèì ñÿíè ùÿð êÿñäÿí, Áþéöêëöê ýþçöéëÿ ñÿíÿ áàõäûì ìÿí”. Ñþçÿ áàøëàéàðàã ùöíÿðëè âÿçèð, Î áóéðóã âåðÿíÿ ýþñòÿðäè òÿäáèð: “Ïàäøàùà ëàéèãäèð ùÿð áóéðóã, ôÿðìàí, ßìðèéëÿ èø ýþðöð ùÿð èø áàúàðàí. Ýåòäèêúÿ øþâêÿòèí êÿìàëÿ äîëñóí, Ãÿðÿçëÿ èñòÿéèí ãîë-áîéóí îëñóí, Î óúà ðÿéèíèç ýþñòÿðäè òÿäáèð, Ãàðøûíû ýþðìÿêäÿí çèéàíìû ýÿëèð? Øàùûí ýþñòÿðäèéè óüóðëó èøÿ, Ìÿí áîéóí ãîéàðàì, äöøìÿ òÿøâèøÿ. 192

Èøèíäÿ, ýöúöíäÿ, àíúàã, ùÿð çàìàí, Àéûã îëìàëûäûð óúà ùþêìöðàí. Áó ìöáàðÿê ñÿôÿð ÷àòûíúà ñîíà, Äþíöíúÿ éåíÿ þç äîüìà éóðäóíà. Àüûð èø äåéèëäèð áþéöê ñÿðâÿðÿ, Äöíéàíû òàïøûðìàã èø áèëÿíëÿðÿ. Äþâëÿòè ñàõëàìàç éàëíûç áèð íÿôÿð, Äöíéàíû þçöíÿ áàüëàìàç áèð ÿð. Äöíéàäà âàð ñàéñûç þëêÿ âÿ äþâëÿò, Áó äþâðàí ùÿð êÿñÿ àéûðìûø ãèñìÿò. Ðàì åòñÿí þçöíÿ Òàíðû âåðÿíè, Ãèñìÿòèí îíäàäûð, î òóòàð ñÿíè. Ùÿð ïàäøàù ÿìðèíÿ áîéóí ÿéèíúÿ, Ùÿð þëêÿ, ùÿð òÿðÿô ñÿíèíäèð ìÿíúÿ. Îëñà äöøìÿí åâè ñÿíèí òîðïàüûí, Úèëîâó áàøûíà áóðàõìà, ñàãûí. Áàøãàëàð ìöëêöíäÿ äóðìàã íÿ éàðàð, Âóðìà àéàüûíà îíóíëà ÷èäàð. Éàä ìöëêö íÿ ÿëäÿ ñàõëàìàã îëóð, Íÿ äÿ âàðûíà áåë áàüëàìàã îëóð. Ñàíìà áó äöíéàäà ÷àðïûøìà éîõäóð, Ùÿð êÿñ áèð àüàäûð, ýþð äèêÿí ÷îõäóð. Ðèéàñÿò ôèêðèéëÿ áóðäà, åé ñàëàð, Ðóìëàðäàí êèìñÿíè åòìÿçñÿí ñÿðäàð. Êÿéàí îâëàüûäûð ßúÿì òîðïàüû, Îðäà áèð âÿùøèäèð éàäëàð àéàüû177. Íÿ ãÿäÿð õàòàäàí óçàãäûð ùÿéàò, Äöíéàäà ïàäøàùëûã àäûíû óúàëò. Þëêÿíÿ äþíÿðêÿí óçàã ñÿôÿðäÿí, Ãûñàëòìûø îëàðñàí óçóí èøè ñÿí. Ñÿí ýöëäöð öçöíö øàùçàäÿëÿðèí, Ñèëèíñèí ãÿëáèíäÿí ãÿìèí, êÿäÿðèí. Ùÿð øàùû ëàéèã áèð þëêÿéÿ ýþíäÿð, Íÿ éåðè èñòÿðñÿ î éåðÿ ýþíäÿð. Ùÿð áèðè áèð ñÿìòÿ òÿðÿôäàð îëñóí, Ùÿð òÿðÿô áèð øàùà ýèðèôòàð îëñóí. Ãîðõóðàì ÿúÿìëÿð ãàëõñûí éåíèäÿí, 193

