Алексей Толстой-Бірінші Петр

і өзіңнің бір досың секілді кылып бер» - Сонда Лефорт турып: герр Питер «— О, міне, Монс, біз бэрім із і деп атайтыи боламыз, ~ деді. ,. «Үшеуміз турып осы әзілім ізге біраз күлісіп алдык. Мукаи кейін мен езімніц Анхен деген кызымды ша- қырдым д а , жәшікті ойнатшы дедім. Өзіміздін дағды- мыз бойынша ол жэшікті біз діии мейрам алдында жылына б ір а-ақ рет, ойнататынбыз, үйткені ол өзі өте кымбат ж әш ік болатыи. Сондыктан, не деп турсыз де- гендей Анхен маған карап еді, мен оған: «Ештене ете қоймас, ойната бер» — дедім. О л ойнатты. Жэшіктін ішіидегі жігіттер мен қыздар бнлеп берді, кустар әя шыркадм. Сонда Петр танғалы п: «Бул жәшіктіқ мен калай қурылғанын көргім келеді» — дегенде ыеиін жаным шығып кете жаздады, «М узыка жәшігім куры- ды-ау енді» — деп ойладым. Б ір а қ Анхен өте есті бала емес пе, П етрға сызылып тәж ім етті де: «Алдияр так- сыр, мен д е ән сала білем, мен д е билей білем, ал 61- рак _кудаВ сақтай гөрсін, е ге р с із макан ән салдырып, мені билетіп турган ішімде не б ар екенін көзбен көріп, колмсн устағыңыз келсе — менің сорлы жүрегім жа- рылып кетпес пе еді...» деді. М уны Лефорт Петргеорыс- шылап турып о д а күлді, қ а р к -к а р к етіп мен де күлдш, күміс коцыраудай сыңқылдап Анхен да күлді. Бірак Петр күлмеді — оның екі беті кызарып, Анхенге карай берді, тіпті кызьш оның көзіне курткандай бір кус бо- лып көрінген шығар деймін. М ен: «я, мына баланын іші толған сумдык екен» — деп ойладым. Анхен да кы­ зарып, көк көздері жаска толы п, кашып кетті...» . Иоганн ентіге түсіп, тары д а біреудіқ кружкасынан урттаіі койды. Ондай эцгімелерді ол тамаша, жанды- рып айта білуші еді. Қоңыр сал к ы и самал жел кеқесіп отырғандардың бастарындағы токы ма калпактарынын шашактарын козғалтып тур ед і. Есік алдындағы жа- рыкка Анхен шығып, жәудіреген көздерімен жулдыз- вдР.аДьі Да, елжірей күрсініп қойып, есікке кайта' к рш кетті. I рубкаларын аяктап тар та келіп, бул отыр- ддаайй ббаееГогеннДағгРопииИ* °мҒуанНаНаи.Мқоынсзқүайгмеубнадйалйыксуленугікзыедзід,ыдесктуі­, ихГ_

Каба сакал, кызыл бет, енгезердей денелі Заандамнан келген голаид уста Геррит Кист отырып: — Егер есебін тауып іс кылса — ж ас патшадан көп жаксылық көруге болатынын мен сезіп отырмын, — деді. Сағатшы карт Людвиг Пфефер отырып: — Ой, ж ок, бул сүйеніш бола алмайды. Петр пат- ша да куш жок. Онын патшалык куруына правитель­ ница Софья ешкашан жол бере коймас. Ол катал жэне батыл әйел... Қазір ол Қырым ханын жаулап алуға екі жүз мың әскер жыйнап жатыр. Б ул әскерлер Қырым- нан қайтып келген соқ, мен патш аға бес тыйын да бер- меспін-ау... — деді. — Сіз бекер олай дейсіз, Людвиг Пфефер, — деді Монс, — генерал Теодор фон Зоммер (куні кеше ғана ол жай Зоммер еді-ау... —деп М онс аузын ашып карк- карқ күліп еді, онын әзіліне журттын бәрі де күлісті)... Маран сан рет: «Әлі-ақ көрерсіңдер, бізге бір жыл не екі жыл ғана аял берсеціз болғаны, сонан сок Пето патшаның екі батальоны болады, болғаида да булар француздың королі, немесе принц Морис Саксонский- діц өзі бас болуға уялмайтын батальон да болады...» — деді. М іие Зоммердің айтып отырғаны. — О, олай болса жаксы ексн, — десті сөйлесіп отырған немістер, сүйтіп, бір-біріне карасып койды. Осындай әңгімелер Иогани Монс аустериясының алдындағы тап-таза алаңшыкта кешкіғурым талай рет болып жүрді. Сарай приказьгаык күмбез төбелі палаталары — • ыстык, ж аны п тур, — туншыккандай тымырсык. Узын столды ж ағал ай писірлер отырған екен, олар бастарын кыйсайта төмен салып жіберіп, желбіреген шаштары кезіне тусіп, кауырсын каламын сырылдатып жазып жатыр. Сыяларының іші толған шыбын. Еріндеріне, тершіген мурындарына шыбын конып, мазаларын алып отыр. Сомсаға тойып алған Д ьяк узышпа орындыкта 101

ше кшм тіп лд і. Онык ушш Ф ранц ,/ісфорі лс| ралдан мынадай товарлар алынды : алтын шынжыр екеу, — оған толенгені бір сом , 13 алтын (алтын •> тыйын)), ^2 дениьыгпи (деньги — ж ар ты тыйын) -ж--ә-н--е тоғыз дюжина ілгек, дюжинасы алты алтыниаи алынды, сон- сын ішкі шапанына — 6 д ю ж ин а ілгск, дюжинасы * алтын 4 деньгиден алынды ж э н е 10 алтынға жібек пен полотно алынды. Жане киме ш аш (парик) 3 сомғз алынды...» Шыбынды уріп жіберіп. Б аско в салбыраған уйкы- лы-ояу кабағы н көтеріп алды д а: — Петруха, айтып жіберші «киме шаш» деген сөз калай ж азылады, бас әріпен ж а зы л а ма, жок кішкене еріппен ж азы л а ма? — деді. Қарсысында отырған подьячий ойланып алып: — Кіші әріппен жаз, — деп ж ауап кайырды. — Ол кіші государьдыц осы өзінік шашы болма- ғаны ма? — Сен өзің абайлап сейле, онд ай сөз үшін... Ж азуға ыңғайльірак болу үш ін басын сол жағына кыйсайтыңкырап отырып, В аськов мырс-мырс күле берді; патш аға неміс слободасынан барып неміс әйел- дерініц шашын сатып алып, ондай бокташакка үш сом ақша төлеп отырғаны оран ты м ерсі көрінді. — Петруха, бул шашты ол к ай жеріне тағады? — Ол патшаныц ез еркі, — к а й жеріне таккысы «лее, сол ж еріне тағады дағы. Ал енді, тағы сурап МЯ п і ЛЫ ал а беІ,сең’ Дьикка айтам... Шыбындар дьякқа уйкы бермеді. Сондык.тан ол жаикаліасынан жібек орамалын суырып алып, айнала желпіді, терін сүртіп шокша сакалы н сыйпап койды. сүитті де: Лй, сендер осы уйктап отырсыцдар ма, осы неме- ендер д е писіпмін _____ ----- ' ^ т- іү к оітірмеи казнанык ак- рге жеп жата берсем екен дейсіқдер ғой 102

шамасы... Корку жок, кудайды умыттындар, согы л- ғандар... О тырған жерлерінде түгеліннен дуре соғай- ын, — керек болса, — сонан соң калай мукыят істеуді өздерің-ак білерсічдер... Сендерге сыя да жеткізіп бол- майды, к ағазд а судай ағып жатыр... Жасыл түспейді- ау сендерге нәсілсіз иттер... — деді. Орамалымен бетін жай желпи тусіп, дьяк тағы кал- ғып кетті. Уақыттын өзі де ішпысарлық уақыт еді — шағыммен келушілер де, сыйлык. әкелушілер де жок. Москва қанырап бос қалған, — стрелецтер де, бояр балалары д а, помещиктер де — бәрі тегіс Кырым жо- рығына аттанып кеткен болатын. Онда тек ызыкдаған шыбын, бурқыраған шац және қазнанын усақ-түйек істерінен бөтен ештене де жоқ еді. — П етруха, қазір бір квас ішіп жіберер ме еді? — деп Васьков дьякка қарап койып, керіліп, созылғанда үстіндегі шірік шекпенішн қолтығы сөгіліп кетті. — Қешке бір ж есір әйелге барып, осы кваска бір тойма- сам ба, — деп басын сілкіп койды д а, кайтадан ж аза берді: «...Бүкіл Улы және Қіші және А к Россиянын. жеке билеушісі улы государь және ульі князь Петр Алексее- вичтін указы бойынша Коломна селосына, бүкіл У. және К- ж әне А. Р. жеке билеушісі У. Г. П. және У. К өзіне Яким Воронин, Сергей Бухвостов, Данила К ар­ тин, Иван Нагибин, Иван Иевлев, Сергей Чертков жэ- ие Василий Бухвостов деген стряпчий атшылар жібе- рілсін. Осы аталған стряпчий атшылар жоғарғы сауық әскеріне алынып, оларға адам басы бес сомнан акша, бес чегверттен кара бидай, соншама суды... жалакы берілсін...» — Петруха, мыналардын ырысын-ай... — Эй, байлаулы төбетгер! Тары қайсын, сөйлегі отырған, — деп уйқылы-ояу ж аткан дьяк оларға урсып .қойды. 10 Немісше киім мен парикті распискамен стольник Василий Волков алып әспеттей устап пагшаның ж атак бөлмесіне әкелген кез, таң Жака ғана сәуле беріп келе 103

жаткан кез еді; киіз твсеген ж атаған тоүррыегнедлыд*і..де ен- жамылып уйқтап жаткан Іістр ушып алдымен парикке жармасып, оны кшп карап тар болды, сыймада! Сондыктаи ол взініи кара калың шаш ын каншылап тадтағысы келіп сді, - ков жалынып-жалпыйып оны істстпеді, сүитсс де тарт- кылап-созгылдп отырып парнкті бясына кніп, айнаға карады д а күлімсіреп койды. Қ олми бул сапар сабын- дап жуыгі, тырнағын тазалан. ясыға-апгыға жаца киі- мін киді. Л ефорт үйреткендсй етіп акмойын орамал тарггы, шекпенінін делдигеи етепнси жогары, мыкын- дай ак ж ібек белбеу буынды. Сы.панып-сыГшанып киім кпю дегеп бурын-сонды Петрдыц әдеті е\\'сс еді; киінді- ріп журіп Волков буғаи тац қалды . Тар башмактар Петрдьің аягы иа батпай, тістеніп әрі-бері әуре болды. Ақырында башмактарымыды киіп кенітіп бер деп Медведь Степка деген узын боіілы күзетшісін шакыр- ды. Степка зорлап киіп алып, басісыштан-баскыш айпа­ да жүгірді. С ағат (жакаша ссеппен) тоғыз болған кезде Никита Зотов келіп П етрды сәскелік окуға ша- кырып еді. П етр алац-кулаң етіп: — Ш ешеме айт, — менің асығы с мемлекеттік бір жумысым болып жатыр де... Ө зім -ак жалғыз ғыйбадат етерміи... Ал, онан соц — езін дереу кайтып кел, ук- тыц ба? — деді. Басын жоғары шулғып тастап сылк-сьілк, күлді; өзінід қаш анғы дағдысынша күлкіні еріксіз келтіріп турғандай болды. Сонан-ак неміс слободасынан үйрен- тен көп күлдіргілерінің біреуін патш а тағы шығарайын деп турғанын Никита түсіне койды. Бірак. амалне,— тырс етпсй көнді де, жумсақ етігімен жүгіріп кетіп, бір сорга жығылатынын біле турса д а , сол бойда-ак деоеу адйтып келді. Солай-ак болды д а койды. Көздерін аларта карап Петр: — Именинникке бас июте — еллин кудайы Бахустың бас елшісі болып барасын,— деп оган әмір берді. Куп болады, государь П етр Алексеевич — деп Зотов жауап берді де, ГІетрдың айтуы бойынша теріс айналдырып коян ішік киді, басы на мочала тартты, оныд үстіне монша еыбырғысынан венок киді, колына 104

таяқ устады. Шешесі анау-мынау демесін деп Петр сарайдың арткы есігінен шуікты да жүгіріп ат қ ораға барды. О нда барлық қарашылар күлісіп өгіздей төрт қабанды қуып жүр екен. Петр д а айкай салып, ар ал а- сып жүгіріп кабан устауға көмектесе кетті. Кабандар- ды устап алып, жығылып ж атқан күйінде шлея кигізіп, оймыштаған деңгелектері бар аласа алтын күймеге жекті (бул күйме Алексей Михайлович маркумныц ка- лындық ойнай барғандағы күймесі еді. Наталья Ки­ рилловна оны көзінік карасындай сактаңдар деп бу- йырған ед і). Сондыктан Аткора дьягі мундай бүлінші- лікті, бассыздыкты көргенде кемесеңдеп коя берді. У-шу боп күлісіп, ыскырып ж үрген карашылар көзінш е Никита Зотовты күймеге апарып тығып жіберді. П етр күйме алдына кешір орнына мінді, мойньша кылыш асынған басыиа үш бурышты калпак киген Волков ка- бандарға сәбіз, салқам тастап алдында жүріп отырды. Атшылар жанамалап шыбырткымен кабаидарды жо- сытып отырды. Сол калыппен олар Кукуйға тартты. Солобода какпасына жеткенде бір топ неміс булар- дың алдыиан шықты. «Мынау бір тамаша екен, жаксы екен, өте кызық екен» — деп немістер колдарын ша- палактап, айкай салып, «күлкіден шек-сілең катады» деп бірін-бірі шакырып жатты. Петр ернін жымьгрып алып, кызарып, кабағын түйіп, қақшыйып, күйме ал ­ дында оты ра берді. Слобода қалм ай жыйылды. Ж урт- тың әбден шек-сілесі катты, бүйірін басып кулкіден, дем ал а алмады, колдарьгн шошайтып: патшаны ка- раңдар, куймедегі мочала басты — зәресі ушып отыр- ғаи Зотовты карандар десіп жатты! Шошкалар тус- тусына тарткылап, әбзелдерін шатастырып алды. Петр атшынық колынан шыбырткыны жулып алып жос- тыртып-жостыртып жіберіп еді, рлар шыңғырып, күй- мені ал а жөнелді... Біреуді кағып кетіп калпактай ушырды, біреуді доиғалақ басып кетті, әйелдер ба- лаларын ал а кашты. Петр түрегеліп турып шыкпыр- тып ура берді, — езі де түтігіп қызарып кетті, келте мурын танаулары шелектей болды. Дөңгелек көздері кызарып, көз жасын тежегендей көрінді. Лефорт уйініи алдыиа жеткенде атшылар әлдәрмен- 105

