NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

Äÿâàëè Àáõàçäà øàùëûã åäÿðêÿí Åøèòäè Ðóì øàùû ýÿëìèø ñÿôÿðäÿí. Áàüëàäû âÿôàéà ýþí êÿìÿðèíè, Èøûãëû ãÿëáèíäÿí àòàðàã êèíè Àòëàíäû, éöéÿíè àëäû òåç ÿëÿ, Èñêÿíäÿð ÿëèíè þïìÿê ãÿñäèëÿ. Õÿçèíÿ ýþòöðäö î øÿùðèéàðà, ×àòûíúà òàïøûðäû õÿçèíÿäàðà. Äÿðýàùà ýÿëèíúÿ þïäö òîðïàüû, Êèíèíè éåíÿðÿê îëìàäû éàüû. Äöíéàíû çÿôÿðëÿ þë÷ÿí Èñêÿíäÿð Ýþðäö ìÿðäëèêäÿ éîõ îíà áÿðàáÿð. Íÿâàçèø ýþñòÿðäè î ãÿùðÿìàíà, Òàõòûíûí éàíûíäà éåð âåðäè îíà. Ñîðäó ÿùâàëûíû øÿôãÿòëè ñÿñëÿ, Ãÿëáèíè ãûçäûðäû ãûçüûí íÿôÿñëÿ. ßìð åòäè õÿçíÿäàð øÿõñÿ Èñêÿíäÿð; Âåðñèí Äÿâàëèéÿ õÿçèíÿ, ýþâùÿð. Ýÿòèðñèí àäûíà ëàéèã áèð õÿëÿò, Ñûðüà âÿ ùÿìàéèë, úàâàùèð, çèíÿò. Ùÿì ãûëûíú, ùÿì ãÿäÿù, úàâàùèð, èïÿê, Âåðèëñèí ïàäøàùà ëàéèã áèð áÿçÿê. Ùÿð íÿ ÿìð åòìèøäè óúà øÿùðèéàð, Éåðèíÿ éåòèðäè î õÿçèíÿäàð. Óúàëäû Äÿâàëè, ãÿëáè îëäó øÿí, Ýåéèíäè Èñêÿíäÿð èïÿêëÿðèíäÿí. Òþâã àñäû, òàú ãîéäó, úàâàùèðíèøàí, Ñàéûëäû áàøûíû äèê òóòàíëàðäàí. Òÿøÿêêöð äèëèíè à÷àðàã îíà: “Ïàäøàùûì, Éàðàäàí éàð îëñóí ñàíà!” Ãöðóðó éåíÿðÿê, êè÷èëäè äåéÿ, Êè÷èëìèø áàøûíû ãàëäûðäû ýþéÿ. Î ýöíäÿí õèäìÿòÿ ñûõäû êÿìÿðè, Ïàäøàùà õèäìÿòäÿí äóðìàäû ýåðè. Î, øàùïÿðÿñòëèêäÿ åëÿ àä àëäû, Øàùà õàñ îëàíëàð ýåðèäÿ ãàëäû. Î éåðëÿð ýþðöíäö øàùà áàü êèìè, 200

Ýþçöíö ïàðëàòäû áèð ÷ûðàã êèìè. Î ýþçÿë òîðïàãäà åíèá äèíúÿëäè, Ñåâèíúèí, èñòÿéèí áàðûíû äÿðäè. ßí ãîúà áèð äåùãàí âåðìèøäèð õÿáÿð: Òèôëèñè èëê àáàä åòìèø Èñêÿíäÿð. Î úÿííÿò áÿçÿêëè ýþçÿë òîðïàüû Éàõøûëûã òîõìóéëà åòäè ýöë áàüû. Î éåðäÿ Èñêÿíäÿð áåëÿ ÿìð åòäè, Ðóìóí àéèíèéëÿ ùÿð áèð èø ýåòäè. Êå÷äè î òîðïàüû ñåéð åäÿ-åäÿ, Îâ ö÷öí àò ñöðäö ÷þëäÿ, äÿðÿäÿ. Îí áåø ýöí äàüëàðäà, ÷þëäÿ éöðöäö, Ùÿì øèêàð åäèðäè, ùÿì éîë þë÷öðäö. Îâëà ýÿçèøÿðêÿí ýþçÿë þëêÿíè, Úàí àòäû ýþðìÿéÿ øàù Íöøàáÿíè. Åøèòäè ãàäûíûí âàðäûð øþâêÿòè, Äÿéÿðëè þëêÿñè, ìàëû, äþâëÿòè. Ýþðäöéö ÷ÿìÿíäÿí, ñóäàí øÿíëÿíäè, Ýÿëäè áèð ÷ÿìÿíÿ, àòûíäàí åíäè. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÁßÐÄßÉß ÝßËÌßÑÈ Âß ÍÖØÀÁß ÈËß ÝÞÐÖØÌßÑÈ Úàíïÿðâÿð øÿðàáû äóð ýÿòèð, ñàãè, Î ñóñóçëàð ö÷öí ÷åøìÿäèð, ñàãè! Éàíûðàì, òÿøíÿëèê ñàëìûø áèð äÿðäÿ, Ìÿíÿ âåð, øÿðàáÿ îëäóì àëóäÿ. Áÿðäÿ íÿ ýþçÿëäèð, íåúÿ ãÿøÿíýäèð, Éàçû äà, ãûøû äà ýöëäöð, ÷è÷ÿêäèð. Èéóëäà äàüëàðà ëàëÿëÿð ñÿïÿð, Ãûøûíû áàùàðûí íÿñèìè þïÿð. Î éàøûë ìåøÿñè úÿííÿòÿ áÿíçÿð, Øÿí ÿòÿêëÿðèíÿ áàüëàìûø êþâñÿð. Ñþéöäëöê ÷þëëÿðÿ âåðìèøäèð çèíÿò, Àü áàüû åëÿ áèë ùÿãèãè úÿííÿò. 201

Ãûðãîâóë éóâàñû ùÿð ñÿðâ àüàúû, Îõóéóð êÿêëèéè, þòöð òóðàúû. Ñÿññèçëèê è÷èíäÿ äèíúÿëèð ýöëøÿí, Òîðïàüû ñèëèíìèø ãàéüû, êÿäÿðäÿí. Ðåéùàíû éàøûëäûð èëëÿð óçóíó, Ùÿð ÷åøèä íàç-íåìÿò áöðöìöø îíó. Éåì ö÷öí ýÿëÿð ãóø áó ýþçÿë éóðäà, Èñòÿñÿí “ãóø ñöäö” òàïàðñàí áóðäà. Òîðïàüû éîüðóëìóø ãûçûë ñóéóíäàí, Åëÿ áèë ùÿð éàíäà áèòìèø çÿôÿðàí. Î éàøûë éåðëÿðè äîëàøûá ýÿçñÿí, Øÿíëèêäÿí áàøãà áèð õÿéàë ýþðìÿçñÿí. Èíäè î äÿðýàùûí òàõòû àë÷àëìûø, Èïÿéè, ãóìàøû êöëÿêëÿð ÷àëìûø. Òÿçÿ íàð ýöëëÿðè òþêöëöá ñîëìóø, Î íàðëàð, íÿðýèçëÿð äþíöá òîç îëìóø. Èíäèñÿ éåðèíäÿ áó ýþçÿë éóðäóí, Âàð ñåë éóìóø äÿðÿ, ãóðóìóø îäóí. Éåíÿ äÿ áîë îëàí î ýþéÿðòèëÿð, ßäàëÿò òîõìóíäàí ýþéÿðñÿ ÿýÿð, Éåíèäÿí ýþçÿëúÿ áÿñëÿíñÿ äèéàð, Ýåò-ýåäÿ éàøûëëûã, ýþçÿëëèê àðòàð. Ïàäøàùûí ÿëèíÿ êå÷ÿðñÿ ôöðñÿò, Î òàõòà éåíèäÿí âåðÿðäè çèíÿò. Ùÿðóì àäëàíûðäû áó éóðä ùÿð éåðäÿ, Èíäèñÿ àäûíà äåéèðëÿð Áÿðäÿ. Áó ìÿðäëÿð, ýþçÿëëÿð éóðäóíäà, èíàí, ×îõ ñàéñûç õÿçèíÿ ýèçëÿìèø çàìàí. Áåëÿ øóõ, ñåâèìëè ýöëøÿí ùàðäà âàð? Ùàðäà âàð õÿçèíÿ ñà÷àí áó äèéàð? Áåëÿ íÿãë åäèð ñþç õÿçèíÿäàðû, Êþùíÿ õÿçèíÿíèí àäëû ñàëàðû: Ùàêèì ãàäûí âàðìûø, àäû Íöøàáÿ, Óéìóø èë óçóíó êåéôÿ, øÿðàáÿ. Åðêÿêñèç éàøàéàí áó äèøè úåéðàí Ýþçÿëäè, ýþé÷ÿêäè åðêÿê òîâóçäàí. 202

Õîøñþùáÿò, óðÿéè ñàô, ìÿòàíÿòëè, Áèð ïÿðè ÿíäàìëû, õîø òÿáèÿòëè. Þíöíäÿ ìèíëÿðúÿ ýþçÿë ãûç âàðìûø, Õèäìÿòÿ àé êèìè êÿìÿð áàüëàðìûø. Áóíëàðäàí áàøãà, âàð èýèä, ãÿùðÿìàí, Îòóç ìèí ãóëàìû — ãûëûíú îéíàäàí. Äÿðýàùà éàõûí äà îëñà, éåíÿ äÿ Åâèíÿ ýèðìÿçäè åðêÿê áèð áÿíäÿ. Ãàäûíëà àøàðäû îíóí ùÿð èøè, Òàïøûðûã àëìàìûø îíäàí áèð êèøè. Ñàðàéäà èø áèëÿí ãàäûíëàðû âàð, Éàëíûç êÿòõóäàñûç èø ýþðÿð îíëàð. Ãóëëàðû áèð éóðääà ñàëìûøäû ìÿñêÿí, Éàõûí áèð îáàíû åòìèøäè âÿòÿí. Ãÿùðèíäÿí, êèíèíäÿí îíóí ãîðõàðàã, Øÿùðèíÿ áèð êèøè áàñìàìûø àéàã. Áèéàðà ýåòìÿéÿ âåðñÿéäè ôÿðìàí, Éîëóíäà êèøèëÿð êå÷èðäè úàíäàí. Èñêÿíäÿð ñÿùðàéà ÷ÿêèíúÿ îðäó, ×àäûðëàð áàøûíû ÿôëàêÿ âóðäó. Ýþðäö áèð øÿíëèêëÿ éîüðóëìóø úÿííÿò, Åòäè ÿêèíëÿðÿ, ÷àéëàðà ùåéðÿò. Ñîðäó: “Áó øÿí þëêÿ êèìèíäèð, êèìèí? Êèì áóðäà ïàäøàùëûã åäèð, ñþéëÿéèí”. Äåäèëÿð: “Ýþðäöéöí áó âàð, áó éàòûð, Áó ýþçÿë òîðïàãëàð áèð ãàäûíûíäûð. Ãàäûíäûð, åðêÿêäÿí öðÿêëè, ãî÷àã, Äÿíèç èíúèñèíäÿí òÿìèç âÿ ïàðëàã. Òàéû éîõ øöóðäà, àääà âÿ ñàíäà, Ðÿèééÿò áåúÿðèð ÷ÿòèí çàìàíäà. Ìÿðäëèêëÿ áåëèíÿ áàüëàìûø êÿìÿð, “Êÿéàí íÿñëèíäÿíÿì” äåéÿ ôÿõð åäÿð. Êöëàùñûç ãàäûíäûð, àíúàã òàúû âàð, Áèð ÿñýÿð öçöíö ýþðìÿç áó ñÿðäàð. Ùåñàáñûç ãÿùðÿìàí ãóëàìëàðû âàð, Þíöíäÿ öçöíö ýþðìÿìèø îíëàð. Êþêñö ýöë, àü áèëÿê ãûç-ýÿëèí àíúàã, 203

Ùÿð èøäÿ îíóíëà åäÿð èòòèôàã. Áîéëàðû îõ êèìè, äþø íàðà áÿíçÿð, Ñàíêè ùÿð ìÿìÿäÿí ñöä ÿììèø øÿêÿð. ßí èíúÿ èïÿêëÿð, ÿí ïàðëàã òöëëÿð Î ëÿòèô ÿíäàìäàí óòàíûá òèòðÿð. Ôèðèøòÿ îíëàðà áàõìàç úöðÿòëÿ, Áàõñà. ýþéäÿí åíÿð áèð ôÿëàêÿòëÿ. Áàüûí åéâàíûíäà ïàðûëäàð òÿê-òÿê Ýóíäöç øÿí áèð ýóíÿø, ýåúÿ ÷ûðàãòÿê. Î àü áÿíèçëÿðÿ åòñÿí òàìàøà, Àç ãàëûð øÿôÿãäÿí ýþçëÿð ãàìàøà. Øàãðàã ñÿñëÿðèíè åøèòñÿ ùÿð êÿñ, Úàí ãóðáàí åòìÿéÿ ýþñòÿðÿð ùÿâÿñ. Ãóëàãäà, áîéóíäà èíúèëÿð ýöëöð, Äîäàãëàð éàãóòäóð, äèøëÿð èñÿ äöðð. Áèëìèðÿì, íÿ ôöñóí îõóìóø áóíëàð Êè, øÿùâÿò òîðóíà îëìàìûø øèêàð? Áó ìàâè ñÿìàíûí àëòûíäà àíúàã, Èøëÿðè øÿðàáäûð, ÷àëûá ÷àüûðìàã. Íÿñèëúÿ óúà, ïàê ùþêìöäàð ãàäûí Îíëàðû ãîéìàçäû øÿùâÿòÿ éàõûí. Ñÿíÿìõàíàñû âàð ñàðàéëàð ãÿäÿð, Àçàä ýèðèá ýÿçÿð îðäà àôÿòëÿð. Ïÿðäÿ àðõàñûíäà êå÷èðèð ùÿéàò, Äîüìà þëêÿñèíÿ âåðèð ãîë-ãàíàä. Ìþùòÿøÿì øàùàíÿ áèð ñàðàéû âàð, Áèð áöñàò à÷ìûø êè, øàùëàðà éàðàð. Áöëëóðäàí òàõòû âàð, ýþéÿ âóðóð áàø, Öñòöíÿ õàëâàðëà òþêìöøäöð äàø-ãàø. Î áöëëóð òàõòû áèð ãÿíäèëäÿí ïàðëàã, Ýåúÿëÿð Àéäàí äà èøûãëû ÷ûðàã. Îòóðóð î áöëëóð òàõòà ùÿð ñÿùÿð, Óúà Òàíðûñûíû ùÿð ýöí éàä åäÿð. Ýÿëèíòÿê òàõòûíäà ÿéëÿøèð éàëíûç, Õèäìÿò÷èí àéàãäà äóðóð ýÿëèí, ãûç. Ìàâè ÷ÿðõ àëòûíäà ñàçëà, ãÿäÿùëÿ Äöíéàíû êå÷èðèð äàøüûí ôÿðÿùëÿ. 204

Òàíðûéà ñÿúäÿäÿí äóðìàçëàð ýåðè, Éîõ éåìÿê, è÷ìÿêäÿí áàøãà èøëÿðè. Øàùàíÿ ñàðàéëà, áþéöê äþâëÿòëÿ Ðèéàçÿò ÷ÿêÿðäè áèð èáàäÿòëÿ. Î ãÿäÿð äèíäàðäûð áó íàçëû äèëáÿð, Þç úÿííÿò êþøêöíäÿ éàòìàç ýåúÿëÿð. Áàøãà áèð êþøêö âàð ìÿðìÿð äàøûíäàí, Àé êèìè ùÿð ýåúÿ ñöçöëöð ïöíùàí. Êþøêöíäÿ î ýöíÿø, î íàçëû ãþí÷ÿ Áàøëàð èáàäÿòÿ øÿôÿã ñþêöíúÿ. Áèð ñîíà ñóéà áàø âóðäóüó ãÿäÿð Éàñäûüà áàø ãîéóá éàòàð î äèëáÿð. Î ïÿðè ÿíäàìëû ãûçëàðëà éåíÿ Ìåé èëÿ, ÷àëüûéëà áàøëàð êåéôèíÿ. Ýåúÿíè, ýöíäöçö êå÷èðèð áåëÿ, Ýöíäöçö áåëÿäèð, ýåúÿñè åëÿ. Íÿ ýöíäöç ÿë ÷ÿêèð úàí áÿñëÿìÿêäÿí, Íÿ ýåúÿ Òàíðûéà ñÿúäÿ åòìÿêäÿí. Âàðäûð ãàïûñûíäà ÷îõ õèäìÿò÷èëÿð, Þçöíöí, èøèíèí ãåéäèíè ÷ÿêÿð”. Èñêÿíäÿð áó èøäÿí øÿíëÿíäè, àíúàã Î íàõøû ýþðìÿéÿ ýþñòÿðäè ìàðàã. Éàøûëëûã è÷èíäÿ ýþðäö áó äöíéà, Ýþâùÿðäÿí ãèéìÿòëè îëàí êèìèéà. Î éåðäÿ áàøëàäû èñòèðàùÿòÿ, Áèð íå÷ÿ ýöí äàëäû åéøÿ, èøðÿòÿ. Ùþêìöäàð ãàäûíà âåðäèëÿð õÿáÿð: Ìöáàðÿê ôàë èëÿ ýÿëìèø Èñêÿíäÿð. Ïÿðÿñòèø åòìÿéÿ ýþðäö ùàçûðëûã, Ýþíäÿðäè ïàäøàùûí àäûíà ëàéèã Ùÿð ÷åøèä éàðàðëû, ëÿçèç éåìÿêëÿð, Öðÿêäÿí õèäìÿòÿ áàüëàäû êÿìÿð. Àéûðäû ìÿòáÿõÿ, ìèíèéÿ éàðàð Ýþçÿëúÿ áÿñëÿíìèø úàíëû ùåéâàíëàð. Ìöøê, ÿíáÿð ãîõóéàí äàäëû éåìÿêëÿð, ßëèíè éóìàüà ìöøê èëÿ ÿíáÿð. Ùÿð ÷åøèä éåìÿëè, äàäëû ìåéâÿ âàð, 205