Äàðàíûí ãàíûíû àëìàã èñòÿðêÿí, Éóíàíà âÿ Ðóìà ÷ûõàðñûí îðäó, Äàüûòñûí þëêÿíè, íÿéÿ ýÿðÿê áó? Ùÿð áèðè ïàäøàùëûã åäÿðñÿ òÿê-òÿê, Îðòàäà äöøìÿíëèê àðòàúàã, áèøÿêê. Ùÿð êÿñè ìöëêöíöí ãàéüûñû àëûð, Þëêÿìèç äöøìÿíäÿí ñÿëàìÿò ãàëûð. Äöøìÿíëÿð òàëàíà áàøëàðñà àíúàã, Éîëóíó áóíóíëà îëóð áàüëàìàã. Áèð äÿ þëêÿëÿðäÿ êèí òîõìó ñà÷ìà, Éóðäóíà äöøìÿíèí éîëóíó à÷ìà. Ãîéìà ãàíëà éóñóí øàùëàð äöíéàíû, Ãîé àëîâëàíìàñûí äöøìÿíèí ãàíû. Ñàíìà äèê áàøëàðûí òþêäöéö ãàíäàí Ñÿéàâóø ãàíûòÿê ãàëìàç áèð íèøàí. Éåðñèç ãàí òþêìÿêäÿí äàèì äóð ýåðè, Ãàíëûäûð ñÿíèíëÿ ÷àðõûí õÿíúÿðè. ßðÿíëÿð ñþéëÿìèø íÿ ýþçÿë ìÿñÿë: “Äÿéìÿç äÿéìÿéÿíÿ çèéàíëû áèð ÿë”. Éåòìÿñèí êèìñÿéÿ ñÿíäÿí ãÿì, êÿäÿð, Àç çèéàí âåðÿíëÿð àç çèéàí ÷ÿêÿð. Õîð áàõìà, àë÷àëìàã ñûüìàç ùÿð áàøà, Êèìñÿíè þëäöðìÿ, ÿáÿäè éàøà”. Âÿçèð éîë ýþñòÿðäè, òþêäö ÷îõ òÿäáèð, Ñþçëÿðè ïàäøàùà åéëÿäè òÿñèð. Äþâðàí ýöìöø òåøòèí àüçûíû à÷äû, Ãàðà ãàðüà ãûçûë éóìóðòà ñà÷äû178. Ãîúà ìþáèäëÿðñÿ òàðèõ áîéóíúà Éóìóðòà âÿ òåøòäÿí äåìèø äîéóíúà179. Èñêÿíäÿð àüëûéëà òþêäö áèð òÿäáèð, ßìð åòäè: “òåç ýÿëñèí, àòëàíñûí âÿçèð. Îðäà êèòàáõàíà âàðñà íÿ ãÿäÿð, Èøàðÿ åëÿäè, òåç ýÿòèðñèíëÿð. Ùÿð ÷åøèä åëìäÿí äÿéÿðëè ñþçëÿð, Ùÿð èíúÿ ùèêìÿòäÿí à÷äû áèð äÿôòÿð. Éóíàíà ýþíäÿðäè òÿðúöìàí èëÿ, ×åâèðñèí áèð äèëäÿí áàøãà áèð äèëÿ. 194

Ïàäøàùûí ÿìðèéëÿ ýÿëäè ßðÿñòó, Äóðìàäàí àò ÷àïñûí Éóíàíà äîüðó. Ðþâøÿíÿê õàíûìû àëñûí áÿðàáÿð, Ýþòöðñöí õÿçèíÿ, êèòàá âÿ äÿôòÿð. Èðàíû òÿðê åòäè øàùûí ÿìðèéëÿ, Éóíàíûí éîëóíó êå÷èðäè ÿëÿ. Ðþâøÿíÿê ïàäøàùäàí ùàìèëÿ îëìóø, Ñÿäÿôèí ãîéíóíà èíúè ãîéóëìóø. Éóíàíà éåòèøäè äÿáäÿáÿ, ÿñýÿð, Éöêäÿí èíëÿéèðäè î íàçëû ýþâùÿð. Äîããóç àé îëóíúà, ýþâùÿð ìÿäÿíè Äöíéàéà áÿõø åòäè þç ýþâùÿðèíè. Áåøèéè þïÿðÿê îëäóëàð äèëøàä, Óøàüà ãîéäóëàð Èñêÿíäÿðöñ àä. ßðÿñòó âÿêèëäè øàùäàí, ùÿì âÿçèð, Ïàäøàùëûã èøèíäÿ òþêöðäö òÿäáèð. Éåìÿêäÿ, è÷ìÿêäÿ î øàùçàäÿéÿ Âåðèðäè úàí êèìè ýþçÿë òÿðáèéÿ. Úèñìèíè áÿñëÿðäè íàçëà, íåìÿòëÿ, Êþðïÿ ãÿëáèíè äÿ øöóð, ùèêìÿòëÿ. Éöçëÿðúÿ ýÿëìèøäèð áåëÿ ýþçÿëëÿð, Îíó òîðïàã éåìèø, ãàëìàìûø ÿñÿð. