Алексей Толстой-Бірінші Петр

көрінбейтін, таусылмайтын жау, жау —каптап тур, жау — өзің... .. Петр көрші бөлменін, кішкене есігш кілт ашьш калды д а: -п — Франц! (Ісіп кеткен көздерін адыраитып Ле­ форт ж аткан жерінен ушып тура келді.) Уйктап жатырсын ба? Бері келші...— деді. Л ефорт квйлекшец ғана келіп, Петрдык төсегіне отыра кетті: — Сенің басықа шыгып, тыншық кетіп отыр ма, Петр? Аздап куссад етті... — деді ол. — Ж о қ, ол емес... Франц, мен Голландиядан ею кеме сатып алғым келіп отыр... — Несі бар, бул өте жақсы... — Ж әне осында да кеме жасаймыз... ТовардЫ өзіміз тасыйтын боламыз... — Ө те жаксы... — М аған тағы нендей а-кыл айтасын? Лефорт тацыркап көзіне карады да, оның асығыс ойларынық келіп кенелген жерлерін әркашанғы әдеті бойынша оныц өзінен жеціл түсіне қойды. Езу тартгы: — Сабыр ет, мен шалбарымдьг киіп, трубкамдьі алып келейіи... —деп шыға жөнелді. БөлмееінДе киі-, ніп жатып, біртүрлі дауыспен: — Мен муны алдака- шан айтар деп күтіп едім, Петер... Сен енді үлкен істі колға алатын жаска келдіқ... —дсді. — Қандай үлкен істі? — деді Петр дауыстап. — Өзіміз осыкезге дейін үлгі алып келе жаткан Рим кемеңгерлері... (деп паригін жендей тусіп, ол кайтып келді. Петр оны ентелей түсіп тындады.) Олар өздерінің даңкын соғыспен шығарамыз деп білген екен... — Кіммен соғысамыз? Тағы да Кырымға барып урынбакпыз ба? — К ара теңіз бен Азов теқізінсіз оаған күн жок, Петр... Ж ақа маған Лельтенбург цтырып: орыстар осы«әлі күнге дейін Кырым ханына салык төлеп жүр ме, деп кулағыма сыбырлады... (Петрдьщ көзі жалт ете тусіп, сүйікті досыныц бетін түйрегендей кадала карай калды.)... Балтық теқізінсіз де саған күн жок, Петер... Ө зік істемесеқ — бәріібір, осыны саған гол- 300

ландтар еріксіз істетеді. Б ал ты к тецізінде гаваны* ныз болса, бурынғыдан товарды о н есе көп тасыр едік....— деп стгыр олар. — Бул шведтермен соғыс дегеніц бе? Не деп отыр- сын, есіқ дурыс па өзіқнің?.. Ә лде ^ кйлжықын. б а? Шведтерді дүниеде ешкім жене алмайды, ал сен... — Апыр-ау, мен ертен соғыс деп отырғаным ж о к кой, Петер... Акыл сурағанын р а с болса, мен ж ауап берейін: колынды сермейтін б олсаң — үлкен іске сер­ не, кішкене істен тек колын ж ау ы р болады...— деді. «Көпестер мен кепес жүздіктерінік, бүкіл посада адамдарынық, саудагерлер м-ен өнеркәсіп иелерінщ приказдарға келіп ісі тірелген кезде, олардық осы сауда жумыстарына да, түрліше кәсіп жумыстарына- да мына воеводалардан, приказ адамдарынан және түрліше к.ы змет бабындағы адам дардан үлкен зыян тиіп, олар катты күйзелушілікке уш ңрап отыр. Бул аюлар бізге азуларын батырып оты р, бул каскырлар бізді жем кылып отШр. Бізге б ір маркабат етіп ж і- берсеніз екен, улы патша...» деп сжый беріп еді. — Тағы да воеводалардың үстінен берілген ш а­ гам ба? — деді Петр. Ол өзі стол фетінде там ақ іш іп отыр еді. Верфь- тен жаңа ғана кайтып келген болатыи, карамай-ка- рамай кенеп көйлегінін, шынтағына шейін түрулі ж е- нін түсіргея де жок-ты. Қумран табакшадағы куыр- ған еттің майына бір үзім нанды батырып альгп, асы- ғыс жеп отырып, Петр, біресе сурғы лт Двинаяық кө- шршіген бетіне карады, біресе, е іо л д ы н екінші шетін- Де отырған — сары сакал, бо зақ бет, енгезердей дьяк Андрей Андреевич Вивиуске кар ады . Андрей Андреевич Москвадан келген почтаны окып отыр еді, — мурнында дөңгелек квзілдірік; са- бырлы, байсалды көк көздерінін арасы кере карыс адам екен. Сокғы кезде, әсіресе, Петр мен Лефорт сөйлескен түннен кейін М оскваның почтасын Петр өзіме окып отыр деп буйырғаннан кейін, бл куш ала бастаған. Бурын бул кағаздардың бәрі Троекуров аркылы өтуші еді. Петр оған катькпаушы еді, ал енді Петр осының бәрін өзі тындағысы келді. Сүйтіп, почта оған та м а қ үстінде оқылып туратын болды, — 301

баска уақыты болмады: куні бойы ол верфьте, шетел кемелерінен алынған шетел шеберлерімен бірге бола- тын болды... Өзі ағашшы, өзі уста болды, шет адам- ' дарды таң калдырып, жалмандап олардан бар кере- :.Мр сурап алып жүрді. Журттын. бәрімен де боктасты, жағаласа умтылды... Верфь жумысшылары казір Г жүзден д е асып кетті. Оларды барлық слободалардан, посадалардан алып отырды, еркімен келгенін ерш- мен— ж алдап алды, ал еркімен келуге көнбесе — еріксіз, байлап әкеліп отырды... Түс әлетінде карны ашып, желкенмен Петр Масе- ев аралына кайтып жүрді. Виниус манызданып, пат- шаның қол коюына жіберілген указдарды, арыздар- -ды, шағымдарды, хаттарды окып беріп отырды... Мін- гірлеген бул грамоталардан ескілік, зерігу сарыны сезіліп турды, шағымдар жазып, кулдай күнренді. Өтірік айтып, урлык жасап, зорлық істеп, онысына дәстүрлі сөзбен актанып ескіден келе жаткан кэре- кес Русь жатты, бит пен ку зға жем болып, аудары- луға мойны жар бермей, ыкрана түскен тоқмойын ел жатты. — Я, воеводанын, тағы д а сол Степка Сухотин- нік үстінен гүскен шағым, — деп Андрей Андреевич жауап қайырды. Кезілдірігін түзеп койып, кунгур воеводасынык үстінен, көз жасын твгіп, енрей жазған бір шағымды окый бастады... Ол шағымда: өз калтасына түсетія алым-салыкпен воевода сауда кәсібімізді күйзелтіп' барады, саудагерлер, мен посада адамдарын шоланы-{ на камайды, дүре соғады, осыдан бір адам түк ж а- зыксыз өліп те кетті. Қыс болса көлігіне сегіз тыйын- нан, жаз болса, кайығына бір жарым тыйыннан жүк- шілерден баж салығын алады, бул да ез калтасына түсіп жатыр. Бай өнеркәсіпші Змиев дегенді сандык,- ка салып өлтіре жаздады, туншығып өлмесін деп сандығының қакпағын тесіп койды... Земство акша- сын да, целовальничий акшасын да өзі жымкырып отыр; егер үстімнен шағым етсендер, бүкіл Кунгурды шубыртам деп коркыгады, — депті. -,?т Кунгур базарының ортасында дарға асылсыні Ж аз! —деп Петр айкайлап жіберді. 302