Ìöøê èëÿ øÿêÿðäÿí áèð íå÷ÿ õàëâàð. Ìåé, íîüóë, áîñòàíûí áÿçÿéè ðåéùàí, Íå÷ÿ ýöí äàøûíäû øàùà äóðìàäàí. Ùÿì äÿ ìåùòÿðëÿðÿ àéðû îëàðàã Ùÿð ýöí ýþíäÿðèðäè ìöÿééÿí ÿðçàã. Î ãÿäÿð ìÿðäëèê öç âåðäè ãàäûíäàí, Òÿðèôè äèëëÿðäÿ îëäó áèð äàñòàí. Ïàäøàùûí êþíëöíäÿ à÷äû áàùàð òÿê Îíóíëà ýþðöøìÿê àðçóñó ÷è÷ÿê. Ãàäûíû þéðÿòìÿê èñòÿäè î øàù, Îëñóí áó þëêÿíèí ñèððèíäÿí àýàù. Áèëñèí ñÿðùÿäèíè áó ìÿìëÿêÿòèí, Âàðìûäûð ÿñëè áó ñþçöí, ñþùáÿòèí? Øÿáäèçÿ âóðóíúà ýöíäöç ãûçûë íàë, Î äöíéà ýöíÿøè àòëàíäû äÿðùàë184. Ùàçûðëûã ýþðöíúÿ óúàëäû ýþéÿ, Éîë àëäû ñàðàéà, “Åë÷èéÿì” äåéÿ. Åëÿ êè, ñàðàéà ÷îõ éàõûí ýÿëäè, Éîëóí çÿùìÿòèíäÿí áèð àç äèíúÿëäè. Ýþéëÿðÿ áàø âóðàí áèð ñàðàé ýþðäö, Îíó éåðëÿð þïöð, ýþéëÿð þïöðäö. Õèäìÿò÷è ãàäûíëàð îíó ýþðäöëÿð, Ãà÷ûá Íöøàáÿéÿ âåðäèëÿð õÿáÿð: “Ðóì òàúèäàðûíûí øÿí äÿðýàùûíäàí Þëêÿìèç àëûáäûð øÿíëèêäÿí íèøàí. Àüûëëû áèð åë÷è ýÿëìèøäèð áèçÿ, Ðóì øàùûíäàí õÿáÿð ýÿòèðìèø ñèçÿ. Àüûë ìÿäÿíèäèð áàøäàí-àéàüà, Áÿíçÿéèð Òàíðûäàí éàíàí ÷ûðàüà”. Íöøàáÿ ñàðàéû áÿçÿäè àðòûã, Äÿìèðëè éîëëàðà âóðäó éàðàøûã. Íàçÿíèí ãûçëàðà âóðóëäó áÿçÿê, Äöçöëäö ñûðàéà éöç ÿëâàí ÷è÷ÿê. Ìöøêèí êÿìÿíäëÿðÿ äöçöëäö ýþâùÿð, Äàø-ãàøà áöðöíäö èïÿê ýåéèìëÿð. Áèð áàü÷à òîâóçó êèìè ÷ÿêÿðÿê Ïàðëàéûá, ýöëöìñÿð èøûã ÷ûðàãòÿê 206

Ïàäøàùëûã òàõòûíà îòóðäó õîøùàë, ßëèíäÿ ÿòèðëè, ýþçÿë ïîðòàüàë. ßìð åòäè, ïàäøàùëàð àéèíè öçðÿ Èñêÿíäÿð åë÷èñè ýÿëñèí ùöçóðÿ. Î óúà ñàðàéûí áàø âÿêèëëÿðè ßìðèíè èúðàäàí äóðìàäû ýåðè. Åë÷è ÷îõ ñöðÿòëÿ ýèðäè ãàïûäàí, Ãîíäó òàõò öñòöíÿ î ãîðõìàç àñëàí. Áåëèíäÿí íÿ ãûëûíú à÷äû, íÿ êÿìÿð, Åë÷èòÿê åòìÿäè ñÿúäÿ Èñêÿíäÿð. Î ýþçÿë ñàðàéäà áèð ùèêìÿò ýþðäö, Ñåâèìëè áèð ñàðàé, áèð úÿííÿò ýþðäó. Ùÿð éàíäà ãàéíàøûð ùóðè âÿ ïÿðè, Ìöøê èëÿ, ÿíáÿðëÿ éîüðóëìóø éåðè. Äàø-ãàøà áàòìûøäû ýÿëèíëÿð, ãûçëàð, Áàõàíûí ýþçöíäÿ ïàðëàð óëäóçëàð. Åë÷èéÿ äàø-ãàøûí ïàðûëòûñûíäàí Áèð àëîâ ýþðöíäö äóðäóüó ìÿêàí. Ñàíêè áèðëÿøìèøäèð ìÿäÿíëÿ äÿðéà, Áöòöí ýþâùÿðëÿðè òþêìöø áóðàéà. Åë÷èíèí òóòäóüó óüóðñóç èøÿ Íöøàáÿ ïÿðò îëóá, äöøäö òÿøâèøÿ: “Áó çèðÿê êèøèéÿ èíäè íÿ äåìÿê, Ãîéóëàí àéèíÿ ÿìÿë åòìÿìÿê? Ùÿääèíè òàíûòìàã ýÿðÿêäèð îíà: “Áó åë÷è ñàéìàéûð áèçè, áàõñàíà”. Íöøàáÿ áàõûíúà äöøÿðÿê øÿêêÿ, Î áèøìèø ãûçûëû âóðäó ìÿùÿêÿ. Äèããÿòëÿ áàõûíúà òàíûäû áèðäÿí, Òàõòûíäà éåð âåðäè, ãÿëáè îëäó øÿí. Áèëäè Èñêÿíäÿðäèð, äîëàøûð îíà, Òàõòûíäà îòóðìàã éàðàøûð îíà. Éåääè ìàâè ýþéöí ñÿàäÿòèëÿ Îíóí òÿðèôèíè ýÿòèðäè äèëÿ. Åíäèðäè ùÿéàäàí ýþç ãàïàüûíû, Óòàíäû, òÿð éóäó àë éàíàüûíû. Ñåçäèéè áó èøè à÷ìàäû îíà, 207

À÷àðûì âàð, äåéÿ áàüëû ãûôëûíà. Èñêÿíäÿð áèð åë÷è êèìè äàâðàíäû, Þçöíö îëäóãúà î ñÿðáÿñò ñàíäû. ×îõ ñàëàì éåòèðäè ùåé äþíÿ-äþíÿ, Òÿêìèë áèð åë÷èëèê åòäè þçöíÿ. Ñàëàìëàð áèòèíúÿ äåäè: “Åé ñÿðäàð, Øþùðÿòëè, øþâêÿòëè, àäèë òàúèäàð Äåéèð: “Åé øþùðÿòè äöíéàíû òóòàí, ßí àäëû êÿñëÿðÿ ìåéäàí îõóéàí, Íÿ ö÷öí ÷åâèðäèí áèçäÿí éöéÿíè? Ùöçóðà ýÿëìÿäèí, àíìàäûí ìÿíè? Íÿ çöëöì åòäèì êè, äöøìÿí êÿñèëäèí? Åé ùàðûí àò, áèçè àúèçìè áèëäèí? Áóíäàí äà êÿñêèí áèð ãûëûíú êèìäÿ âàð? Êèìèí îõó áåëÿ ãûçüûí îä ñà÷àð Êè, îíà ñûüûíìàã éàðàðëû îëà, Ñÿíèí÷èí ìÿñëÿùÿò áóäóð, ýÿë éîëà. Óúà äÿðýàùûíäàí ÷ÿêèíìÿ, ýÿë, ýåò, Úîøäóüóì ýöíäÿí ãîðõ, îíäàí ùÿçÿð åò. Áó ýþçÿë þëêÿíÿ ìÿí êè éîë àëäûì, Þç äþâëÿò êþëýÿìè öñòöíÿ ñàëäûì. Ãàïûìà íå÷èí áàø âóðìàäûí áèð àí, Íå÷èí öç ÷åâèðäèí ìÿíèì éîëóìäàí? Êþíëöìö àëûðñàí ìåéâÿ, øÿðàáëà, Àëäàäûðñàí íîüóë, ðåéùàí, êàáàáëà. Åòäèéèí áó èøëÿð ãÿáóëäóð, àíúàã Äîüðó ôèêèðëÿðäÿí ýÿë îëìà óçàã. Ñÿíè áó èäðàêëà ýþðìÿéèì, èíàí, Áÿõòèéàð ýþðöíöð ùöìàé ãóøóíäàí. Ãÿáóë áàøëàíûðêÿí ñÿùÿð, ÷îõ åðêÿí Øàùûí äÿðýàùûíà ñÿí äÿ ýÿëÿðñÿí”. Åëÿ êè, éåòèðäè þçöíäÿí õÿáÿð, Áàøûíû àøàüû äèêäè Èñêÿíäÿð. Íöøàáÿ úàâàá÷ûí ëàëÿñàéàüû. Ýöë à÷ûá, òÿðïÿòäè éàãóò äîäàüû: “Åé úÿñóð ïàäèøàù, åøã îëñóí ñÿíÿ, Åë÷èëèê åäèðñÿí þçöí þçöíÿ. 208

Ìÿíÿ ñàô öðÿéèì ñþéëÿéèð áåëÿ, Áó áàøëà, øàùàíÿ, óúà ñàéÿíëÿ Áèð åë÷è äåéèëñÿí, ùþêìâåðÿíñÿí, Ýþíäÿðèëìèø äåéèë, ñÿí ýþíäÿðÿíñÿí. Ïåéüàìûí ãûëûíúäûð, ãîïàðûð áàøëàð, Ñÿíäÿí áàøãà áóíó ìÿíÿ êèì âóðàð? Àíúàã øàù ãûëûíúëà îéíàðñà àðòûã, Ãûëûíúû ýþñòÿðÿð áàøûóúàëûã. Ñþç à÷ìà Èñêÿíäÿð ãûëûíúûíäàí ñÿí, Þçöíÿ ÷àðÿ òàï, Èñêÿíäÿð ñÿíñÿí. Ìÿíè ÷àüûðàðêÿí òîðóìà äöøäöí, Ýþçöíö éàõøû à÷, ÷èéñÿí, áèð äöøöí. Òàëåéèì ýÿòèðìèø ñÿíè áó òàõòà, Åøã îëñóí äþâëÿòè äöøöíÿí áàõòà”. Èñêÿíäÿð äåäè: “Åé áó òàõòà ëàéèã, Àðàìà áàõòûíûí ùþêìöíäÿí àðòûã. Èñêÿíäÿð äÿíèçäèð, ìÿí ÷àéàì, àíúàã Ýöíÿøëÿ êþëýÿíè îëìàç áèð òóòìàã. Áèð êÿñÿ òàé òóòìà ìÿíè, åé ùóøéàð, Ìÿí êèìè ìèíëÿðúÿ ýþçÿò÷èñè âàð. Áó ôèêðè ãÿëáèíäÿí ñÿí ñèë áöñáöòöí, Ïàäøàùû áóíäàí äà ÷îõ óúà äöøöí. Éîõñà Èñêÿíäÿðè ñàíäûí êèìñÿñèç, Þçöíÿ åë÷èëèê åäÿí áèð àúèç? Óúà äÿðýàùûíà ñûüìàç èýèäëÿð, Þçöìö çÿùìÿòëÿ åë÷èëèê åäÿð?” Àüûëëû Íöøàáÿ éåíÿ äöðð ñà÷äû, Î ýöë äîäàüûíäàí ãûôûëû à÷äû: “Ãÿëáèìè áó ãÿäÿð àëäàòìàã íÿäÿí? Éàëàí àòûíû ýÿë ìèíèá ÷àïìà ñÿí. ßë ÷ÿê áó òÿðñëèêäÿí, éåòÿð èíàäûí, Ìÿðäëèêëÿ øàí-øþùðÿò ãàçàíìûø àäûí. Áþéöêäöð ïÿéàìûí, àäûí äà, ñÿí äÿ Àñëàíû ýèçëÿìÿ ãóðä äÿðèñèíäÿ. Åë÷èäÿ îëóðìó áåëÿ úÿñàðÿò? Ùöçóðäà ýþñòÿðñèí áó ãÿäÿð ùèääÿò? Ãÿùð èëÿ áóéðóãäàí íÿ ÿë ÷ÿêèðñÿí, 209

Íÿ äÿ ãàðøûìûçäà áîéóí ÿéèðñÿí. Áèçèìëÿ ùþêì èëÿ åäèðñÿí ðÿôòàð, Áåëÿ ðÿôòàð éàëíûç ïàäøàùäà îëàð. Âàð áóíäàí áàøãà ÷îõ íèøàíëàð, ùÿëÿ Îíäàí äà ÷îõ ÿñðàð ýÿëÿúÿê ÿëÿ”. Òåç âåðäè áåëÿ áèð úàâàá Èñêÿíäÿð: “Áèð òöëêö àñëàíäàí ýÿòèðìÿç õÿáÿð! Ýþçöíäÿ îëñàì äà úÿñóð, ãÿùðÿìàí, Èñêÿíäÿð äåéèëÿì, åë÷èéÿì îíäàí. Õÿáÿðè áþéöêëÿð ýþíäÿðìèø áåëÿ, Ùþêìöíö äÿéèøìÿê éàðàðìû? Ñþéëÿ! Ñþçöìäÿ âàðñà êèí, àúûã, êöêðÿéèø, Áó ñÿíèí âÿ îíóí áèëäèéè áèð èø. Öðÿêëè îëìàìà ñÿáÿá îíó áèë, Ýþíäÿðÿí àñëàíäûð, áèð òöëêö äåéèë! Áåëÿäèð øàùëàðûí ðÿñìè — åë÷èëÿð, Àìàíäà îëóðëàð, ýþðìÿçëÿð çÿðÿð. Äåäèéèì ñþçëÿðè äåìèø òàúèäàð, Äèëèí ãûôûëûíà ýþñòÿðìÿ à÷àð. Äîüðó áèð úàâàá âåð ìÿíÿ áèð êÿðÿ, Éåíÿ äÿ äþíöì þç ýÿëäèéèì éåðÿ”. Íöøàáÿ ãûçäû î àñëàí öðÿéÿ: “Ýöíÿøè ïàë÷ûãëà ñóâàäûí” äåéÿ. Çÿððÿúÿ ãîðõìàäû, ýÿòèðìÿäè òàá, Âåðäè ãûëûíú êèìè êÿñêèí áèð úàâàá: “Éåðñèçäèð, — äåäè, — áó ÷àëûøûá äóðìàã, Ýöíÿøÿ ïàë÷ûãäàí âóðóðñàí ñóâàã”. Êÿíèçÿ ÿìð åòäè: “Âåð, áàõñûí” äåéÿ, Ïàäøàùëàð ðÿñìèíè þïÿí èïÿéÿ. Èïÿêäÿ ýþñòÿðäè îíà áèð áóúàã, Ñþéëÿäè: “ßëèíäÿ òóò, äèããÿòëÿ áàõ. Áó ñóðÿò, áó ñèìà êèìèíäèð, êèìèí? Ñàðàéäà ùþðìÿòëÿ ñàõëàíûð íå÷èí? Èíàä åòìÿéèíèí ãàëûðìû éåðè? Þðòìÿ þç ãàøûíëà óúà ýþéëÿðè”185. Èñêÿíäÿð äèíëÿäè îíó ùþðìÿòëÿ, Éàçûëû èïÿéè à÷äû ñöðÿòëÿ. 210

Ðÿñìèíè òàíûäû áàõûíúà øÿêëÿ, Ýþðäö àëìûø äöøìÿí þëêÿíè ÿëÿ. Áó èøäÿ êèí, ùèääÿò ýþðöíäö éåðñèç, Áèð úàâàá âåðìÿêäÿí ãàëàðàã àúèç, Ãîðõóäàí ñàðàëäû áèð ñàìàí êèìè, Ñûüûíäû Àëëàùà òóòóëàí êèìè. Íöøàáÿ ýþðäö êè, î ãûçüûí àñëàí Ïîçóëäó, àë÷àëûá äöøäö óúàäàí. Äåäè: “Åé óüóðëó, áþéöê òàúèäàð! Çÿìàíÿ áàøëàðà ÷îõ îéóí à÷àð. Äöøöíìÿ, ùþðìÿòèì ÷îõäóð, áóíó áèë, Áó åâ þç åâèíäèð, áàøãà éåð äåéèë! Ïÿðÿñòèø åäÿðÿì ñÿíÿ ùÿð çàìàí, Éà îðäà, éà áóðäà áÿíäÿéÿì, èíàí! Áó ðÿñìè îíóí÷óí ýþñòÿðäèì êè, ñÿí Ìÿíèì äÿ øÿêëèìè àéäûí ýþðÿñÿí. Åðêÿê òèíÿòëèéÿì, îëñàì äà ãàäûí, Ùÿð èøè áÿëëèäèð ìÿíÿ äöíéàíûí. Ìÿí äÿ áèð àñëàíàì, äöøöíñÿí áèð àç, Àñëàíûí åðêÿéè, äèøèñè îëìàç. Ãàðà áóëóä êèìè ýóðëàñàì êèíëÿ, Ãûëûíú òöñòöñöíäÿí éàíàð ñó áåëÿ. Àñëàíëàð áóäóíà áàñàðàì ìÿí äàü, Íÿùÿíýëÿð éàüûíäàí éàõàðàì ÷ûðàã. Ìÿíè äöøìÿíëèéÿ ÷ÿêìÿ ñåâýèäÿí, Âóðüóíóí îëàíà òÿíÿ âóðìà ñÿí! Êèì òèêàí ÿêÿðñÿ, òèêàí äÿðÿúÿê, Êèì íèúàò âåðÿðñÿ, íèúàò ýþðÿúÿê. ßýÿð ñÿí öñòöíëöê åäÿðñÿí ìàíà, Ãÿëÿáÿ ÷àëàðñàí áèð äóë ãàäûíà. Ìÿí ãàëèá ýÿëñÿì, êèí úîøäóüó çàìàí Àòàðàì ýèçëÿíÿí øàùû îðòàäàí186. Òöëêöéëÿ ãóðä êèìè áèç åòñÿê ñàâàø, Ñÿí êè÷èê îëàðñàí, ìÿíÿì áþéöê áàø. Ñûíàãëû ãîúàëàð ñþéëÿìèø áåëÿ: “Ýöëÿøìÿ ÿí ôÿãèð, éîõñóë áèð êÿñëÿ, Ñÿíäÿí øåé ãîïàðìàã ôèêðèíè èçëÿð, 211