кун басын кайырып шошкаларын аш ы қ какпаға кара бурды. Аула ішіиде турған күнін тойлап жатқан - Лефорт таяғы мен калпағын бы лғап жүпріп жүр ек . Оған ере шуп-шубарала киінген конактары жүр екси. Ордандап ГІстр секіріп түсті те, жаіасынан сүГіреп Зотовты күймеден алып шыкты. Б а с к а біреуіе көзім түсіп калама не кылады деп, көзін аударуга корыккан- дай Лефорттан көз жазбан, элі д с баяғы калпынша бе- зере карай, ентіккен даусымен П етр: — Мейи либер генерал, тойы ц тонға улассын._ деп еллин кудайы Бахустың б а с елшісін эксліп тур- Моншактап бетінен тер сорғалады , ернін жалап, әлі күнге Л ефортка жалтак-жултақ қ а р а й беріп, қыйнала сөйлеп: — мит хіерцлнхен гурс... Ө кіл еізіе бас иеді... Шошкаларымен мынау күймесін сізге сынлыкка акеліп тур...— деді. Әлі де сол лүпілдеген күііімен Зотовтан қол жазбай турып: — 'Гізерле, б а с ий...'— дсп сыбыр- Сәнденіп алқызыл барқыт киген, кестелі киіммен бөленген, пудра жагынған, үстіне ис су куйған ЛеФоот бірден-ақ муның бәрін түсіне койды. Қолын жоғары ке- теріп, ш апалақтады, мәз-майрам болып шек-сілесі кат- ты, біресе П етрға, Оіресе конактары на карап: — Мінекей әзілдің төресі, — будан тамаша әзілді өмір, сірэ, көргсн емеспін... Е р м ек болғандай ойын- калжыңды б із оған үйретеміз д еп жүрсек, ол оны өзі- мізге үйрететін ғой... Ай, м узыканттар. Бахус елшісінік қурметіне бір музыка гартыи жіберіндёрші... ~ деді. Ағаш буталарынын ар ж ағы н ан дакғыр-дукғыр барабан соғылып, литавралар күмпілдеп, трубалар тар- тылды. Петр басылды, бетініц кызарғаны да кетейін деді. Ш алкая түсіп дауыстап сы лк-сы лқ кулді. Лефорт оны колтығынан алып үйге қарай бейімдеді. Сонда ба- рып Петр айналадағы конактарға көз салып, Анхенді көрді, — Анхен де оған апнақ тісін жаркыратып күліп қойды. Иығына дейін жалацаш, гүлдей әдемі ак көйле- гінен сыпырыла оған карай ум ты лғандай болды. іэры да бір оида жоқ қымсыну пайда болып, тыны- сын тарылтты. Конақтардыц алды на түсіп, Лефортпен 106

қатарласып үйге карай 'жүре берді. Крыльцо алдын- дзғы қум төккен тақыршада орысша шым кызыл көй- лек киген өлеңшілер тур екен. Олар-енді мскырып, би- леп ал а жөнелді. Көк көзді әпербакан біреуі атып түре- гелді де: «Ай, дуду, дуду» — Деп бір отырып, бір турып, бурқ-бурк жер тепкілеп, алаканымен кум саба- лап, аударылып-төдкеріліп, ушып-қонып, уршыктай оралды: «И — әй — сен!..» — Бас, кыздыр, кыздыр, Алексашка! —деді біреу. 11 Скрипкалар, альтылар, гобойлар, литавралар ко- сылып ескі неміс әндерін, орыстын би күйлерін тар- тып жаты р, церемония-менуэттерін, кызык-кызык англездер таргып жатыр. Екі жағынан бірдей ж ары к келетіи залдык двцгелек терезелерінек түсіп турған күн сәулесінде темекі түтіні булыттай буралады. Арак- шарапқа кызып алған конақтар эзіл сөздіқ пе суркыя- сын шығарып отыр, оған кыздар мырс-мырс куліп етектерія делдите әдемі көйлек киген, ауыр калпакты, алма бетті сулулар күлкіден езуін жыя алмай отыр. Петрдыц әйелдермен бірінші рет можлістес болғаны осы еді. Лефорт оған анкет а р а к беріп, біріиші рет ол ішкіліктің де дәмін татты. Анис ар ақ денеге жабылып, бойын балкытып жіберді. Күліп отырған Анхенге ка- рады. Музыка бойын биледі, мойны быртыйып кетті. Әлі де ж ат, көмескі, алып-ушкан көңілін өзі тоқтатып отыр. У-шү ішінде стакандарын усынып жаткан қо- нактардын сөзін де естімейді... Анхеннін, әдемі тістері жаркырап, жаудыраған көздеріи о да ІІетрден айыр- Күи узарып кеікендей той созыла берді. Пфефер сағатшы сәбіздей узын тумсығын темекі сауытына ба- тырып алып, түшкіріп паригін жулып алып, касқа ба- сынан ж оғары былғай беріп еді. Күлкі деген не болар, журттың шек-сілесі катты ІІетр тенселе селкілдеп, узын колдарымен айналасындағы ыдыс-аяктардың ас- тан-кестенін шығарды. Онын колдарыныд узын көрін- 107,

Аихеннің шашына да колы ж егетш шг'ктап, езу тартқан ерніне ернін типзс алатыи і-ыяк ты... Тағы д а мойны білеуленіп көзі мунар тартты. Күинін, көзі днірмепдер с ы р ти н а карай ецкеие Оер- генде, аиіы қ терезелерден қоңы р салкын жел кірдь (Хы кезде Лефорт бес биснің сабасьшдан бір былшыи- ғаи ,-нірменші әііел — фрау Шпмс.чьпфеиімке колын бсріз, екеуі менуэт биін билеп ксгті. Колыіі ораи оке- ліп Лефорт алтын пудра себілген тулым шаштзрыіі серпіп тастап, сүзіле карады д а , тізе бүгіп бас идь Огг-К риза болып, кеңілденген к ец кеіілекті фрау Ши- мелыіфениг ж алау байлап көркемделгеи кырык зек- біректі кемедей жайкалып ж ү р е берді. Буларға ере барлык конактар да залдан шыгып, огородка карай, оның ішіндегі анау гүл егілген жерлердің бір бөлімій- де туған күнш тойлап отырган адамныц есімі гүлмен жазылған, буталары мен ағаш тары на алтындап, кү- містсп гүл теккен кағаз банттар байланған, жолдарьғ 030шпхматтай шаршыланып әспеттелген жерге карай Қ Г ЛДЫ... Менуэттен кенін көділді контрданска түсті. Петр шеткерск шығып, тырнағын ш айн ап тура берді. Әлсін- олі ойелдер алдына келіп, тәж ім етіп, билеуге шакы- рып еді, ол басын шайқап: «Білмеймін, жок, билей алмаймын...» деп күнкілдей берді. Сонан кейін Ле- фортти ертіп фрау Шимелыіфениг келді де, оған букет р ія усы кды ,— бул оны тан ец королі етіп саіілағаны сді. Бастартуға болмайтын Оолды. Тесіле, күле кара­ ми Лефортка көз кыйығын салды д а , әйелдін колынан устады. Л еф орт аяғынын ушыиан басып Анхенге жв- НСЛД1, ертіп келіп, контрданс биіиің фигурасын жасау үішн Петрға карсы тура калды. Анхен де орамал ус- гағаіі колдарын төмен салып, бірдеце күткен кісіше кзраи калып еді. Литавралар ж езі даңғыр-дунғыр со- гылып, барабан күмпілдеді, скрипкалар ойііады, тру- ііалар тартылды, шарыктаған көцілді музыка жарка- ш тарды үркіте кешкі аспанға зымырады. іағы да бағанағы ш ош қалармен алыскандзй - Б БіірпшКш» Кфни,ГгуПр’ акі,анӘДйекладйенрақпа- рессыі шуьыітқытылы. пЛекфеолріпт.: 108

кері шегінеді, совда жш тгер әйелдерді дөцгелентіп ала ж өнеледі,— деп койды. Фрау Шимельпфенвгті П етр белінен ала ьетш , дөн- геленте жөнелгенде оиық ройасы, шлепасы, делдиген көйлегі куйындай уйыткыды. «Ох, мейн готтГ» деп диірменші әйел тск аһлай берді. Оны тастай беріп, Петр, музыка еріксіз тартып әкеткендей, музыканыц ырғағымен жеке билей жөнелді. Еріндерін жымырып, танауларын делдитіп секіргенін, орғығанын көргенде қонактардын шек-сілесі катгы. — Үшінші фигура, — әйелдер жігіттерін алмас- тырады' — деді Лефорт тағы да. Аихеннің салқыа колы Петрдық иығына асылды. Петр бірден жабысып -калды, кызуы басылды, денесі аздап 'дірілдегенаей' болды, сол кезде екі аяғы алып- ушып, укідей жеңіл Анхенмен бірге шыр көбелек ай- нала берді. Ағаш аралап, ок.-дәріленген жіптерді ор­ лей от жүгірді. Шыжылдап, буран кағып ракеталар ушты. Б ір пар ог жіп көзше көрінген Анхен нәзік д ау- — О й, ой! Мынау каидай тамаша, кандай әдеміГ.. Сіз тіпті тамаша билейді екенсіз гой, Петер... — деді сыбырпап. Бактын тус-тусынан ракеталар ушты. От дөңге- лектер айналып, транспаранттар көрінді. Қағаз труба- лар зенбіректей тарсылдап жарылды, жылаидай ирен- деген оттар шыртылдады, ушкын фонтандары куй- ылды. Ымырт карадғысына ок-дәрі тутіні келіп ара- ласты. Бул іш пыскавдай көңілсіз Преображен сарай- ында түсіне де кірмейтін ойын еді. Солдаттай сунғак бойлы «йелмен бірге жүгіріп бара жатқан қалжыңбас Лефорт: — суреттей сулу, журекке октай кадалады! —деп кетті Петрға. Билей-билей бусана түскен Ан- хеннін лаззатті жупар исі анкып жур — Петр, мен шаршадым ғой,— деп кояды салмағын Петрдың колы- иа салз сүйеніен Анхен, бурынғыдан да гөрі нәзік да- уыспен няздана сөйлеп. Булардың төбелерінен жыландай ирендеп келГп жарылган от жарығы осы арада кыздын талыксыган күндей сулу бетіне тусіп еді; П етр, сүйісудіц есебін та- ба алмай. оның жаланаш иығын кушақтап, баурына 109

тарта бергенде, Анхеннің ж у м сак ерні ерніне тиді. Бі- рақ еріндер тек тиісіп қана өтті. Анхен сыпырылып кушағынан шығып кетті. Ш арт-шурт етіп, ирендеп жуздеген о т тағы жарылды. А нхен жок болып кетті. Мунарланған түтін арасынан Б ах у с елшісінің коян іші- гі мен мочал басы шыға келді. Удай мае Никита Зо­ тов, колында баяғы кееесі бар, күнкілдеп аузына кел- генін сөйлеп, басы ауған ж ағы нда жүр екен. Петрға тәлтіректеп та я у келіп, тура к ал ды да: — Іш, балам , — деп оған қолындағы кссесін усын- ды. — Іш, бәрібір, біз енді қурыдық... Абройымыз тө- гілді, масқара болдык. С арка іш , букіл Улы және Кіші Рос... патш а ағзамы... — деді. Зотов біреуге кіжінс түсіп еді, жанындағы бутаға кулап кетіп. Петр кеседегіні к ағы п салып, кесені лак- тырып жіберді. Қуанышы қойнына сыймай жүргендей. Анхен — деді ол дауыстап. Олай, булай ж'үгір- ді... Терезелердің жарығынан, табақ-табак, денгеленіп ушкан оттардан, жаркыраған транспаранттардан бас­ ка айналасында ештеңені көре алмады. Басын устап талтайып сулық тура калды. — Жүр, Анхен қайда екенін мен көрсетейін, — деп ту сыртынаи бір сыбыр естіліп еді, караса бул бағана- ғы кызыл көйлек киген өлеңші, өткір көзді Алексашка • Меншиков деген екен. Ол турып: — Анхен бір кызбен үйше кетті... — деді. Үн жок, тун жоқ оған еріп, бір қарақғыға карая нетр де жүгіре берді. Бір д у а л ға шығып, одан ««* асып кетті, иттерге тап болды, тағы бір кедергілердея Г™рі\" ӨТТІ’ одан ӘР' алакға шығып, аустерия алдын- ғппк! Д. 'РМ^ \" Г? карай бет алды- Ж ақындап келсе, жо- і-аРш.к'да ™еыобы|ррлУап^ь: шша терезеде ж а р ы қ бар екен. Алек,- Г . й~ Л Н\"ен осында.-Д е д і де терезеге кум шашты. н т аиіылды' терезеден караған_Анхен- иипреекк-иирперкі Кк®аРғ'аНзЛд|,а—р еикыенғы. нда о р ам ал, шашы толған Псіпды^кпппіі' ? нәзік адуыспен; үқіле беріп 110

Бул мүйізденген кағаздарымен турғанда ол бурыи- ғысынан д а көркем болып көрінді. Терезеш жауып, кестс-лі тсрезе жапкыштарын түсірді. Жарық сөнді. — К ы з сактанып отыр ғой, — деді Алексашка_ сы- бырлап. Сонан Петрдык бетіне қадала қарап турды да, куш ақтап алып оны узынша орындыкка апары п отыррызьтп: — Сеи отыра тур..._Мен ат экелейін. С алт бара аласын б а ? —деді. Екі ерттеулі ат жегелеп Алексашка кайтып келсе, Петр әлі сол бағанағы күйінде, жумған жудырыкта- рын тізесіне койьш отыр скен. Алексашка оньш. бетіне қарап: — Сен немене, ішкен бе едің? — деп еді, Петр жауап қайырмады. Алексашка сүйеп атка мінгізіп, өзі де ырғып мініп алып, оны суйемелдей отырып, аяидап екеуі слободадан шыкты. Тоғай усті туман. Күзгі жул- дыздар жайнап тур. Преображенскініқ этештері де шақырып жатыр ёкен. Петрдың муздай колдары Алек- сашканыц иығына жабылып, жансыз заттай катын калыпты. Сарайдың тап түбіне жеткенде ол керіліп кулай ж аздап, Алексашканьщ мойнынан устай алды да оған жабы са түсті. Аттар токтады. Салкындаған Ііетрдыи көкірегі сырылдап, сүйектері де сытырлаған- дай болды. ■ ------ — Уста мені, мыктап уста, — деді Петр карлығып қалған даусымен. Аздан кейін доллары да босаңсый берді. Ауыр күрсініп дем алып: — жүрелік... Тек сен кетіп қалма... Бірге жатарммз... — деді. Есік алдына жеткенде Волков жүгіріп келіп: — Государь! Ой, жасаған-ай... Біз мунда-а... — дей берді. Столыіиктер де, атшылар д а жүгіріп келіп жатты. Ат үстіғен Петр оларды теуіп жіберіп, өзі түсті де, Алексашкадан айрылмай, сарайға кірді. Қаранғы бас- кышка келгенде бір кемпір дуға кыльш, сыбдырлап жатканы сезіліп еді, Петр оны д а итеріп жіберді. Енді біреуі, кертышқандай жылт беріп, баскыштың астына — Ой, жексурыи, днуана көрімдер, сендерге бір апат кел сеш і,— деп Петр күкк етті. 111

Ж атак үйге барғаи сон А лексаш ка Петрдын епгш, шекпенін шешті, Петр киіз үстіне жата иелп. А л«- сашкаға қасы м а жат деп буйырды. Басын Алексаш- ккның иығына салды. Біраз ундемей жатып: — Сен төсекшім боласын.. Таңертең дьякка ая- тарсыи, указ жазсын... Апырым-ай, тамаша кызык болды-ау, кы зы к болды... М ейн лмбер готт... — деД). Әрі-беріден кейін балаша муриын тартып жатып, уйктап кетті. ҮШІНШІ ТАРАУ 1 Қыс боны дворян жасактары жыйналып жатты. Деревня тукпірінде жаткан помещиктерді тауып алу қыйын болды. Б ас колбасшм Василий Васильевич Го­ лицын корқынышты указдар таратып, келмесендер бостырам, какғыртып жіберем деп журттыц зәресін алды. Бірақ по.чещиктер де ж м лы пештен түсуге асык- пады._ «Кырымды жаулап алу — түсіне енген еиен. Куданға шукір, хан меи біздің өм ірліқ бітіміміз бар, • жанға батпайтын салық төлеп отырмыз, текке біздік. тыпышымызды алып не керек. Голицындердіи ісі— баскднардың басына мініп, б а қ табу ғой»... —десті.1 Күшіміз жетлейді, әлсізбіз деген сылтауфн бас- кяны олар айтпады. Жумысы ж ок, іштері пыскан. алаииың кыстыгүні ойына не келіп, не кетпейді — кей- біреулер тіпті бузакылыкка да салынды. Жорыктан бас тартуға шамасы келмеген стольниктер Борис Дол­ горукий мен Ю рий Щербатый нөкердерін өңкей кара кшммен киіидіріп, өздері де к а р а а т мініп, моладав шыккапдай тегіс кап-кара боп әскерге келді, — олар- дьщ бэрін өлсрдей коркытты. «Б элеге ушыраймыз екеп, бул жорыктан тірі кайтпаймыз екен» деп полк- тар шпиле күңкіл шықты. Василий Васильевич катты ызаланып, Москваға, с-офьяныц касына өзі қойып кеткен Федор Леонтьевич ^ акловитииге хат жазды:_ «Кайрым ет, менің указы' іа бой усьшбағандарды бузакылығы үінін бостырып жюср, өмірбақыиына кайыршы еткізіп, жер аудар, 112