Виниус кезілдірігініқ үстінен П етрта тіке к а р ап : — Д а р ғ а асу кашпайды рой, — б ірак оларды му- нымен есті кы ла алмайсын... В оеводаларға екі ж ы л - дан арты қ б ір жерде отыруға болм айды деп мен ал - дакашаннан айтыл келем, Петр Алексеевич. Көп оты р- ған соң еті үйренеді, жол табады ... А л жаңа воевода болса, әрине, озбырлығы д а ж е қ іл болар еді... Е ц ал - дымен, П етр Алексеевич, м ы на сауда адам дары н корға. Қ а зір гі өлшеусіз көп ауырмалығын ж еңілдет- сең олардан түсер пайда квп... Кейбіреулер тіпті ш а- батасын д а базарға шығарудан қоркады, — устайды , соғады, акшасьгн жыртады... Көпестерден байы м аған- да кімнен баисын... Дворяндардан ауысар еш теңе жақ, бары н олар ездері іш іп-ж сп-ак бітіреді. Ал м у ­ жик болса баягы дан бері ж а л а ң а ш . Міне мынаны тындап көрші... Үйіліп ж а тқ ан қағаздарын актары п, арасынан бі- реуін тауы п алды да, Виниус т а ғ ы окый бастады: «...Қудайдың қудіретімен ж ы л сайын асты ғымыз шықпай келеді, жыл сайын астығымызды кырау с о ­ тый келеді; быйыл да с о л ,— б ізд е қазір асты к та жок, отын д а жок, мал да ж о к , аштыктан тары ғып, суыктан тоңып, өлія барам ы з... Біздін кемтарлығы- мыэға, кедейлігімізге көзінді с а л , патша; өлісіздігі- мізге қарай сал ы қ салғыз... Помещиктерге ш ош ка «пн, мал етін, кус етін тауьш б ер іп , тағы баска а зы к - Түлік борышымызды өтерлік б із сорлыда ешнорсе к а л - май отыр... Алабота жеп, ісіп-кеуіл отырмыз... Ая, б із- Д!...»—. д е п т і . Тыңдай келе ызаланып, ш а к п а к тасын куж ы рлана шағып-шағып калғанда, Петр саусағы н да к анаты п адды. Темекісін тутатып, түтінін ышкына ішке т а р т- ты- Тоқмойын болмыс-ай!.. — депендей болды. Ә уе- Де калқыған б улт арасынан е зе н бетіне түсіп күн жаркылдап ж аты р еді. Арғы ж а ғ а д а ғ ы жасалып ж а т - кан кеменің көтеріліп калған кабырралары көрініп тур еді. Тарсылдаған балта, зы ңы л даған ара даусы келіп ТУР еді. О л жерлерде темекінің, карамайдык, ж а ң - •иның, тең із аркандарының исі шығып жатыр еді... Теқізден с о к к а н самал жёл к елді... Ана түнде Л еф орт- тың: «Орыс елі — коркыныигты ел , Петер... Оны тон-

дай айналдырып, кайтадан ж асау керек...» Деген сөзі есіне тусті... — ИІетелде урлык та, бузакылы к та жок, оидағы адам осы баска адам ба, немене? — деді Петр каба- ғын шытып, дірілдеген су бетіне карап отырып. — Адамның бэрі бір адам , Петр Алексеевич, 61- рак оларга урлык кылу пайдалы емес, одан да адал кәсіп еткен пайдалырақ... Менін, әкем осында Алексей Михайловичтың тусында келген еді, Тулаға барьга за­ вод салған еді, адал кәсіп еткісі келген еді... Бірак, не пайда, муны істетпеді, — анау-мыиаумен акыры жок кылды... Біздің елдіқ адамдары уры еместі — ак- мак деп санайды; біздегілер аброй абройлы кызмет үшін емес, аброй тек баскалардан жоғары болу үшін ксрек деп біледі. Сүйтсе де біздіқ адамдаоымыздын арасында өте есті адамдар д а бар... Андрей Андреевичтің быртыйған ак саусактары өрмекшінің өрмегін өргеніндей жыбырлап, көз әйнегі- не жалт-ж алт күн сәулесі түсіп, жумсак кана сөйлеп отыр. — Сен сауда адамдарын көтер, оларды мыяа былықтан алып шық, күш бер, сүйтсец жалғыз ауыз шын сөзбен-ак олардын, инабаты көгеріледі, — сүйт те оларға батыл сүйене бер, Петр Алексеевич... у Осы сездерді Сидней, Ван Лейден де, Лефорт та айтқан еді. Енді бул сөздердің Петрға бір кереметі бар сыяктанды, ел түзеудіқ арқауы аяк астынан та- былғандай болды... Бул — ондай-м^ндай үш полк са- уык әскері емес, аскар бел керемет күш еді.. Терезе алдында шынтактап отырып, о л майы бетіне шығып жалтылдаған толкынға карады, верфьке карады, дау- сы көптен кейін жетіп, үнсіз-түнсіз соғып жаткан сом б алғаға карады... Көздері жыпылыктады, жүрегі сокты, өз-езіне сенушілік кірді, бойы тітіреп, дуаныш енді... — Вологданын ірі саудатері Иван Жигулин, өз арызын өзі әкеліп, көзбе-квз оөйлесейін деп едім де­ ген өтініш кылып тур, — деді Андрей Андреевич оз- геше бір жылы дауыспен. Петр б а с изеді. Виниус быртыйған семіз денесін жеңіл билеп, есікке барды дЗ біреуді шақурып, кай- та келіп орнына отырды. О ған ере, шашын мандай- 304