Öðÿêäÿí ÷àëûøàð, öñòöíëöê åäÿð”. Âöúóäóì øÿùÿðäÿ åòñÿ äÿ ìÿñêÿí, Ãÿëáèì ãàôèë äåéèë øàùëàð èøèíäÿí. Ùèíäèñòàí ìöëêöíäÿí Éóíàíà ãÿäÿð, Âèðàíäàí, àáàääàí òóòìóøàì õÿáÿð. Ýþíäÿðäèì ùÿð éåðÿ áèëèêëè àäàì, Àüûëëû, ñûíàãëû, ìàùèð áèð ðÿññàì. Áþéöê ôàòåùëÿðè þéðÿíèì äåéÿ, Ðÿñìèíè àëäûðäûì èíúÿ èïÿéÿ. Àäëû ïàäøàùëàðûí ðÿñìèíè ÷ÿêÿí Ùÿð ðÿñìè ýÿòèðèá ìÿíÿ âåðÿðêÿí, Ñàíûðàì äöíéàíû âåðäèëÿð ìàíà, Þç èíúÿ ðÿéèìëÿ áàõàðàì îíà. Î ðÿñìè äîüðóäàí òàíûéûì äåéÿ, Ýþñòÿððÿì áàøãà áèð ýþðÿí êèìñÿéÿ. Äåñÿëÿð êè, ôèëàí òàúèäàðäûð áó, Î çàìàí òÿñâèðè ñàíàðàì äîüðó. Ñîíðà äà òÿïÿäÿí-äûðíàüà ãÿäÿð Ùÿð ðÿñìÿ ñàëàðàì äÿðèí áèð íÿçÿð, Éàøëûäàí âÿ ýÿíúäÿí þç ãÿäÿðèíúÿ Áèð þë÷ö ýþòöððÿì èíúÿäÿí èíúÿ. Éàõøûíû, éàìàíû òàíûð õÿéàëûì, Âàð çÿêà òàíûéàí øöóð, êàìàëûì. Áîøóíà êå÷ìÿéèð ýå÷ÿ-ýöíäöçöì, Þçöìëÿ îéíàéàí äåéèëÿì þçöì. Áó ùèììÿò òÿðÿçèì äóðìàäàí èøëÿð, Øàùëàðäà àüûðû, éöíýöëö þë÷ÿð. Èïÿêäÿ ýþðäöéöí ñóðÿòëÿð êè âàð, Òÿê ñÿíèí õÿéàëûí êþíëöìÿ éàòàð. ×öíêè ñóðÿòèíëÿ òàíûøàì ÷îõäàí, Áó íÿãøèí äîñòëóãäàí ýþñòÿðìèø íèøàí”. Ñþçöíö öðÿêëÿ äåäè, øÿíëÿíäè, Þç áöëëóð òàõòûíäàí àøàüû åíäè. “Òàõòûìäà, — äåäè, — ñÿí îòóð íàìèäàð, Áèð òàõòà éàðàìàç èêè òàúèäàð. Áèëèðñÿí øàùìàòûí èêè øàùû âàð, Ùÿð ãÿëáÿ éåíè ãÿì ýÿòèðèð îíëàð”. 212

Òàõòûíäàí åíèíúÿ î ïÿðèñóðÿò. Äóðäó ùöçóðóíäà, ýþñòÿðäè õèäìÿò. Ýÿëèíòÿê îòóðäó ãûçûë êöðñöéÿ, “Ïàäøàùà êè÷èê áèð áÿíäÿéÿì” äåéÿ. Î íÿùÿíý áàëûãäàí øàùûí ýþðêÿìè Ðÿíý âåðäè, ðÿíý àëäû çöðàôÿ êèìè. Äöøöíäö: “Ãàäûí äà îëñà áó ñàëàð, Öðÿéè áèð åðêÿê àüëûéëà ïàðëàð. Áàõ, áåëÿ èøëÿðè ýþðÿí ãàäûíà, Ïÿðèëÿð àôÿðèí ñþéëÿð àäûíà! Ãàäûíëàð îëìàñûí ýÿðÿê ÷îõ úÿñóð, Äèøè àñëàíëàðäà êèí êÿñêèí îëóð. Éöíýöëäöð ÷ÿêèäÿ ãàäûíûí äàøû, Êèøè þë÷öñöéëÿ äóðìàç éàíàøû. Ãàäûíëàð ïÿðäÿéëÿ þðòöëñÿ õîøäóð, Ïÿðäÿñèç ìóñèãè àùÿíýè áîøäóð. Áàõ, Úÿìøèä íÿ ýþçÿë ñþéëÿìèø ýåð÷ÿê: “Ãàäûí éà ïÿðäÿ, éà ìÿçàðäà ýÿðÿê! Ãàäûíû, ñàëåù äÿ îëñà, áóõîâëà, Îüðó äîñò îëñà äà, åøøÿéè áàüëà!” Äöøöíäö: “Íÿäèð áó àúû ùÿãàðÿò? Áó éåðäÿ êèì åäÿð ñÿíÿ ìÿðùÿìÿò? Ôèêðèíè áèøèð äÿ, ãÿëáèíè õîø òóò, Éûõûëäûí, àðòûã þç úàíûíû óíóò. Ýþçÿëäèð, áàë ãàòìûø ýöë ëÿáëÿðèíÿ, Áåëÿ áèð ñåâèìëè äèëáÿð éåðèíÿ. Îëñàéäû àìàíñûç, êèíëè áèð äöøìàí, Àðòûã ÿë ÷ÿêÿéäèì ýÿðÿê áàøûìäàí. Áó éåðäÿí ÷ûõàðñàì àüûð éöêöìö, Ùÿð èøäÿ ñàõëàðàì äöçýöí þë÷öìö. Øàøãûíëàð éîëóíó òóòìàðàì áèð äÿ, Þðòìÿðÿì öçöìö ýÿðÿêñèç éåðäÿ. À÷àðàì áÿíäè áó áàüëû ãÿëáèìäÿí, Äöéöíö äöéöíÿ íåúÿ âóðóì ìÿí? Ãàðûíúà äöøÿðñÿ ïàðëàã áèð òàñà, Áèð ÷àðÿ äöøöí, ýöú èø ýþðìÿç éîõñà187. Ñÿáð åäèì, ÷îõ ÷ÿòèí îëñà äà áó ùàë, 213

Áó èøëÿð éóõóäóð, éàõóä áèð õÿéàë? Åøèòäèì ÷îõ øàäìûø áèð ýÿíú ìöãÿññèð, Äàðà ÷ÿêèëèðêÿí áîéíóíäà çÿíúèð. Äîñòëàðäàí áèðèñè âåðäè áèð ñóàë: “Àç ãàëûð þìðöíäÿí, ùåé, íÿäèð áó ùàë?” Äåäè: “Ñîí íÿôÿñäèð, þìðöì ãàëûð àç, Àç þìðö êÿäÿðëÿ êå÷èðìÿê îëìàç”. Ãóðòàðäû Éàðàäàí îíó çèëëÿòäÿí, Èøûüà ÷ûõàðòäû ãàòû çöëìÿòäÿí. Ãûôûëà ÷îõ çàìàí òàïûëìàç à÷àð, Áèð à÷àí òàïûëàð, íÿùàéÿò à÷àð”. Þçöíÿ ÷îõ áó úöð ñþçëÿð ñþéëÿäè, ×àðÿñèç úàíûíû òÿñëèì åéëÿäè. Éàëíûç ÷àïüûí åòñÿ ùÿð áèð ïÿùëÿâàí, Äöøÿð äèâ ÿëèíÿ ïÿùëÿâàí, èíàí. Õàíÿíäÿ áÿñòÿñèç øÿðãè ñþéëÿñÿ, Ñþç èëÿ êàìàí÷à ýöëÿð î ñÿñÿ. Áèð çàìàí ÷îõ äÿðèí ôèêðÿ ýåòäè, Þç òÿáèÿòèíè ìÿçÿììÿò åòäè. Ñÿáð åòäè, áó àüûð äÿðäÿ, êÿäÿðÿ, Òÿñëèìëÿ äèê áàøû ÿéèëäè éåðÿ. Íöøàáÿ õèäìÿòÿ áàüëàäû êÿìÿð, ßìð åòäè, äóðìàéûá ýþçÿë ïÿðèëÿð Øàùëàðà éàðàøàí áèð ñöôðÿ à÷ñûí, Îðòàéà ùÿð ÷åøèä éåìÿêäÿí ñà÷ñûí. Êÿíèçëÿð øàì êèìè ãàëõäû àéàüà, Øàùàíÿ áèð ñöôðÿ ùàçûðëàìàüà. Ùÿð ÷åøèä éåìÿêëÿð àõäû ùÿð éàíäàí, Éåìÿêëÿð áèøìèøäè ãî÷äàí, òîüëóäàí, Óçóí âÿ éóâàðëàã, èíúÿ ÷þðÿêëÿð Ñàðàéäàí áàøëàìûø ãàïûéà ãÿäÿð. Êþêÿëÿð éîüðóëìóø éàüëà, øÿêÿðëÿ, Øÿêÿðëè êöíúöääÿ äàäà áàõ ùÿëÿ. ßíáÿðëÿ éîüðóëìóø äàäëû éåìÿêëÿð Úÿííÿò éåìÿéèíäÿí âåðèðäè õÿáÿð. Äàü êèìè ãàëàíìûø þêöç âÿ áàëûã, ×ÿêäè éåð þêöçö áóíäàí àüûðëûã. 214

Ñöôðÿäÿ ãóçóëàð úîøüóí ñåâèíúäÿí Ãóø êèìè ãîë-ãàíàä à÷ìûøäû øÿí-øÿí. ßí äàäëû ìöðÿááÿ, ëèìîíëó øÿðáÿò, Ïöñòÿäÿ, áàäàìäà âàð áàøãà ëÿççÿò. Âàð ùÿäñèç ïàëóäÿ — ÿíáÿð ãîõóéàí, ×îõ ìÿüçè ïàëóäÿ ñàüàëàð îíäàí. Òÿð ùàëâà âÿ áàäàì ùàëâàñû äàøûð, Î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, ãàáëàðäàí àøûð. Ýöëàáëà ÷ÿêèëìèø øÿðáÿò, ýóöëøÿêÿð, Ñà÷äûüû øèðÿíèí íÿôÿñè ÿíáÿð. Áóíëàðäàí áàøãà î òàõòûí öñòöíäÿ Ãûçûë áöñàò ãóðäó øàùûí þíöíäÿ. Áèð õîí÷à ãîéóëäó Ýöíÿøäÿí ïàðëàã, — È÷èíäÿ äþðä áöëëóð êàñà ãîéàðàã, Áèðè ëÿë, î áèðè ãûçûëíàí äîëìóø, Áèðè äöðð, áèðèíÿ éàãóò ãîéóëìóø. Åëÿ êè, óçàíäû ÿëëÿð ñöôðÿéÿ, Àüûçëàð à÷ûëäû òÿàì éåìÿéÿ, Íöøàáÿ äåäè: “Åé áþéöê ùþêìöðàí, Éåéèíèç, ÿí äàäëû áó õóðóøëàðäàí”. Èñêÿíäÿð ñþéëÿäè: “Åé ñàäÿ äèëáÿð, Þë÷öñöç ñþéëÿìÿ, òþêìÿéÿñÿí òÿð. Äöçìöñÿí ñöôðÿìÿ àëìàç, éàãóò, äöðð, Äàø-ãàø éåéèëÿðìè, áó, íÿ äåìÿêäèð? Äàøû äà éåéÿðìè àüûëëû èíñàí? Áó ðÿíýè òÿáèÿò ùÿçì åòìÿç, èíàí! Åéëÿ áèð éåìÿê âåð, ìÿäÿìèç äîëñóí, Ðÿüáÿòëÿ îíà ÿë óçàòìàã îëñóí”. Íöøàáÿ ýöëÿðÿê ñþéëÿäè øàùà: “Äàøûí êè, áîüàçà éîëó éîõ äàùà, Ôàéäàñûç, éàðàìàç áåëÿ äàø ö÷öí Áó ãÿäÿð âóðóøìàã, ÷àðïûøìàã íå÷öí? Èíäè êè, éåìÿéÿ éàðàìàç áó äàø, Äöíéàäà îíóíëà óúàëàðìû áàø? Äÿéÿðñèç áèð äàø êè, îëìàéûð éåìÿê, Îíóí÷öí áó ãÿäÿð çÿùìÿò íÿ ýÿðÿê? Éîëëàðäàí äàøëàðû àëìàã ëàçûìêÿí, 215

Äàøû äàø öñòöíÿ ãîéóðñàí íÿäÿí? Áó äàøäàí äîéóíúà ùÿð êÿñ êè àëäû, Éåìÿäè, äàø éåíÿ éåðèíäÿ ãàëäû. Äåéèëñÿíñÿ äàøà ïÿðÿñòèø åäÿí, Äàøûíû éöíýöë åò, éåðèíäÿ ãàë ñÿí”. Î èíúÿ ãàäûíûí áó ñþùáÿòèíäÿí Éåìÿêäÿí ÿë ÷ÿêäè î ïîëàäáÿäÿí. Äåäè: “Åé õàíûìëàð õàíûìû ãàäûí, Ãöââÿòäÿ åðêÿêäÿí óúàäûð àäûí. Äîüðó ñþéëÿäèí êè, áåëÿ ýþâùÿðëÿ Ùÿð ñÿððàô àíúàã áèð äàø àëàð ÿëÿ. Î çàìàí äÿéÿðëè îëàðäû ñþçöí, Þíúÿ áó ãàø-äàøäàí ãà÷àéäûí þçöí. Òàúûìäà úàâàùèð ïàðëàð, äîüðóäóð, Ïàäøàùëàð òàúûíäà úàâàùèð îëóð. Ñÿíèí õîí÷àíäàêû áó ãàø-äàø äàøûð, Áó äàíëàã, áó òþùìÿò êèìÿ éàðàøûð? Ñöôðÿéÿ úàâàùèð ñà÷ìàã íÿ ýÿðÿê? Ýþâùÿðäÿí ãà÷ìàüû ìÿíÿ þéðÿòìÿê? Ñÿððàôûí ýþçöíÿ òîç àòìàãäûð áó, Èñêÿíäÿð éàãóòó ùÿð åâäÿ äîëó. Áóíóíëà áÿðàáÿð äèããÿò åäèíúÿ Ñþçëÿðèí éåðëèäèð, äîüðóäóð, ìÿíúÿ. Åøã îëñóí áó ôèêðè ñàüëàì ãàäûíà, Ìÿðäëèéèí éîëóíó ýþñòÿðèð ìàíà. Åé óçàã ýþðÿí ãûç, ýÿë ìÿíè äèíëÿ, Ãûçûë ñèêêÿñèíè íÿñèùÿòèíëÿ Àòàðàì áèð êÿðÿ òîðïàãëàðà ìÿí, Ãûçûëà òîðïàãäûð òÿáèè ìÿäÿí”. Ñîíðà Íöøàáÿíèí éàãóò äîäàüû Éàãóòëà áÿçÿäè áöòöí òîðïàüû. ßìð åòäè õîí÷àéà ãîéóëäó éåìÿê, Ãûçûë íîüóëäàíëàð, ÿíòèã âÿ ãÿøÿíý. Ùÿð éåìÿêäÿí þçö äàäûðäû þíúÿ, ×îõ ùåéðÿò åòäè øàù áóíó ýþðöíúÿ. Øàù ðàùàò äåéèëäè áåëÿ õèäìÿòäÿí, Àéàüà ãàëõäû òåç éåìÿê áèòÿðêÿí. 216

Ýåäÿðêÿí Íöøàáÿ áàüëàäû ïåéìàí, Èñêÿíäÿð âåðìÿñèí ìöëêöíÿ çèéàí. Âÿñèãÿ éàçìàüà øàù âåðäè ôÿðìàí, Î úÿííÿòäÿí ÷ûõûá ýåòäè ùþêìöðàí. Èñêÿíäÿð øÿùÿðäÿí ÷ûõûíúà ýåð÷ÿê, Ôÿëÿêäÿí êèí ýþðäö, Òàíðûäàí êþìÿê. Äöøìöøäö ãóðòóëìàã ö÷öí ãàéüûéà, Øöêð åòäè ãóðòàðàí áþéöê Òàíðûéà. Ýöíäöçäÿí ýöíÿøè ãàïûíúà ýåúÿ, Áèð ÷ûðàã ïàðëàòäû áèð øàì ñþíöíúÿ. Àë Ýöíÿø ýþéöíöí óúà ñÿãôèíÿ Ùàëÿëè óëäóçëàð äöçöëäö éåíÿ. Ïàäøàù äà éóõóéà òåç ùàçûðëàíäû, Äþðä öíñöð äÿ éàòäû, ãàïû áàüëàíäû188. Äàí éåðè ñþêöíúÿ äèíúÿëäè àðòûã, Ãàðàíëûã è÷èíäÿ ñþêöëäö àüëûã. Øÿôÿãëÿð è÷èíäÿ ãàëõäû éóõóäàí, Ñÿùÿðòÿê áèð ìÿúëèñ ãóðäó ùþêìöðàí. Ýöíÿøèí ÿëèíäÿ áèð íàðûíú âàðäû, Ôÿëÿê íàðûíúûíûí áàøûíû éàðäû189. Î ìÿëÿê ÿíäàìëû Íöøàáÿ øÿí-øÿí Óüóðëó ôàë èëÿ ÷ûõäû øÿùÿðäÿí. Åëÿ áèë ãàðàíëûã ÷þêöíúÿ ëàé-ëàé, Ýþðöíäö ìÿøðèãäÿí áÿäèðëÿíìèø Àé. Ïÿðâèíòÿê êÿíèçëÿð éàíûíäà ýåäÿð, Èíúèäèð áàøûíäàí äûðíàüà ãÿäÿð. Ýþçÿëëÿð äîëàøûð äþðä áèð éàíûíäà, Éöç Çþùðÿ ãàø êèìè áèð áàðìàüûíäà. Øàùëàðà éàðàøàí áèð äÿðýàù ýþðäö, Äöíéàúà áèð îðäó, áàðèýàù ýþðäö. Î ãÿäÿð èïÿêëè áàéðàã óúàëäû, Ùàâà ýöë, òîðïàã ýþé ðÿíýèíÿ ÷àëäû. ×àäûðëàð ýþâùÿðäÿí îëìóøäó íèøàí, Äÿðýàùûí éîëóíó êÿñìèø ùÿð éàíäàí. Àðàäû, þéðÿíäè, ýÿëäè ñàðàéà, Ýþðäö áèð õåéìÿäèð óúàëìûø Àéà. Èïëÿðè èïÿêäÿí ìþùêÿì ùþðöëìöø, 217

Ñöòóíó ãûçûëäûð, ìèñìàðû ýöìöø. Àòûíäàí åíäè éîë òàïñûí ùöçóðÿ, Öç ñöðòñöí äöíéàíûí þïäöéö éåðÿ. Íþâáÿò÷è ùþðìÿòëÿ âåðèíúÿ èçèí, Çÿðíèøàí ÷àäûðà ýèðäè íàçÿíèí. Ýþðäö êè, äöíéàíûí øàùëàðû ýÿëìèø, Áèð òàú êþëýÿñèíäÿ áàøëàð ÿéèëìèø. Èñêÿíäÿð þíöíäÿ êÿìÿð-êÿìÿðÿ Ïàäøàùëàð îòóðìóø, ýþç äèêìèø éåðÿ. Î ïàðëàã áöñàòäàí äöøäö ãîðõóéà, Ýþðÿíèí öðÿéè äþíÿðäè ñóéà. Ùàìûñû äèâàðäà ñóðÿòÿ áÿíçÿð, Äàíûøûá ýöëìÿéÿ êèìäÿ âàð ùöíÿð? Ùàñàðû ýþðöíúÿ ùàñàðëû ýÿëèí Òèòðÿäè, áó ãÿáóë ýþðöíäö ýÿðýèí. Éåð þïäó Íöøàáÿ, àôÿðèí àëäû, Î àñëàí öðÿêëÿð áóíà ìàò ãàëäû. Êÿíèçëÿð ùàêèìèí ÿìðèíè àëúàã Áèð êöðñö ãîéäóëàð Ýöíÿøäÿí ïàðëàã. Éàíûíäà îòóðäó äöíéà ýÿëèíè, Àëäû ãûç-ýÿëèíëÿð äþðä äþâðÿñèíè. Ùàëûíû ñîðóøäó, ýþñòÿðäè ùþðìÿò, Úîøäó î ýÿëèøëÿ ìÿúëèñäÿ èøðÿò. Áèð àç òîõòàéûíúà éåíè îòóðàí, Èøàðÿò åäèëäè óúà ïàäøàùäàí: Òåç ñöôðÿ àüàñû ýÿòèðñèí õþðÿê, Îðòàéà äöçöëñöí ùÿð ÷åøèä éåìÿê. Þíúÿ ýÿòèðèëäè ÿòèðëè øÿðáÿò, Ñàíêè éåðÿ ñÿðäè ùîâçóíó úÿííÿò. Ýöëàá êèìè àõàí áó àðõû, éÿãèí, Éóõóäà íÿ Õîñðîâ ýþðìöø, íÿ Øèðèí. Î ãÿäÿð õîí÷àëàð äöçöëäö îðà, ßíáÿðäÿí óúàëäû òîç áóëóäëàðà. ßí ëÿçèç éåìÿêëÿð áîë-áîë àõàðàã, Ùÿð éàíäà äàü êèìè âóðìóøäó ãàëàã. Èêèãàò ÿëÿíìèø éàü ãàòëàìàëàð ßí ïàðëàã àéäûíëûã êèìè ïàðûëäàð. 218