деревияларын күйсіздерге таратып б е р ,— сүйтіп олар- ға аса каталды к жаса, оны көрген ж ан калтырап коя бергендей болсын> деді. Указ дайындалды, бірақ Василий Васильевич зар едіреп кешірім сураған тентектерге қабрым кылды, кешірім берді. Бул істің ізін жасырып та үлгірген ж о қ еді. Бір күні, князь Голицын сенсгінс, түнде табыт әкс- ліп тастапты-мыс деген бір лакан жалпы колға жай- ыла қалды. Мундай жаман істіқ жайында сыбырласа келіп, журт шошынайын деді. Василий Васильевич сол күні мае болғанша ішіпті, мае күйінде қараңғы сене­ ге тура жүгіріпті, тірі жан ж ок карақғылыкты жала- ңаш кылышпен шауыпты десті. Жамандыкка жоры- ғандай белгі болды. Жана келген обоздар елсіз-күнсіз обаларда у-шу боп улып жүрген а қ каскырлар көріпті. Белгісіз себеппен омакатып аттар жығылыпты. Март- тың желксм түнінде келе жаткан обозға полк текесі келіп адам даусымен: «Қаралы күн туады»— деп ба- қылдағанын журттыц көбі өз кулағымен естіпті. Те­ ней! соғып алайын деп умтылған екен, ол кула — да- лаға секіріп ал а жөнеліпті, — десті. Ғ.нді міне, кар да еріді; түстіктен жылы жел сок- та; өзен, көлдер жағасындағы шыбық талдар да көге- ре бастады. Б ір ак Василий Васильевич кара булттай түнере берді. Москвадан Петр патшанын жакын боя- ры Михаил Алегукович Черкасскийдің Кремльде дау- сы шыға бастады, боярлар оған бастарын иіп, қулақ- тарын тігетін болды. Қырым жорығы күлкіге айналды: «Кырым ханы Василий Васильевичті күтуді де койып- ты, Қырымда д а, Цареградта д а, тіпті, жалпы Европа- да да бул жорыкты сөз кылсан ж урт колдарын бір-ак сілтеп тастайтын болыпты. П атш а казнасына Голи- цындар кым батка түседі...» дейтін болды деген ренішті хабарлар келіп жатты. Басканы былай койғанда, бу­ рый Голидыиныц жағын жақтайтын патриарх Иоаким де, ыдыр да жоқ-мыдыр да жок, Голицынның сыйлық- ка берген ризалары мен шекпендерін Бараштағы шір- кеуден лақтыры п тастапты, оларды киіп ғыйбадат кы- луға тыйым салыпты. Осыны естіп Василий Василье­ вич Шакловитыйға тағы да хат ж азды : кірпік какпай Черкасскийді бақыла, патриархтың жоғары шығып * 113

деді. . о_ „ МошсШкеветатенельлдщдееррбддаеес_нн е_ддл_ее_ш;ккіл_оө_едқ_рмі!іліес<Яіідз1_к_о_вхаДбГаТорл„„лг,о.а„ррлу„„кпокОевл..іПп.п..Ре.И.нж...а■ЯЯтКткОыоВв. Мышецкийлер барып қарызға үш миллион ливр сура- ған француздык королі, о л а р ға акш а бсрмепті, бер- мегені бы лай турсын өкілдерді көргісі де келмепп Голландиядағы елші Ушаков туралы хабар да жаман болды: «О л жэне оныц ад ам дар ы акырында урлык, бейбастактық істепті; көіі ж ерл ер д е олар куніне оиын ойнап, той тойлап, арақ ішіп, м ае болумен өткізіпті; аузьша келгендерін айтып, у л ы патшамыздыц атына кір келтіріпті...» деген де х а б а р л а р келіп жатты. Май айының аяғында ж ү з м ы ң колмен Голицын оцтүстікке кар ай жолға шы кты; Самара өзеніне кел- генде украин гетманы Самойловичпен қосылды. Сан- сыз көгі обозын сонына ертіп, әскер акырын жылжып отырды. Кіші-кірім калалар, селолар, жалғыздаған күзетші үйлері де кейін калы п, әскер ен далаға аяк басты. Бет-бетімен бытырап, белшесінен шөпке батып, кол келе ж а тк ан елсіз-күнсіз тепсенде кун шыжып кетті. Ы стык аспанда кара қустар айналды. Көрінеу алыс жиектен толкынданып сағы м ойнады. Сарғылт тартып күн тез батып отырды. Арбанын, сықыры, ат- тың кісінеуі ен даланы ыц-жың кылды. Курғақ тезек түтініпен м әңгілік кайғы исі мүңкіді. Кеш тез батты. Қоркьшыш беріп жулдыздар акты . Елсіз-күнсіз ен- дала — ж ол д а болмады, із дс көрінбеді. Тірі жанға кездеспей, алғы полктар кара ү зіп кетті. Сірә — орыс әскерін татарлар алдап қумга, ш өлге түсірген тәрізді- Анғары кепкен сай-салалар ты м ж и і кездесіп отырды- Ьул арада ж өн таба алатын ескі кулак, көп көрг.ен казактар ғана болды. каккынған кабырғаларына келіп ко- 114

нып жүр. Көп арба тасталды. Көп обоз мужиктері шөлден катып, арба жандарында қала берді. Кейбі- реулері қақғып солтустікке, Днепрге карай кетті. Полк арасында күңкіл шықты... Воеводалар, полковниктер, мынбасылар түскі ас кезінде Голицын шатырыныц жаны на жыйналып оты- рып, мынау не сумдык десіп, шүберектей курап кет- кен ілулі туға карады. Бірақ ешбіреуініп де: «Әліміз бар да кейін кайтайык, есіміз бар да ел табайык; ілге- рі баскан сайын қоркынышты болып барады, Пере- коптан өткен со к — суылдаған кум хелед!»—деуге ба- тылы бармады. Василий Васильевич бул сағатгарда ылғый дема- латын, киімін тастап, аяғын шешіп, кілем үстінде жан- бастап жатып, латын тілінде Плутархты окыйтын. Кі- тап беттерінен улы адамдардыц бейнесін коріп, басыл- ган көңлін көтеретін. Александр, Помпей, Сципион, Лукулл, Юлий Цезарь, кулак тундырған шегіртке дауыстарының астында, Рим кырандары болып көрі- кетін. Сонымен ол:—жаксылыкка тарт, даик опер! —деп олардын. аруағына сыйынып жата беретін. Оның үстіне ол Софья хаттарын д а .қайта-кайта окып күш алып жүрді. Софья: «Жарығым, күиім, бауырым Васенька! Ж аса батюшкам, көп-көп жаса! Жалгыз аллам жар болып, жауынды жеқуге дем бере көрсін. Көзім көрмей, жарығым, сен кайта оралып келер деп те сене алмаймын... Қайтып келгеніце сен сәулемді кушағымда квргенде ғана сенермін... Ал енді мен бір кунакар адамдай, кудайға ғыйбадат ісыл, жалбарын деп жазатыныц калай, кунім-ау. Күналы болармын бірак күналы болсам да қудайдын, есіркеуіне сенуден қайтпасньш. 'Гәқірімнен әр уакыт жарығыммен куа- нышты көрістір деп сурармын. Осымен бітірейін, узак өмір берсін, жарығым, сау бол!..» деп жазып жатты. Күн кызуы басылған кезде басына дулығасын, үс- тіне епаншасын киіп Василий Васильевич шатырдан шығатын. Оны көріи полковник, мынбасы, жасауыл- дар да аттарына міиетін. Музыка ойналып, керней тартылатын. Әскер сонда козғала бастайтын. Сүйтіп, олар түн салкынымен жүріп отырып күн кыза тағы демалатын. 115

Бүгін д е дәл солай болды. О баға шығып Василий Васильевич ж ер жүзін алып ж а тқ а н түтінге, обоз жа- ғалай күңгірттеніп көрінген оскердін шоқ-шок карау- ьггқан ж ерлеріне кез жіберді. К үкгірт бүгін өзгеше кө- рінді, ж ар д ай тік шан көтеріліп обозды айнала орап алыпты. Желсіз-тымырсык, д е м а л у да кыйын. Күнба- тыс КЫЗЫЛд ы -жасылды мунар тартып, әуеге жайылып тур. Б ас корғалап кашкандай шулап, топ-топ кустар ушып барады ... Батып бара ж а тк а н күн бүгін көлем- деніп, түнеріп, коркыныіп беріп тур... Жулдыздар да әреқ көрінеді, — беттерін ш іркеу басыпты. Лаулап жанған от түтікі жалын араласы п, кызара көріиеді. Аздап ж ел көтеріліп еді; сүйреңдеген жалын тілі жа- кағыдан гөрі ашығырак көріне бастады — ол жалын бүкіл әскерді айнала коршап алды. Осы кезде обаға кеп бір то п атты тура калған еді. Оның біреуі дүрс-дүрс текректеп шатырға келді Де, атынан түсіп, биік бөркін ж өндеп қойды. Василий Ва­ сильевич м уны ц быртык бетті, бурыл мурт гетман Са- мойлович екенін таный кетті. — Бір бәлеге ушырадық, князь, татарлар алды- мыздан ө рт жіберіпті, — деді о л акырын. Гетманның салбыраған мурты ныц астынан күлкі көріибеді, қабағы жабыңқы көрінді. — Міне, айиала жанып ж а ты р , — деді ол камшы- сымен нусқап. Василий Васильевич өртке у з а қ карап турды да: — Өрг болса кайтеміз, ж аяуым ызды атка мінгізіп, оттап кесіп өтерміз, — деді. — А зық та жок, су да ж о қ . Өртенген жермен ка­ лан жүрсміз? Қырыламыз ғой, князь. Не деп турсын, мен кейін кайтпакпын ба? — Ьрік өзіңізде... Өртеніп кеткен даламен, әйтеуір. казактар ж у р е коймас. — и т устінен камшылап айда! (Василий Василье­ вич ашуланса өзін-өзі тоқтата алм ауш ы еді. Темір та- касьш курғақ жерге тык-тық қа д а п , оба үстінде олай , улай да текселді.) К азактар бізбен пейілсізкеле -алдақашакнан-ак білем... Оларға, тіпті, ка- рауға да у я л а с ы н - а т үстінде қалғы п жүреді... Кы- 116

рым ханына көңілдірек қызмет кылған болатын... Се- иіц де бір бүкпсң бар, гетман... С актан сен... Москва- да сенен д е озат аДамдардың бастары балта астына айдарынан сүйреп салынған... Ал, сенің — поптан туып —майшам мен балық сатып күн көргеніқ кашан еді, білесін бе? — деді. Мундай зэбірге шыдай алмай, нарттай Самойло­ в а ауыр күрсінді. Бірак ол акылды да, сум да адам еді; зәбірленсе де үн шығармады. Ырсылдап атына мініп ап, обадан іүсті де, соиау арбалардан өтіп, ж ок боп хеггі. Василий Васильевич трубашыға буйрык. берді. Түтін баскан даланы барылдаган труба дауыс- тары жацғыртты. Атты әскерлер де, жаяу эскерлер де, обоздар да отты жарып жылжый жөнелді. Енді ілгері жүруге болмайтыны тан ата көріие бас- тады, — көз жетер жсрдіц бәрі д е көмірдей кап-кара, өлі дала әкен. Бурактаған кадау-қадау бағаиалардан бөтен түк жок. Онтустіктен жел турып еді, күл борап аспанға көтерілді. Сонау жерде еңалдымен казак разъездер аттын. басын кейін бурғаны көрінді... Талтүс болды-ау дегенде, обоз төнірегіне воеводалар, полков- никтер, атамандар жыйналды. Түксиіп гетман да кел- ді, булавасын коиышына тыға салып, люлька тартты. Василий Васильевич, сакыйналы колдарын сауытына салып отырып, мунайып, көздері жасаурап: — Қудайдың кудіретіне кім карсы шыга алар? Ас- қақтама, кімге де болса бір өлім бар, деген екеи бу- рьшғыла’р. Сондай-ак, жасаған бізді бір үлкен бакыт- сыздыкка душар .кылды... Алдымызда жүздеген'шаіш- рым — ог та, су да жок. Өлімнен корыкпасам да, ар- н.тмыстан коркып отырмын. Ал, кане, колбасылар, ой- ланындаршы, сөйлендерші, — енді не кыламыз?—деді. Колбасылар, полковииктер, атамандар ойлана ке- — Бас бурмастан енді Диепрге ксйін кайту керек, Суйтіп, Кырым жорығы абройсыз аякталды. Ж ол- шыбай адамын жоғалтып, обозын тастап, сүріне-кабы- на кейін кайткан әскерлер Полтаваға таяу келіл ба­ сын бір-ақ тартты. 117,

2 Солонина, Лизагуб, Заб ела, Гамалей деген полков- никтер ж асауыл Иван М азепа жэне бас писір Кочу­ бей Василий Васильевичтщ шатырына жасырьга ке- ліп: — Д ал ан ы өртеген казактар; өрт салуға жіберген гетман. М іие, мынау сол гетман үстінен беріп отырған шагымымыз; окыныз да, М аекиага тез жіберініз; біз оның озбырлық қылыктарьша будан былай төзе алар емеспіз: о л байыды, шляхствоиы тоздырып жіберді, казак старшиналары ол көрінген жерде бас киіммеи тура алмайтын болды. Бәрімізді де боқтап, балағаттап бігірді. Орыстарга өтірік айтты, поляктармен астыр- тын тілдесті, бірак оларға д а айтатыны жалған болды, оның ойы Украинаны өзінің өмірлік билігіне карату, біздіц еркімізді жою. Баска гетм ан сайлапап, Самой- ловичті түсіруге — бізге М осква указ жіберсін... — десті. — Ал енді меніц татарды жецуіме гетманның кар­ ем болатын 'с.ебебі калан? — д еді Василий Васильевич. — Оның татарды жецуіңізге қарсы болатын себе- бі сол, — деді есаул Иван М азепа турьш, —татар күшіндз турғапда, сізде күш ж ок. ал егер бүгін та- іарды жеңсеціз, ертед Украина д а Москва карамағы- на кетеді... Ботпе-бет айтып жүргенінік бәрі өтірік... Б'з орысқа бі-пен емесиіз, канымыз да, діиіміз де болса (-ір, біз бэріміз де М осква патшасынық кол ас- тында- болуга ризамыз. Т бул тауып айтылған сөз, тек кана Москва Оіздін шляхеттік еркімізді өзім ізге берсін, —деп ай- дарлы, ^бурыл басты, күпсиген полковннкгер оны крс- тап коилы. слсіз-күнсіз ен далада к а р а курымдай боп кыры- трППк ^ ҒаН«а оам' сансыз көп м о л а. -дөнкиген өлімтік- сырткя В лСпИЛЬ€ВИЧТІ« «в^алды на елестеді. Каны көогрн ' • Лл-?Ксандр В еликийдіц жорығы туралы ө ? к м д е ^ ,п ? Р1-',-п°ЙЫНа Келді‘ К рем ль сарайынын тар лын ж г - -онын ЖаУлары - боирлар мыскы- не түсті РУ Ү Ш Муртта-оын басьш , бас иетіндері есі- 118