ына тусіре новогородша кы р ы кк ан , ет бетті, ш үні- ректеу кырғы й көзді, жауырыны какпактай бір ірі саудагер кіріп келді. Қулашын кере шокынып, б а- сын жерге ж еткізе бас иді. П е тр трубкасымен орын- дықка к а р а й мекзеп: — Р у к с а т, отырыңыз... — д е д і. (Жигулин касы н Гана кыймылдатып койып, үн жок, түн жок тумсы - райып о ты р а калды.) Қані, не сурайсын? (Ж игулин Виниуске карады .) Айт, айта б е р ...— деді Петр оған. Ж игулин б у л жерде бас уры п мандай ж аруды ң крегі ж о к , кайта әруактана т ү с у керек екенін түсін- ді-ау дейм ін, манызданып му.ртын шыйырып койып, ешкі терісінен тіккен етігіне к а р а п , зілдей боп жөте- ліп койды д а : — У лы патш а, сізге мсн <5ас ура келдім... Б ізд іц білуімізше Д вина бойында кеме жасап жаткан көрі- нееіз,— б у л не деген куаныш!.. Енді шетелдіктерге товар са тп а деп буйрьгк етуіңізді тілеймін... Қ удай куа, о л а р ғ а б із товарды тегін б ер іп отырмыз, патш а... Балык м айы н да, тюлень тер ісін де, туздалған ба- лыкты д а , б алы к сүйегін де, м ар ж ан тасты да... Се­ ти. кем еңе жеткізуге әмір ет... Ағылшындар бізді мүлдем куртып болды... Р акы м кыл, патша. Ж а т ко- рольдер үш ін істегенше, ө з'патш ам ы зға біз барымыз- ша кы зм ет етіп көрелік... — д еді. П етрды ң көзі оттай жаны п кетті, созыла беріп онық ар касы нан кағып қойды, куанып кетті: — К ү з ге дейін екі кеме ж а с а п шығарам, ал үш ін- шісін Г о лла н диядан сатып а л ы п отырмын... Товарла- рынды ж еткізе беріндер, б ір а к абайла! Алдап ж үр- «*ендер!..— деді. — Я, біз, ой, кудай-ай, біз... — Ал өзін, бірінші ком м ерсант болып... Амстер- дамға то в ар апарып сатуға калайсын?.. Барасын б а ?.. — Тілдерін білмеймін ғой... Бірак, бар десеңіз бармайтын несі бар? 'Амстердамда да сауда кылы п көрерміз, а л д ан а коймаспыз. — Бәрекелді, міне жігіт!.. Андрей Андреевич ж а з указды... Б ірінш і негоциантка-навигаторға... К алай еді элі сенін, есім ік — Жигулин И ван , ал әкекнін, аты - мен айтканда?.. 305

Жигулин аузын ашып, та ң калып, орнынан турып кетті, куанышы қойнына сыймады, сақалы ербендеп: — Солай енді әкемнің атымен жазбаксыз ба?.. Ал енді, япырмай, мундай курметіқіз үшін — не дейін, әйтеуір, барым сенікі! — деді. Сүйтіп: е, тәқірім ісімді оңғара гөр деп жалбарын-' ғандай, патшаныц аяғына Ж игулин жығыла кетті. Жигулин шыгып кеггі. Виниус кауырсын каламын сырылдатып жаза берді. Петр б ір орында тура алмай, олай да, былай журіп, күлімдеп, бір -кез тоқтай кал­ лы да: — Қ ані, тағы не бар?.. Қыска ғана окышы... — деді. — Т ағы д а бір керуен та л а у жайындағы іс тура- лы жазыпты. Троица жолында керуен таланыпты, екі адам өліпті... Жауап ала келгенде, князь Семен Одоевскийдіқ кіші баласы С тепка Одоевский усталып, жайдак арбамен кылнысты істер приказына әкелі- ніпті, онда ол айыбын мойнына алып, жазаға тарты- лыпты: приказда, караңғы үйде камшы соғылыпты, Москвадағы үйі және тарт ж ү з үй шаруасы түгел алыныпты... Әкесі князь Семен Одоевский оны кепілгв алыпты. Степка жалшыларынан он бес адам дарға асылыпты... — М іне, князь, боярларықның кылығы осы, Ан­ дрей Андреевич, —олардың д а енді колдарына сойыл алғаны, керуен талауға шыққаны... — Д уры с айтасын, олар ел талап жүр, Петр Алексеевич. — Ой, атақа налет, арам тамак, каба сакалдар- . ай!.. Білем, әлі есімде... Әрқайсысыныц маған деген пышағы сақтаулы... (Мойнын бурып.) Ал менік де олардын әркайсысына балтам әзір... (Жерге түкіріп, аяғын сілкіп тастады, саусактарын тарбыйтьгп дастар- ханды бүріп алды да, тарта бастады, Виниус жалма- жан сыя, қағаздарын устай алды.) Енді менде күш бар... Айқасып көрерміз... Аяушылык болмас.. (деді де есікке карай жүре берді.) Ғ афу етіңіз, Петр Алексеевич, тағы да бір екі хат бар еді... Царицадан келген хаттар көрінеді... — О кысаң окы... 306

Терезенің алдына карай б у ры ла, трубкасын тазарт- ты. Виниус оқый бастады: ...«Жаса, куанышым, батю ш ка, Петр Алексеевич патша, көп жы лдар жаса... (П етр оған танданғандай боп касын көтеріп алды.) М ен улы ң сенің, А лешка, кайрым етуіңізді сурап отырмын. Куанышымыз, ке- ліқіз бізпе кідірмей... Государыням, карт анам үлкен кайғыда болғандықтан бізге кайры м стіп келуіңізді өтінем... Х атым жаман жазылды, ренжіме буған, к у а ­ нышым патш а: хат жазуды әзір ге үйрене алмай отыр­ мын, патш а...» — К ім н іқ колымен жазылыпты? — Улы государыня Н аталья Кирилловнанық к о ­ лымен жазылыпты,. колы калтырап отырып жазыпты, жазуы көмескілеу. — Ж ар ай ды , сен бірдеқе д е п жауап кайыра сал... Гамбург кемелерін күтіп жаты рмын де... Денім сау, теқізде жүрмеймін, корыкпасын де... Я, онсон, жакын- да келеді деп күтпесін де, естіп отырсын ба... Виниус жайымен күрсініп койды да: — Х а тк а царевич Алексей Петровичтің сыяға м а­ лый ез барм агы н басыпты... — деді. — Я, ж ар ар , жарар — барм ағын... (деп муртынан мырс күліп койьш, Виниустіқ колынан екінші хатты алды.)... Бармак!.. —деді жүріп бара жатып. Әйелінің хатын ол кайык үстінде отырып окыды. Теңізден шыккан самал жел желкемді кернеп, ескі кайык ж а н біткендей суға сүңгіп батып шығып, зы - мырап келеді, кебігі буркыраған толкындар бортка соғып келеді, кайык тумсығынан көбікті су буркыл- Дап шапшып келеді. Петр рул ьд е отырып, су шаш ы- раған су-су хатты тізесіне басып отыр... «Сәлем бердік, батюшка, көп жылдар жаса... Ж а - рығым, батюш кам, сеиен сурайтыным ракым кыл, ку- ант мені, денсаулығын туралы х ат жаз, кайғылы мен сорлы көңіліне куат бер... Ж ары ғы м , сен калай мені тастап кетіп, маган тым болм аса бір жол хат ж аз- бадыц... Т ек мен байғус кана бул дүниеде бақытсыз- бын, келмейсін, деніц саулығын жазбайсын... М аған жауап кайы р, куанышым, м аған кашан келетінінді айт... Ал, Алешенька екеуміз д е аманбыз...» 307