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ßÐßÁÈÑÒÀÍÀ ÝÅÒÌßÑÈ Âß ÊßÁßÍÈ ÇÈÉÀÐßÒ ÅÒÌßÑÈ Åé ñàãè, ÿë óçàò ãÿì ãîâàí ìåéÿ, Äóðìà, âåð ìÿí êèìè ãÿëáè äÿðäëèéÿ. Ðàùàòëûã ÿòðèéëÿ äèð÷ÿëñèí áó úàí, Ãóðòóëóì êÿäÿðäÿí, ãÿìäÿí áèð çàìàí. Éàõøûäûð ùÿð ôàëû õåéð èøÿ éîðìàã, “Ðóõ”ó éîõ, îéóíäà “øàùðóõ”ó âóðìàã180, Àë÷àëûðêÿí áåëÿ óúà ýþðöíìÿê, Ñàðñûëûá äóðàðêÿí éåíÿ þéöíìÿê. Øàì êèìè áàüðûíûí è÷èíäÿí éàíìàã, 195

Çàùèðäÿ ñåâèíúëÿ íóðà áîéàíìàã. Ùÿð èøäÿ áèð ìèñêèí àúèç ãûëûíúà, Ãà÷àð àúèçëèêäÿí ôàë÷û äàëûíúà. ßëèíÿ êå÷èðèð äàø, ãóìäàí à÷àð, Äàø, ãóìäàí ÷îõ çàìàí äÿìèð äÿ ÷ûõàð. Áèð ãàïû ãåéáäÿí éîõ îëñà ùÿðýàù, Êèìñÿ à÷à áèëìÿç, à÷àð áèð Àëëàù. Õåéðÿ âóð ôàëûíû, ôàéäàí îíäàäûð, ×öíêè õîø ôàë âóðìàã óüóð éàðàäûð. Èíëÿìÿ “õÿñòÿéÿì” äåéÿ, åé ôèëàí, Äåñÿí êè, “ñàüëàìàì” ñàüëàì îëàðñàí. Ùÿð èøäÿ áèçäÿí áèð ãöðÿ àòìàãäûð, Èøëÿðè ñàçëàéàí éàëíûç î Ùàãäûð. Èíñàô áó ïÿðäÿäÿ áèçÿ ìÿùÿêäèð, Òÿðñ ïÿðäÿ ÷ûõàðìàã íÿéÿ ýÿðÿêäèð. Êþíöë, ïÿðäÿ äàðäûð, ñÿí ìÿíÿ éàð îë! Ïÿðäÿ éûðòàíëàðäàí ñÿí ïÿðäÿäàð îë! Áó ïàðëàã áåéòëÿðè ùåêàéÿò åäÿí, Ìÿíèì çèéíÿòèìÿ éàðàøûã âåðÿí Íÿãë åäèð: äöíéàéà îëóíúà éèéÿ, Èñêÿíäÿð õåéìÿíè âóðóíúà ýþéÿ, Øàùûí ôÿðìàíûéëà ùÿð íÿ äþâëÿò âàð, Éóíàíà äàøûäû ìÿòèí àäàìëàð. Äöíéà ùèéëÿñèíäÿí îëóíúà èðàã, Äîëàøìàã ôèêðèíÿ ñàðûëäû ãûâðàã. ßäëèíäÿí ìöæäÿëÿð àëûíúà äþâðàí, Áèð ãÿòðÿ è÷ìÿäè îíó àíìàäàí. Èñêÿíäÿð óüóðëó øàù îëäóüóíäàí Èøèíäÿ àéûãäû ùÿð àí, ùÿð çàìàí. Äöíéàíûí ñàçûíû ÿëèíÿ àëäû, Àíúàã øÿôãÿò äåéÿ õîø ùàâà ÷àëäû. Êÿìÿíäè àëòûíà ýèðèíúÿ äöíéà, Óéìàäû öðÿéÿ éàòìàç ùàâàéà. Áþéöê êèìñÿëÿðÿ âåðìÿäè çèéàí, Àñàéèø àëòûíäà éàøàäû ùÿð éàí. Äèêáàøëûã åäÿíè þëäöðöðäöñÿ, 196