— Сонымен — өрт салған гетман болды ма? — деді ол. — Я, гетман, — деді полковниктер. — Ж аксы . Сендердік айтқандарың болсын. Сол күні-ақ гетман үстінен берілген шағымды бөр- кініц қыртысына тігіп алып, Василий Тыртов кос ат- пен Москваға шапты. Полтава колтығына келіп, кос жазын, әскер ж ата бергенде жоғарғы улыктардан жауап хат келді: «Самойлович старшина болуға да, жалпы малороссей әскерінін ішінде болуға да жара- майды, — улы государьлар устатқан тулары, булава- лары жане баска барлык әскерлік шендері одан тез кайтып алыноын, қатаң күзетпен ол великорус к ала- лзрыка айдалсын. Онын орнына, барлык малороссей эскері мен оның старшиналарынын кйлаған адамы гетман койылсын...» —депті. Сол түні стрелецтер гетман шатырын қоршап, обоз- дарын жақындатып қойды да, ертеңіне көшпелі шір- кі-удеһ гегманды шығарып алып, сықырлаған жаман арбаға мінгізіп Голииынге алып келді. Бул жерде одан жауап алынды. Гетман басына дымқыл шүбірек тартыи алған екен, көздері ісініп кетіпті. Коркып, кайта-кайта сөйлеи: — О лардын айтын жүргенінің бэрі өтірік, Василий Васильевич. Қудайға тапсыр, втірік, өтірік... Осының бәрі менін жауым Мазепаның амалымен істеліп отыр... —-есіктен кіріп келе жатқан М азепа, Гамалей, Соло- нішдерді көргенде кып-кызыл боп, калшылдап: — оеылардың сөзіне де кулак койғаньщ ба?.. Бул иттер Украинаны поляктарға сатуды ғана көздеп жүр, — деді. Гамалей мен Солонина кылыштарын суырып ап, оған тура умытылып еді. Стрелец жүзбасылары гет- манды араш алап калды. Сол түні онын кол-аяғьш кі- сеидеп, солтүстікке айдап жіберді. Енді жана гетман сайлап алуға асығу керек болды; үйткені казак полк- тары обоздағы арак бөшкелерін кыйратып, гетман кызметшелерін урып жыкты, журттық бәрі жек көре- тін бір полковникті найзанын. ушына көтерді. Айкай- шу, өлен, мылтық ату, барлык станға жайылды. Бу- ларды көріп Москва полктері де желіге бастады. 119

Шақырусыз, дәнеңесіз В асилий Васильевкчтін шатырына М азепа келді. Кигені сур свитка, басында жупыны ғана кой терісінен тіккен бөркі бар, тек ал­ тын баулы кылышы ғана кым бат кылыш көрінеді. Иван Степанович бай адам еді, даңкты да атаның ба- ласы еді, ол Польшада да, А встрияда да элденеше жыл турып көрген, Осы жорыкта жүргенде сакалын қауқыйтып қ о я беріп, шашыи М осква дәстурінше ал- рызған бслатын. Бастас, дәрежесі катар 'адамша ма- нызданып сәлем берді де, отыра кетті. Қансыз-сөлсіз саусактарымен иегін шымшып отырып, баданадаи акылды көздерін Василий Васильевичке кадай койды. — Князь мырза, мүмкін латы нш а сөйлескісі келіп отырған б о л а р ? — деп еді, Василий Васильевич сал- кын жүзбен басын изеді, сонаи кейін даусын бәсендет- пей-ак сол калпымен Мазепа латы нш а сөйлеп кетті. — Малоростар мәселесіне түсіну саған кыйын. Мало- і ростар қу, бүкпелі келеді. Күні ертең жаиа гетман • атын атағалы отырмыз, мен Борковскийді атайтын ой бар деген хабар естіп ксліп отырмын. Олай болған күнде Самойловичті орнынан түсірудің де қажеті жок еді: Москваға Борковскийден хауіпті жау ж ок - Мукы меп достыкпен айтып отырмын, — деді. — Сен өзің білесің, біз сіздің малорос мәселелері- нізге араласкымыз келмейді; досты к кылса, бізге кай гетманық д а бәрібір, — деді Василий Васильевич. — Ж аксы лепе — жарты ырыс деген; жасыратын нссі бар, — Москва кол астында турғанды біз өзімізді Христос қойнында турггндай көреміз... (Василий Ва­ сильевич мырс еткендей болып, төмен карады). Біздік іиляхеттік жерімізді алып отырған жоксыздар, дәсту- рімізге кол суғып отырған жоксыздар... Шынын айт- канда біздіц арамызда Л ольш аға тартатындар да жок емес... Б ір ақ олар өздерініқ б а с пайдасын ғана квздеп, У краи иаиы -----ш —........ Польшаға карай к ойсак, — бізді пандар жердей куып шығатынын, костеліьдерін (ғыйбадат үйлеріи) салып алып, біздіқ бәрімі:зді кул қылатынын біз білмейміз бе. Жоқ, князь, біз лымыз... (Василий улы государьларымыздын, адал ку- отыра берді.) Б ер г Васильевич ты рс етпей төмен карап енше шүкір, қ у д ай мені мархабат- 120.

сыз калдырған емес... Баска бір кун туғанда керек болар деп өткен жылы Полгавапыц касына бір баш ­ ке—он мың сом алтын көміп кеткенмін. Біз, малорос- тар момын келеміз, улы іске дегендө жанымызды кыю- ға да тайынбаймыз... Қорқатынымыз не? Коркатьшы- мыз булаваныц бір опасыздын, не бір акымактын ко- лына тусіп кету болады, — міне, біз содаи коркамыз... — Ж арайды , Иван Степанович кудай сәтін сал- сын, — ертек, гетман атын атакыздар, — деді де, В а­ силий Васильевич көтеріліп қонакқа бас иді. Кідірің- кіреп турып, иығынан қаусыра кушактап, үш рет сүй- іп-сүйіп қойды. Ергеңіне көшиелі кенеп шіркеуі • алдындағы риза жабылған стол үстіне булава, ту, гетман клейнодалары жатты. Лйнала екі мындай казактар турды. Шіркеу- дсн фарсы сауыт, епанша киген, басында үкілі дулы- ғасы бар князь Голицын, оған еріп барлык казак старшииалары шыкты, Василий Васильевич скамьяға шығып, бір қолына жібек орамал устап, екінші колын кылышка салып турып, каусармалап жакындай түс- кен казактарға: — Малороссияныц улы әскері, патша ағзамдар ес- кілік әскер дәстүрі бойынша гетман сайлап алуға сіз- дерге руксат етті. Қані, айтындар, кімді калайсыкдар, сол калағандарык гетман болады... Мазепаны калай­ сыкдар ма, басканы ма, ерік өздерінде... — деді. Полковник Солонина турып: — Мазепаны калаймыз, — деді. Оны костаған дауыстар шықты. — М азепа гетман болсын... — деген дауыстар ж ер жанғыртты. Сол күні-ақ Голицынның шатырына торт казак то- пыракка былғанған алтын толы бөшкені әкеліп берді. 3 Яуза бойынан Преображенск сарайынын төменгі жағын ала, будан екі жыл бурын салынған камал осы жыл күздігүні генерал Франц Лефорт пен генерал Си­ мон Зоммерлердің жоспары бойынша кайта салынды: 121

кабырғалары кенітіліп, тіреумен бекітілді, сырт жағы- нан тереқ ор қазы лды , бурыш-бурыштарына оқ ататын тесіктер бар берік мунаралар орнатылды. Талдан то- қылған ф аш иналар ыен кум толтыры лган қапшыктар мыс зеңбіректерді, мортирларды, единорогтарды таса- лап турды. Қ а м а л ішінен бес ж ү з адамды к асхана са- лынды. Қ ақпа үстінен орнатылған б а с мунарада зы- ңылдаған м унара сағаты соғылып туратын болды. Мазағық б ы л ай турсын, сау ы к к.амалы болғаны- мен, басыца бір күн туған ж ағдайда оған табан тіреу- ге де жарайтын камал болды. Ш өбі шабылған кең то- ғайлыкта, т а ң азаннан жеті караңғы түнге дейін, Пре­ ображен батальоны мен Семенов батальоны деп ата- лагын екі батальон әскерлік ойы нға машыктанып жат- ты, — Симон Зом м ер өчешін де аям ады , жудырьіғын да аямады. Солдаттар шиті мылтықтарын алдына ус- тап, машина адамдай дік-дік б асты . «Смирр-но-о, хальт!» десе счэлдаттар он аяктар ы н сол аяктарына сарт-сурт соғып тура калады, — ты р с етпейді... «Пра­ вой плсчь — вперед! Форвертс! Неверно! Лумпен! Сволошь! Слюшай!..» — деп генерал күйіп-пісіп, да­ ны бетіне шырып, курке тауыктай еңсесін созып, ат үстінде ақырып жүреді. Қазір унтер-офицер дәрежесі- не жеткен тіпті Петрдыц өзі де оның жанынан өткенде бойын түзейтін, сескеніп көздсрі алакандай болатын Слободадан барып тағы да екі шетел адамын: ма­ тематика мен астролябияны ж а қ с ы білетін Франц Тиммерман мен теқіз ісін ж ақсы түсінетін Картен Брандт деген к,артты қызметке ал д ы . Тиммерман Петр- ға математика мен фортификация (соғыс-инженерлік • өнері) жайын оқыта бастады, ал Картен Брандт Из­ маилово селосындағы бір қоймадан табылған тамаша сір кшікене кемего қарап отырып, сондай кеме жасау- ға кірісті Яузадағы ойындары кандай ойы ндар екенін, мун- ша қаржы мен қару-жарак. палатасы нан жіберілген унша к ару-ж арак қайда кетіп ж атқ аны н өз көздері- мен көру ушш боярлар енді М осквадан жиі-жиі келін !>!Н б0ЛДЬІ* Р лаР кепірден беоі өгпей, алдынғы қатарда — кымбат-кымбат ішік киіп, күпсиген, қау- 122

на сакал, шекелері токпактай боярлар, оныц сыртын ала, үстеріие бірінен бірі кымбат үш кабат, төрт ка- баі шекпсм киген дворяндар, аттарынян туспей, өзен- ніқ арғы бетінде тура берісті. Турғанда да олар селт' етпестен, б_ір сағат иебірнеше сағат туратын болды. Өзенніц бул бетіне карасак: узыннан узак созылып кум тасыған, буда-буда шыбык тасығая обоздар; бө- рене тарткан солдатгар; биік үш бутты мосымен, блок- пен көтеріліп бағанаға күрс-күрс сокып жаткан сбм темір Салғалар; күректен лыкып жаткач топырак; қолдарына пландарын, циркульдерін алып айналып жүрген немістер; тарсылдаған балталэр, зыкылдаған аралар; сажъшын устап жүгіріп жүрген десятниктер. —Ой! Қудіреті күшті кудай-айі Әміріңе не шара. Ең болмаса бір төбешіктің басына шығьгп, алтындаған орындык үстінде аналардын кызығына карап отырғаи ол жоқ! — К айта, ол патшамыздык езі: басында то- кыма калпаіс, үстінде салтак-салтақ көйлек пен неміс- ше шалбарынан баска іүіі жок, тадгай жағалап, желе жортып гачка тартып жур... Кырық сусар терісінен тіккеи бастарыидағы бөрік- терін альот боярлар, қымбат бөріктерін алып дворян­ дар арғы бетте турып бас иеді. Сөйтеді де —карайды, карайды д а кайран калады... Атадан ата, баладан ба­ ла патшаны айнала үйіріліп, қанаттыға кактырмай, тумсықтыға шоқтырмай үстіне түсіп, мәпелеп бағушы еді; онык ізгілікті. улылығын кәдірлеушісі еді. Оны халык алдына кудайдан бір жасы ғана кіші стіп, окта- текте бір шығарып, византиянык ескілікті сзн-салта- натын сактаушы сді... Ал мынау не? Мынаиыц істеп жүргені не осы, байғуыс-ау? Кулмен бірге қул болып, әлде кімге усап, тактай жағалап жүгіргені бул не ар- сыздық — аузына тістегені зәрлі трубка, онысы теме­ нь.. Патшалыктык негізін бузады... Бул көқіл көтерер- лік сауык т а емес, бул балалык, — тентектік те емес... Керіп турсыздар ма, әне еэен аржағындағы,анау қул- дар бізге тістерін сақсыйтып күліп тур... —десті. Қейбір боярин тэуекелге бел байлап сакалын сел- кілдетіп, дірілдеген дауыспен: — Дурыстық айтқаным ушін меиі жазала, дарға 123

ас, государь б ір а қ карт басыммен дәтім шыдяп унде- мей тура алм ан, — саган карауға у ят, маскара, бурый- сонды болып көрген іс еыес... — д е п айкай салатын болды Қайыцдай кабысқан бойшан, П е тр токыма талдан турғызган биік ж ал ға шыға келіп, кабағыіі кіржитш карайды да: — А, сенбісін... Бері кара... Голицының не жаза- ды. — Қырымды жаулап алып п а, немесе әлі күнге әуреленіп ж аты р ма? — дейді. Муны естігенде жалдың арж ағьш д зғы карғыс ат- кан немістер д е, оларға еріп, ө з адамдарымыз да икылык атып, каркилдап күліп а л а женеледі, — бу- лар өңештерін ж ы рта күлгенше патш аны ң мундай жа- қын адамдарын көргеиде тізерлеп оты ра калуға тғіс емес пе еді. — К ейбір боярин — б әрібір бас кетсе мой- ын да кетсін деп б ас тартпай, патш аны ң соқыкан кал- май, оған ак ы л айтып, оны уялтып: «Сенік әкек мар- кумлы олпештеп алдымызға да алғанбыз, государь табытыныц басы касында күні, түні д е болғанбыз, ар- ғы атамыэ Рюриктен тараған, улы орынға өзіміз де отырып көргенбіз. Ал сен біздіц абройымызды төкпе, балалыкты та ста, есінді жый, о йл ан, моншаға бар, кудайдыц куттыхана шіркеуіне к ір » ...— десетін де болып журді. Осындай кезде Петр: — Алексашка, маған бір білте берші деп, — білте алып, зеңбірегін бояринға карай төсеп койып, он екі қядақтьіқ единорогтан курс еткізіп буршак атып жі- берегіи еді. О иы көргенде, ішіи басілп генерал Зоммер кйрқ-карк күлетін, Лефорт та күлстін, кеп сөйлемей- тііі, аккөкіл Тиммерман езу тартатын, пісірген алма- дай бетәжімі тегіс жымыңдап ал а с а бойлы, букір бел Картен Брандт селкіл кағатын. Н емістер де, орыстар да калмай тегіс ж алға шығып, басынан каукыйған бөркі ушкан, есін таиып дворяндарының колына ку­ лан кеткен бояринді, үркіп ала ж өнелген атты керетін еді. Кулкі мен сөз күн бобына ж ететін. Сол қамалды — тақ каласы П реш пург деп атады.