Қайык бултылдап жиегінен су куйылды. Петр жалма-жан рульді солға карай бурып алды. Жардай толқын суылдап келіп шалп етіп бортка сокты, журт- тың үсті-басын малмандай с у кылып кетгі. Петр сак- сак күліп жіберді. Тізесінен ж ел әкеткен, керексіз хат, ушып барып, сонау толкын қойнына узап жак боп кетті... 17 Наталья Кирилловна өңменіне шеге кадалғандай катты кысылып жаткан күні ғана баласын көрді. Би- ік салынған кус жастыкта сулы к түсіп жатып, көзін кабырғаға, кабырғадағы алтын кесте тігілген терігө карап жаты р еді. Көзін одан аударуға да не козға- луға да корқады, өкпесі кеуіп, кыйналып жатыр,— ауа жетпейді, дем алысы наш ар, — аз ғана күштеніл дем алғысы келіп еді, — кысылып, жаны көзіне кө- рінді. Лев Кириллович аяғыиын ушынан басып, бөлме- ге бір кіріп, бір шығып есі кетіл жүр; бөлмеде отыр- ған бояр әйелдерінен: — Халі калай? Ой, кудай-ой, ой, жаббар кудай-ой, жар болагөр-дағы... —дей береді. Түкірігін жутып, төсекке келіп отырып, халін су- рап еді, апасы жауап кайырмады. Оған бүкіл дүние мунарланып көрініп жатыр еді... Жалғыз ғана онын сезгені — шеге кадалған өз өңмені болды... Атпен шапкылап, Кремльге хабаршылар келген кезде ғана, кіші дьяктар шоқынып алып, жоғары ко- нырау кағуға шыға бастаған кезде ғана, Архангельск соборы мен Успенск соборының есіктері ашылып, протопоптар мен дьякондар шапандарынық астанан асыгыс шаштарын шығарған кезде ғана, патша са- райының адамдары крыльцоға жыйналып, жоғары дәрежелі адамдарды хабарлау үшін жаланаяк жүй- ріктер Москваныц тус-тусына жүгіріп кеткен кезде Тана — Л ев Кириллович ентігіп, апасының басына ен- кейе беріп: — Күніміз келді!.. — деді. Наталья Кирилловна ышкынып барып бір ғана дем алды, іркілдеген колдары омырауын тырнай бас-

тады, еріндері кезеріп, аударылы п түсті. Лев Кирил- л ови тң ө зі де есін танып, ау зы н аша бастады. Б о я ­ рин әйелдері иман окушыға ж үгірді. Жакын, т а я у бурыш, ш оландарда күрсілдеп мусәпір адамдар ж а - тыр. Бүкіл сарайдық асты-үстше шығып, астан-кестен болды. Міне, ен д і Иван Великийдін, ж ер күқренткен ж е з кокрауынын, даусы да шыкты, собоірлар меи монас- тырьлардьщ коцраулары ж ы кы лдады , сарай кызмет- шілері у-ш у болды, у-шу, ы қ -ж ы ң дауыс арасынан «Ахтунг... Мушкетті аяғықа а л ... Хальт... Былай ус‘ та...» дегеи неіміс офицерлерінін. катты дауыстары ес- тілді. К үймелер, жабык кара ар б ал ар аттарыныц б а - сын ж іберум ен отырып, әсксрлердің жанымсн, х алы қ- тыд арасы м ен Қызыл ка қп а ға карай зымырап б а р а жатты. Ж а ғ а л а й олар көз ж іберіп келе жатты, б ір а к адемі феряздардың, шапаидардың, үкілі шляпалардың арасында патш а көрінбеді. Петр күймеден тусе сала т у р а шешесіне жүгі.рген еді, — есік алдарында кездескен адамдар әрсқ ғана бурылып үлгірді. То-тыккан, жүдеген, шашын к ы ск а қырыккан, кар а бархыттаи к ы т а тігілген күрте қигеи, тенбіл м а т а шалбары бар П етр баскыштан басқы ш ка кустай уш ып келе жатыр еді, — шала көрген кейбі- реулер м ы нау Кукуйдан келген бір дәрігер гой деп те калып е д і. (Петр екенін тек соңынан ғана біліп, шо- шып, ш окьш а бастады.) Күтпеген жерден есікті аш ы п калып, а л а с а , тымырсык, кордов терісімен капталған, шешесініц бөлмесіне жетіп келгеш н... Наталья К ирил­ ловна ж асты ктан басын көтере түсіп, көз ж анары н алдындағы жүдеу, голланд матросы на кадай койды. — М ам енька, жаным... — д е п Петр бала күйіндегі Даусымен айгайлап жіберді. Н атаьл я Кирилловна қолын созып: — П етенька, батюшка, у л ы м ...— деп мойнынан кушактады. Ана ж үрегі елжіреп, өқменіне кадалған шаншуды жеціп кетгі, еңкейіп келіл, б ал асы бетін, иығын сүйіп болғанша ты рс дем алмай шы дап жатты да, әбден дымы куры п, ышкына кеуде булқынған кезде м ой­ нынан колын жазып, сулк түсті...

Петр ушып тура келді, тавданғандай өимен ша- тынап б а р а жаткан шешесінін. көздеріне карады, бо­ яр әйелдері дауыс еіуден сескеніп, ормалдарымен аузын басты. Лев Кириллович білінер-білінбес селк- селк жылап жіберді. Бірак, тағы да —Наталья Ки- рилловнанык кірпіктері жыпылықтай тускен кезде Петр кырылдап бірдеқе деп еді, — ешкім түсінбеді, — сонан о л терезеге жугіріп барып, онык коргасын ра- маларын жулкып-жулкып жібергенде, дөдгелек әй- нектер шытырлап, быт-шыт сынып тусті... — Слободаға, Блюментрооқа тез адам жіберік- дер! — деді. Тағы да түсіігбеген соқ, бір бояр эйел- ді иығынан қапеыра буріп алып. — Акмак, дәрігерге адам жібер деймін! — деп есікке карай итеріп жі- берді. Зәресі кетіп, кур сүлдесі ғана калған бояр әйелі буртан-буртаң басқыштан төмен кулдыйлап: — П атш а буйырды! П атш а буйырды!.. — дел ушып келеді... Бірак не буйырғаиын — ол айта алмзй койды... Наталья Кириловна акыры тыныс алды, суйтіп үшінші күн дегенде тускі ғыйбадатқа да турды.тамак та ішті. Петр Евдокия мен царевич Алексей турған Преображенскіге кетті. (Енесінеи аулак болайын деп Евдокия жазғытурдан бастап сонда көшіп барған еді.) Күйеуін ол жакында келеді деп күтіп жүрген бола- тын; ағаш көлеңкесінде антон алмасынан варенье кайнатқалы жаткан кезінде огород ішіндегі кумды жолмен ойда жок жердей П етр шыға келді; ол әлі эзірленбеген, киінбеген еді. Тәп-гәуір, бурымдары ті- зесіне тускен, бастарына тебетей киген, кызыл лента таккан кызметші кыздар Воробьиханың бакылауымен алма тазарты п жатыр еді, біреулері варенье кайнатып жаткан ж ез шылапшынға отын тасып жүр еді, біреу- лері жаюлы жатқан кілем үстіндегі царевичті — жы- лауык, күлмейтін кара кезді, кеқ мандайлы, арык баланы ойнатып отыр еді. Бул б ал аға не керегін ецгқайсысы да түсіне алмай жатыр. Оны жубату үшін кеусердей ■кыздар мысык болып мияулап, ит болып үріп, бакаша тарбаң-тарбак сқбектеп, оған өздерініқ шек-сілесі катып күліл жүр. 310