ßëÿíìèø àü óíäàí, áèøìèø éóâàðëàã, Àé êèìè ãîüàëëàð õÿçäÿí äÿ éóìøàã. Ãîéóëäó õîí÷àéà éöç ÷åøèä éåìÿê, Éåìÿêëÿð õîí÷àéà âåðèðäè áÿçÿê. Éîõ èäè åëÿ áèð éåìÿê äöíéàäà, Áèð ìþâãå òóòìàñûí ãûçûë õîí÷àäà. Äàäëûäûð, éåìÿêëÿð ýÿëèíúÿ õîøà, Äîïäîëó ãÿäÿùëÿð ÷ÿêèëäè áàøà. Ýþéöí îðòàñûíà ýÿëèíúÿ Ýöíÿø, È÷äèëÿð ìåé ãÿëáÿ ñàëûíúà àòÿø. Ùàìûíûí ÷àòûëìûø ãàøû à÷ûëäû, Ñÿðõîøëàð öçöíÿ íÿøÿ ñà÷ûëäû. Î ïÿðè áÿäÿíëè íàçëû äèëáÿðëÿð ×àëüûíû äèíëÿäè àõøàìà ãÿäÿð. Çöëìÿòäÿí ýåúÿ áèð îðäó ÷ÿêÿðêÿí, Òÿáèÿò ýþçöíäÿí ìöðýö òþêÿðêÿí Úàùàíäàð ñþéëÿäè î ïÿðèëÿðÿ: “Áó ýåúÿ áàñìàéûí àéàã øÿùÿðÿ! Áóéðóüóì áåëÿäèð, ñÿùÿð ýÿðÿê ìÿí Áèð ìÿúëèñ äöçÿëäÿì éåðäÿí ýþéÿúÿí. Ôèðèäóí âÿ Êÿéàí ðÿñìèéëÿ øÿí-øÿí, Äîëüóí êàì àëàðàã ÷àëüûäàí, ìåéäÿí, Ãîé øÿðàá áèð éàíüûí ñàëñûí êþíöëÿ, Áèøñèí ùÿð èøèìèç áó ãàí ÷àéèëÿ! Àéðûëàã áèð çàìàí äöíéà èøèíäÿí, Ïÿðâÿðäÿ ìÿðúàíëà áÿñëÿíñèí áÿäÿí. Ìåé èëÿ ýöë êèìè ïàðëàéàã áåëÿ, Ýöëëÿðäÿí ðÿíý àëàã áó êöðÿ èëÿ. Ñà÷àã ãÿòðÿëÿðäÿí òîðïàüà ÿíáÿð, ×èìñèí áó øÿðàáäàí ýöëëÿð, îëñóí òÿð”. Ïÿðèëÿð ùþðìÿòëÿ þïäö òîðïàüû, Øÿíëÿíäè, èñìÿòäÿí éàíäû éàíàüû. Ìÿúëèñäÿ Íöøàáÿ, î íàçëû äèëáÿð, Ñàíêè äàí ñþêÿðêÿí äîüìóø áèð öëêÿð. ßíáÿðäÿí ýåúÿ øÿí áöñàò ãóðóíúà Éàéûëäû î ìöøêèí ñà÷ëàð áîéóíúà. Î ìöøêèí ñà÷ëàðäàí áþéöê Èñêÿíäÿð 219

Áèð êÿìÿíä äöçÿëòäè, ñà÷ûðäû ÿíáÿð. Àéû, Ìöøòÿðèíè êÿìÿíäëÿ áèðäÿí Éåðëÿðÿ åíäèðäè óúà ýþéëÿðäÿí. Øÿíëèê ýåúÿñèéäè î øàíëû ýåúÿ, Ïÿðèëÿð äàëìûøäû íàçëû ñåâèíúÿ. Èñêÿíäÿð ãÿëáèíè ÷àëìàã ôèêðèëÿ Èñòÿðäè àòÿøäÿí ïàðëàòìàã øþëÿ. Ïàäèøàù ÿìð åòäè: “Òåç îä ãàëàíñûí! Ìóüëàðûí ðÿñìèéëÿ êöíäöð, ìöøê éàíñûí”. Ìåéäÿí áèð îä éàõäû êè, øþëÿñèíäÿ È÷ÿíëÿð éàíäû þç ÿëáÿñÿñèíäÿ. ×àëüû íÿøÿñèéëÿ éåéèá-è÷äèëÿð, Ýåúÿíè øÿíëèêëÿ åòäèëÿð ñÿùÿð. Ëàúèâÿðäÿ øÿíúÿðô âóðóíúà äþâðàí Ñàìóð ñàðû òöëêö äîüäó î çàìàí190. Éåíèäÿí úàíëàíäû øÿíëèê âÿ ùÿéàò, Ãóðóëäó ñåâèìëè, øàùàíÿ áöñàò. ×ÿìÿíëÿð éåíèäÿí íÿøÿéÿ ýÿëäè, Êÿêëèê âÿ ãûðãîâóë úèëâÿéÿ ýÿëäè. Íÿüìÿéÿ áàøëàäû ïÿðèöçëöëÿð, Ýöíÿø ìåùðåýàíäà äàùà õîø ýÿëÿð191. Î ýöëýóí ìåéäÿí êè, éàãóòà áÿíçÿð, Ýöíäöçöí öçöíÿ ñÿïäèëÿð ýþâùÿð. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÍÖØÀÁß ÈËß ÌßÚËÈÑÄß ÎÒÓÐÌÀÑÛ Äóð, ñàãè, øÿðàáäàí áèð ãÿäÿù ýÿòèð! Î ãûçûë ÷è÷ÿêäÿí áèð ôÿðÿù ýÿòèð! Öçöìöí ðÿíýèíè øÿðàáëà áèð òóò, Éàãóòà áÿíçÿòìÿ, ãûë òàì áèð éàãóò! Ôèðèäóí øÿíëèéè, Úÿìèí íîâðóçó Öçëÿðäÿí ñèëìèøäè êÿäÿðè, òîçó. Èñêÿíäÿð øþâêÿòëè òàõòà îòóðäó, Þíöíäÿ ïàäøàùëàð áîéíóíó áóðäó. 220

Îõóéóá ÷àëàíëàð, øÿðàá âÿ ãÿäÿù Î ýþçÿë ìÿúëèñÿ âåðèðäè ôÿðÿù. Íöøàáÿ íàç èëÿ ùåé ãÿäÿù àëàð, Îðòàäà ýÿëèíëÿð ãîë-ãîëà îéíàð. Ìÿúëèñäÿ Ôåéëÿãóñ îüëó Èñêÿíäÿð Î ïÿðè ãûçëàðà ñàëìàäû íÿçÿð. Áèðèíúè, íÿôñèíè îäà ñàëìàçäû, Èêèíúè, ùÿðÿìäÿ îâ îâëàìàçäû. Áàø÷ûëàð ìÿúëèñäÿ àüûð îòóðäó, Ïàäøàùà ùþðìÿò÷èí ìÿðä êèìè äóðäó. Ýþé ñîéóã, Ýöíÿøèí õåéìÿñè îúàã, Éåð ãóðó, Úÿìøèäèí éàñòûüû éóìøàã192. Ýöíÿø Äÿëâ áöðúöíäÿí ÷ûõäû ãûðàüà, Ýèðäè Ùóò áöðúöíÿ áàëûã òóòìàüà193. Ïóë-ïóëäóð äàüëàðûí ÿòÿéè, ãÿëáè Áóçëàíìûø áàëûüûí àðõàñû êèìè. Ãóðä ýþçëö ãàñûðüà êÿñèð íÿôÿñè, Êöðê÷öíöí çÿùìÿòÿ àðòìûø ùÿâÿñè. Ìàðàëûí êþê áóäó áóçäàí ãîðõàðàã, Àñëàí ñàüðûñûíû åòìèøäè ñûüíàã. Áóçëàìûø úåéðàíûí êàáàáëûã áóäó Ñóëàðûí áàüðûíà ùåé äóç âóðóðäó194, Áóëóäëàð î ãÿäÿð ñûõ êàôóð ñà÷ìûø, ×èíàðûí ãîëëàðû àü ÷è÷ÿê à÷ìûø195. Áÿíþâøÿ ãþí÷ÿñè òóìóðúóã èêÿí Áàùàð éàðïàüûòÿê ãàð ýÿëèð ýþéäÿí. Îëìóø ýöë àüàúû éåëäÿí ùàìèëÿ, Ãàðíûíû äîëäóðìóø ÷è÷ÿêëÿð èëÿ. Àüçûíû à÷ìàäàí áóçëó íÿùðëÿð, Îòëàðûí äîäàüû ñóä ÿòðè âåðÿð. Éàäëàðäàí ýöë öçÿ ïÿðäÿ ÷ÿêÿëè, Áöëáöëöí òÿáèëèí éûðòìûø äàí éåëè. Áöëáöëòÿê áàðäàãëàð ýÿëìèø ôÿðÿùÿ, Êÿêëèêòÿê àüçûíäàí äöøìÿç ãÿùãÿùÿ. È÷ÿíëÿðèí öçö ìåéäÿí àëûá ðÿíý, Ãûçàðìûø, òÿðëÿìèø ýöë éàðïàüûòÿê. Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè: “Øÿíëèê åøãèíÿ, 221

Ìÿúëèñäÿ áèð àëîâ ïàðëàñûí éåíÿ”. Éåíèäÿí éàðàøûã, áÿçÿê âóðóëäó, Úÿííÿòÿ áÿíçÿð áèð ìÿúëèñ ãóðóëäó. Ìÿúëèñäÿ ýöë êèìè áèð àòÿø éàíûð, Ãèáòÿäÿí ýöëëÿðèí ãÿëáè äàüëàíûð. Îäëó òèêàí òóòìóø ÿëäÿ ñàðû ýöë, Áó, Çÿðäöøò îäóíóí òèêàíû äåéèë. Î ìöøêèí êþìöðäÿí àõàí øþëÿëÿð Äàøëàðà ÿêñ åäÿí ýþâùÿðÿ áÿíçÿð. Ãàðà ðÿíý êþìöðëÿð êè, àëîâëàíûð, Õÿçèíÿ öñòöíäÿ éàòàí èëàíäûð. Éà ãîúà èíñàôñûç, ðÿùìñèç ìÿúóñ ßìð åòìèø, ùÿáÿøè ãàðÿò åòñèí ðóñ196. Ùèíäèñòàíäàí ýÿëìèø áèð íÿôÿð úàäó Õûðìàíà âóðàð áèð àðïàäàí îäó. Ìóü àðïà éåðèíÿ ÿêìèø ÿðüÿâàí, Áÿíþâøÿ äöøöðìöø áè÷äèéè çàìàí197. Ùÿáÿø ìöøê àïàðìûø Ìàçàíäàðàíà, Éåðèíÿ ñàô ãûçûë âåðìèøäèð îíà. Åâ ùèíäëè ãàäûíäàí ãàíà áöðöíìöø, Àáèíóñ ãûðìûçû ñþéöäÿ äþíìöø. Ñÿãëàáëû àòûíû ÷àïìûøäûð ×èíÿ, Áóðòàñäàí áèð ñàìóð êöêðÿìèø éåíÿ. “Áèëàë”äà ÷ûõàðìûø ýþçÿë áèð ñÿäà, Ùÿáÿøäÿ éàøàðêÿí ñÿñ âåðèð Ðóìäà. Îíóí øÿí ñÿñèíÿ ãàðà çÿíúèëÿð Ãÿëáèíäÿí ãàí òþêöð, ýþçöíäÿí çÿùÿð. Ãàðà ãàìûøëûãäàí ÷ûõìûø áèð àñëàí, Óçóí áàðìàãëàðû àëîâëó îõäàí. Êàòèáèí äàëûíäàí ýþéÿðìèø ãÿëÿì, Áàðìàüûíäà ìöøêèí ãÿëÿìëÿð ìþùêÿì198. Áèð àòëàç ñàòàíäûð, îòóðìóø ÷îõ øÿí, Ýåéèìè ãîúà áèð ãàäûí êöëöíäÿí. Áèð ÷îõ èï ÿéèðìèø òîõóíñóí ïàëàç, Ïàëàçûí éåðèíÿ òàïìûøäûð àòëàç. Êèìéàýÿðäèð áó, êöðÿñè éàíàð, Äÿìèðè àòàðàã ñàô ãûçûë àëàð. 222

Àëîâëàð ãûçûëäàí ãóðìóø áèð èêñèð, Þç ÿòÿêëÿðèíÿ ñàô ãûçûë ñÿïèð. Àëîâó áöðöéÿí ñûõ-ñûõ òöñòöëÿð Íåéëóôÿð ýöëöíöí çöëôöíÿ áÿíçÿð. Ðåéùàíëà áÿçÿíìèø ñàõñû ýöëäàíäûð, Àíúàã áó, ìåøÿäÿí ÷ûõàí ðåéùàíäûð199. Îä äåéèë, Úÿìøèääÿí ãàëìà áîñòàíäûð, Ýöíÿø õîí÷àñûíäà êþêÿ éàïàíäûð. Àü-ãàðà úþâùÿðè ïàðëàäàíäûð áó, Ìóüëÿðèí éîëäàøû — ùèðáöäöí äîñòó! Éåíè áèð ãþí÷ÿäèð, éåäèéè òèêàí, Úþâùÿðè ãÿäèìäèð, çàùèðè úàâàí. Ãûø âàõòû éîõñóëà øÿí íÿüìÿ ñþéëÿð, Ãîíøóéà ãàçàíäàí åë÷èëèê åéëÿð. Ñàçûíûí òåëëÿðè åäÿð çöìçöìÿ, Çÿðäöøòöí Çÿíäèíäÿí õîøäóð áó íÿüìÿ! Çÿíä èëÿ Çÿðäöøòö éàõàí àòÿøè Éàõìûøäûð äöíéàíûí áþéöê Ýöíÿøè. Àë ýöë éàðïàüûäûð ñÿðâ áóäàüûíäà, Þòÿð êÿêëèê, òóðàú ñîë âÿ ñàüûíäà. Ãûðìûçû ìÿðúàíäàí óúàëìûø ÷èíàð, Áàøûíäà “ãóìðó” òÿê êÿêëèêëÿð àüëàð. Þðäÿéÿ áàøûíäà éåð âåðñÿ ÷èíàð, Êþêñöíäÿí àúû áèð ñûçûëòû ãîïàð. Þðäÿéèí âöúóäó ñóéóí äöøýöíö, Àòÿøÿ ýèðÿðñÿ ãàðàëàð ýöíö. Áó áàüäà úîøàðàã þòöøÿð ãóøëàð, Ùÿð ãóøäà áàøãà ñÿñ, áàøãà àùÿíý âàð. Ñåòàðëà ÷àëûíàð ñàíêè ùÿð íÿüìÿ, Øÿðãèäÿí éöç êÿðÿ ýþçÿë çöìçöìÿ. Úèéÿð äóç éåäèêúÿ ùåé ãàíû äàìûð, Äóçóí äà ùÿñðÿòäÿí áàüðû ãûâðûëûð. Äèøëÿðÿ ñèðð à÷ûð øÿêÿðáóðàëàð, Éåäèêúÿ èíñàíûí ùÿâÿñè àðòàð. Ãàí äàìàí êàáàáûí ãîõóñó ÿíáÿð, Ìöøêöéëÿ áÿñëÿíìèø àøëàð, éåìÿêëÿð. Ùÿð ÷åøèä ìöðÿááÿ, òóðøó, ìåéâÿ âàð, 223

Ëèìîí âÿ ïîðòàüàë, íàðûíú èëÿ íàð. ×àëàíûí Çþùðÿòÿê îéíàéûð ãÿëáè, Êóçÿëÿð ïàðûëäàð Ìöøòÿðè êèìè. Î ýöëýöí øÿðàá êè äèëáÿðäÿí äèëáÿð, Äöíéàäàí äöíéàúà ãàëäûðìûø êÿäÿð. Ùàìûíûí êåéôè ñàç, ñÿñëÿðè éóìøàã, Éàëíûç ñàç êÿñêèíäèð þòñÿ äÿ øàãðàã. Îðäà áèøìèø èäè éîëäàøëàð òàìàì, Áèðúÿ øÿðàá èäè, îðòàëûãäà õàì. Éàðûì ñÿðõîø èäè áþéöê ùþêìöäàð, ×ÿíýèíèí ÿëèíäÿ ÷ÿíý ñóòÿê àõàð. ×ÿíý ñÿñè, ìåé, ðåéùàí, ãûçàðìûø ãóøëàð, Äàð ýþçëö ñÿíÿìëÿð, ñûõû àüóøëàð. Êèìäèð ùÿéàòûíäàí áåëÿ êàì àëàí? Èñêÿíäÿðÿ ìÿõñóñ áó øÿðÿô, áó øàí. Èñêÿíäÿð åøãèíÿ ìöøòÿðè öçëÿð Êöïëÿðè áîøàëòäû ýöíäöçÿ ãÿäÿð. Åëÿ êè ýöíäöçöí éàðûñû êå÷äè, Ôÿëÿê äÿ êöðÿíèí íèñôèíè áè÷äè. Èñêÿíäÿð ÿìð åòäè õÿçèíàÿäàðà: “Õîø ýÿëäèí” åäèëñèí áó ãîíàãëàðà! Õàëâàðëà ýÿòèðñèí ãûçûë âÿ áÿçÿê, Äÿâÿëÿð éöêöéëÿ àòëàç âÿ èïÿê. Áèð àëàé ùÿáÿøè øóõ õèäìÿò÷èëÿð, Áîéëàðû ñÿðâ êèìè, ýþðöøö äèëáÿð. Íÿ ìöøêÿ ÷ÿêè, íÿ òèðìÿéÿ äàø âàð, Áàõäûãúà èíñàíûí ýþçö ãàìàøàð. Äÿéÿðëè öçöêëÿð, çöìðöä, ôèðóçÿ, Áðèëéàíò, äàø-ãàøëàð ýöëöìñÿð öçÿ. Ãûçûëäàí ïàðëàã òàú — çöìðöä íàõûøëû, Ýþâùÿðëÿ èøëÿíìèø íàõûøëû, äàøëû. ßòÿéè êàôóðëà äîëó áèð ãóìàø, Öñòöíäÿ ïàðëàéûð äÿéÿðëè äàø-ãàø. Êÿúàâÿ ãàòûðäà çÿðëè, çèâÿðëè, Êÿúàâÿ ÷ÿêÿíëÿð ãûçûë êÿìÿðëè. Áó ãÿäÿð çÿð, çèâÿð, äþâëÿò, éàòûð âàð Âåðäè Íöøàáÿéÿ õÿçèíÿäàðëàð. 224