Алсксашка Меншиков Петрдың жатак бөлмесінде болған анау туннен бастап онын касында калып кой- ды. Епті еді шайтан, оралымды еді; не дейін деп отырғаныи Петрдың касы мен кабағынан танып: буй- ра шашы желп етіп бір оралғаида-ақ ол олайын — олай, булайын — булай іетеп тастаушы еді. Онын ка­ тан уйктап, қашан койғанын да білмей каласын, — алаканымеи бет-аузын бір сыйпагт тастаса болғаны. суліктей тап-таза жаркын жүзді, кеңілді, кулегеш жігіт болып шыға еледі. Бойы Петрдын, бойына жу- ык, бірақ одан гөрі жаурындырак, аш белдеу еді. Петр қайда болса, ол сонда. Барабан сок дейсін бе, мылтық ат дейсін бе, кылышпен шыбык кес дейсін бе, —оныд бәрі де оған буйым емес. Қөңілінді көтерейін десе —шек-сіленді катырып кулдіріп те журе береді; бал алам деп ағаштьіқ шіріген кусына түсіп арага та- ланған аю боя, немесе түскі ғыйбадатка үйіие шакыр- сын деп көпес эйелд! коркыткан поп болып, не екі тутгықпанын. керіскеніне салып күлкіден ішінді кепті- реді... Петр оған калткысыз сүйсіне карап күлгенде, көздеріне жас алатын болды. Ілкі кезде журттыд бэрі де они патшанық күлдіргісі болады ғой десіп жур еді. Бірак ол одан биікке сермеді: сол ойын, қалжыңымек журіп, кейде генералдар, инжеиерлер жыйылып алып, мынаны қалай, ананы калай істейміз десіп, ойласып, планға үділісіп жаткан кезде, ал Петр тырнақ түбініп көтерілген терісін тістеп тыпыршып отыратын кезде Алексашка біреуінід иығынан кылт ете түсіл, куып жі- і бере ме деп коркып шапшзц-шапшақ: — Ек онайы осыны былай істеу ғой, —дей сала- *— О-о-о! Міне табылған ақыл, — дейтін генерал­ дар. — Дурыс! — деп Петрдыц көзі де жалт ете кала- Егер бірдемені тез тауып алып келу керек болса, —қолына акдіа алып Алексашка Москваға салтміне шабатын, ш артак аула, огородтарынды баса көктеп, керегін жер астынан суырып алғандай, көзді ашып 125

жумғанша-ак тауып алып кёлетін. Сонан кейш Сауык приказы жумысын жүргізіп отыратын Никита Зотовқа келіп есебін беріп — сыпайы түрде ентігіп, пысылдап, көздерін жыпылыктатып турып: «Баскасын не десең о дс, бірак дәл осывда бір тыйындық өтірік жок» деп коятын. — Ай, қарағым Алексашка-ай, осындаи кайын сырғауыдға үш алтышіан (тоғыз тыйыниан) телегенді кай атанда квріп ец? Мунын, шауып шыккан бағасы — бір-ак алтын (үш тыйын) ғой... Ой, бар сен, Алек- сашка...» деп Зотов башн шайқайтын. — Я, асықпағаида — бір алтын (үш тыйын) екені рас, ал бірак, асыкканда — кымбғ.т. Петр Алексеевич- ті сарғайтып күтгірмеу үшін сырғауылды мен көз ашып жумғанш а-ак алып келдім; міне, осынын, өзі қаншаға турады. — Осы урлығын үшін сен бір куні дарға асыла- сын ғой. — Астапыралда, сізге не болған, мені неге орын- сыз жзбірлейсіз, Никита М оисеевич...— деп, түсін өз- гертіп, көк көздсріне жас келтіріп Алексашка керемет жалынышты свздер айтатын. — Жарайды, бар... Бул сапар сенейін. Бірак абай- ла, бала... — деп каламын оған б ір -ақ сермеп, Зотов кала беретін. ^ Алексашканы деншик (күтуші солдат) етіп алды. Лефорт оны Петрға: «Бул бала алы сқа сермейтін ба­ ла, ал өзі шабтандай сум, иттей берілген бала» деп мактап койды. Алексашка унемі слободаға Лефортка барып туратын болды; неше барса д а сілйлыксыз кур алақан кайтпады; сыйлыкка не берсе о берсін, әйтеуір берсё болғаны, ол сыйлыкты өте сүйеді. Лефорттык шекпенін дс, шляпасын да әкетіп ж үрді. Орыс арасын- да ец әуелі слободадан барып — өрттей жирен, үлкен парик жасаткан осы болды; ол паригін мейрам-мей- рамға ғана киді. Бет-аузын қырынып, боянып, опа жа- ғыиып жүрді. П атш а адэмдарының кспбіреулспі оны сыилап Александр Данилыч деп те атай бастады Бір куні П етрға таза көйлек, ж а қ а шабата киген, балтырын кенеп шулғаумен ораған бір салмакты, жас оалани алып келді де:

— Мин херц1 (Алексашка Петрды көбіне осылай- ша атайтын болды) мына балаға барабан тартуынды кврсет деңізші. Алеша, «олыка барабан алшы...—деді. Дспай-саспай Алеша Бровкин бөркін алып койды, стол үстіндегі барабанды колына алды, жабыркау түрмсн жоғары қарады, сүйтіп турып сарт урып, беріп келіп жіберіп еді, көзін жамандық көрмесін дүккілде- тіп ала жөнелді — жыйнал, келіндер, жорык маршы, «жүгір, шаныш, кес, ура» деген күйлерді ойнап тастап, онан ксйін би күйіне басты. Өзі меніреу адамдай сі- лейіп турып алған, тек қолмнын буындары мен қолын- дағы кішкене шыбық кана көзге ілеспей, ушып жүр, тамаша! Петр шыдай алмай, жанына жүгіріп келіп, кула- ғьжан тартып, танданып кезіне карады да, бірнеше рет бетінен сүйіп-сүйіп алды. — Барабаншы етіп бірінші ротаға жібер!—деді ол. Сүйтіп, батальонда Алексашканың өз көзі болды. Күн кыскарып, жердің бетін тоц баскан, төбеге тиген қара булттардан кар кылаулай бастаған кезде,—сло- бодада балдар, музыкалы, сырлы сауык-кештері бола бастайды. Сол кезде Алексашка арқылы немістер Петр патшаға шакыру қағаз жібереді. Ол шакыру: айналасы бағанмен және жүзім жемістерімен рама* ланған әдемі кағазға жазылады, кағаз бетінде бөш- кеге шығып отырған кебеже карын, жалаңаш, мужик- тің суреті, онан жоғары — садақ атып турған жала- қаш баланыц, төменгі жағында — шалғы орағын ж а ­ нына койып отырған карттык суреті болады, олардың ортасында алтын сыямен: «Шын ниетімізбен сізді бір кружка сыра мен бите шакырамыз» — деп жазылғаи бір шумак елец бола­ ды, ал егер ол өлеқніц тек бас әріптерін ғана косып окысак— «герр Петр» деген сез шығады. Ымырт жабыла бастаса-ақ болғаны, Алексашка жалғыз ат жеккен арбаны есік алдына дайын кыла- ды (тым бойшаң болғандыктан Петр салт жүруді суй- • мейтін.) Екеуі мініп ала сала Кукуйға тартады. — Ж ана ғана, сіздіц тапсыруыңыз бойынша, сыра 1 Мин херц — немісше: менін жүрегім деген сез (Автордыц ескертуі). 127,

даярлауға аустерияға барғам, мин херц, — ол арада мен Анна Ивановнаны көрдім... Бугін қалай да болса сауык кешке барам деп ол у әде Оерді... — деді Алек- сашка келе жатьіп. Петр мурнын тартып койды, үндемеді. Керемет бір куш оны осы сауык кештеріие тартып жүр. Кур- саулы доңғалақ тоңды жолда салды р кзғәды; тастай қаранғы, ж о л көрінбейді; бөгеттіц сойдау шыбыктары гана гуілдейді. Ал, міне, — күлімдеген оттар да көрін- ді. Алексашка алға үціліп: «Солға, солға мин херц, анау кайрылыска карай бур, алдымыздан ете алмай- мыз...» деп койды. Аласа орнатылған голланд терезе- лерінен иурлы жарық төгіліп тур екен. Сыра шыныла- рыныд аржағынам үлкен иариктер, жалацаш әйел шдаары көрінеді. Музыка. ГІар-парымен дыцгеленгеи адам. Үш бллдакты шямдалдан кабырғаларға күлдір- гі бір көлецкелер гусіп тур. Петр үйге жай ғана турмен кіре бермей, — әрка- шап кез карасьш біртүрлі өзгертіп кіретін: — узын боплы, кансыз бетті, кішкене аузы н жымырып, кенет есік алдында пайда бола қалатын... Желпілдеген та- науңна әнелдердін, жупар иіссуларынын исі, жаксы - темекі, жаксы сыра иістері келетін. — П етр!— дейтін үй кожасы дауыстап. Конактар ' ушып түрегеліп, жылы жүзбен колдары н созып, Петр- ға қарай умтылатын әйелдер д е мына варварлардын патшасы — біртүрлі жас жігітке тізерлей сәлем етіп, жоғары киген корсеттерінің үстінен сулу төстерін көр- сете тэжім ететін. Бірінші контрданска Пстрдың Ан- хсн Монеты шакыратыны журттың бәріне де белгілі. Әрдайым Анхен де кутпеген куаныш ка бөленеді. Ка- зір_ Анхсн кун сайын сулуланып та келеді. Кыздык бул бойжеткен, дер кезі. Петр да неміс тілін, голланд ті- лін едэуір біліп алған; ш з оньщ кесек-кесек, әркашан асығыс айтатын әцгімелерін катты ыкыластанып тың- дап, сөз арасына ориымен сөз косып отыратын болды. Үлкен шпорларын шылдыр еткізіп шыға келген бір мушкетер-жігіт оны тансыға шакырғанда, Петр кара булттай тунеріп, шебер билейтін Анхен сулудың ал- тынды баркыт кынаған ақ мойнының мушкетерге иіл- геніне, аксары шашгы басының айналғанынаі әдемі 128

көйлегіиік деягеленгеніне кеэ қыйығын салып койып. күдіреіНгт отьғра қалагын. Үйткені, ол оның бар кызғанышы, ынтызары, ай мев күвдей ко л жепгісю көріктіеі болатын. Алексашка жяетык желі басылып өағелерлік кызы- ғын* карап отыратын байбіше эйелдермев билеп өзі де кара терге шомылады. Сағат овдар шамасында жас- тар тарайды, Анхен де кезден таяды. Осыдак кейіті данкты ковэқтар асқа отырады, алдарыиа шужык, фаршы салған шошка басы, танданғандай жер-алма, тамаша тәтті бір картоп койылады... Петр тамакты көп жейд!, еыраиы да көд ішеді, сүйгспеншілік жайын ой- дан шығарыг», қьғтыр-кьгтыр кешір кеміріп, темекі тар- тады. Тан алдында Алексашка оны таратайкэға отыр- ғыэып а л ь т , квзге түртсе кврінбейтін қарацғы д ал з- ныц үскірік желіне тағы шығады. — Осы слободада ыенің дмірыеиім немесс Тим­ мерман заводьшдай бір былғары заводым болсаншы— Сонаа ыен...— деді Петр арбаның темірінеа устап жатып. — Па, шіряін, арнад болғаныңа... Берік болыкыз, орға кеддік. — Акліак_ Көрдін 6е журттык -қалай турғанда- рын? Бізден он есе артык... — Онда сіа үнленген бодар е*ініэ-ау_. — Ж ум аузынды, іісщді бузамын... — Токта, тоқта... Тағы адастык... — Ертец шешең адаьища жауап бересіи... Монша- ға барасын, жалбарынып, кешірш сурайсын, — күна- лы болдық... Тағы Москваға жүруГң де керек— маған әйтеуір будан жаман ешнәрсе жоқ... Барды киесін, жарты күн шокьгнып, жарты күтт Иванмен бірге Сонь- кадан төмен такта отырасын... Ваньканык мурнынан сасык иіс мүнкіп турады... Айналая толы маубас бояр- лар, тумсығына теуіп жібергің келеді... Амал не, тырс етпе, шыда... Патшасьгн! Олардын мені жэрын тастау- ға яаяр екенін де жаксы білем... — Ой, койыңызшы, осьгныңыз бос сөз — мастыкпен айтып отырсыз. — Сонька — улы жылаи... Мнлославскийлер — жалмауыэ нөккэска... Олардыа кылыш, найзаларын

умытпаймын... Крыльцодан мені лактырып тастағыла- ры келгенде шу ете түскен еді ғой... Есінде мё? — Есімде! — В аська Голицын бір арм иян ы жапан дүзге апа- рып жойып келіп еді, енді оған екінші рет Кырымға аттан деген буйрык беріліп отыр... Сонька мен Милос- лавскийлер каш ан оның әскерімен аман кайтып келу- ін асығып күтіп отыр... Олардын ж ү з мык әскері бар... Оларына мені көздеп жіберсе болғаны, дабыл кағып шыға келеді... — Прешпургке бекіп алармыз... — Олар м аған бір рет у д а берді... Өлтірмек те болды. — Екіленіп Петр ушып түрегелді. Тастай ка- раңғы, ешбір о т көрінбейді. А лексаш ка белбеуінен ус- тай алып оны кайта отырғызды. — Оңбағандар, кар- ғыс атқандар! — Тыррр... Бөгетіміз м^нда екен ғой,— деп Алек­ сашка делбоні кағып-кағып жіберді. Дерте сықырла- ды. Мықты а т жағаға алып шыкты. Преображенскінік оттары да көріне бастады.— Стрелецтерді бүгінде да- был кағумен көтере алмайсын, мин херц, ол заман өт- ті, нанбасаныз сурап көріқіз, А леш ка Бровкиннен сура- ңыз, ол слободада көбірек болып турады... Стрелецтер сіздіц апақызға да онша риза емес... — Күл болмасаң бүл болыңдар, бәрінді де тастап, Голландияға каш ып кетем, будан д а сағатшы болып жүргенім жаксы. Алексашка ысқырып койып: — Іе-е-, Анна Ивановна көзден бір ушады десеціз- ші — деді. Петр басын төмен салып отырып, кенет жөтелді де, күліп жіберді. Алексашка да көиілденіп солқ-солқ күліп, атгарын урып койды да: — Ж ақында маманыз сізді үйлендіреді... Үйленген адамнык бетімен жүре алмайтыны белгілі ғой... Енді узамас, шыдаңыз біраз... Ай, неғыласын, жалғыз-ак жаманы ол неміс кызы-ау, лютеранка-ау... Әйтпесе, одан колайлы, одан жаксы не б ар... Ә ? _деді. Әбден тоқып калтырап келе ж а т қ а н Петр Алек- 130

сашкаға жакындай түсті де, шын айтып оАірма деген- дей караңгыда онын. көзін көругс тырысты... — Не болмайды? — Мәһ,— тауып айттыкыз-ау! Анна Ивановнаны сонда царица кылмақшысыз ба? Дабылдын көкесін элі сонда көрерсіз... 5 Анхеннің әсем көйлегі тек жексембі күвдері ғана дөнгеленетін болды; үйткені жетісіне бір рет жексембі күні ғана ойын-сауык ішімдік болып турды. Ал дүйсем- біден бастап немістер кайталан токыма калпақтарын, шолак жең сырма бешбетгерін киіп ап, арадай кужы- нап жумыска кіріседі. Көпес болсын, жай колөнерші болсын бәрі де еңбек сүйеді: «ол 'өз тамағын өзінік ец- бегімен табады»— деп олар саусағын көтеріп қоятын. Дүйсембі күні так бозарысымен-ак Алексашка Петрды оятып, Картен Брандтыц келгенін, шеберлер мен кіші шеберлердіқ келіп турғанын баян етеді. Пре- ображенск сарайынмк палаталарынын бірінде кеме жасайтын мастерской орнатылған болатын: ол мастер- скойда амстердам чертеждері бойынша Қартен Брандг кеме модельдерін жасайды. Неміс шеберлері және указ бойынша стольниктер мен сауық солдаттары арасынан тавдалып алынған кіші шебер-шәкірттер ағаш сүргі- лейді, курал-сайман кайрайды, шындайды, шеге каға- ды, кемелер мен галералардык кіші-кірім модельдерін сырлабды, жабдықтайды, желкем тігеді, әдемілік үшін ағаш ояды. Сонымец кабат орыстар есеп пен геомет­ рия ғылымын үйренеді. Тарс-турс дыбыс, базардағыдай шулаған дауыс, шыркағаи ән, карк-карк күлген Петрдық күлкісі уй- кылы-ояу сарайды басына көтереді. Кемпірлер жым болады. Ц арица Наталья Кирилловна тыныштык іздеп сарайдык анау арғы шетіне жапсыра салынған косым- ша үйге көшкен еді, сол жердегі ладан түтініне ора- нып, жылтылдаған шырак түбінде отырып ойлаған онын ойы. д а, тілегев оныц. тілегі де Петрдың ғана жайы болды. 131