Éåðèíÿ ãîéóðäó ÿí éàõøû êèìñÿ. Þëêÿäÿ áèð øÿùÿð éûõñàéäû ÿýÿð, Ãóðàðäû îíäàí äà ýþçÿë áèð øÿùÿð. Áó äöíéà áåëÿäèð, áó âàõòà ãÿäÿð Áèðèíè éûõàðñà, áèðèíè òèêÿð. Èñêÿíäÿð áàøëàäû àáàä åòìÿéÿ, Îëäó ùàðäàí-ùàðà Èñêÿíäÿðèééÿ. ×èíäÿí Ãåéðóâàíà éîë âàð íÿ ãÿäÿð, Óúà äÿðýàùûíà àõäû ãàñèäëÿð. Ùÿð ïàäøàù âÿñèãÿ àëûðäû îíäàí, Þëêÿëÿð ñûüûíäû îíà ùÿð éàíäàí. Äÿéÿðëè òþùôÿëÿð ýÿëäè ùÿð éåðäÿí, Àäûíà éàðàøàí çÿðäÿí, çèâÿðäÿí. Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè, úàâàá îëàðàã Ìÿêòóáëàð ìöøê èëÿ éàçûëñûí àíúàã181. Áèð çàìàí þòìöøäö áó ãÿðàð öçðÿ, Ýþéëÿð äÿôÿëÿðëÿ áàø âóðäó éåðÿ. Ïàäèøàù äöíéàíû ýÿçìÿê÷èí éåíÿ, Ùàçûðëûãëà äöøäö ñÿôÿð ãÿñäèíÿ. Îõóìóø ÿðÿáäÿí ýÿëÿí ìÿêòóáó, Èëëÿðúÿ ãÿëáèíäÿ ãàëìûø àðèçó. Èñòÿäè áöñàòû Èðàíäà ãóðñóí, ßðÿá äÿ áó éîëäà îíà áàø âóðñóí182. Êÿáÿíè çèéàðÿò åòñèí áèð çàìàí, Ñåâèíñèí ìöáàðÿê ôàëëû íàõûøäàí. Ùþêìöðàí îëóíúà áöòöí Èðàíà, Õåéìÿíè êþ÷öðäö ßðÿáèñòàíà. Õÿçèíÿ òîïëàäû áèð íå÷ÿ õàëâàð, Áèéàáàí éîëóíó òóòäó øÿùðèéàð. ßðÿá áàøëàðûíû îíóí áàõøûøû ßéäèðäè áöñáöòöí ÿìðèíÿ ãàðøû. Ýþðöíúÿ ÿìðèíÿ ðàì îëìóø çÿôÿð, Ùþêìöíÿ áàø ÿéäè äèêáàø ÿðÿáëÿð. Éåë êèìè àò ñöðäö ßðÿáèñòàíà, ßðÿáëÿð äöøìÿäè îíäàí çèéàíà. Ùÿð éåðäÿ àòûíû åäèíúÿ ðàùÿò, Ùÿì áÿõøèø ñà÷äûëàð, ùÿì ùÿäñèç íåìÿò. 197

Ùÿð ÷åøèä ëöçóìëó éåìÿêäÿí áàøãà, Áÿñëÿíìèø ñöðöëÿð âåðìÿêäÿí áàøãà, Ýöúëÿðè ÷àòäûãúà øàùûí þíöíÿ Ùÿð éåðäÿí ÷ÿêäèëÿð àüûð õÿçèíÿ. Ñÿùðàëàð äîëàøàí ýþðêÿìëè àòëàð, Çÿùÿðäÿí ñó è÷ìèø ïàðëàã ãûëûíú âàð. Áîéó îòóç ÿðÿø, öñòö ÷îõ ïàðëàã, Íèçÿëÿð, ãàí èëÿ áÿñëÿíìèø ìèçðàã. Éöéÿíñèç äÿâÿëÿð, ëþêëÿð ùÿð éàíäàí, Òîç-òîðïàã è÷èíäÿ éåë êèìè ó÷àí. Áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áÿõøèøëÿð äàøäû, Éöêëÿíÿí ýþí, äÿðè, íÿôèñ äàø-ãàøäû. Îíà ùþðìÿò ö÷öí ùåé çàìàí-çàìàí Ùÿð éåðäÿí ÷ÿêèëäè éöêëÿíìèø êàðâàí. Èñêÿíäÿð õÿçèíÿ àüçûíû à÷äû, Ãûçûëû, çèíÿòè õàëâàðëà ñà÷äû. Àòëàçäàí ñÿùðàéà ôÿðøëÿð à÷àðàã, Éàãóòëàð àëòûíäà ýèçëÿíäè òîðïàã. Éàíàøäû