Íöøàáÿ ýåéèíäè øàùàíÿ õÿëÿò, Íåúÿ êè, Ýöíÿøäÿí Àé àëûð çèíÿò. Éåíèäÿí ÿìð åòäè áþéöê Èñêÿíäÿð: “Ùÿäèééÿ àëñûí ùÿð ïÿðèöç äèëáÿð!” Âåðèëäè àäûíà ýþðÿ ùÿäèééÿ, Áóðäà ýåéñèí äåéÿ, àïàðñûí äåéÿ. Î ãÿäÿð éöêëÿíäè ùÿð ýþçÿë ïÿðè, ×ÿêÿ áèëìÿéèðäè çÿðè, çèâÿðè. Òÿøÿêêöð åäÿðÿê þïäöëÿð éåðè, Ñåâèíúëÿð è÷èíäÿ äþíäöëÿð ýåðè. Ýþâùÿð òîïëàéûíúà óúà ìÿäÿíäÿí, Àõûúû õÿçíÿòÿê äþíäöëÿð øÿí-øÿí. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ßËÁÖÐÇ ÄÀÜÛÍÀ ÝÅÒÌßÑÈ Åé ñàãè, ãûðìûçû ñöääÿí âåð êè, ùÿð Úèâÿéÿ ÿêñ åòñÿ, îíà úàí âåðÿð. Âåð ìÿíÿ, äþíìöøäóð ãàíûì úèâÿéÿ, Ñþç äöçöì äûðíàãäàí êå÷ÿí ðèøòÿéÿ200. Åé øÿôÿã ñþêìÿäÿí îéàíàí ùèììÿò, Éåíÿ ñþç ñà÷ìàüà åòìèøÿì íèééÿò. Áó ãûçûë ñþçëÿðëÿ áèð ýþâùÿð ãóðóì, ßëàëòû áàøëàðû äàøëàðà âóðóì. Ãûçûëäà âàðìûäûð î ýöú, ïàðûëòû, Ìÿí êèìè äèíäàðû åòñèí ÿëàëòû? Áÿçÿê÷öí éàðàíìûø áó ãûçûë, ýþâùÿð Áÿíä îëñóí, çÿíúèðäèð, ãÿì-êÿäÿð âåðÿð. Ãîðõàðàã ÿéðèäÿí, ãóëäóð, îüðóäàí Âàðëûëàð ãûçûëû ýþìÿð ùÿð çàìàí. Éîõñóë êè, ùÿð çàìàí ãûçûë äöøöíÿð, Áó èñòÿê îíà äà õÿçèíÿ âåðÿð. Èíäè êè, ãûçûëäàí óúàäûð èñòÿê, ßí éîõñóë — ÿí çÿíýèí êèìñÿäèð, äåìÿê. Áó äöíéà îëìóøäóð éîõñóë äöíéàñû, 225

Ùÿì þçó ìÿñóääóð, ùÿì ÿãðÿáàñû. Ãîðõóñóç âÿ ðàùàò éàøàð ùÿð çàìàí, ×ÿêèíìÿç ãóëäóðäàí, ãîðõìàç îüðóäàí. Äöøöíúÿ, êÿäÿðäèð ÷îõ ñÿðâÿò, ÷îõ âàð, Äöíéàñû àç îëàí îëóð áÿõòèéàð. Òàðèõÿ äÿéÿðëè ýþâùÿð äöçÿíëÿð Ýþâùÿðëè õÿçíÿäÿí áåëÿ íÿãë åëÿð: Î Úÿìøèä èäðàêëû àëäûãúà ôÿðÿù, Íöøàáÿ åøãèíÿ ãàëäûðäû ãÿäÿù. Ýöë èëÿ, ìåé èëÿ âåðäè ÿë-ÿëÿ, Íå÷ÿ ýöí êå÷èðäè ñÿðêÿðäÿëÿðëÿ. Èø ýþðìÿê ôèêðèéëÿ áèð ýöí îòóðäó, Áàùàðäàí áÿçÿêëè áèð ìÿúëèñ ãóðäó. ×ÿêäè î ìÿúëèñÿ åëÿ áèð ùàñàð, Áöðúöíäÿ ýþðöíìÿç îëäó óëäóçëàð. Áàø ñÿðêÿðäÿëÿðè åéëÿäè äÿâÿò, Ùþðìÿòëè éåð âåðäè, ýþñòÿðäè øÿôãÿò. Øÿí ìÿúëèñ ãóðäó áó ñûíàíìûø ÿðëÿð, Ïàäøàùûí àüëûíäàí àëäûëàð áÿùÿð. Ôèêðèíè à÷ìàãäàí äóðìàäû ýåðè, Áöòöí èñòÿéèíè ñöðäö èðÿëè: “Êþíëöìÿ ãîíìóøäóð áåëÿ áèð ùÿâÿñ, Ñèçäÿí áàøãàñûéëà àëìàéûì íÿôÿñ. Ñèçèí ðÿéèíèçëÿ èñòÿðÿì àíúàã Äöíéàíû ìÿí ãàðûø-ãàðûø äîëàøìàã. Ðóìà äþíìÿê èäè ôèêðèì, íÿ åòìÿê, Àòûí úèëîâóíó ÷åâèðäè ôÿëÿê. ßçì åòäèì êè, Ðóìà ÷åâèðìÿéèì öç, Þëêÿëÿð äîëàøûì ýåúÿ âÿ ýöíäöç. Øÿí, ó÷óã éåðëÿðäÿ ýÿçèì ùÿð éàíû, ßëèìÿ êå÷èðèì áöòöí äöíéàíû. “Ñÿíúàá” þëêÿñèíèí áàøûíäà äóðóì. “Ñÿãëàá” ýöìöøöíÿ ñèêêÿìè âóðóì. Þëêÿëÿð, òîðïàãëàð äîëàøìàãëà ìÿí Þéðÿíèì õàëãëàðäàí ùàíñûäûð ÷îõ øÿí. Àëûì áó øÿíëèêäÿí ôàéäàëû áÿùðÿ, ×öíêè òÿñèð åäèð äÿìèð äÿìèðÿ. 226

Áèðèíúè éöðöøäÿ èñòÿéèì àíúàã Î ãîúà ßëáöðçÿ êÿñìÿ éîë à÷ìàã. Äàüëàðû, ÷þëëÿðè àøûá êå÷ÿðÿê, Ñîíðà äà äÿíèçÿ ñÿéàùÿò åòìÿê. Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äóðóì áàõûì ìÿí, Äàìëàëàð ÷èëÿéèì ñóéà ãÿäÿùäÿí. Îðäóìëà ñàùèëÿ ÷ûõûíúà àðòûã Áèð ùÿôòÿ îâëàéûì ãóø èëÿ áàëûã. Ñîíðà äà áàõàðàì ÿçìèì íÿéÿäèð, Çÿìàíÿ î çàìàí áèð éîë ýþñòÿðèð. Áó èøëÿð îëóðìó ôèêðèíèçëÿ ñàç? Äþâëÿò äîüðóëàðäàí áîéóí ãà÷ûðìàç”. Áàø÷ûëàð éåð þïäö: “Ñèçèíäèð ÿìð, Áèçèì ôèêðèìèçäèð øàù òþêÿí òÿäáèð. Áàø ãîéàðûã, ùàðà ãîéñàíûç àéàã, ßìðèíèç ùÿð áàøà áèð òàúäûð ïàðëàã. Ñóäà, éà àòÿøäÿ éåð âàðñà, éåíÿ Ôèêðèìèç áàø ÿéÿð ùÿð áèð ÿìðèíÿ. Àòñàíûç éåðÿ ÿí óúà äàüëàðäàí, Ãîðõóñóç äöøÿðèê éåðÿ ùÿð çàìàí. Øàùäàí áèð éîë ñå÷ìÿê, áèçäÿíñÿ àíúàã, Ïàäøàùûí ÿìðèíÿ áîéóí ãàòëàìàã”. Áó ñþçäÿí öðÿéè îëóíúà ðàùÿò, Èñêÿíäÿð îíëàðà åòäè ÷îõ ùþðìÿò. Éîëà ÷ûõìàã ö÷öí ýþðäö ùàçûðëûã, À÷äû õÿçíÿëÿðèí àüçûíû àðòûã, Îðäóíó ýþâùÿðëÿ åëÿ äîéóðäó, Îíëàðû úÿâàùèð äàøûìàã éîðäó. Þç êÿñêèí àüëûéëà ãàáàüû ýþðÿí Ãîðõàðàã ÷ÿêèíäè éàìàí ýþçëÿðäÿí. Õÿçèíÿ éöêëÿíäè, éîë àëäû, àíúàã Éîëëàðäà ÷ÿòèíäè îíó äàøûìàã. Äàüëàðà ãàëäûðìàã ÷ÿòèí îëóðäó, Õÿçèíÿ ÷ÿêèðäè ýþéëÿðÿ îðäó. Áåëÿ áèð ôèêèðÿ ýÿëäè Èñêÿíäÿð, Î êþùíÿ òîï ö÷öí äöçÿëòñèí ÷ÿíáÿð. 227

Éåðëÿðè þéðÿíñèí, î ìÿíçèë-ìÿíçèë, Ãóðó íÿ ãÿäÿðäèð, äÿíèç íå÷ÿ ìèë. Áèëñèí éåð öçöíäÿ óúà, àë÷àüû, Åíÿ âÿ óçóíà þë÷ñöí òîðïàüû. ßäëäÿí, çöëöìäÿí òóòàðàã õÿáÿð, Ùÿð éîëäàí àçàíà îëñóí áèð ðÿùáÿð. Ùÿð çöëìö ÿäëèëÿ éóñóí äþâðàíäàí, Ãóðòàðñûí ùÿð àçàä õàëãû áó ãàíäàí. Ùÿð ãîðõóëó éåðÿ ÷ÿêñèí áèð ùàñàð, Ùÿð éåðäÿ áèð ùöíÿð åéëÿñèí èçùàð. “Éîëëàð ÷îõ óçàãäûð” äåéÿ äöøöíäö, Éîëëàðäà òÿùëöêÿ, ãîðõó ýþðöíäö. Ùÿäÿðÿ ýåòìÿñèí ÷ÿêäèéè çÿùìÿò, Õÿçèíÿ îëìàñûí äöøìÿíÿ ãèñìÿò. Ýþðäö êè, òàëàíäàí âàðëàíìûø ÿñýÿð, Âàðëàíäûãëàðûíäàí ãîðõäó Èñêÿíäÿð. Áèðèíúè, ÷àëûøìàç âàðû îëàíëàð, ßëèíäÿí âàð-éîõó ýåòìÿêäÿí ãîðõàð. Èêèíúè, ãàðøûéà ÷ûõñà àú, áÿëëè, Ãûëûíúû åíäèðÿð î, èêè ÿëëè. Ñûíàãëû êÿñëÿðäÿí áþéöê Èñêÿíäÿð Þçöéëÿ àëìûøäû éöç îí ö÷ íÿôÿð. Ùàìûñû øàùàíÿ ìÿúëèñèí ãÿëáè, Ùÿð èøäÿ àüûë âÿ òÿäáèð ñàùèáè. Ñûíàíìûø Áÿëèíàñ ùàìûäàí éàøëû, Ùàìûäàí áèëèêëè, ùàìûäàí áàøëû. ßí ÷ÿòèí èøëÿðÿ îíó ÷ÿêÿðäè, Î äà ÿí àüûëëû òÿäáèð òþêÿðäè. Õÿçèíÿ âÿ éîëóí ÷ÿòèíëèéèíäÿí, Ñþç à÷äû îíà ùÿð óçàüû ýþðÿí. Áÿëèíàñ ñþéëÿäè ùåé äöøöíÿðÿê: “Õÿçèíÿ òîðïàüà ýþìöëñóí ýÿðÿê! Îðäó äà ïàäøàùû òÿãëèä åëÿñèí, Áèð õàðàáàëûãäà ìàëû ýèçëÿñèí. Áèëèíñèí õÿçèíÿ ýèçëÿíÿí ìÿêàí, Ùÿð êÿñ þç âàðûíà ãîéñóí áèð íèøàí. Î óçàã éîëëàðäàí ãàéûäàí çàìàí Ùÿð êÿñ ãîéäóüóíäàí òàïñûí áèð íèøàí. 228

Òàíûñûí ãîéäóüó íèøàíû ùÿð êÿñ, Åòñèí þç ìàëûíû àëìàüà ùÿâÿñ”. Áó ôèêðè Èñêÿíäÿð èðÿëè ñöðäö, Îðäóíóí õåéðèíè áó èøäÿ ýþðäö. Òîðïàüà ýþìäö þç õÿçèíÿñèíè, Íèøàíëà áÿðêèòäè äþðä äþâðÿñèíè. ßìð åòäè, áàñäûðñûí ñÿðâÿòè îëàí, Ãÿëáèíäÿí ñèë èíñèí ãîðõó âÿ äóìàí. Äàüëàðäà, äàøëàðäà ùàìû éåð-éåðäÿí Äàø-ãàøû ýþìÿðÿê äþíäöëÿð øÿí-øÿí. Ùÿð êèì êè õÿçèíÿ âÿ ñÿðâÿò ãîéäó. Öñòöíäÿ áèð íèøàí âÿ ñóðÿò ãîéäó. Áåëÿéäè ðóçýàðûí ôÿíäè, îéóíó, Áàøãà áèð õÿéàëà ÷åâèðäè îíó. Àéðû áèð òÿðÿôäÿí Ðóìà éîë àëäû, Õÿçèíÿ î éåðäÿ ýþìöëìöø ãàëäû. Î ãÿäÿð ñàç èäè îðäóíóí ùàëû, Åùòèéàú ýþðìÿäè àëñûí î ìàëû. À÷ûãäà î ãÿäÿð òàïäûëàð äþâëÿò, Ýèçëÿíÿí ñÿðâÿòÿ îëìàäû ðÿüáÿò. Ñÿôÿðäÿí Éóíàíà áàñàðêÿí àéàã, Äöíéà èøëÿðèíäÿí îëäóëàð óçàã. Òèêäèëÿð ìÿáÿä÷öí ÿí éóêñÿê áèíà, Îëäó ùÿð êÿñ ö÷öí èáàäÿòõàíà. Äåéðÿ âÿãô åäèëäè ýþìöëÿí ñÿðâÿò, Ùÿð êèøè âåðäè áàø ðàùèáÿ áèð õÿòò, Î õÿòëÿ Òàíðûéà, äèíÿ èíàíàí Àõòàðûá òàïñûí ùÿð ñÿðâÿòäÿí íèøàí. Î ìîíàñòûðëàðäà èíäèéÿ ãÿäÿð Ýþìöëÿí ñÿðâÿòäÿí ãàëûð ñÿíÿäëÿð. Áóíó äèíè áèð áîðú áèëÿíëÿð, ÿëáÿò, Ìÿáÿäÿ öðÿêäÿí ýþñòÿðèð õèäìÿò. Ñÿíÿääÿí áèðèñè âåðèëèð îíà, Äöøöð î ñÿðâÿòè òàïìàã éîëóíà. Õÿçèíÿ à÷àíûí ýÿëñÿ ìöæäÿñè, Àëàð ùÿð õÿçíÿäÿí àéàã êèðÿñè. Ìÿíÿ áÿõòèì àéàã êèðÿñè âåðìèø, Àéàüûì õÿçèíÿ è÷èíÿ ýèðìèø. 229

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÄßÐÁßÍÄ ÃÀËÀÑÛÍÛ ÀËÌÀÑÛ Äóð, ñàãè, ìåé ýÿòèð, âåðñèí ìÿíÿ íàç, Ýÿíúëèéè ãàéòàðàð, èíñàí ãîúàëìàç. ßëèìäÿí ÷ûõìûøäûð áó èêè äþâëÿò, Åäèðÿì êöïäÿêè ãàíà ãÿíàÿò. Êèì èñòÿð éàõøû àä êå÷èðñèí ÿëÿ, Ýÿðÿê áó ãàïûäà îëñóí áèð êþëÿ. Ãîéñóí éàõøûëûãäà åëÿ òÿìèç àä, Áóíóíëà ñîíóíó åëÿñèí àáàä. Âöúóäà ýåéèíñèí áåëÿ áèð êþéíÿê, Ñàõëàñûí áÿëàäàí îíó çèðåùòÿê. Ùÿð êèì þç ñîíóíäàí éàõøûëûã óìàð, Ýþçÿë àääàí áàøãà ýþçÿë àäìû âàð? Äóðìà, ñÿí åé óúà àä-ñàí áÿéÿíÿí, Äöíéàäà éàõøû àä àëìàã èñòÿñÿí, Ýåéèí, éàõøûëûãëà áèð äîíó ïàðëàò, Áàøãà ÿëáÿñÿíè éàõøûëûãëà ñàò. Ýþðìÿéèðñÿíìè áó ìöøêö ùÿð çàìàí, Ãàðà áèð èïÿêäÿ ñàõëàéûð ñàòàí? Áó éåíè õÿéàëà áÿçÿê âóðàíëàð ßí ýþçÿë àäëàðäàí äàèì äÿì âóðàð: Ýþçÿë àä ÷ûõàðäû áþéöê Èñêÿíäÿð, Îíäàí ôàéäà ýþðäö, äÿðäè ÷îõ áÿùÿð. Éàõøûëàðëà äóðäó, îòóðäó ùÿð àí, Éàíûíà éîë òàïà áèëìÿçäè éàìàí. Øàùëàðäàí çèéàäÿ áþéöê Èñêÿíäÿð, Ìÿçëóìà äàùà ÷îõ ñàëûðäû íÿçÿð. Ùÿð éåðäÿ áèð çàùèä ýþðñÿéäè, õÿëâÿò ×àïàðäû éàíûíà, åäÿðäè ùþðìÿò. Ùÿð éåðäÿ ÷ÿòèí áèð äþéöø áàøëàðäû, Çàùèäëÿðäÿí êþìÿê, ùèììÿò óìàðäû. Èñêÿíäÿð îíóí÷óí öñòöí ýÿëèðäè, Äàøû ôèðóçÿäÿí ñå÷ÿ áèëèðäè. 230