Кремльде не болып, не койып жатканынын бэрш де сенімді айелдері арқылы ол б іл іп отырды, біреулері: «Сонька өткеи ж ум а күні тагы д а б ал ы к алдырды, ку- дайдан корку д а жок кой... Узыидығы бір сажин бекі- ре балыкты оған Астраханьнаи әкёпті, балыкка шола- ны толы көрінеді. Тым болмаса, са ған матушка, жа- ман да болса бір бекіресін беріп жіберсейші... Өзінін тым араны а ш ы л а бастаған білем , кызметшілеоін де аштан өлтіруге айналыпты...» — д есті. Біреулері т у рып: Василий Васильевичті сағынғаннан Сильвестр Медведев деген окымысты монахты Софья өз касына алыпты, онысы бір талант, астроном сыякты: жібек ряса үстінде, а л м ас крес мойнында, саусағы толған са- кыйна, капк ар а сакалы кыркулы, сақалынан жупар исі аккып турады . Ерте, кеш дерің ж о к , Софьяға жетіп барады; екеуі б а л ашады да ж а та д ы . Сильвестр тере- зеге шығып, дүрбімен жулдыз қ ар ай д ы , бірдемелерді жазып алады, колының ушын м урны на тигізіп отырып, үқіліп оқыйды, а л Сонька болса төсін оған тірей са­ льто, «Қані, қ а л а й , айтшы, немене?»— деп сурап жат- қаны... Кеше ж урт — қапшыкка салы п өлген адамнын сүйек-саяқтарын әкелгенін, үш ш ы р а қ жағып койып, — күбірлеп д у г а окығанын, сол ш ы р а кк а әкеліп біреу- дін шашын ж акканы н көріпті... Сонька шіміркеніпті, көзі а л а р ы п кетіпті, өлген адамдай түсі кашып, көкпекбек болыпты, — десті. Наталья Кирилловна саусактарын сытырлатып, ай- тып отырған әйелге еккейе түсті д е, сыбырлап: — Ол ж акканы кімніц шашы екен? Қара емес пе екен? — деді. — Қара көрінеді, матушка царица, кара шаш, бел- ләһи. — Буйра ем ес пе екен? — Буйра болғанда кандай... Біздін, бәрімізде: ба- 'тюшкамыз П етр Алексеевичтің ш аш ы жағылып жүр- месе игі еді деп каллык... Сильвестер Медведев туралы б ы лай десті: ол бая- ғы Симеон Полоцкий маркум мен незуиттерден бермен келе жаткан н а н ға табыну сресін үгіттейді. «Манна» деген кітап ж азыпты, ол кітабында б е т алды лекіп, да- налыққа салынып нан «былай етіқіз» деген сөздерден 132

бастап емес, тек: «алыныз, жеңіз» деген сөзден бастап киелі бояэды, дейді. Москвада казір кедей болсын, бай болсын, базарда болсын, палатада журттын аузында- ғы сөз, арасьгадагы талас осы ван туралы: қай сөзде ол киелі бола бастайды? —гдеген талас болып отыр. Журт- тыц бәріпің де басы катып болды, киеге ушырап кал- мау үгаін кдлай инжыяуын д а біле алмай жур. Бул ерестеи кел а дам расколға ауды... Мослваны аралап Филька деген бір жирен сакал иохі жүр» тащрегіне журт жыйналса-ак болғаны: «Сен- дерді дурыс дін жолына салуға мені қудай жіберді. Петр мен Павел сыякты апостолдар менін туғаным. Сіздер уш саусақпен івокынбай, екі саусакпен шокы- нындар: үш саусакта Кика дегев шайтан отырады, ол кәдімгі бармағын шыгару, сяіып жолы тамукка апара- ды— ал сендвр сол бармак шығарумен ілокннып жүр- сіқдер.-» дсы еліре бастайды. Ж урт оған сол арааа-ақ сеиеяі де, кысыяады. Оны ешбір айламен колға түсіру- ге болмайды, — десті. Қнрым жорыгииа алынғаи алым-салыктан журт қатты жүдеуіиілікке уінырады_. Енді екінші жөрыкка актык терінді сыпырыл алады дасіл жүр. Слободалар »ен посадалардыд канкыйған бос жары ғана калып барады. Халық мыадал-мындап О рал тауынан етія, Поморьеге. Еділ бойыаа, Донға кашыи, раскольняк- терге барып косылип жатыр. Ал ол раскольннктер тажал тусуін кутіп отырған көрінеді, одардын арасын- да тажалды көргеыдері де болыпты. Ен болмағанда шыбындай жанын сақтау ушін раскольник үгітшілер село, хутор аралап, халыкка сендер кырманға, мбнша- ға барып тірілей ортеніп өліқдер деп үгіггеп жур. Пат- шад да, патрнархың да кіалды, барлык руханиларың да сол тажалдыд жіберген ада ыдары дел айкайлайды. Монастырьларға тығылып алып, кол-аяғын кісендеп келуге жіберген патша эскерімен олар жатып келіп урысады. Палеостровск монастырында раскольннктер екі жүздей стрелецтерді кырып салыпты, ал абден эл- дәрмені курып жеңілер жерге келгенде шіркеуді жа- уып алып, өздерін-өздері тірілей вртеп жіберівті. Хва­ лынск қолтығындағы тауда отыз раскольник темір тыр- малармен коршанып, кырман үстінде өздерін-өздері 133

тірілей өртеп жіберіпті. Нижний түбіндегі ормандар- да да журт дарбазада турып, өртеніп өліпті. Дондағы Медведице өзенінде Кузьма д еген қашкын өзін-өзі лапа деп ж ариялап жүр дейді, өзі тек күнге ғана шо- кынатын көрінеді; айтатыны: « Б ізд ің кудайымыз ас- панда, жерде қудай жок, жерге к а зір тажал ие болды — Москванық патшасы да, патриархы да жәие мына боярларың д а — сонын малайлары...» дейтін көрінеді. Казактар сол папаға баратыя болыпты, онын айтқаны- на сенетін болыпты... Дон тегіс ауаланыпты,— десті. Осындай әңгімелер Наталья Кирилловнаға өлердей коркынышты болды. Басына канд ай кара булт айна- лып келе ж атқаны н елец қылм ай, Петенька көнлін сергітіп, ойыи-күлкіге салына береді. Халық бой усыну, корку дегенді умытты. Тірілей о тқ а түсегін болды; бул халық коркынышты болмағанда н е корқынышты бо- лар! —деп ойлады. Стенька Р азин бастаған канды көтеріліс есіне тү- сіп, Наталья Кирилловнаныц бойы тітіркенді. Ол кө- теріліс күні кеш е болғандай көрінді... Сол кезде де осындай таж ал күтіп еді, Стеньканың атамандары да екі саусакпен шоқынып еді. Ессіз-түссіз Наталья Ки-. рилловна түсті шамның жарығына карады, уһлеп ті- зерлей кетті, та з а кілемге макдайын төсеп, көп жатты. «Петрушкамды үйлендіруім керек, — соқтадай жі- гіг болды, басы д а қалтырайтын болып жүр, арак іше- ді, үнемі немкалармен, кыздармен қыдырады: Үйлен- се, тынышталар еді... Петрды, үлбіреген жас царица- ны ертіп, монастырь араласам, к удай ға жалбарынып, Соньканың сыйқырынан сактауды, халыкты қ ашу кы- рынан сактауды, баска бакыт кондыруды тілесем» — деп ойлады. Петрушаны калайда үйлендіруім керек. Бурын жа- кын боярлары келгенде крес палатасындағы әкесінін тағына мініп, бір сағат та болса оларм ен сөйлесіп оты- рушы еді. Ал бүгінде осынык бәріне айтатыны: «Уакыт жок.^.» Қрес палатасына екі мық ш ел ек су кететін үл- кен бір койма орнатты, — бул суға кішкене кемелер жургізеді, олардың желкемдерін көрікпен үріп айдай- 134

ды, зеқбіректен кәдімгі ок-дәрімен ок атады. Такты куйдірді, терезелерді кыйратты. Муны айтып царица өз інісі Лев Қирилловичке жы- лап, муцын шаққан еді. Ол күрсініп отырып: «Қай- терсіи, апа, үйлендір оны, одан зыян болмас... Мынау. Лопухин балаларыиын, ана окольничний Ларион де- гениіц Евдокия деген бойжетіп отырған қызы бар, — жасы он алтыда... Лопухиндер даусы зор, туған-туыс- кандары да көп, күйлері шамалы адамдар... Төбет итіңдей сені айнала коршап отырады»... деді. Жол түсісімен кудайға кулшылык ету үшін барған боп Наталья Кирилловна Новодевичий монастырына барды. Сенімді әйелі аркылы сол арада Лолухипдарға кулаккағыс қылды. Олар үрім-бутағымен қалмай кы- рык шамалы адам боп — шапкылаумен монастырь- ға келді; шіркеу толып кетті, — бәрі де жүдеу, сусты, бойлары аласа, көздері оттай жанып, царицаны жеп барады. Ж абы к арбаға мінгізіп, әлпештеп Евдокияны да ала келген екен. Наталья Кирилловна оған колын сүйгізді. Көрді. Оны шіркеудіц киім-кешектері туратын бөлмесіне кіргізіп алып, сол жерде екеуден екеуі ғана онаша калып. жасырын тағы да әбдсн карады. Кыз унады. Б ірак бул сапар Наталья Кирилловна ешнәр- се айтпай, жүріп кетті, —Лопухиндердіц көздері жай- нап кала берді. Қайғы-касірет үстінде келіп бір куаныш пайда бол- ды; Василий Васильевичтіц немере інісі, князь Борис Алексеевич Голицын Полтава тубінде жаткан Қырым әскерінен дәл правительницаныц туған күні Успснск со- борында болып жатқан ғыйбадатка карсы келген еді, езі удай мае екен, Софья көзінше де, онан кейін ас үс- тінде де Василий Васильевичи *алып келіп боктады: «Ол бізді Европаның алдында к ас маскара кыллы, оған полк бастау не тең еді, — шытырда отырып, игілік- ті пікірін дәптеріне жаза берсейші* деді; «бастарың- мен ойламай, карындарынмен ойлайсыидар, көздерің- ді май басып кеткен, Россияға бул күнде кім көрінген кожа болатын болды» —деп беделді боярларға да тиі- сіп, оларды маскаралады. Сол күннеи бастап ол Пре- ображенскіге келуін де жиілетті. Прсиіпург курылысын, преображенцтер мен семе- 135

новцтердін әскер ісіне жаттығуларын кергекае Борив Алексеевич баска боярларша б а с шайкап, мыскыл ет> педі, қайта оларға кызыға қ а р а п , мактап койды. Ке- ме жасайтын мастерскойды к а р а п шығып, Петрте: — Акциум тусында римляндар теніз каракшыла- рыныи кемелерін қолға түсіріп алып, онымен не кыла- рын білмеген екен, сүйтіп акы ры нда оның жез тумсық- тарын кесіп алып, колонналарына апарып кагып кой- ған екен. С онан тек бері келе, өздері кеме жасап, оиьщ керек-жарағын жабдықтай білген кезінде ғана текіэ- дерді және — бүкіл дүниені ж а у л а п алыпты ғой. Ол Картен Брандтпен де у з а қ сөйлесгі, онын білі- мін сынады; Переяслав көлініқ ж ағасы на верфь салған жөн деген акы л берді; бул көл М осквадан жүз жыйыр- ма шыкырым жерде еді. Мастерскойға бір жүк латын- ша кітаптар, чертеждер, мыс өрнекті листоктар жібер- ді, онымен бірге Голландияның калалары н, верьфтерін, кемелерін ж әке текіз соғыстарын көрсететін картина- лар жіберді. Б ул кітаптарды аудары п беру үшін Петр- ге окымысты ергежейлі араб — Абрамды оның жолдас- тары ергежейлі Томос пен С еканы сыйға тартты; бу- лардык біреуінін бойы он екі верш ок, екіншісінің бойы —он үш те бір ширек вершок еді, үстерінде біртүрлі кішкене шекпендері, бастарында тоты кус канатты шалмалары б а р еді. Борис Алексеевич бай, күшті, өткір ойлы адам еді, ғалымдығы немере ағасынан кем түспейтін еді. Бірак, мінез-кулкы жекілдеу — ішімдіктен бас тарта алмай- тын, онық бәрінен де бурын көңіл көтеруді, кызык ком- панияны сүйетін адам еді. Н аталья- Кирилловна ілкі. кезде одан қорқы п — Софья ж іберіп жүрген болмағай еді? Мундай даңқты мырзаға күштіден әлсізге ауудын не жөні бар еді? деп жүрді. Б ір а қ , — күн сайын,— Преображенскіге төрт ат жеккен, артында түрсгеліп турған, түрінен жан түршіккендей адамы бар, үлкен күйме салдыр-күлдір келіп туратын болды. Келісімен Ьорис Алексеевич еқ әуелі царица-матушканыц қолын сүйетін болды. Қызыл шырайлы, ер мурынды—дом- Оык көз адам еді; шыйрып тастаған мурттары мен ортасын аша кырыққаи сақалынан иіс су исі анқып түоатын. } 136

Тістеріне көзіц туссе —сріксіз кулесіь: апяак ажар- — Ж ай жатып, жақсы гурдыцыз ба, царица? Ж ал­ и в мүйізді тағы да түсікізге кірмеді ме? Меы, эйтеуір. сізге күн сайын кеде берем- Тыныштарыңды да алып болдым, ғаф у етерсіз. — О, не дегенініз, жаркыным; келгеніне біз әрка- шан куаныштымыз... Ал, Москвада не әцгіме бар? — Тіпті кенілсіз, царица; а д Кремдіннщ взінде де солай,.. Кремль сарайын түгелінен өрмекшінің өрмегі басып кеткен... — Не ден турсын? Қойшы... — Қай палатаға барсац да қалғьш отырған бір бо- ярлар... Қ айда барарынды білмейсін!.. Іс жаманға ай- налған, бірін-бірі сыйлаушылык жок... Правительница үш күннен бері көрінуді де қойыпты, есігін таре жа- уып алған... Иван патшальгк колын алуға кіріп ем — улы патшамыз үстінде түлкі ішік, аяғында киіз бай- пак, пеш үстінде жантайып жатыр екен; маған ол; «Борис, біздін ішіміз пысатын болды-ау? Моржалар- дан жел улейді, онысыз да коркынышты. Бул калай болды?...» деп камықты, —деді. Наталья Кирилловна муныи айтып отырғанынын бәрі калжын, екенін түсінді. Бетіне ж алт қарап, күліп жіберді... — Тек сізге келіп кана, царица, көцлім көтеріледі... Лдам болар ул таптыдыз, жургтан озғая ол акылды болады, асыкпа, аз ғана уакыт беріціз... Оныи көзі сер- Борис кеткен соц да Наталья Қирилловианын көп уақыт кез жанары сөнбейді. Қөнліне куаныш еніп, жа- так үйінде олай да былай тецселеді, ойланады, толға- нады. Көз аштырмай куйып турған кара нөсер жан- быр үстіне кар а булт қойнын ашып, жылжып бара жатқан көк көрінуші еді, күн сәулесі күлімдеуші еді. Бул секілді бүркіттер сырт берген болса, Софьяныц тэ ­ ты да берік т а к болмағаны ғой...— дейді ішінен. Петр де Борис Алексеевичті жаксы көретіи болды. Кездесе кетсе аузынан сүйетін болды, көп іс жөнінен акылдасты, акш а сурады, оған князь да қайт кылмады, сурағанын бере берді. Жиі-жиі Петрды генералдары 137