ал бул б ал а оларды кезгмен аты п, жаратпай отыр, — кемсендей береді. Евдокия аш уланы п: — Д ү зк ар алар , бастарында б а с к а бір бэле б ар гой... Стешка, неге ашуландың? М іне мына ж е р іқ е шыбыклен осы жостырар ма ед1, э... Васенька, еш кіні керсетші.. Қ оңы з табындаршы... Сіздерді осы к о ра- кораңмен неге устаймыз, — тым бо л м аса бала да ж у - бата алмайсындар... — деп кояды. Евдокия ыссылап отыр, кузгі шыбындар да тыным бермейді. Б а с киімін алып, ш аш ы н касытып ж аты р. Кун мөлдіреген ашык еді, ж ө к е а ға ш та р устінен ж ел - сіз тынық әу е көгеріп тур еді. С п а с с мейрамдары о т ­ четен болса, — жугіріп барып с у ғ а д а тусіп келетін мезгіл, бір ақ, не пайда, ар к а р мүйізін суға ш айып кеткен, — енді суға түсуге б олм айды , күна... Бір кез карап отырса, ж а ң а ғ ы жолмен усті-басы кап-кара, узы н бойлы, кара ж іг іт келеді екен... Е вд о ­ кия сасып қалып, басын к у ш ак тап отыра кетті. Ж ү - Регі дурсілдеп коя берді,— тіп ті есін де танып к а л - Ды.. Қьіздар ойбай деп ш аш тары н желпілдетіп бет-бе- тімек тура кашты, біреулері с и р ен ь ағаш түбіне, 61- реулері итмурын түбіне ты ғы лды . Петр келіп Е вдо- кияны қаусыра кушактай алып аузы нан сүйді... Е вд о­ кия жауап кайыра алмай к а л д ы . Петр оның ілгегі ағытулы көйлегінен көрінген д ы м к ы л төсін сүйе б ас- идьі. Евдокия а — а деп у ялы п, қалтырап кетті... Кілемде ж алғы з отырып қ а л ға н Олешенька акыры н *ылай. бастады... Петр оны к о л ы н а алып, кетеріп, к а - гьш-кағып қойып еді, ол бакы ры п қ о я берді... Күтпеген жерде көрісу көңілдегідей болмады, П етр б'РДеиелер сурап еді, — Е вдокия ешбіріне дурыс ж а- Уап кайыра алмады... Ш аштары дода-дода, еқ болм а- са таралып, өрілмеген... Б а л ан ы ң беті бес нт тойған- Даи... Эрине, күйеуі эрі^ері айналш ы ктап журді д е, кеііп калды . Сарай алдына келген де оны шеберлер, көпестер, генералдар, іш імдік-достары айнала кор- шап алды. С ак-сак күлген д ау сы алыстан естіліп тУРДы. О нан кейін Яуза флотын көруге өзенге тү сіп кетті. Сол ж ак тан Кукуйға кетті... Ой, Дуня, Д уня-ай, Кшға конған бакыт қусынан айрылып калдыц-ау!.. Воробьиха келіп: күдер ү зу ге болмайды, істі әлі 311

де болса оқғаруға болады, — деді. Буғаи ол енді ба- тыл кірісті. Қыздарды монша кыздыруға куды. Бала бағушы әйелдергс баланы әкет, жуындыр, киіндір деді. Царицаныц кулағына: — Аккуым, сен кешке келгенінде сасып калма. Моншаға апарып, сені біздіңше, мужикше парға ту- сіреміз, квас сеуіп, қалампырмен жуамыз, сонан соц кай жеріқнен де жупар исіц аккып -турады... Еркектердің ен әуеді-ақ ис сүйетіні белгілі ғой... Ал сен, сулуым, оныц свзін сынхылдай күліп карсы ала бер, күлгекде бүкіл іші-баурынды солкылдатып, сы- кылыктап күл, даусынды жіңіш ке шығарып күл... Осылай етсең тіпті өлі адам ға да жан бітеді. — Воробьиха, ол неміс қызына кетті ғой... — Ой, қарағым, царица, оны аузына да алма..; Ой, сол немканы да адам деп: ол бір айналып ушкан көбелөк, ойлағаны арамдык, ниеті кара.' Ал сеи бол- сац айдын көлдіқ аккуысын, елжіреген жылы жүзбен төсекте оны карсы алшы, — қ авдай немка сендей жан­ ра тай келер екен... Евдокия тусінді, асыға бастады... Монша да дай- ын болды. Қыздар мен Воробьиха царицаны жуын- дырды, тақтайшаға жаткызып койып, калампырлы суға малған сыпырғьгмен желпіді. Әбден елжіретіп бөлмесіне апарды, тарады, бояды, ысқылады, сүйтіп төсегіие апарып жаткызды д а, шымылдығын түсіріп койды. Евдокия енді Петрды күтіп жата берді... Күн багты. Тыкыр-тыкыр тышкандар да жүгіре бастады, тун ортасы болды, сарай кулак кескендей тынышталды, уйкы көрмей токьілдаған ток-ток соғып аула ішінде күзетші жүрді, жүрегі дүрс-дүрс соғып ол жатты. Петенька әлі жоқ... Воробьиханың сөздерін есіне түсіріп, — неміс кызын күндегендіктен ішін ит жырткандай болып, екі аяғы муздай жатса да, вв­ езшей езу тартып, күлімдеп, туні бойы күтумен болды. Міне, енді күзетші де токылдатуын койды, тыш­ кандар д а тыным тапты. Әлі жок. Ертен тіпті жалшы кыздардың бетіне карауға д а уят!.. Сүйтсе де Евдо­ кия өзін-өзі устауға тырысып еді, бірақ Петрушка мен екеужің ец бірінші түні тауы к етін жегенін есіне 312

түсірді де, еңреп коя берді, ж ас ты к к а басын суғып, шінің ж асы н көл кылды... Ыстық б ір дем алыс оны келіп оятып жіберді. «Кім бул, кім өзі?..» деп Евдокия басы н көтеріп алды. Уйкылы-ояу ж аты п жанына к у л ай кеткен кім ехенін түсіне алмады... Соныц ар асы нд а-ақ таныды; бірак. кезбе-көз көрген қорлықтан күрсілдеп тағы жата а л ­ мады, жудырығын көзіне ібасты... Петрушканын. ешбір адам сыйкы жок, удай мае, тем екі исі бурқырап, т у ­ ра неміс кызынан — күте-күте к ө зі талған Евдокияға киігені осы.: . Әйел көщіін аулам ады , сүймеді, үн ж оқ, іүн жок ж у м арлай бастады, к,ор.к.ыныиіты болды... Қалампырмен жуынғанын. бар болсын!.. Евдокия төсек шетіне таман ығы са түсті. Петруш­ ка міңгірлеп бірдеме деді де, а р ы к к а жығылған м ае нужиктей сілейііп, уйктап кетгі... Т ан атты, шымыл- Дык беті көгеріп, жарык түсе бастады. Петрушанын, сыйдыйған ж алацаш сыйрағынан уялып, Евдокия оны кауып тае*гады, жайімен жыладіы, — Воробьиханын. сөздері боска кетгі... Москвадан шапкылап шабар келді: Наталья К и ­ рилловна тары да қысылып ж аты р екен... Петрды олай іздеп, булай іздеп таба алм ады . Ол қазір Преоб- раженкінің ж а ң а слободасында _Бухвостов дейтін сол- Даттык үйінде еді. Куймак жеіі отыр еді. Оқаша, өз адамдарынан бөтен ешкім жок: поручик Александр Меншиков, ж анадан Петр денщ ик етіп алған Алеша Бровкин ж ән е кяязь-папа ғана, ойнап-күліп отыр еді. Меншиков отырьш будан он е к і жы л бурын Алеша мен екеуі к.ол устасып, үйлерінен кашып кеткендерін, Заядтын. йанын сатып күн көргендерін, қақғып ел кезгендерін, урлык, кылғандарын, Яуза жағасында б а ­ ла Петрға кездесіп, оған шекеден ине өткізуді үйрет- кенін айтты. — Ау, сол сен бе едің?.. С ен бе едіқ?.. —деп та- цыркап, П етр да^ыстап жіберді. — Сонан кейін мен сені табандаткан жарты жыл іздеп таба алмадым ғой... С енің сол инен үшік меи сені өте жакш көрем, Алексашка! — деп оны Петр аузынан шоп-шоп сүй- іп алды. 313