Îíóíëà áÿðàáÿð ÷àðïûøàí îðäó Áó èøäÿí èíúèäè, öçöíÿ äóðäó. Äåäèëÿð îíà: “Åé äöíéà ñàðñûäàí, Ñÿí äþâëÿò èøèíÿ ÷àëûø ùÿð çàìàí. Îðäóäóð ãàçàíàí óüóðëó çÿôÿð, Ñÿí àíúàã çàùèäÿ ñàëûðñàí íÿçÿð. Äöíéàíûí à÷àðû ãûëûíúäûð, ÿëáÿò, Áó çàùèä êÿñëÿðëÿ íÿäèð áó öëôÿò? Çÿôÿðÿ ñèëàùñà çþùä èëÿ ùèììÿò, Áó íþãñàíûìûçû áèçÿ äÿ þéðÿò. Äþéöø÷öí ÷àïàðêÿí áó ìåéäàíëàðà, Áèç äÿ çàùèäëÿðäÿí èñòÿéÿê ÷àðà?” Èñêÿíäÿð äèíëÿðêÿí ÿñýÿð ñþçöíö, Äèíìÿäè, ñàõëàäû áóíäàí þçöíö. Ôàéäàëû ýþðöíìÿç òåç úàâàá âåðìÿê, Ùÿð úàâàá âàõòûíäà âåðèëñèí ýÿðÿê. Åëÿ êè ßëáöðçÿ éîë àëäû îðäó, Ùÿð éåðäÿ øàùäàí áèð íàéèá îòóðäó. Áó ÷ÿòèí éîëëàðäà ùå÷ éîðóëìàäàí Îâ÷ó àñëàí êèìè êå÷äè Øèðâàíäàí. À÷àðàã þç èñòÿê ãîë-ãàíàäûíû, Îðàäàí Äÿðáÿíäÿ ñöðäö àòûíû. Î çàìàí ÷îõ àáàä äåéèëäè øÿùÿð, Öñòöíäÿ áèð ãàëà âàðäû ìþòÿáÿð. Ãàëàäà êþê ñàëìûø àçüûí ãóëäóðëàð, Î éîëäàí êèì êå÷ñÿ éîëóíó áóðàð. Åëÿ êè Èñêÿíäÿð ÷àäûðû ãóðäó, Ãóëäóðëàð ÷àäûðû éóõàðû âóðäó201. Ãàëà ãàïûñûíû áàüëàäû äöøìàí, Ãîðõìàäû ãûëûíúäàí, ãûëûíú âóðàíäàí. Ùöçóðà ýÿëìÿêäÿí áàø ãà÷ûðäûëàð, Èòàÿò èïèíè áöòöí ãûðäûëàð. Øàù ÷àüûðñà áåëÿ óúà äÿðýàùà, Ùå÷ áèðè èòàÿò åòìÿçäè øàùà. Îíëàðà äîñòëóãëà óçàíñà ãîëó, Éåíÿ äÿ ýåäÿðêÿí êÿñÿðäè éîëó. ×àðÿñèç ãàëûíúà ÷îõ êÿäÿðëÿíäè, 231

ßðç åòäè îðòàäàí ãàëäûðñûí áÿíäè. ßìð åòäè êè, éöç ìèí ñèëàùëû ÿñýÿð, Ùàñàðëû ãàëàéà äîüðó ýÿëñèíëÿð. Éûõñûíëàð ìàíúàíàã, ñàïàí, äàø èëÿ, Êþïöðÿí ãàí èëÿ âåðñèíëÿð ñåëÿ. Ãûðõ ýöí î ùàñàðäà ÷àëûøûá äóðäó, Êÿðïèú äÿ ãîïàðà áèëìÿäè îðäó. Î éöêñÿê ãàëàäàí îõ ãàíàä ñàëìûø, Íÿ êÿìÿíä éåòèøÿð îíà, íÿ ãàéûø. Áåëÿ ñÿðò ýþðöíúÿ ñàïàí àòàíëàð. Ýÿëèíòÿê ãàëàäàí ÷îõ óòàíäûëàð. Íÿ ùàñàð àðàáà îíà éîë òàïûð, Íÿ äÿ ìàíúàíàãäàí ãîðõóñó âàðäûð. Éîðóëóá ãàëûíúà áó ÷àëûøìàãäàí, Áó ýöíáÿä öñòöíÿ áîø ãîç àòìàãäàí. Ñûíàãëû Èñêÿíäÿð áèð ìÿúëèñ ãóðäó, Áàø÷ûëàð ýÿëèíúÿ áåëÿ áóéóðäó: “Áó ãàëà ùàããûíäà íÿäèð ôèêðèíèç? Éîðóëäóã äöøöíöá-äàøûíìàãäàí áèç”. Þëêÿëÿð ôÿòù åäÿí äèêáàø èýèäëÿð, ßäÿáëÿ áàø ÿéèá äóà åòäèëÿð: “Áÿíäÿéèê, ÿìðèíÿ áàüëàäûã êÿìÿð, Äèíúÿëìÿê áèëìÿäèê áó ýöíÿ ãÿäÿð. Ãûðõ ýöíäöð éóõóñóç, éîðüóí, éåìÿêñèç, Áóëóäëà, ýöíÿøëÿ ÷àðïûøûðûã áèç. Áóëóäóí áàøûíà, áèëèðñÿí, éîë éîõ, Íÿ ãûëûíú âóðóëàð, íÿ íèçÿ, íÿ îõ. Ùÿð èøÿ äèâ êèìè òàïäûã áèð ÷àðà, Áó äèâëÿð åâèíäÿ ýÿëäèê çèíùàðà, Áó óüóðñóç éîëäàí ýÿë äþíÿê ýåðè, ×åéíÿéÿê äàøëàðû, äèê òÿïÿëÿðè”. Èñêÿíäÿð äóéäó êè, èýèä áàø÷ûëàð, Àúèçäèð áó èøäÿí, îëìóøäóð íà÷àð. Ñöðìÿäÿí Ýöíÿø ìèë ÷ÿêäè ýþçöíÿ Áàòäû áèð àë ýþâùÿð Íèë äÿíèçèíÿ202. Ñàùèëäÿ ñÿïÿðÿê õÿçèíÿ, ýþâùÿð, Áèð ìÿúëèñ áÿçÿäè áàùàðà áÿíçÿð. 232

Ùàìû áó ìÿúëèñÿ ýÿëäèêäÿí ñîíðà, Ñþéëÿäè äþéöøêÿí óúà áàøëàðà: “Éàõûíäà âàðìûäûð áèð çàùèä äèíäàð, Äöíéà èøëÿðèíäÿí ÷ÿêèëÿí êÿíàð?” Áèð íÿôÿð ñþéëÿäè: “Óúà òàúèäàð, Áó éàõûí êþùöëäÿ ãîúà çàùèä âàð, Êèìñÿíèí öçöíö ýþðìÿç áó àäàì. Áèð ÷ÿíýÿ îò èëÿ êå÷èíèð ìöäàì”. Éåðèíäÿí îõ êèìè ãîïäó ùþêìöðàí, Àéðûëäû ìÿúëèñäÿ îëàí äîñòëàðäàí. Õàñ àäàìëàðäàí äà ãîøóëäó îíà, Àðàäû, èç òàïäû êþùöë éîëóíà. Ýåúÿ, éîë äöøìÿíèí ýöíöíäÿí ãàðà, Ôÿíÿð òóòóðäóëàð î øÿùðèéàðà. Àò ñöðäö, êþùöëÿ ýÿëèíúÿ éàõûí, Àéäûíëûã êþùöëÿ åäèíúÿ àõûí, Èøûüû ýþðöíúÿ çàùèä óçàãäàí, Äèøàðû ñû÷ðàäû î ãàðàíëûãäàí. Ýþðäö áèð ìÿëÿêäèð ýöíÿøòÿê ïàðëàð, Èãáàëû îëìóøäóð éóõóäàí áèäàð. Ãîúà òåç ïàäøàùûí éàíûíà êå÷äè, Øàùëûüûí íóðóéëà ïàäøàùû ñå÷äè, Ñþéëÿäè: “Ýþðöðÿì, áèð ýþâùÿðñèíèç, Çÿííèìúÿ, úàùàíýèð Èñêÿíäÿðñèíèç”. Èñêÿíäÿð øÿôãÿòëÿ îíà ÿë âåðäè, Îíóíëà áÿðàáÿð êþùöëÿ ýèðäè. Ñîðóøäó: “Áó éåðäÿ äîñòóí êèì, åé ïèð? Áó ÷þëäÿ éåìÿéèí, ýåéèìèí íÿäèð? Áèð äÿ àíëàò ìÿíÿ, äàð êþùöëäÿ ñÿí, Íÿ áèëäèí úàùàíýèð Èñêÿíäÿðÿì ìÿí?” Ñþéëÿäè: “Ùÿìèøÿ ãÿëáèí îëñóí øàä, Ùÿð çöëìöí áÿíäèíäÿí îëàñàí àçàä. Óëäóçóí áÿõòèíëÿ âåðñèí ÿë-ÿëÿ, Òàëåéèí óúàëñûí ñÿàäÿò èëÿ. Ýþðöíúÿ ñÿíè ìÿí òàíûäûì îíäàí: Àéû ãàðàíëûãäà òàíûéàð èíñàí. Äöíéàäà ñàíìà òÿê ñÿíèí ýöçýöí âàð, 233

Ìÿíèì äÿ öðÿéèì ýöçýöäöð, ïàðëàð. Éöç èëäèð ïàðëàäûð îíó ðèéàçÿò, Áèð ñóðÿò ýþñòÿðÿ áèëèð, íÿùàéÿò. Åé óúà ôèêèðëè, ñîðäóíóç ìÿíäÿí: Íåúÿ þìð åäèðñÿí äàð êþùöëäÿ ñÿí? Îëìóøàì ñàéÿíäÿ ñàüëàì áèð èíñàí, ßââÿëêèíäÿí äàùà ñàüëàìàì, èíàí. Ãÿëáèìäÿ êèìñÿéÿ éîõ ìÿùÿááÿò, êèí, Àçàäÿ, áÿõòèéàð éîõ ìÿíèì òÿêèí. Äöíéàäà áèð âÿôà ýþðìÿäèì, ýåð÷ÿê, Âÿôàñûç êèìñÿäÿí óìóëìàç êþìÿê. Ùÿð èøè ôèêðèìëÿ ÷îõ þë÷öá-áè÷äèì, Þçöìÿ éàðàðëû áó éåðè ñå÷äèì. Ùåñàáû, êèòàáû êÿñäèì äîñòëàðäàí, Éàëíûç áèð äîñòóì âàð — áþéöê Éàðàäàí. Äîéóíúà éåìÿéÿ åòìÿäèì àäÿò, Ìÿäÿíè äîëäóðìàã çÿùìÿòäèð, çÿùìÿò. Éåäèéèì ýþé îòäóð, ýåéäèéèì ùÿñèð, Äàøëàðû, áàõ, áóíëàð êèìèéà åäèð. Áó èëëÿð óçóíó òàúèäàðëàðäàí, Ñÿíäÿí áàøãàñûíû ýþðìÿäèì, èíàí. Ñÿáÿá íÿ, ýþéëÿðäÿ ñþíìöøêÿí ÷ûðàã, Óüóðëà êþùöëÿ áàñäûíûç àéàã? Ñÿíÿ áó êþùöëäÿ, åé áþéöê èíñàí, Õèäìÿò÷èí ÿñêèéÿì áèð ãàðà ãóëäàí”. Èñêÿíäÿð äåäè: “Åé ñûíàãëû ãîúà, ×àðÿì éîõ, ýÿëìèøÿì, ôèêðèìäèð óúà. Òàíðû áèð äÿìèðè áþëäö èêèéÿ, Áèçëÿðÿ òàïøûðäû “ñàùèá îë” äåéÿ. Îíëàðäàí ãûëûíú âÿ à÷àð áÿçÿðêÿí, À÷àðû ñÿí àëäûí, ãûëûíúû äà ìÿí. Áó äÿìèð ãûëûíúëà èøûãëû ýöíäÿ, Ìÿí ùàããà êþìÿéÿì ÿäëèí þíöíäÿ. Ñÿí äÿ, ýÿë, ýåúÿéêÿí ýþñòÿð êÿðàìÿò, ßäàëÿò éîëóíäà áèð à÷àð òÿðïÿò. Ìÿíèì áó ãûëûíúûì, ñÿíèí à÷àðûí, À÷ñûí ãàïûñûíû õàëãûí, äèéàðûí. 234

Áó äèê äàü áàøûíäà âàð óúà ùàñàð, Î éåðäÿ éóðä ñàëìûø àçüûí ãóëäóðëàð. Ýåúÿ äÿ, ýöíäöç äÿ ÷àëûðëàð êàðâàí, Ñÿíÿ äÿ ãÿñä åäèð áó àçüûí äöøìàí. Èñòÿéèì áó èøëÿê éîëó à÷ìàãäûð, ßäë èëÿ, áèëèêëÿ áÿçÿê ñà÷ìàãäûð. Ñÿí þç ùèììÿòèíëÿ ýþñòÿð áèð ùöíÿð, Òàëå äÿ áó éîëäà êþìÿêëèê åäÿð. ßéðèäÿí, îüðóäàí òÿìèçëÿíÿð éîë, Éîë÷óíóí ÿðçàüû àðòàð, îëàð áîë”. Åëÿ êè àíëàäû î ãîúà äèíäàð, Ãàëàäà ùþêì åäèð àçüûí ãóëäóðëàð, Àùûíäàí à÷ûíúà îäëó áèð ñàïàí, Ýþéëÿðèí ãàïàüû à÷ûëäû ùàìàí. Äàüà î ñàïàíû åëÿ ôûðëàòäû, Î äàü þç è÷èíäÿ äÿíèçÿ áàòäû. Ïàäøàùà ñþéëÿäè: “Ãàéûò èíäè ñÿí, Óúà äàü îéíàéûá ãîïäó éåðèíäÿí”. Ìÿúëèñÿ äþíöíúÿ óúà øÿùðèéàð, Ìÿúëèñäÿ îëàíëàð ãàðøû ÷ûõäûëàð. ßí ýþçÿë áèð ìÿúëèñ ãóðäó éåíèäÿí, Îðòàéà ìåé ýÿëäè, öçëÿð îëäó øÿí. Õèäìÿò÷è ýÿëäè êè, ãàëàáÿéèäèð, Ùöçóðà ýÿëìÿéÿ èçí èñòÿéèð. ßìð åòäè, ùöçóðà àëäûëàð îíó, Ýèðèíúÿ éåð þïäö, ÿéäè áîéíóíó. Àëãûøëàð éàüäûðäû óúà äÿðýàùà, À÷àðû ÿäÿáëÿ âåðäè ïàäøàùà. Ñþéëÿäè: “Áó ýåúÿ ãîïäó áèð áÿëà, Èñêÿíäÿð ýöúöéëÿ äàüûëäû ãàëà. Èêè áöðú ùàñàðäàí áèðäÿí ãîïàðàã, Ó÷óëäó ïàäøàùûí áöðúöíäÿí èðàã. Òàíðûíûí ãÿùðèíäÿí ãîïäó áèð ñàïàí, Ùàñàðà äöøöíúÿ äàüûëäû ùÿð éàí. Ñÿíèíñÿ ñàïàíûí ÷àòìàç áó éåðÿ, Ýöíÿøè éàíäûðìàç êè÷èê áèð çÿððÿ. Áèëèðÿì, õàðàáëûã äåéèë îðäóäàí, 235

Áàøãà áèð ãàïûäàí ýÿëèð áó ñàïàí. Èíäè êè ýþéöí äÿ ùþêìö ñÿíäÿäèð, Î ãàëà, î äà ñÿí — ñÿíèíäèð ÿìð”. Áàõäû áàø÷ûëàðà, äåäè Èñêÿíäÿð: “Äóàéà áóíäàí õîø êèì äÿëèë èñòÿð? Ãûðõ ýöíäöð äàø, ãûëûíú éåéèð áó ùàñàð, Ñûíàãëû èýèäëÿð ùåé ÷àðïûøûðëàð. Áó ãÿäÿð ãûëûíúûí àëìàç ýöúöéëÿ, Ãîïìàäû î äàüäàí áèð êÿñÿê áåëÿ”. Éîõñóë áèð çàùèäèí ÷ÿêäèéè àùäàí, Äàüûëäû áèð ùàñàð, áöðú îëäó âèðàí. Ñèçúÿ, áó ãàëàéà êèì îëäó öñòöí? Áó äöíéà çàùèäñèç îëìàñûí áèð ýöí. Áàø÷ûëàð áó èøÿ ÷îõ ùåéðàí îëäó, Þç äåäèêëÿðèíäÿí ïåøèìàí îëäó. Éåð þïöá äåäèëÿð: “Ñÿí åé ùþêìöðàí, Òàõòûíäàí, òàúûíäàí àéðûëìàéàñàí. Þëêÿäÿ ãîëëàðûí ãöââÿòÿ äîëñóí, ×ÿêèéèí äàøëàðû ÿáÿäè îëñóí. Áåëÿ íöêòÿëÿðè ñÿíñÿí òàíûéàí, Ñÿíè þç êþëýÿñè åòìèø Éàðàäàí. Áó ñèððè, ùèêìÿòè áèç äÿ àíëàäûã, Î éàíëûø éîëëàðäàí ÷ÿêèëäèê àðòûã”. Éåíèäÿí áöðöäö ãîøóí ùàñàðû, Éîëëàðäàí ãàëäûðäû éîë âóðàíëàðû. Ãàëàíûí éåðèíÿ ÿðàçè âåðäè, Îíëàðû âåðäèéè ìöëêÿ ýþíäÿðäè. Ýþéëÿðëÿ þïöøÿí ãàëàíûí áèð-áèð, Ó÷óëìóø éåðëÿðè åäèëäè òÿìèð. Åëÿ êè äàüûíòû, ó÷óãëàð áèòäè, Çöëìöí ãàëàñûíû ÿäë åâè åòäè. Î äàüäà ÿùàëè äîéìóøäó úàíà, Øèêàéÿò åòäèëÿð î ùþêìöðàíà: “Áó ãûï÷àã õàëãû áèð äÿùøÿòäèð, äÿùøÿò... ßêèí ÿêìÿéÿ äÿ áèçäÿ éîõ úöðÿò, Àõûíà áàøëàðêÿí à÷ûã äàüëàðäàí, ßêèíäÿí, áè÷èíäÿí ãîéìàçëàð íèøàí. 236