Êÿáÿéÿ øÿí áèð öç èëÿ, Ùÿúúèí ÿìàëûíû þéðÿíäè áåëÿ. Äöíéàíûí íàôèíÿ áàñìûøäû àéàã Àëÿìèí íàôèíäÿí ÿíáÿð à÷àðàã, ×àðõûí ïÿðýàðûòÿê ìÿðêÿç íþãòÿíè Äîëàøäû, çèéàðÿò åòäè Êÿáÿíè. Òÿâàôû îëäóüó êèìè áèòèðäè, Êÿáÿ ùàëãàñûíû ÿëÿ ýÿòèðäè. Þïÿðêÿí Êÿáÿíèí ãàïûëàðûíû, Öðÿêäÿí àíäû î, áþéöê Òàíðûíû. Áàøûíû ìöáàðÿê ãàïûéà âóðäó, Õÿçèíÿ ñà÷àðàã éîõñóë äîéóðäó. Ãûçûëû ñó êèìè åäÿðäè ðÿâàí, Äÿâÿ áàüûøëàäû î, êàðâàí-êàðâàí. Äîüðóëàð åâèíäÿ òóòóíúà ãÿðàð, Òàíðûéà ïÿðÿñòèø åòäè òàúèäàð. Êÿáÿíè õÿçèíÿ — ýþâùÿðÿ òóòäó, Äàìëàðû ìöøê èëÿ ÿíáÿðÿ òóòäó. Òÿâàô èøëÿðèíäÿí àçàä îëàðàã, 198

Áàñàðàã Éÿìÿíèí ýþíöíÿ àéàã183, Ïàðëàòäû Éÿìÿíè îðäóíóí òîçó, Ýþíö ïàðëàäàíòÿê Ñöùåéë óëäóçó. Îðàäàí àòûíû Èðàãà ñöðäö, Éóíàíà äþíìÿê÷öí ùàçûðëûã ýþðäö. Áþéöê Àçÿðáàéúàí ùþêìöäàðûíäàí Áèð åë÷è ýÿëÿðÿê äåäè: “Ùþêìöðàí, Íÿ ö÷öí ðàì åòäèí áöòöí äöíéàíû? Ñèëäèí ðóçèýàðäàí çöëìö, òöüéàíû? Âåðäèí ùÿð þëêÿéÿ ãóðòóëóø, àìàí, ßðìÿíÿ íÿäÿí ñöñò áàõäû ùþêìðàí? Äîüäóüóí øÿùÿðÿ áó éàõûí þëêÿ, Íÿ ö÷öí áöðöíñöí ãàðàíëûã êþëýÿ? ßðìÿíäÿ àòÿøÿ èáàäÿò åäÿð, Áàøãà ïàäèøàùà èòàÿò åäÿð. Îðäà Àä íÿñëèíäÿí áèð ïÿùëÿâàí âàð, Ãöââÿòè Ðöñòÿìèí ýöúöíÿ ÷àòàð. Àäû Äÿâàëèäèð, ùÿð áàüðû éàðûð, Àñëàí äÿðèñèíäÿí éîñóí ãîïàðûð. ßðìÿíäÿ éàøàéàí áöòöí èýèäëÿð, Éàëíûç áó ïàäøàùà áîéíóíó ÿéÿð. Ùÿð êÿñ áàäÿ è÷ÿð îíóí àäûíà, Éàõûí þëêÿëÿðäÿí áàú ýÿëèð îíà. Îðäóíëà áó ñÿìòÿ ùöúóì åòìÿñÿí, Þëêÿíè, øöáùÿñèç, àëàúàã áèçäÿí”. Åëÿ êè åøèòäè ùþêìäàð áóíó, Áàáèëäÿí ßðìÿíÿ ÷ÿêäè îðäóíó. Éóéàðàã î éåðäÿí ãàíû, ôèòíÿíè, Ðóì øàùû áÿéÿíäè õåéëè ÿßðìÿíè. Ñèëèíäè îðòàäàí ùÿð áèð êþùíÿ èø, Ìþáèäÿ èáàäÿò, îäà ïÿðÿñòèø. Îðäàí äà òåç ùö÷óì åòäè Àáõàçà, À÷äû àáõàçëàðà êèíäÿí äàðâàçà. Ñÿñ ñàëäû ýóðëàéàí òÿáèë ùÿð éåðÿ, Ñöíýöëÿð ñèððèíè à÷äû ýþéëÿðÿ. Ùàíñû áèð ãÿëÿéÿ ýþíäÿðäè õÿáÿð, À÷àðû äóðìàäàí òÿñëèì åòäèëÿð. 199