— Есінде бар ма, Петр Алексеевич,—деді сауса- гын шошандатып койып, князь-папа, —әртүрлі жен- сіз қылықтарык үшін мен сені жондағаным есіндв ме?.. Ой, керемет тентек-ойыншыл едіц-ау... Нелер бо- лып, нелер коймады... ,. . Өткеи-кеткенді айтуға Н икита Зотов та кірісті, ол отырып: Петр курттай б ал а еді, бойы жерден керія-1 бейтін еді, ал соньщ өзінде мемлекет билегендей акы- лы болып еді... Сол күнінде-ак боярларға сурау бе- ретуғын еді, боярлар оны ойлап-ойлап шеше алмай- тын еді; сонда турып Петр тинекендей колдарын был- ғап тастап, оның жауабы мынау емес пе, дегенде, журт т а ң калатуғын еді... — деді. Тамактанып отырғандардык бэрі де ак-тан боп ауыздарын ашып, осы кереметтерді тындады, ондай кереметтер көрсеттім деп білмесе де, ол есінде бол- мзса д а, бірак журт сенген соц, Петрдык өзі де я солай болып еді дей берді... Бухвостов үстемелеп арағын куя берді. Сырт кө- рінісі қарапайым, арамдығы жок секілденгенмен де, ол сумдығы мол адам еді; Петрды мае күйінде де, мае емес күйінде де білетін, бірақ Алексашкамен, әри- не, бэссекелесе алмайтын еді, жасы да одан кетксн, акылы айран болған күні еді. Ол езу тартып, куа- ныііггы өң беріп, отыра берді; сөзге кіріспеді. — Ал енді, —деді Меншиков, жеңініқ алтындап тіккен кызылкүрен жапсырмасын дастарханға сүйкей беріп (шегедей кадалып тік отыр еді, аз жеп отыр еді, а р а к оны жеқе алмайтын, тек көзі ғана көгере беретін), — мына патша денщигі Алексей Бровкин- ніқ бой жетіп отырған сулу қарындасы б^р деп ес- тіп отырмын... Бул іске араласуымыз керек болар... Сыпайы отьірған Алешка, көздерін жапылыктатып, бозарып кетті... Журттық бәрі оны енді колға алды, бәрінен де бетер Петр жабыса калды. Ол: рас, Александра дейтін карындасым бойжетіп отыр, б ір а к беруге колайлы күйеу болмай жүр- Әкем, И ван Артемьич керемет тәкаппар болып кетті, тіпті орташа кепестеріне де енді карағысы келмейді. Қабаған иттер устап, журт тіпті үй манынан жүруге де коркатын болды. Қуда түскен анау-мынауды желке- 314

леп айдап шығады... Саиьканңқ қ а зір жасы толып, ал- мадай піскен кезі, сондыктан ол келіншек болып сәу- келе киюдің орьшына, монашканық к а р а кимешегін ки- іп калам ба деп те коркады; күн-түн жылайды, осынын бэрі әкемніқ әлегі... —дедіх — Күйеу табылмайтьшы калай? — деп Петр кызу- лана түсті де,— поручик Меншиков, үйленікіз...— деді. — Үйлене алмаймын, жаспын, әйел асырай ал- иаймын, мин херд... — деді. — Ал сен қалайсын, касиетті кир Никита? Үйлен- гіқ келе ме? — М осқал тартгык кой, б алам , ж ас әйел алуға!.* Мен тек анадайларға ғаиа... болм аса,.— деді ол. — Ж арайды , мае перілер... А лешка, әкеқе хат жаз, мен ө зім куда түсем... Алешка, басыиан үлкен к а р а паригін алып, сы- пайы түрде аяғына жеткізе бас иді. Петр осы бойда- ак деревняға, Бровкиндікіне барғьтсы келіп еді, бірақ Кремльден ж акағы хабаршы келіп, Лев Қириллович- тің хатын берді. Царица' қайтыс болған екен. Ж ^рт тегіс тура «еліп, Петр хатты окы п болтаиша, баста- рынан париктерін алып, ж алаңбас турды. Петрдың еріндері салбырап, кемсеңдей берді... Терезеніқ ал- дында ж атк ан калпағын кезіне түсіре киіп алды. Ж а- ғынан ж ас сорғалап коя берді. Үндемей үйден шығып, адымдай басып, шаадатып жүре берді. Жарты жолға жегкенде карсы алдынан күйме шыкты, күймеге ол \"ініп алып, Москваға карай ш аб а жөнелді. Енді не болатыны туралы ж у р тты к бірі олай де- сіп, бірі б у л ай десіп жатканда — Александр Менши­ ков: Петр енді ешкімніц қосылшаңы жок жеке к ож а болура к алды деген улы хабарм ен Лефортка кетті. Куанған Л еф орт Алексашканы куш актап қысып-кы- сып койды, екеуі отырып, жасы рын сыбырласып: П етр енді мемлекет ісінен бой тартуын кою керек,—б ар л ы к казна, б а р л ы к әскер өзініқ колы нда, оныц ісіне өзінік жақын адам дары болмаса, б а с к а ешкім кол суғуға тиіс емес. Улы сарайды Преображенескіге квшіру ке- ■рек. Ол-пул қыйкакты койып, патш аға мүлдем беріл 315