Àõûíäàí þëêÿìèç ÷îõ çèéàí åäèð, Ìàëûìûç, úàíûìûç ìÿùâ îëóá ýåäèð. Ðàùàòëûã âåðñÿéäèí áó þëêÿìèçÿ, Áþéöê áèð ìÿðùÿìÿò åäÿðäèí áèçÿ. Áó à÷ûã âÿ ó÷óã éåðëÿðè áèð-áèð, Äàø èëÿ äàü êèìè åéëÿñÿí òÿìèð, Îíäà ÷þë õàëãûíûí àõûíëàðûíäàí, Ðàùàòëûã è÷èíäÿ äèíúÿëÿð õÿçðàí”203. ßìð åòäè: “Íÿ ãÿäÿð à÷ûã, ó÷óã âàð, ×ÿêñèí áó õÿçðàíûí õàëãû áèð ùàñàð. Ýåúÿ äÿ, ýöíäöç äÿ ãàðà äàøëàðëà, Îëäóãúà áþéöê ñÿä ÷ÿêèëñèí éîëà”. Èø áèëÿí, ñûíàíìûø äàø éîíàíëàðäàí, Äàüëàðäà à÷ûüû ñÿäëÿ áàüëàéàí. Áèëèêëè óñòàëàð ýþíäÿðäè îðà, Êå÷èäëÿð àëûíäû ìþùêÿì ùàñàðà. Ùàñàð èøëÿðèíäÿí àçàä îëàðàã, Ùÿðÿêÿò ãÿñäèëÿ óúàëòäû áàéðàã. Ýóðëàéàí òÿáèëëÿð à÷ûðäû éàðà, Àüàúëàð àáíóñòÿê îëóðäó ãàðà. Èñêÿíäÿð õåéìÿíè ÷ûõàðäû ÷þëÿ, Éîëëàðäà ìÿíçèëè ãàòäû ìÿíçèëÿ. Àòà öëêÿð êèìè âåðäè ùÿðÿêÿò, Ùÿð áöðúÿ ÷àòûíúà ñà÷äû ñÿàäÿò. Ýåúÿíèí ñà÷ëàðû ìöøêèí ùÿëãÿäÿí, Íåéëóôÿð ýöíáÿäÿ ñà÷àðêÿí ñÿìÿí, Éîëóí çÿùìÿòèíäÿí ïàäèøàù, îðäó, Àçàúûã äèíúÿëäè, áèð ìÿúëèñ ãóðäó. “ßôñàíÿ ñþéëÿñèí” äåéÿ Èñêÿíäÿð, ×àüûðäû î éåðäÿí áèð íå÷ÿ íÿôÿð. Âåðäè áèð ÷îõ ñóàë î éåðÿ äàèð, Áöòöí âÿãÿëÿðè þéðÿíäè áèð-áèð. Ñþç ñþçö ÷ÿêÿðêÿí ùÿð éåðäÿí îíëàð, À÷äûëàð øàùà ÷îõ ìàðàãëû ÿñðàð: “Áóðäà áèð ãàëà âàð êè, úÿíóá éåëè, ßññÿ äÿ, î éåðÿ óçàíìàç ÿëè. Ìèíàäàí áèð äàøäûð, ñà÷àð ìöøê, ÿíáÿð, 237

Ùÿì ýþçÿë, ùÿì øÿíäèð áèð úÿííÿò ãÿäÿð. Ñÿðèð àäëàíûð î ìöáàðÿê ìÿçàð, Îðäà Êåéõîñðîâóí òàõòû, úàìû âàð. Êåéõîñðîâ ìöëêöíäÿí êþ÷öá ýåäÿðêÿí, Òàõòûíà, òàúûíà áó éåðäèð ìÿñêÿí. Ìÿçàðû îäëó áèð êþùöëäöð àíúàã, Î éåðÿ îëìàéûá àéàã äà áàñìàã. Ùÿì äÿ î ìÿêàíäà ïàäøàùëûã åäÿí Áèð ìÿëèêçàäÿ âàð îíóí íÿñëèíäÿí, Î øàùûí éåðèíÿ ïÿðÿñòèø åäÿð, Òàõòûíû, òàúûíû äöøìÿíäÿí ýöäÿð”. Î äöíéà äîëàøàí óúà ùþêìöðàí Ýöë êèìè à÷ûëäû áó õîø äàñòàíäàí. Ùàðäà ìàúÿðàëû áèð ãàëà àëñà, Éåíèëÿí ãöââÿòëè, éà àúèç îëñà, Ýèðÿðäè ãàëàéà Êåéõîñðîâ ñàéàã, Àïà÷ûã, éà äà êè, ýèçëè îëàðàã. Ãàëàíû äîëàøûá äþíÿðäè éåíÿ, Áÿõøèøëÿð âåðÿðäè êåøèê÷èñèíÿ. Ùÿð øåéè ýþðìÿéÿ ìàðàüû âàðäû, Ùÿð èøèí öñòöíäÿí îäòÿê ÷àïàðäû. Åëÿ êè, åøèòäè áó êåéôèééÿòè, Ãàëàíû ýþðìÿéÿ àðòäû ðÿüáÿòè. Ãîúà Êåéõîñðîâóí êþùíÿ úàìûíäàí, Äþâëÿò ìÿúëèñèíÿ âåðñèí éåíè úàí. ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÑßÐÈÐ ÃÀËÀÑÛÍÀ ÝÅÒÌßÑÈ Âß ÊÅÉÕÎÑÐÎÂÓÍ ÃßÁÐÈÍÈ ÇÈÉÀÐßÒ ÅÒÌßÑÈ Ñàãè, äóð øÿðàáëà êþíëöìö ýöëäöð, Áó èøäÿ ñÿáðèíÿ áèð þë÷ö ýþòöð. Êþíöë ÷ûðàüûíûí òöêÿíìèø éàüû, Ìåé èëÿ ïàðëàò áó ñþíöê ÷ûðàüû. 238

Ýöíäöç ãàðüà ðÿíýëè ãàðà ýåúÿäÿí, ×ûõìûø Çÿíýèáàðäàí êàôóð êèìè øÿí204. Óüóðëó úÿííÿòòÿê èøûãëû ýöíäöç Øÿôÿãëÿð è÷èíäÿ ïàðëàäûðäû öç. Ùàâàäà òîç, äóìàí éîõ çÿððÿ ãÿäÿð, Ëàúèâÿðä ðÿíýèíÿ áîéàíìûø ýþéëÿð. Ýóøÿéÿ ÷ÿêèëìèø êöëÿêëè õÿçàí. Áàùàðûí äàí éåëè ÿñèð ùÿð éàíäàí. Èøûãäûð äàü, ÷ÿìÿí, áöòöí éåð öçö, Ïàðëàð àë ÷ûðàãëà äöíéàíûí ýþçö. Êàèíàò áèð úÿííÿò áàüûíà áÿíçÿð, Ùÿð éàíäà ãîõóéàð ìöøê èëÿ ÿíáÿð. Áÿõòèéàð Èñêÿíäÿð óüóðëà éåíÿ Òàõòûíäàí îòóðäó òÿõòè-ðÿâàíÿ. Ýþéëÿðÿ ñþéêÿíäè òàúûíûí áàøû, Óúàëäû áàéðàüû, à÷ûëäû ãàøû. Éåð éîðóëìóø èäè àò íàëëàðûíäàí, Äàüëàðûí áàøûíà äöøäö ùÿéÿúàí, Îðäóíó Ñÿðèðèí øÿùðèíÿ ÷ÿêäè, Êåéõîñðîâ òàõòûíû ýþðìÿê èñòÿðäè. Ñÿðèðëè åøèòäè Èñêÿíäÿð ýÿëèð, Êåéõîñðîâ òàõòûíû ýþðìÿê èñòÿéèð. Èøèíäÿí, àüëûíäàí òóòìóøäó õÿáÿð, Àäèëäèð úàùàíýèð áþéöê Èñêÿíäÿð. Êÿéàíûí íÿñëèíÿ âåðìÿìèø çèéàí, Äîüðóéà êþìÿêäèð, àðõàäûð ùÿð àí. ×îõóíóí áàøûíà ãîéìóø ãûçûë òàú, Áÿõøèøëÿð âåðìèøäèð, àëìàìûø õÿðàú. Øàùû ãàðøûëàäû èêè ìÿíçèëäÿí, Õàëûëàð äþøÿäè, éîëëàð îëäó øÿí. Äÿéÿðëè áÿõøèøëÿð ñà÷äû î ãÿäÿð, Ñàéûíû îëìàäû áèëÿí áèð íÿôÿð. Ýöë êèìè òÿðòÿçÿ ùÿð ÷åøèä äÿðè, Ýþòöðìöø ùÿääèíäÿí ÷îõ áó øåéëÿðè. Çèë ãàðà ñàìóð, àë òöëêö äÿðèñè, Ãàãóì, ãóíäóç, âàøàê êè, ùÿð áèðèñè, Áàùàðäà èëê à÷àí éàðïàüà áÿíçÿð, 239

Öñòöíÿ ñÿïèëìèø áÿíþâøÿ, ÿíáÿð. Áàøûíû äèê òóòàí áîéëàðû ÷èíàð, Äþéöøäÿí ãîðõìàéàí èýèä ãóëàìëàð, Úèëîâäà éåðèéÿí ãóëëàð ùÿð áèðè Ýþðöøäÿ ÿí òÿçÿ, õèäìÿòäÿ äèðè. Ùöçóðà ýþíäÿðäè áåëÿ áèð áàõøûø, Áàøãà òþùôÿëÿðè ùÿääèíè àøìûø. Ñàðàéà àõûíúà áó âàð, áó äÿíèç, Íàçèðëÿð ñàéìàãäàí ãàëäûëàð àúèç. Ñÿðèðëè ùöçóðà ýÿëäè, áàø âóðäó, Áåëèíè èêèãàò áöêÿðÿê äóðäó. Èñêÿíäÿð øÿôãÿòëÿ îòóðòäó îíó, Ùþðìÿòëÿ éöêñÿëòäè óúà áîéíóíó. Ìÿúëèñäÿ áèòèíúÿ ýþðöø àéèíè, Ñîðóøäó òàõò èëÿ úàì ãèññÿñèíè: “Àíëàò êè, òèëñèìëè úàì, Êÿéàí òàõòû Íåúÿäèð, ñþíìöøäö îíóí äà áÿõòû?” Ñÿðèðëè äåäè: “Åé äöíéàíûí øàùû, Øÿðÿôëè øàùëàðûí åé øàùÿíøàùû! Êÿéóìÿðñ îðäóíäàí êè÷èê áÿíäÿäèð, Ôèðèäóí ìöëêöíöí ôÿðìàíèíäÿäèð. Óëäóçëàð éàéûíà îõ îëñóí ñÿíèí, Ýþé êèìè äöíéàíû òóòñóí êÿìÿíäèí. Êåéõîñðîâ úàìûäûð ùÿð øåéÿ à÷àð, Ñÿíèí äÿ ÿëèíäÿ à÷àí ýöçýö âàð. Ôÿðã áóäóð, äöíéàäà ãàçàíäû àä-ñàí Èñêÿíäÿð ýöçýöäÿí, Êåéõîñðîâ úàìäàí. Òàëåéè îéàíìûø ïàäøàùëàð ýåòäè, Áó òàõòû, áó òàúû ñÿíÿ òÿðê åòäè. Òàõòûíëà äöíéàéà ñà÷ûëñûí èøûã, Áàøûíäàí òàú ÿñêèê îëìàñûí àðòûã. Äöíéà òàúèäàðû ÿçì åòìèø, äåñÿê Êþùíÿëìèø áó òàüà âóðñóí éåíè ðÿíý. Îíóí÷óí àòûíû ñöðìöø áó éåðÿ, Óúàëñûí äàõìàìûç óúà ýþéëÿðÿ”. Èñêÿíäÿð äåäè: “Åé áþéöê íàìèäàð, Êÿéàíäàí áó òàõòà, òàúà éàäèýàð. 240

×öíêè ìÿí Êàâóñóí òàõòûíà êå÷äèì, Úÿìøèäèí úàìûíäàí ýöëýöí ìåé è÷äèì. Áó óúà òàõò èëÿ úàì ö÷öí, ýåð÷ÿê, Îéíàìûø éåðèíäÿí, ÷ûðïûíûð öðÿê. Áèëìÿê èñòÿéèðÿì, óúà òàúèäàð Äàð êþùöëäÿ íåúÿ òóòìóøäóð ãÿðàð? Êåéõîñðîâ ñèððèíè àðàð Èñêÿíäÿð, Ñÿí îòóð, î éåðÿ éàëíûç éîë ýþñòÿð! Éèéÿñèç òàõòûíà àüëàéûì áèð àí, Þïöì ýöëýöí úàìûí äîäàãëàðûíäàí. Áó òàõò êè Õîñðîâäàí ãàëìûø éàäèýàð, Øàùûí þëöìöíäÿí à÷àðìû ÿñðàð? Åøèäèì î úàíñûç úàìäàí áèð ñàëàì, Âöúóäóì úàíëàíñûí, éàøàéûì õîøêàì. Úàíûìûí ýöçýöñó ïàñëûäûð, ýÿðÿê Î ïàñëà ýöçýöíöí òîçóíó ñèëìÿê. Ýþðìÿêëÿ ãÿëáèìÿ äöøñöí áèð òÿøâèø, Àñàí îëñóí ìÿíÿ ùÿð áèð ÷ÿòèí èø”. Èñêÿíäÿð ñþçöíö ñàëìàäû éåðÿ, Ñÿðèðëè èòàÿò åòäè áó ÿìðÿ. Òåç ãàëàáÿéèíÿ ýþíäÿðäè õÿáÿð: Ãàðøûéà ÷ûõàðñûí áþéöê òþùôÿëÿð. ×åâèêëèê ýþñòÿðñèí ùÿð áèð õèäìÿòäÿ, Ùÿì ãîíàã ñåâìÿêäÿ, ùÿì íÿçàêÿòäÿ. Òàïøûðûã âåðäè: òàõò êåøèê÷èëÿðè, Ïàäøàùà õèäìÿòäÿí äóðìàñûí ýåðè. Éîë âåðñèí, Êåéõîñðîâ òàõòûíà êå÷ñÿ, Ãÿäÿùè äîëäóðñóí, ýöëýöí ìåé è÷ñÿ. Êåéõîñðîâ òàõòûíà ÿéëÿøäèðñèíëÿð, Òþêñöíëÿð áàøûíà èíúè âÿ ýþâùÿð. Øÿðàáëà äîëäóðóá ôèðóçÿ úàìû Âåðñèíëÿð ïàäøàùà, ãàëìàñûí êàìû. Âåðñèí õîøëàäûüû éåìÿêäÿí îíà, Äóðìàéûí ýåðè áàø ÿéìÿêäÿí îíà. Åëÿ êè áèòèðäè òàïøûðûãëàðû, Äåäè: “Øàù áóéóðñóí ãàëàéà ñàðû. Èçíèíëÿ áóðàäà ãàëìàëûéàì ìÿí, 241

Ñèçè ãàðøûëàéûì îðäàí äþíÿðêÿí”. Ýåòìÿê÷èí òÿðïÿíäè áþéöê Èñêÿíäÿð, Áÿëèíàñ îíóíëà ýåòäè áÿðàáÿð. Ìÿùÿêÿ âóðóëìóø áåø-àëòû ãóë äà Îíà éîëäàø îëäó áó ÷ÿòèí éîëäà. Ìàüàðà éîëóíó äóðìàäàí áè÷äè, Î ãÿäÿð óúàëäû, ýþéëÿðè êå÷äè. Äûðìàíäû ðàùàòëûã åòìÿäÿí áåëÿ ×ÿðõ êèìè áóðóëàí éîõóø, êå÷èäëÿ. Ýþðäö áèð ãàëàäûð, àë÷àëàð ýþéëÿð, Àäûíû äàâàäà ÷ÿêìÿìèø áèð ÿð. Ýÿëèíëÿð òåç øÿðáÿò ùàçûð åòäèëÿð, Ãàòäûëàð äîäàãäàí îíà ýöë, øÿêÿð. À÷ûëäû øàùàíÿ ýþçÿë áèð ñöôðÿ, Éåìÿêäÿí äöçöëäö àäûíà ýþðÿ. Ñàðàéûí ãûçëàðû áÿíçÿðäè Àéà, Ùÿð éàíäàí ïàäøàùû àëäû àðàéà. Äÿáäÿáÿ, øþâêÿòÿ äàëäû Èñêÿíäÿð, Äþâëÿòèí ñèìàñû ãÿëáè úÿçá åäÿð. Øàù õþðÿêäÿí éåäè, øÿðáÿòäÿí è÷äè, Ãàëõûíúà Êåéõîñðîâ òàõòûíà êå÷äè. Òàõòûí àéàüûíà ýÿëäèéè çàìàí Ùþðìÿò÷èí òàúûíû àëäû áàøûíäàí. Åëÿ áèë ñÿñëÿíäè ùÿð ãàïû, äèâàð: “Éóõóäàí îéàíäû éàòàí òàúèäàð”. Ñÿðèðëè âåðìèøäè áåëÿ áèð ôÿðìàí: “Êåéõîñðîâ òàõòûíà ÷ûõñûí ùþêìöðàí”. Î áþéöê òàúèäàð êå÷èíúÿ òàõòà, Áèð ñèìöðü îòóðäó ñàíêè áóäàãäà. Î ãûçûë ñöòóíëó òàõòû ýöäÿíëÿð Ñþç õÿçèíÿñèíäÿí ñà÷äûëàð ýþâùÿð: “Ïàäøàùûí ÷ûõìàñû øàùàíÿ òÿõòÿ Ùÿð çàìàí óüóðëó éîë à÷àð áÿõòÿ. Éàãóòó þë÷ÿí áó ýþâùÿð úàì êè âàð, ×îõ ñàéñûç ñÿðâÿòÿ îëìóøäóð à÷àð. Áó äþâëÿò áåúÿðÿí úàì âÿ òàõò èëÿ, ×îõ òàõòû âÿ úàìû àëàðñàí ÿëÿ”. 242

Î áèðè äåäè: “Åé óúà øÿùðèéàð! Áèð þëêÿ ýþðìÿìèø ñÿíòÿê òàúèäàð. Êåéõîñðîâ òàõòûíà ñÿí êè îòóðäóí, Áàøûíû ôÿëÿéèí òàõòûíà âóðäóí”. Èíúÿ áèð äèë à÷äû áàøãà áèð íÿôÿð: “Êåéõîñðîâ, Êåéãóáàä íÿ âàõòà ãÿäÿð, Ãîëóí êè áó òàõòëà ýöúëÿíäè àðòûã, Åäÿðñÿí Êåéõîñðîâ âÿ Êåéãóáàäëûã”. Øàù áó òàõò þíöíäÿ áÿõòèéàðëûãëà Ýþçÿë ôàë âóðóëäó íàìèäàðëûãëà. Ïàäèøàù áó òàõòà áÿçÿê, øàí âåðäè, Þëÿí Êåéõîñðîâà éåíè úàí âåðäè. Øàù òàõòûí öñòöíäÿ îòóðäó ÷îõ àç, Òåç òàõòû þïÿðÿê åíäè êåéôè ñàç. Øàù òàõòà î ãÿäÿð õÿçèíÿ ñà÷äû, Õÿçíÿäàð ýþçöíö ùåéðÿòëÿ à÷äû. ßìð åòäè: “Áèð ãûçûë êöðñö ãîéóëñóí, Õîñðîâóí úàìû äà éàíûíäà îëñóí”. Êöðñöéÿ îòóðäó àäëû òàúèäàð, Êåéõîñðîâ úàìûíû ÿëÿ àëäûëàð, Ñàãè òàïøûðûüû ýþðöíúÿ áåëÿ, Ïàðëàòäû î úàìû ãûçûë ìåé èëÿ. Âåðäè Èñêÿíäÿðÿ ãÿëáèíäÿ ñåâèíú: “Êåéõîñðîâ åøãèíÿ áó øÿðàáû è÷! Áÿõòèíèí óëäóçó ñÿíÿ éàð îëñóí, Ãîëëàðûí áó úàìëà áÿõòèéàð îëñóí!” Øàù úàìû ýþðöíúÿ àéàüà ãàëõäû, Áèð êÿððÿ è÷ÿðÿê úàìû áóðàõäû. Úàìà ãîëáàüûíäàí ñàëäû áèð ýþâùÿð, Îòóðäó, þíöíÿ ãîéäó Èñêÿíäÿð. Éèéÿñèç î òàõòà êÿäÿðëÿ áàõäû, Ýþçöíäÿí øÿðàáñûç úàìà éàø àõäû. Ïàäøàùñûç, øÿðàáñûç, éåòèìòÿê äóðàí Áîø òàõòà, áîø úàìà ÷ÿêäè áèð äàñòàí: — Ãàëìàñûí ãûçûë òàõò éèéÿñèç, éàëíûç, Áó úàì äà îëìàñûí ãûçûë øÿðàáñûç. Ùÿð ãÿäÿù èøûüû àëûð øÿðàáäàí, 243