мастерлері, денщиктері, ергежейлерімен бірге ол кы- дыруға, Кукуйдағы ойын-сауыққа алып кетіп жүрді,— ойда жок, кызык ойындар шығарды. Сан рет ішімдік қызуы үстінде — қасын қайш ы лап , тістерін сақсыйтьіп, тумсығы кызарып ушып түрегеліп: Вергилий жырынан латы нш а: «Қутымызды аракқа толтырып, жүрегімізді — кы- зыкка, жанымызды — р а к а тк а батырған қудайлардын данный көтерейік...» — дегенді окып жүрді. Оған П етр сүйсіне карайды . Сыртта мындаған ша- кырым талай-талай боз ж азы кты , елсіз-күнсіз кула да- ланы, батпа.к-шөлді баса өтіп, кей жерлерде ғана па­ раша үйдін жабыңғы саламын көтерген, мае мужикты қалык к а р ғ а кулаткан, қы ңы райған кыңрауханалар- дың м уздап турған қоцырауын қ а ға өткен үскірік жел соғып тур. Ал мунда — д о д алан ған париктер, кызар- тан беттер, узын трубкалардан будак-будақ шығып жатқан түтін, шытырлап ж а н ға н майшам. У-шу. Ойын- күлкі... — т а с улыктар жыйынының бірлігі бузылмасын - - дсп қойды д а, Петр Никита Зотовка карап: «Бүп» иск бастап барлық маскүнемдер, накурыстар жексем бі сайын жыйылып, грек кудайлары на күкірсне коша мот етілетін болсын» деген у к а з ж аз деп буйрык оер ді. Лефорт отырьщ біздің үйге жыйналайык ДеЯ Содаи б астап осылай жыйналысьш отырды. Олардыі ішіндегі ең маскүнемі Никита Зотов архипастыр ата гьш алды, мойнына шынжырлагі шыны тағыЛды. Алек сашкаиы тыржалаңаш сыра бөшкесіне апарып отыр ғызды, оны қ айткан боқауыз өлеңдері журттың шек сілссік қатырды. Осы жыйыидар туралы ө сек-аяң Москваға жеткек лс боярлар үрпиісіп: «Кукуйдын. мына антурған неміс тсрі ақыры а қ патшамызды а р а к к а салындырып, жын шайтлнның ойнағына тарткан екен» десті. Преобра^ женскіге ж ігерлі карт князь П риимков-Ростовский келіп, Петрға бас урып тәжім етті де, тілмарланып, ес- кі словян тілім сн сөйлеп: — византиялы к сән-салтанат- ты, инабатты сақтау керек, Р оссия тек осыған ғана сүйеніп отыр дел бір сағаттай у а г ы з айтты, Петр (а® ішетін иалатада Алскеашкамен шахмат ойнап отыр- 138

ған, кун ымырт жабылып бара жаткан кез еді) тіл қатпай тыцдады да отырды. Әрі-беріден кейін доска ны фигураларымен ысырып тастап, ушып тура келді де тырнақ түбінің көтерілген етін тістелеп, олай-булай жүрді. Зілдей тонынын женін серпіп койып,—узын са- кал, қужақ шал әлі сөйлеп отыр... Адам емес — ма- занды алған бір кусүлде, бебеу кактырған бір тістің қурты, ішінді пыстырып барады! Петр енкейіп Алек- сашканық кулағына бірдене дей салып еді, ол мырс етіп, тістерін ыржыйтып тура жөнелді. Ат келді, Петр князьға шанаға отырыңыз деді, мінгізіп ап Лефортқа Стол ж ағалай толған журт, оның төрінде биік орын- дықта Никита Зотов отыр, басында кағаз таж, қолын- да трубка мен каз жумырткасы. Петр келіп күлмей оған бас иді де, батасын сурады, сонан кейін архипас­ тырь мақғазданып турып: трубкамен, жумырткамен Ішуге батасын берді, Сол-ақ екен, барлығы (жыйырма шамалы адам) мыцкылдаған дауыспен шіркеу сазына салды. Князь Приимков-Ростовский патша алдында өзініц надандығын көрсетіп аламын ба деп корықты, тоны ішінен жасырьш шоқйшып алды, лағнат айтты. Ал анау' турған бөшкіге колына тостағанын алып, жа- ланаш адам шыға келгенде, әрі патша, әрі бүкіл Улы және Кіші Россиянын, улы князы оны меңзеп: «Бул біз- дін кудаймыз, Бахус, -буған бас иеміз» легенде князь Приимков-Ростовский есінен танып калды, бойын би- лей алмады. Есін танып жаткан шалды шанаға апа- рып тастады. Осы күннен бастап Петр Зотовты жойкын маскү- нем папа. Бахус кудайдын ек зор абызы деп атауға, ал Лефортта болатын жыйынды — жын ойнак пен жойқын маскунемдіктің ордасы деп атауға буйрык етті. Бул хабар енді Софьяға да жетті. Софья ашуланып, Петрмен сөйлесіп кайтуға жакын бояры Федор Юрье­ вич Ромодановскийді жіберді. Бул келіп Преображен- скіден ойға түсіп қайтты. — Тентектік ету, көніл көтеру де көп, бірак іс те көп... Преображенскіде калғу ж о к көрінеді... — деп правительницаға ол баян етті. Жеккөрушілік және біртүрлі коркыныш Софьянык 139

жүрегін жарды. Алды-артымызға көз жіберуге де ул- гіргеніміз ж ок еді,— каскыр бөлтірігі өсіп калғав сеш- ді-ау...— дегендей болды. 6 Ойда ж о к жердс П олтавадан Василий Васильевич келді. Күн шығар-шыкпаста-ак сарайдын есік-тесігі иш тірескен ад ам боп, аяк басар жер кадмады. Журт ара- нық уясындай гулеп кеггі. С оф ья да узак такға кірши каккан ж оқ. Маржан төгіп, алтындап тиасек кейлек- ауырлығы буттан артык. — М оскванық князьдары, пат- шалары әдейі көрініске киетін л а л , мерует, асыл тас тақ? кан киім, моншак. шубыртпа иығын көтертпейді. Дд'Р,л' деп кетпесіи дегендей ериін ж ы м ы ра кыеып адью.тере- зе алдында отыр. Сырмінез э й е л — Верка кыраулы те- резеге демін жіберіп, кадалы п к арал тур.Ол бір кез' — Көгершінім, матушка, а л келе жатырі —деді- Царевнаны колтығынан сүйеді, Софья терезеден қарап еді: өткен түні түскеи а к кармен Никольск. кдк- ласы ж ағьш ан алты қоныр а т жегіл, сэулатып келе жатқан б ір күйме көрінді, аттарынық басында ү». баркыт шляпаларының. әдемі шашактары жерге тиіп келеді, күйме алдында ак ш екпенді жүрдек адамдар: «Жат, ж ат!» деп абқайлап ушып. келеді, күйменіқ зер каптаулы аласа есіктерінің тусы ида келте епанша, те- мір киген офицерлер шауып келеді... ӘлгідеЗ болған жок күйме Кызыл крыльцоға келіп токтай кэлды. Қнязьді күймеден түсіріп а л у үшін> біріи-бірі кысьш, сығылысып дворяндар тура умтылды... Правительницаның бойы босап, көзі карауытьгп кетті. «К андай сағынғансын, жаным-ау!»—деп Верка оны тағы д а устай алды. — В арка, тәжімді әперші, — деді Софья кьғрылдап. Сонан Софья Василий Васильевич™ Грановит па- латасындағы такка шыкканда барып бір-ак керді- ошекейлі аспада балауыз ш ам д ар жанып тур еді. Бо- ярлар ксліп жағалай қойылкан жатаған орьшдьгккд иніІҒЛи' « ? силий Васильевич түрегеліп тур. Өте жаксы мОпты каРайып> азы п кеткен сыякты: сакал- У ^ н кеткен. көздері үңірейген, беті сарғылт тарт- кан, сирек шашы жығылған екен.. 140

Квз жасы н зорға тыйып отырып, Софья, білезік кысып бырты&ған қолдарын көтере түскенде князь ті- зерлей оты ра беріп, түкті еріндерін тигізіп онын колын сүйді. Софья бірак муны күткен ж ок едІ; сондықтан, бір бәлені сезгендей селк ете қалды... — Сені квруге қуаныштымыз, князь Василий В а­ сильевич. Сау-саламаттығынды білгіміз келеді... — деді де Софья, даусы кырылдап шықпау үшін білінер-бі- лінбес тамағын кенеп койып, — біздің саған тапсырған ісімізге куданық қалауы калай болды? — деді. Әкесінің балык тісімен әшеқейлеген тағында, боя- ныя әдеміленген, нарттай семіз, сап-сары ала алтын киіп Софья отыр. Бастарына ақтышкан терілі бөрік киген, қолдарына күміс балта устаған, устав бойынша —тырс етпей бедірейе калган, ж ас төрт күзетші оиың сыртында тур. Тактьщ алкызыл мауыт жапкан үш са- тылы баскышыныц екі жағын ал а, ужымактағы әу- лиелсрдсй тізіліл боярлар отыр. Ескі Византия импера- торларынын салтына сай муның бәрі де әдепті, сәнді. Басын төмен салып, тізерлеп, Василий Васильевич те турып, жылы сөзге ризалығын білдірді. Дума прис- тавтары сыпаны түрмен келіп оған жыймалы орындық қойды. Әцгіменін ен үлкені — онын не үшін қайтып келгеніне енді келіл жетті. Сенімсіздеу, сын көзімен Василий Васильевич мына отырған — сурланған, сар- ғылт тарткан, безерген, жалқаулықтан быртыйған, қыртыс мандай — таныс адамдардын катарына көз кыйығын салып койды; олардын шиландарына түсейін дел келе ж атқан Василий Васильевич не айтар екен дегендей олар да умтыла түсті... Василий Васильевич бірак әңгімсні алыстан оралтгы... «Мен бір сіздердін, улы государьлардын патшалардын, улы князьдардың жәие баскаларының байлаулы кулымын, басы-байлы жалшымын. Мен Васька Голицын өз серіктеріммсн сіз- дерге, улы государьларға бас иіп, сіздер, улы госу- дарьлар ез жаяшыкыз маған — Васька мен оныц се- ріктеріне сіздіц улы государьлардын бурынғы кайы- рымдылығын келешекте де көрсетулеріңе өтіаіш етем жэве де сіздер аскан аулйелер, сүгген таза кудіреттер, боғородицалар, мейрімді царицалар және бейнесі Д он моаастырыидағы Мариям ана өздеріңнік әскерлеріне. 141

государь әскеріне, женілмейтін, жеңімпаз әскерге бого- родицаның өзі жіборіліп, сізд ін полктарыныздын ба- сында оньің өзі болуын, оларды ол хауыптен қағып, қатерден сактауын, сүйтіп жауларьщ ды жеңіп, данк шы- ғарып, таңкалғандай табы ска жетуін өтінем...>— деді. К нязь көп сөйледі. Тымырсыкпен боярлар тері ту­ ман боп, еріп турған майш ам устін жауып кетті. Дон богородицасының бейнесін тү гел тугендеп шыкты. Бо­ ярлар тәртіп үшін ойлана келіп жіберелік дестІ. Үстері- нен ауыр ж ук тускендей, дем дерін алды. Сонда ғана Василий Васильевич әңгіменің бастысына батыл кірісті: үш айдан б е р і,— деді ол, — әскерге жалакы берілген жоқ. Ш еттен алынған офицерлер — мысалы, полков­ ник П атрик Гордон — катты ренжулі, бақыр акшаны акша демейді, лактырып тастайды , сурайтыны күміс, тым б олм аса сусар терісі... Ә скер азып-тозды, аякта- рында байпактары да жок, тегіс шабата киіп жүр, тіпті о д а жетіспейді... Ал февральда жорыкка аттан- уымыз керек... Тағы да м аск ар а болмайтын болалык- — деді. — Қ анш а каражат сурайсын, бізден?— деді Софья. — Бес ж у з мың сом куміс пен алтын керек, — деді Василий Васильевич. Боярлар шЬшып, ш алкасынан түсті. Кейбіреулері- нін қолдарынан таяқтары түсіп кетті. У-шу болды. Ушып турып «Ой, сеніц бізге!..» деп жендерімен саба- лап, сандарын сокты... Василий Васильевич Софьяға қарады д а, онын оттай ж анған жүзін көріп, бурынғы- дан да баты л сөйлей бастады: Менің шатырыма В ар ш азад ан екі адам келді, олар моиахтар, иезуиттер екен. Қблдарында француз королынан буларға сеиіндер деп берген грамоталары бар ексн. О л ар бізге бір улы іске кіріселік десті. Сізгё (деп көтеріліп Софьяга бас иіп койды), улы государь- бул істен пайла көп болу керек... Олардын маған тсщ зде казір ?ры-өтірік квп, француз кемеле- тг.»о^°Р ^ үзш айланып ЖҮРУ хауыпты, сондыктан көп ™ Р \" Р 5оска Ш|рі\" Ж,Т\" Р ’ А л, орыс жері аркылы »“ Ра™ н тур, жол б а р , — бул жолмея Пер- ТорарларыңдыЛ”алГа*р\"у,',Қбьаірт,ійбіғр* «Дн«деб ,рЦ, кыіы» .ж»оесқ.. 142

Москва кепестерінің каржысы кем. Ал француз көпес- тері бай көпестер. Шекараларынды бостан босқа күзет- кенше біздін, көпестеріміздіц анау Сібірге және одан орі тілеген жерлеріне баруға жол беріндер. Олар' өт- келсіз жерлеріңнен жол ашады, ж ол бобына шакырым- дык бағандар орнатады және бекеттер салып береді. Өздері Сібірден алтын беріп тёрі-терсск _ алады, ал егер кен табыла койса, кен шығару жумысын да жүргізеді. Қарт князь Приимков-Ростовский, шыдай алмай, Василий Васильевичтін сөзін бөліп: — Арамыздағы Кукуй дінсіздорінен қайда кашып кутылатынымызды біле алмай отырсақ, сен тағьі біреу- ді мойнымызға мінгізгіқ келеді екен... Православный- лықтың күні бітті-тағы, онда!.. деді. — Қешегі Алексей Михайлович маркум тусында ағылшыннан әрең кутылып едік, бүгін келіп шамасы француздың астына түспекпіз, ғой?.. Кой, бул, сірә, болмасі— дел айкай салды, дума дворяны Боборыкин. Еліре сөйлей Зиновьев шықты. — Ж ат елге кәсіп кылдырып, сауда аштыру емес- ау... Қайта, олардын ежелгі көз алартуын біржолата жоюға, біз белді бекем буымыз керек... Олардын сағын сындырып, өз сокымызға ертуіміз керек... Б із үшінші Римбіз...— деді. — Дурыс-ак, дурыс-ак,— деп боярлар шу ете калды. Василий Васильевич ашуланды, көздері шатынап, таиауы желпілдеп, олай да, булай қарады... — Мемлекет үшін мен сендерден кем кыйналмай- мын.. (даусын шығарып) Жүрегім... (деп сауыт сырты- нан өз төсін өзі сабалап) Біздіц б а с елшілеріміз Долго­ рукий мен Мышецкийді француз министрлері маскара - лағанын естігенде жүрегім жараланып, ііиімді ит жы.рт- кандай болды... Кур кол барып, каржы сурап, ар уяты- мызды түсірдік... (Бірсыпра боярлар пысылдай баста- ды) Егер француз короліне к уралақан бармаған бол- сак,— онда Улы сарай приказына үш миллион ливр әлдекашан түскен болар еді. Иезуиттер инжілмен се- нім беріп отыр: егер улы государь олардың жобасын мақулдаса, Думада осы каулыға келсе, онда олардын 143