дегенді Анна Монска да айту керек... Осылай ету ке- рек... — десті. Патша келгенше Н аталья Кирилловнам орнынан Козгамады. Бетгері сазарып, талаурап-көгерген күй- інде, көздері жумылған, быртыйган колдарына кішке- не образ устаткан күйінде ол ж ата берді... Петр келіп осы бетке телміре карап еді... Ол — келмеске кеткен, барлығын умытқан тәрізді көрінеді... Тым болмаса бетініқ бір жерінде аналык сүйіспенші- лік белгісі калды ма екен деп те карап еді... Жок, жоқ, болмады... Ешкашан д а еріндер мундай жат жымырлып көрінген емес еДі... Қысылып жатып: «Петру,шамды жіберші... Батам ды берейін...» дегені бағана таңертен-ак еді. Енді ол жок. Петр жат ара- сында ж алғы з .калғаным-ау деп ойлады... Артында жалғыз қалған өзін-өзі өте аяп кетті... Иыктарын кетеріп ол селк-селк етіп жылады...- Бөлмеде ж ас сасыған бояр әйелдерден баска патшаға кадала карай берген аласа бойлы, акшыл сары шаш- ты, — ж а қ а патриарх Андриан мен аккөціл, мейрімді кыз — П етрдық үш жас үлкен апасы, царевна На­ талья Алексеевна бар еді. О л кы з әйелдерше кайғы- ланып, бетін басып жылап тур; онын боз көздерінен анасына жаны ашығаны сезіледі. Петр оған жакындап келіп: — Наташа... Мамамнан айрылдык-ау —деді. Н аталья Алексеевна оныц басын кушактай омы- рауына басты. Боярынялар ж а й дауыс етті. Патриарх Андриан патшаныц калай жылайтынын корейм деп өлікке сырт беріп, аздап аузын ашып турып калды... Тәлтіректеп Лев Кириллович кірді, сакалы су-су, беттері шикі еттей кызарып ісіп кеткен, ол Наталья Кирилловна маркумныц алдына таяу келіп, кулай кетгі де, селп етпей сол күйінде жата берді, тек арка- сы ғана селкілдеп жатты. Наталья Алексеевна өлікті жуып, киіндіргенше інісін ж оғары ез бөлмесіне алып кетті. Петр келіп көкала терезеніц алдына оты ра калды. Бул белмеде бала күндеріңде көргеңдерінің ешбіреуі де өзгерген жок десе болғандай еді. Б аяғы кішкене сандыктар, кішкене кілемдер, биік стол-орындыкка койылған кү- 316

•“Лев, әйнеқтен, тастан ж асаған ту р л і андар, веян­ ий рамасына орнатылған үлкен а й н а , әулие-әнбиелер- АІНэшекейлі кітаптары, шеттен әкеліигеп маржам іастар_ Н аташ а,— деді жай ғана П е т р ,— есінде б ар к®3' едірейген бір түрік б а р еді ғой, сенде?.. Оаың басы сынып калғап еді. Наталья Алексеевна ойлана к а л д ы да, бір кішке- исандыкты ашып, түбінде ж а т қ а и түрік пен оның гасын алып ш ыкты. Петрға көрсетгі, кастары кайшы- лана түсті. Інісініқ жанына к е л іп оты ра кетіп, о и ы ' катгы кушактап алды, екеуі д е ж ы л а п коя берді. Кешіяе Н атал ья Кирилловнаны алтындап тіккен шзпан киіндіріп, Грановнт п а л а та с ы н а апарып койды. Петр табыт басында, айнала ш ы рак, ж аккан аналойға «ліп турып міңгірлеген жуан дау ы спен інжіл окы п іур. Екі есікте екі-екіден иы ктары на айбалта асынған ЭДкиімді рындалар тур. О лар үнсіз-түнсіз, әлсін-әлі алмасып тур. Табытгың а як . ж а ғ ы н д а тізерлеп Л е в Кириллович отыр. Сарайдағы б у к іл баска жан бү к - ™іп түсіп уйқтап жатыр... .Тас қарақғы , тым-тырыс түн іш індо есік сыкырлап ?'• *еңсіз к а р а шапан ж ам ы лы п, к а р а калпак киген СоФья кіріп келді. Інісіне к а р а м а й , Наталья Кирил- *»нанық ж аны на келіп, оның көгілдір мандайьша еРнін тигізді д е, тізерлеп о д а о ты р а кетті. Петр б а - *?Уызбен жапсырылган кітап беттерін ің бірінен соң ®!Р*н аударып ж а й жуан дауыспен окый берді. Ә лде Уакыттан кейін мунара с а ғ а ты н ы к даусы естілді. ^°фья кыялап ікісіне көзін сал д ы . Сонан тер езе көире бастаған кезде, ж ай ғ а н а орнынан турып, ииалойға келді де, — сыбырлап: ~~ Сеніқ орныка мен оқыйы н... Демал... — деді. Осы дауыстан Петр еріксіз с е л т етті, мүдіріп к а л - ЦЧ жалт бурылып кете берді. С о ф ья окуды бастай саусактарымсн шырактык ж аны п біткен көмір- ГеРш түсіріп койды. Петр бары п ж а р ғ а сүйеніп турып бірақ иілген төбеге басы тір ел іп, ықғайсыз б ол- Лы. Сондыкта» сандыкка барып отырды да, тізесін шьінтақтао, бетін басып алды. «Б әр бір кінәнді кеш ір- 317

меймін» — деді ол Ішінен... Кремль сарайындағы ен соңғы ескілік түні осылай өтті... Үшінші күні шешесін жерлегеннен кейін сол беиіт басынан Петр тура Прсображенскіге барып уйқтады. Евдокия одан кейінірек келді. Оны узыннан узак шубалып боярынялар шығарып салды, олардын еш- кайсысының аты-жөнін де білмеуші еді. Ал олар Ев- докияны енді иарица-матушка деп атай бастады, оның алдыида елбезектеді, оны улык. керді, колынык ушын сүйгізіп — кайрым етуін сурады... Евдокия олардан әрең кутылды. Келісімен Олешенькаға барда да, сонан соң демалыс бөлмесіне келді. Петр келіп шац-шаң баиімағын ғана тастап, калай болса солай, киімімен атлас төсекке кулай кеткен екен. Кіржиіп: «ай-ай, калай ішсе, солай ку л ай кететін Кукуй әдеті- ау...» деді ішінен. Ас алдында демалайын деп — айна алдына келіп отыра кетіп, шешіне бастады. Сарай боярынялары, олардың жағымпазданған сөздері ойы- нан кетпеді. Сүйтіп отырып: енді өзім царицамын... деп түсінді. Қабағын шытып, патша әйелдерінше ер­ ши қысты... «Ек бірінщі жумыс — Анна Монеты мэн- •гілік Сібірге айдау... Ерді 'К олға алу... Әрине, енем Маркум, оған не десе соны Істеді ғой... .Ендігі жерде іс баскаш а болады. Кеше Д у н я болсам, бүгін бүкіл Улы, Қіші, Ақ Россиянин государынясымын... (Ус- пенск соборынан конырау жықылдап турғанда, бояр- лардың еналдында жүріп отырып, халык алдына калай келіп шығатынын көзіне елестетті, — оған өзі куанып кетті.) Мол етіп ж аңадан патша киімін тія- тіруім керек, Наталья Кирилловнадан калған сілім- тіктерді кие алман... Петруша болса көбіне онда-мун- да кетеді, — үкіметгі өзім баоқаруға тура келеді... Несі бар, — менен жасы а з-а к үлкен —Софья да басқарды ғой. Ойланатын іс түссе, оны істейтін бояр- лар бар.. (сүйтіп турып, Лев Кириллович ойына түсті де, Евдокия күліп жіберді.) Бурын ол әзер танушы еді, көзі түспеуші еді, ал бүгін енемді жерлеуге бар- ғанда, касымнан кетпей қолтығымнан сүйегіштеп, мөлие карай берді... Ой, торсыйған акмак-ай». — Дуня... (ол кілт етіп, ж а л т бурилды.) — Петр шынтақтап, бір бүйірінен ж аты р екен. —Дуня... Ма- 318