Ùÿð òàõòà ãèéìÿòè âåðèð ùþêìöðàí. Òàúèäàð ýåòäèìè, äóðìà òàõòû ãûð! Øÿðàáû òþêöëñÿ, úàìû éåðÿ âóð! Ïàäèøàù òàõòûíäà îëàð ñÿðÿôðàç, Úÿííÿòèí òàõòûíäà íàç èëÿ éàòìàç. Äöíéàäàí úÿííÿòÿ êþ÷ÿí áèð èíñàí, Áàõ, áåëÿ áèð òàõòû ñàíàúàã çèíäàí. Áèð ãóø ýöëøÿíèíäÿí àéðû äöøÿðêÿí Ãÿôÿñè “àú”äàíäûð, òîðó èïÿêäÿí. Áóäàãäàí éàøûë òàú ãîéäóüó çàìàí Ñÿäÿôè, èïÿéè ÷ûõàðûð éàääàí. Áèç òàú äöøýöíöéöê íå÷èí áó ãÿäÿð, Þëöì áàñãûíûíäàí òóòàí éîõ õÿáÿð? Õÿçàí ãûëûíúûíû ýþðìÿäèéèíäÿí Ãîë-áóäàã àòàðàã áàùàð îëóð øÿí Ìàðàë ñàüðûñûíû øèøèðäÿí çàìàí Áèëìèð êè, áó éåðäÿí êå÷ÿúÿê àñëàí. Úöéöðëÿð ÷þëëÿðäÿ îéíóð, øÿíëÿíèð, Î ãîðõóíú àñëàíëàð éàòìûøìû, íÿäèð? Àùóíóí ýþáÿéè äîëìóø ìöøê èëÿ, Áÿáèðëÿðèí äèøè ñûíìàìûø ùÿëÿ. Áåëÿ áèð ãÿôëÿòëÿ êå÷èð ýöíöìöç, Áèð çàìàí éàíüûíäàí ãîïàð öíöìöç. Ôàéäàñûç îëàí áó òàõò íÿéÿ ýÿðÿê? Öñòöíäÿ áàøãàñû þìöð ñöðÿúÿê. Áèç áàøãà êÿñëÿðÿ éåð ãûçäûðûðûã, Áó éåðäÿí óòàíìàã ýÿðÿêäèð àðòûã. Ôàéäàñûç áó òàõòà óéìà, ñàõòàäûð, Éåðèìèç òàõò äåéèë, ãóðó òàõòàäûð. Áó ãûçûë òàõò äåéèë, âåðñÿíèç ôèêèð, Àéàüà âóðóëìóø àüûð êöíäÿäèð. Áèð òàõò êè ÿáÿäè éåð äåéèë ñàíà, Îíó þëìÿìèøêÿí ïàð÷àëàñàíà! Êåéõîñðîâ úàìûíäà ãàëìàìûøñà ñó, Éåðèíÿ ìåé òþêìÿ, ãîé ãàëñûí ãóðó. 244

ÈÑÊßÍÄßÐÈÍ ÊÅÉÕÎÑÐΠÌßÃÁßÐßÑÈÍß ÝÅÒÌßÑÈ Åé ñàãè, Êåéõîñðîâ úàìûíû äîëäóð, Áèð úàì êè ùÿð ýþçÿ âåðèð èøûã, íóð. Äóð, àüçûíà ãÿäÿð ìåé äîëäóð îíà, Ùþðìÿòëÿ âåð ÿñðèí Êåéõîñðîâóíà. Åé óúà øþâêÿòëè àäèë ïàäèøàù, Ìöøòÿðè ñèìàëû, àñèìàí ïÿíàù! Êåéõîñðîâ ãóðäóüó ìÿúëèñëÿð ùàíû? Òàõòûíäà îòóðàí Èñêÿíäÿð ùàíû? Îíëàð þç áöðúöíö àòàðàã ýåòäè, Øþâêÿòè, äþâëÿòè ñÿíÿ òÿðê åòäè. Äöíéàäà Èñêÿíäÿð òÿê åòñÿí ðÿôòàð, Ñÿíèíäèð ùÿð áóéðóã, ñÿíñÿí òàúèäàð. Áó äöíéà àäûíà âóðìóøñà ñèêêÿ, Ñÿíèíëÿ øÿíëÿíìèø îëñà äà þëêÿ, Êþíöë âåðìÿ êþíöë àëäàäàíëàðà, Äöíéà öç âåðìÿìèø ìåùðèáàíëàðà. Îíó êèì ñåâäèñÿ, äîñòóí þíöíÿ, Áàõ, íÿëÿð ÷ûõàðìûø î äþíÿ-äþíÿ. Áèð òàõòû ùèéëÿéëÿ ãóðäó, áàõ, ñîíðà Íÿ îéóí à÷äû î, òàõò ãóðàíëàðà. Î úàì êè áèð íÿôÿð ìÿñòè øàä åòäè, Áàõ, úàì ñàùèáèíÿ íÿ áèäàä åòäè. Áó éåääè êèøâÿðäÿ Êåéõîñðîâ ñÿíñÿí, Èñêÿíäÿð ìöëêöíÿ ôÿðìàí âåðÿíñÿí. Áó øàùäàí ýöçýö àë, î øàùäàí úàì àë, Äöç ýþñòÿðäèêëÿðè éîëëà ýåò, íàì àë! Ùÿð èøÿ áèð ãÿðàð âåðÿðêÿí áó ýöí, Ñàáàùà îíäàí áèð ñÿìÿð âàð, äöøöí. Øàùëàðà òàú âåðÿí òàúèäàð ñÿíñÿí! Àòàíûí òàõòûíäà éàäèýàð ñÿíñÿí! Øÿí éàøà, ýåòäè î øÿí éàøàéàíëàð, Êþ÷äö òàúèäàðëàð, ñÿíñÿí òàúèäàð! Áó áàüäà òóðàúûí ãàíàäëàðûòÿê 245

Íÿ ÷èíàð ãàëàúàã, íÿ äÿ áèð ÷è÷ÿê. Àõñèòàí þìðöíö âóðäóñà áàøà, Áó éàøûë ýöëøÿíäÿ ñÿí âàð îë, éàøà! Î ìÿíè óúàëòäû íàçëà, íåìÿòëÿ, Ýþéëÿðÿ ãàëäûðäû éåðäÿí ùþðìÿòëÿ. Ñÿí ìÿíè óúàëòäûí îíäàí äà àðòûã, Áàüûíûí ãàïûñû öçöìÿ à÷ûã. Éåðëÿðÿ íàõûøëàð âóðäóãúà äþâðàí Öçöíÿ øÿíëèêëÿð ýöëñöí ùÿð çàìàí. Çàìàíûí ÿëà÷ûã ùàòÿìëÿðèíäÿí, Éàëíûç ñÿí ãàëìûøñàí, éàøà äàèì ñÿí! Íÿäÿí ñþéëÿéèðäèì, ùàðàäà ãàëäûì, Àòûìû ñöðÿðÿê, ùàðà éîë àëäûì! Èñêÿíäÿð î òàõòäà, î úàìäà, ùåéùàò Ýþðìÿäè ðàùàòëûã, ýþðìÿäè ñÿáàò. Ýþéëÿðèí ÿáÿäè òàõòû îëìàéàí Ùÿð áèð òàõò äåéèëìè ùÿéàòà çèíäàí? Áÿëèíàñ ùÿêèìè äÿâÿò åëÿäè, Îòóðäó î úàìà éàõûí, ñþéëÿäè: “Úàìäàêû àéèíÿ ñÿí äÿ ãûë äèããÿò, Îíäàêû ÿñðàðû àðà, òàï ÿëáÿò!” Áÿëèíàñ î úàìà åäèíúÿ íÿçÿð, Ãîëàéúà îõóíäó áöòöí ðÿãÿìëÿð. Î éåðäÿí êè ùàìàí úàì àñûëìûøäû, Ñàðàéëà áèð íå÷ÿ õÿòò éàçûëìûøäû. Î õÿòòÿ äÿðèíäÿí ñàëäûëàð íÿçÿð, Ýèçëè áèð ùåñàáû äÿðùàë ñå÷äèëÿð. Ïàäèøàù, Áÿëèíàñ þç êàìàëèëÿ Õÿòëÿðèí ñàéûíû ýÿòèðäè ÿëÿ. Ñîíðàëàð ïàäèøàù áó òîðïàãëàðäàí Þç âèëàéÿòèíÿ êå÷äèéè çàìàí Úàìäàêû àéèíè òàïäû Áÿëèíàñ, Öñòöðëàá äöçÿëòäè î àéèíÿ õàñ. Åëÿ êè Èñêÿíäÿð éîë òàïäû úàìà, Î éåðäÿ äèíúÿëäè, éåòèøäè êàìà. Äåäè Áÿëèíàñà: “Ñÿíäÿíäèð êþìÿê, 246

Áó òàõòà áàøãàñû ãîíìàñûí ýÿðÿê!” Áèð òèëñèì äöçäö î àüûëëû ùÿêèì, Î òàõòûí öñòöíäÿ îòóðñà ùÿð êèì, Àç êå÷ÿð, áó òàõò äà òÿðïÿíÿð áèðäÿí, Îíó áó éàãóò òàõò àòàð öñòöíäÿí. Åøèòäèì î úöíáöø èíäè äÿ âàðäûð, Ãûçûë òàõò öñòöíäÿ î áÿðãÿðàðäûð. Õîñðîâ àéèíèíè òÿãëèä åäÿðÿê Ýÿëäè äàðâàçàéà øàù Êåéõîñðîâòÿê. Úàìäàí, òàõòäàí ýÿëäè ìÿãñÿäè ÿëÿ, Öç ãîéäó Êåéõîñðîâ éàòàí êþùöëÿ. Øàùû ãÿëÿáÿéè áþéöê çÿùìÿòëÿ, Àïàðäû êþùöëÿ éöç ÿçèééÿòëÿ. Åëÿ êè êþùöëÿ øàù éàõûí îëäó, Î äàøëûã éîëëàðäà àòëàð éîðóëäó. Ýåòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäè — íÿ éîë, íÿ èç âàð, Ùÿð éàíû áöðöìöø òèêàí âÿ áóõàð. Áÿëÿä÷è ñþéëÿäè: “Ïàäøàùûì, äóð, Êåéõîñðîâ éàòäûüû êþùöë, áàõ, áóäóð. Éîëëàðû øèìøÿêëè èëäûðûì âóðìóø, Ãàéàëûã ãàéàëûã öñòöíäÿ äóðìóø. Êþùöëöí ñèððèíè þéðÿíìÿê ö÷öí, Ïàäøàùûì, áó éîëäà áèð ãÿäÿð äöøöí. Äèø-äûðíàã òþêöëöð ãîðõóíú éîëëàðäà, Êåéõîñðîâòÿê þçöí éàòàðñàí îðäà. ßñðàð ïÿðäÿñèíÿ îëìà ÷îõ éàõûí Èøè ÷îõ óçàíàð àðàéàíëàðûí Éöéÿíè ýåðèéÿ ÷åâèðèí äàùà!.. Áó êþùöë è÷èíäÿ éàòìûø ÿæäàùà”. Èñêÿíäÿð öçöíö ÷åâèðäè îíäàí, Êþùöëÿ ïèéàäà ýåòäè ùþêìöðàí. Áÿëèíàñ àðõàäà, þíöíäÿ ðÿùáÿð, Ñûíàíìûø èêè ãóë, áèð äÿ Èñêÿíäÿð. Êå÷äèëÿð çÿùìÿòëÿ, áèòäè ãàéàëûã, Êþùöë äÿùëèçèíÿ ÷àòäûëàð àðòûã. Êþùöë õÿçèíÿñè ýÿëèíúÿ ÿëÿ Èñêÿíäÿð ãÿëáèíÿ äöøäö âÿëâÿëÿ. 247

Ýþðäö äàø êþêñöíäÿ êþùíÿ áèð éàðûã, Åíñèç áèð éîëó âàð, äàð âÿ ãàðàíëûã. Êþùöë ñàùèáèíäÿí òàïìàã÷ûí íèøàí Êþùöëÿ çÿùìÿòëÿ ýèðäè ùþêìöðàí. Áèð ãÿäÿð êå÷ìÿäè, îä ãàëõäû áèðäÿí, Àëûøûá éàíûðäû è÷ÿðè ýèðÿí. Ñîðóøäó: “Áÿëèíàñ, íÿäèð áó îäëàð? Äàðûñãàë êþùöëäÿ ùàðäàíäûð áóõàð?” Áÿëèíàñ äèããÿòëÿ áàõäû áèð çàìàí, Áèëñèí êè, íå÷èí îä ôûøãûðûð äàøäàí. Ýþðäö áèð ïàðëàéàí äÿðèí ãóéó âàð, È÷èíäÿ ãàéíàøûð ÿëâàí èøûãëàð. Êèìñÿ î èøûãäàí òóòìàìûø õÿáÿð, Àðàéàí òàïìàìûø îíäàí áèð ÿñÿð. Èøûüà íÿ ãÿäÿð àðàäû éîë, èç, Áèð èøûã òàïìàäû, ãàëäû ñÿìÿðñèç. Î èýèä áåëèíÿ áàüëàäû êÿíäèð, Áèëñèí êè, ãóéóäà áó àòÿø íÿäèð? Ïàðëàéàí ýöíÿøäÿí òàïäû áèð íèøàí, Àíëàäû îä íåúÿ ÷ûõûð ãóéóäàí. Òîïëó áèð àëîâäó, äåéèë äàüûíûã, Ýþðäö êè, êöêöðääöð áó éàíàí èøûã. Èøàðÿò âåðèíúÿ ÷ûõäû ãóéóäàí, Äóàëàð åäÿðÿê äåäè: “Ùþêìöðàí, Òÿëÿñìÿê ëàçûìäûð, ýþñòÿðèí òÿäáèð, Ñó äåéèë, ãóéóäàí ÷ûõàí àòÿøäèð. Êöêöðä ìÿäÿíèäèð áó, àëîâëàíûð, Êöêöðääÿí äþðä éàíû àëûøûá éàíûð. Áó ñèððè áèëèðìèø êþùöëäÿ éàòàí, Þçöíö êöêöðäëÿ ìÿùâ åòìèø, èíàí”. Ïàäøàùà, êþùöëÿ åòäè ÷îõ äóà, ×ûõàðêÿí öçÿðëèê ñÿïäè àëîâà. Êþùöëäÿí ÷ûõûíúà àõòàðäû éîëó, Òàïìàäû, ãÿëá îëäó êÿäÿðëÿ äîëó. Åøèòäèì, äÿíèçäÿí áóëóä ãàëõàðàã Øèääÿòëè ãàð ñÿïäè, äîëäó ùÿð áóúàã, Äöíéàíû ñàðñûòäû ãàðëû áèð òóôàí, 248

Äÿðÿëÿð, òÿïÿëÿð äîëäó î ãàðäàí. Î ãàðäà ñÿðýÿðäàí ãàëäû Èñêÿíäÿð, Ãàðëû êèïðèéèíäÿí àõäû ãÿòðÿëÿð. Ãàëà õàëãû õÿáÿð òóòóíúà áóíäàí, Êþìÿê÷èí àõäûëàð îðà ùÿð éàíäàí. Òÿïèêëÿ, êöðÿêëÿ éîëó à÷äûëàð, ×îõ çÿùìÿò ÷ÿêäèëÿð, ùèéëÿ ñà÷äûëàð, Øàù éîëó òàïìàã÷ûí ÿòðàôà áàõäû. Êþùöëöí êöíúöíäÿí çèðâÿéÿ ãàëõäû. Éàøûë äîíëó òîâóç ùóìàé ãóøóíäàí Àü ïàðëàã ñöìöéó ãàïäûüû çàìàí205 Ñÿðèðè òàõòûíà ñÿàäÿò âåðÿí, Ñÿðèð ãàëàñûíäàí åíèíúÿ, øÿí-øÿí, Äþíäö þç ÷àäûðû ãóðóëàí éåðÿ, Éåíèäÿí éàð îëäó áÿõò Èñêÿíäÿðÿ. Äèíúÿëäè äÿùøÿòëè çÿùìÿò ÷ÿêìÿêäÿí, Ìàüàðà éîëóíó ýåäèá-ýÿëìÿêäÿí. Äöøäö ñûõûíòûéà, äöøäö ãîðõóéà, Þçöíö îâäóðóá, äàëäû éóõóéà. Éàòäû, âöúóäóíà ðàùàòëûã ÷þêäö, Äàí éåðè àüàðäû, àë øÿôÿã ñþêäö. Éåíèäÿí áàø âóðäó ñÿùÿð ýþéëÿðÿ, Øÿôÿã ìåé úàìûíû âóðóíúà éåðÿ, Áó ñàõñû òîðïàüà ëàúèâÿðä, ôÿëÿê Ñàðû ðåéùàíëàðëà âóðóíúà áÿçÿê, ßìð åòäè, øàùàíÿ ìÿúëèñ áÿçÿíäè, Íîüóëëà, øÿðàáëà ñöôðÿ øÿíëÿíäè. Ñÿðèðèí øàùûíû äÿâÿò åëÿäè, Ùþðìÿòëÿ îòóðòäó, øÿôãÿò åëÿäè. Îíóíëà ãÿäÿùè àëäûëàð ÿëÿ, Ùàìû ñÿðõîø îëäó î ýöëýöí ìåéëÿ. Î áÿõøèø ÿëëÿðè à÷ûëäû éåíÿ, Õÿçèíÿ àõûòäû åâ ñàùèáèíÿ. Ùÿìàéèë, òÿõòö òàú âåðäè ùþêìöðàí, Òàõòû ôèë ñöìöéö, òàúû ãûçûëäàí. Èïÿêäÿí äîí âåðäè, öñòö çÿð, ýþâùÿð, Ñàíêè áèð ïÿðâèíäèð, úàâàùèð ÷ÿêÿð. 249