үш миллион ливр беруіне басы келіл. Ол акшаны біэ көктемге д ей ін -ақ алып коямыз. _. — Ендеше, боярлар, муны ойл ап көржіздер, оул өте бір улы »с екен, — деді С офья. — М ундай істі ойлан деу а й т а р ауызға ғана жеңыі... Шыиын а й та келгевде, — кешег» бір аласапыраннав кейін, — ш етел адамдарынын Р о с с и яға лашындай шүв- ліккен кезі д е болды, косіп пен сауд а іетерін олар ев колдарына д а алды, барлык затты ң бағасын да түсірді. Помеіциктеріміз қолдарындағы кеедгрі мен пеикісш, астығын тегін беруге де таянды. О л — ол ма, еол шс» адамдар орысты испан баркы гын, француз жібегін, голланд полотнасын киюге де үйретғі; күймеге мінга, игальян орьгндыкка отьгруға д а үйрегп. Сонда келіп, Алексей Михайлович маркум тусы нда жат буғауыи жулып тастап едік! Тецізбен ап ар ьш товарды өэіміз де вткіземіз деп ек. Голландиядан Картеи Брандт дегея шебер ш а к ы р ь т альт, көп ек бек с щ ф іп «Орел* деге» кеме ж а с а т ь т ек, — бірак не п а й д а , іс осымен тынып калды, кеме тілін білетін кісі болм ады . Оныц үсгіне, қаржымыэ д а кем болды. Бейнеті д е көп болды. Акы- рьшда, Нижный Новгород түбінде Еділдетурып «Орел* шіріп кетті. Е нд і келіп сол шет ад ам тағы біэге ©имевів соэып, орые қалтасына салуға біл егін сыбанып, оитай- ланып отыр... Ойланарлык мунда не бар? Ханменеоғы- еуға бес ж үз мың ақшанды ш ы ғар, — Голицын акша- сыз кетпейді... Үш миллионмен алдауды а оңайыншы! Онлана келе кар а терге цюмыйсын... Сакалын уыстап уетан оты р ьт, Зиновьев: — П осада мен Слободаға тағы д а бір салык салар ма еді... Е к болмағанда туз салығы етй>...— дед». Өткір ойлы князь Волконский к а р т отырып: — Біз осы шабатаға салык салғанымыэ жоқ ко*_. — деді Зиновьевке жауаи ретінде. — Дуры с-ак, дурыс-ак, — д еп боарлар шу ете түе- ті де,— мужнктер осы жылыиа он екі пар шабата тоэ- дырады, бір п я р шабатаға екі деньгіден салык, салсзк, — хэнды д а жеңеміэ... — десті. Боярлар мойындзрынан ж ү к түскеидей женіліі» қалды. Мэселені шешті. Біреулер терін сүртті, біреу- лері желпікіп койды, тағы біреулерініқ бойы боеап. 144

тоньгн саеытты. Не керек, айтеуір, Василий Василье- внчтеи кулыкты асырып жйерд». Бірак Василий В а­ сильевич те оларға көне коймалы — тәртіп бузыа, ушып турегелді де, таяғын тыкылдатып койып: — Ой, есі кеткендер-айГ Басына тедген байлык- тан қашқан кайыршы, аузыка салған накнан кашка» —аш болғакдарын не кылғаньғк! Кудэй неге мунша сендерд! акылдарыннан адастырды? Барлык христиан елдерінде,— а л булардың һпінде біэдік бір ғана уезімізғе турмайтындары да көп,— сауда гүрлев, халық байып барады, олардын бэр» бас пайдасын көэдеуде... Уйкы басып серіғе алмай отырғэн тек біэ ғаиа... Еді- мізді оба жайлағандай халық бет-бетімен безів, жан- таласып жүр... Ормандарымыз уры-қарыға толды... Тіпті олар да басы ауған жағына кетіп жатыр... Уза- май орыс жері елсіз-кунсіз бос жер аталғалы отыр! Ел кеткен соң шведің кел, ағылшының кел, түрігіц кел,— эйтеу*р, келе бер де, ез бетінмен орныға бер, — одан баска ие кзлмак?... Василий Васильевич катты намыстанды, көгілдір кездерімен нәмыс жасы иолт-мөлт етті. Софья шы»- тактамасына шынгағык тірей, еқсесі түсіп, —оның да жағы дірілдей баетады. — Фраігауэға жол бсрудік керегі жок, —деді кү- рілдеге» дэуыспен, боярки киязь Федор Юрьевич Ро­ модановский. Софья көзік найзадай кадап оған карай калды. Боярлар тым-тырые болды. Ол ырғалып орын- дыктаи түсті де түрегелді, иыртық бакай, сырты то- лык, мойны ішгне кеткен, жылмыйғая кішкенс басты адам еді Онын шапыраштзу келген кара кездері сал- кыи көріндк Сакалын жакында алған, ыуртын шый- ырғаи, нмигем тумсығы быртык еріндершіи үстінеи салбырак тур. — Бгзге француз көпесінің керегі жок: олар бізлін актык көйлсгіміэді сыпырып алады... Со- яай... Ж акы нда мен Преображенскіге барьш, госу- дарьда болдым... Көніл кетеру, ойын сонда екен... Бул ж&ндегі айтылып жүргендердіы бәрі де рас екев... 51- рак, көціл көгерудіц езі де онда акылмен істеяга жат- қав көрінсді... Немісгер, голландтар, шеберлер, кеме жасаушылар, офицерлер— барі сонда, іс жайын олар жаксы біледі той... Семенов шхлкі. Преображен полкі 145

деген екі полкі,—біздің стрелецтер сыякты емес. Шет- ел көпестерінін бізге керегі ж о ғы кергі жок кой, бірак шетел адам ынсы з біз куты лы п кете алмаймыз... Біз вз елімізде темір, кенеп, тері, әйнек кәсіп орындарьш ашуымыз керек... К укуйдағыдай тактай тілетін диір- мен салуы м ы з керек. Флот орнатуымыз керек — міне, бізге керегі осылар. Ал, біз б у гін шабатаға — ак салык салайықшы... Ой, сөздерін б а р болсын, сендердін,— істей-ақ беріндер, маған б әр і б ір ...— деп ол ашуланғая адамдай, быртыйган бетін, шыйырған муртын сілып тастап ш егіне тусті де, о р ы н ды ққа барып отыра кетті- Бул күні боярлар Думасы а я к т а п еш каулыға келе алмады... Қ араңғы кещ, сыкырлаған аяз, аустерия толған конақ. Е с а л а ң жалшы ағаш оты нды ошакка усті-үсті- не көмейлеп, жағып жатыр. «Ой-пырмо-о-ой, уйіңіз қандай ыссы Монс-ау» деп қойысы п, біреулөрі зернь, біреулері к а р та ойнап, сақ-сак, күліп, ән салып конак- тар отыр. Иоганн Монс, м іне енді, сыра бешкесінін үшіншісін аш ты . Мата беш петін сыпырып тастап, жа- лаң фуфайкасымен қалды. М ойны көгеріп талаурап кетіпті. Б ір еу отырып: «Ау, И о ган н , сенік канык сыр- тына тепті ғой, сыртка шығып, а я з ғ а турып келшейші» дсді. Монс өзіне не болғанын түсінбей, селсок, сзУ тартты да койды. У-шу дауыс о ғ а н алыстан естілгендей оолды, көзіне моншактап ж а с кел ді. Он кружка сыра- ны әкелейін деп еді,— катере алмады, төгіп алды- слсіздік шым-шым денесіне ж а й ы л а бастады. Есікті нторш аш ы п жіберіп, аязға ш ы кты , есік алдындағы лашық бағанасы на сүйенді. Д өңгеленген үлкен үш ка- К-ш, ^аМП'£'КОСакка °Ранған сУық ай әлі жоғары екен. лүн няз. л чер де, бута да, үй төбесі д е — кар. Ж ат жер, тіні- бәрі өлі' 9 ЧНЫҢ ты нысы тарылып, үсті-үс- сып Дем а л д ы \" Әа'Шәйіне каратпай бойын ба- ТюоИн?и«м ^аЛЫП барады- О й, жаным-ай, туып-ескен саТынған арасындағы к е қ ойдағы көл үстіне салынған сүйікті каламды енді б іп ғана кяпсем ле ар- маным болмас еелді\"•_пдрелдіі- К өзшғен жиаасыкөрмсеомншдаеқт“аУп

коя берді. Қанжардай тілген катты ауру жүрегінен ал- ды... Сыйпалап есік тауып, әрең ашты, шлм жарығы, конақтар беті көзіне күл боп көрінді. Жүрегі аузына тығылып, ышкыііып барып ол кулап кетті... Сүйтіп, Иоганн Монс дүниеден қайтты. Оныц өлі- мі барлык неміске көпке дейін аянышты да, тақданар- лык та өлім болды. Артында терт баласы мен жесір әйелі Матильда қалды, үш кәсіп о рны — диірмен, аус­ терия және ювелир дүкені калды. Үлкен кызы Модес- таны, о да болса қудайға шүкір, осы күз неміс полкініц поручигі Федор Балка деген қолайлы адамга күй- еуге берген болатын. Жетім калган Анна мен Фили­ мон, Виллим дейтіи екі кішкене бала. Үй қожасы өл- геннен кейін істің жайы онша жақсы болып шықпау- шылык жиі кездеседі, ғой, сондай-ак, борыштық кагаз- дар тан бола берді. Борыш үшін диірменді, ювелир дүкенін беруге тура келді. Осы қайғылы кезде акша- мен болсын, істерін куынумен болсын оларға Лефорт көп көмек көрсетті. Үй мен аустериясы жесір әйелге калды. Осы үйде Матильда мен Анхен күні-іүні көз- дерінің жасын көл кылды. — Маменька, — мені шакырдықыз ба? — Я, отыр, отыр, періштем, Петенька... Петр сылқ отыра кетіп, шёшесінін жатак бөлмесі- не ренішті карады. Қарсы отырған Наталья Кириллов­ на жылы жузбен күліп кояды. Үсті-басы кір, киімдері жьіртылған, колына шүберек байлаулы. Шашы — ур­ чит кеткен. Қабағы жабынкы, көзі ойнақшып тур... — Петруша, періштем, ашуланбай, — тыкда... — Тықдап отырмын, маменька, тындап отырмын... — Сені үйлендіргім келеді... Петр жулып алғандай ушьш түрегелді, колын сер- меп икондардан есікке, есіктен төрге, ілгері-кейін тең- селгені көзге ілеспеді. Тары да сулык отыра кетті. Б а- сын шайқады... Жыландай жыйырылды... — Кімге үйлендірмекшісіз? 147

- К ердік, жараттык, сондай үлбіреген бір ак ке- гаршын. .. - Наталья Кирилловна ж ак ы н д ай түсті де, ніліп ту- рып улыньің шашын сыйпады, — көзіне карағысьі кел- ді. Баласының кулактары д ал а п та й қып-кызыл екен. Қол астынан жула умтылып, та ғы да ушып түрегел- ді де: — Менін уақытым жок, м ам енька... Наныныз, жу- мысым бар... Лл £нді ал д а-ж алда үйлендірем десен — үйлендір... Б ір а қ оган бас бу р ар менін жайым жок... Босағаны иығымсн қағын өтіп, алка-салка боп, жү- деу Петр бөлмеден шыкты да, басқыштан-баскыш жын урғандай жүгіріп барып, анау ту р ған есікті сарт жа- уып кетіп калды . ТӨРТІНШІ ТАРАУ Иваижа Бровкнн (Алешканың әкесі) шана жолы- мен Преображенскіге бір жүк к у с еті, ун, буршак жә- не бір кеспек капуста әкелген еді. Бул —Василий Волковка берілетін азык оброгы екен; отарбасы ола- рын деревнядан жыйнап алып, жыйналған азык шіріп кетпесін деп мырзасынын кы зм ет етіп турған жеріне жсткізуге буйырған скен. Ал В олков стольник еді, са- райда оның өз алдына лашығы, л аш ы к жанында кіш- кене шоланы д а бар еді. Сарай ауласы на кіре беріп И ваш ка шошып кетті, бөркін колына алды. Қызыл крыльцонын алды толы әдемі ціаналар, повозкалар екен. Сыпайы киінген бір топ жалшы анадай жерде ертеңгі аязда өзара сөйле- сіп тур; түлкі, қаскьір қуйрыктарымен әшекейленген аттар ерігіп, қ а р тарпыйды, а зн а п қур айғырлар кісі- нейді. Буы бурқырап жаткан көцге үймелеп торғайлар Есік алдындағы сатыда алты ндаған окалы шекпен киген стольниктер, шстел үлгісімен тігілген қайырма кызыл ж ағалы шекпен киген, б у й р а шашты офицерлер сапырылысып, бірі кіріп, бірі ш ы ғы п, жүгіріп жүр. Со- лардың ішінен Ивашка Бровкин өз мырзасын да таный 148

кетті, — патшанық сарқытын ішіп, Василий Волков ажарланып кеткен екен, сакальг буйраланыпты, жібек белбеуіне колын салып, маңыздана жүретів болыпты. «Ай, мені сірә, кап кідіртер кайырсыз сағатга кел- ген екенмін?» — деді Ивашка ішінен. Атынын ауыз- дығын алып, алдына азырақ шөп тастады. Патшанық иті жетнт келіп, кызыл көздсрж ежірейте карап, Иваш- каға арс ете қалып еді... Ивашка бетінің барлык кыр- тыс-тыртысын жазют, жьглы шырайман: «Күшім, кү- шімәнім, жарқыиым, жат, жат...» дей берді. Кудай опдап, ток неме капка» жок, жайына ксггі. Жауыры- ны какпактай бір атшы өте беріп: —'С ен етеғып жатырсьпс. қацғьг пеме, — бул жер- де ат шалдырғық келді ме?_ — деп акыра бастадьг. Кудай ондап, тап сол кезде злгі атшьшьг біреулер шақырып әкетті, әйтпегенде Ивашка одан амак ку- тылмаган болар еді... Салғағг шөбік жалмажан жый- нап алыгг, кайтадан атьпгык ауыздығыіг салют кайды... Осы кезде патшэ сарайьшык биігшек конырау кағьгл- ды, Ж алш ылар абыр-сабьгр бола калды: біреулері кв- сем жегілген апардык алдыңғысьпга карғып мінді, екіншілері ш анапьт артына мінгп турьгп алды, түкси- ген жуак бөксе көпгірлер делбелерін ыдғаЯлай баста- ды. Сэтыньгк баспалдағы сайьгтг бөргятеріп текелерн не кигев етольниктер тура калды. Паттпа сарайына жыйналғэв журт ағьглют пгыға бастадьг икон котерген жас балалар, бос табактар устаған бозбалалар, —- кымбзт бөріктер, жасьгл, алкызгыл макпал окалы шек- ігендер, ішгктер кырау басып, сыкьгрлаған кайык ас- тындағы а к кар үстінде жайнап кетті. Әдеп сактаіг Бровкин шокына бастады. Боярлар шыкты... Олардың арасынан бгргнен-бгрг кымбат, кабат-кабат ішік киген- бгр әйел д с кергнді... Мүйгаді бвркгнің аетынан көрін- ген кабағы а к бояумен сылай боялғак — аппак, кас- тарьгн — карасур етіп екі еамайына дейін тартыпты. Бетін дөкгелентіп кып-кызьгл етігғ бояпты... Беттері куймактай... Қолывда— жапырак. Жуэі көркем, өзі көкілді, м астау екені көрінгп тур. Оны крылыюдан кол- тыктап тусірді. Сарайдык қызметнгі кыздары Ивашка- нын жаиынан өтггі бара жатыгк — Әжетайым-ау, әне каракдаршы, бас кудағый. 149