мам қайтыс бодцы... (Евдокия касы н жыпылыктат- ты). Есіз к алды .. Уйктап кетіппін... Ех, Дуняжан-ай... Осыны айтканда, Петр одан б ір жылы сөз күткен- дей еді. Қ өздері адам а яған д ай жалынышты еді. Бірақ Евдокия жаңағы ой бетім ен өрлей беріп, еркін- Деие сөйледі: — Ендеше, «.удайға сол к ереккені де... Өкіне беру- ге болмайды ғой... Ж ыладык, ен д і болар сол ж ы л а- ғанымыз. Патшамыз... Б а с к а д а камымыз б а р ... (Петр ж айы м ен шынтақтарын ж а з ы п алды да, аяғы н кроватган салбыратып отыра к е тті. Шулығының та п үлкен башпайының тусы — тесік екен...) Мынауың не, мдекімдерше, киіміңмен атл ас керпеге жата кетке- нід, — осылай ете ме екен... Ю м көрінген солдаттар- мен, мужиктермен жүресін д е коясы н, түзелетін у а- Қьгг жетгі ғой... — Йемене, немене?— деді П етр, көзі ежірейіп, сезін бөліл, — сені жын қ акк ан <5а осы, Дуня?.. Онық кө з карасынан Е вд о к и я сесюенейін д ед і, сүйгсе де, енді бәсендеу дауы спен ол түсінбейтін &зі- Яіц әлғі бос сөзін сөйлей бер д і... «Тойдық өзінен б ас- тап-ақ, енем мені жек.көрді, мен көз жасымды аз ^ккен жоіқпын» деп салғанда, — П етр булығып, тісін Яайрап, башма-ктарын кие б астад ы ... — П етруш а, тесік екенін к ө р іп отырсын, ба, шулы- ғықцы взгертсейші, жасаған-ау... _ — А қм актарды ң да тал ай ы н көріп едім, б ір а к яундай ак м ақты көргсн емеспін... Жарайд, ж арайд... (Оның қолдары калтырап кетгі.) Мен саған, Д у н я, ^ешемнің өлімін есіқе бір түсірерм ін... Өмір бойында 6ір-ақ рет муқымды шағып &дім... Умытпан муны... Шьіға беріп, еськті сарт ж ап к ан ы сондай, — Е в ­ докия жыйырылып калды. К ейін айна алдына келіп алып, өз-өзінен ол осыған көп таңыркады. . Сондайг аЦ мен осы не айттым екен?.. Ж ынды -ау өзі, белкүл- лі жынды... — деді. Петр уйктайтын белм есінік алдындағы сенеде отырып Л ефорттық оны күткеніне көп уакыт болып еді' (Н аталья Кирилловна м аркум ды жерлеген кезд е олар бірінчбірі алыстан ғана көрген болатын.) Б өлм е- 319

ден шыға бергенде Лефорт жүгіріп барып Петрдык колынан устай кетгі. — О й, қарағым, Петер, Петер, кандай ауыр каза... (Петр әлі түксиген күйінде.) Кайғыда ортаклыз...- Их кондолире, их кондолире... Мейін херц ист фолль шмерцен... О!.. Меніц жүрегім толған шмерцен... (эр- дайымғы әдеті бойынша, көнлі бузыла келе, Лефорт ботпалактатып орысшылай 'бастады, бул Петрға өз- геше эсер етгі.) Мен білем, — мундайда кеңіл жуба- тудық өзі бекер... Бірак. кайтейін, ал меніқ емірімді, Петер, ал; әйтеуір кыйналмашы жаным... — деді. Бар күшін салып Петр оны кушакгай алды, онын жупзр исі анхыған паригіне апарып басын сүйеді. Бул сенімді досы еді... Л ефорт кулағына сыбырлап: — Б ізге баралыд, Петер... ҚаГ.ғынды бас... Е г ^ тілесеқ аздап күлдірелік, «өңліңді көтерелік... Неме- се — цузамен вейнен... Қосыла жылалык... — деді. — Я, жарайды, сіздікіне баралык, Франц... — ДСДІ Петр. Лефорттың үйінде керектін бәрі күн ілгері даяр- ланып койған екен. Бсігі б акка караған кішкене ғана төргі бөлмеде бес адам ға ас дайындалған. Бак ішіндегі тал түптерівде музыканттар да дайын отыр. Клен жапырақтарына тартып, римше шолақ шекпен киген екі ергежейлі: Томос пен Сека конак күтіп жүр. 'Ө р іп ілген гүлмен бөлмені бөлеп тастапты. Тамакіка келіп — Петр, Лефорт, Меншиков және князь-папа төртеуі отыра калды. Столда арак та, әдеттегідей оныц шайнамасы да көрінбеқді. Ергежей- лілер алтын жалаткан табакшаларды төбесіне койып тасып кус етінен жасаған оомоалар әкеліп койып жүр. — М ына бесінші тарелкені кімге койдыкыз? — деді Петр... Л ефорт мыйығынан күліп койды да: — Бүгін әйел кудай Церераныц «.урметіне арнал- ған рим ужині болады; Церераның өз қызы Прозер- пинамен әлемге әйгілі бір қызык тарихы болған екен... — деді. — О л кандай гиштория екен? — деді Алексашка... Үстінде жібек шапаны, басында бурымы беліне түс- 320

ин иаригі бар,—■барынша том сы райып отыр еді. Аншшта да осылай киінген еді... -р Прозерпинаны, — деді Л еф орт, — тамык кудайы Плутон алып кашады, шешесі кы зы нан айрылып катты кайғырады... Оның тарихы осымен аякталса-ак керек еді.Бірак олай.болмайды,— өлім ж о к , мәнгілік кайта міп-ену бола береді. Бакытсыз П розерпина тамаша бір жеміс болып, жер тесіп, кайта ш ы ғады да, шешесіне келіп онын көңілін жубатады... Петрда үн ж ок, кайғылы. Б акты н, һиі каранғы, вуасы дымкыл тартып тур. А ш ы к турған есіктен эУадегі жулдыздар көрінеді. Б өлм ед ен шыккан ж а- мр^неді авда\"санд а ж°ғарьідан тү ск ен ку жапирактар — Мына тарелкені осы кім ге қойдык? — деп Петр тағы сурады. Лефорт сонда саусағын көтеріп еді. Бак ішінен куи шыкырлады. Әдемі киінген Анхен кіріи келді, с°л колына — астык бастарын, о ң колына — кешір, «лат, кызылша, алма салған та б а іш іа устап келді. Шашын ж оғары түйіп, гүл к а д а ғ а н екен. Шам ж ары - гында ол өте сулу көрінді. Петр орнынан турған жок, орындығына та я н а «яеріліп к ан а койды. Анна оны и алдына әлгі табак,- шасын койды д а , тізерлей келіп б а с иді; шамасы, °* арада айтатын бірдеңелер үйретілген-ау дей- “ш, бірақ ол кысылып, ештеқе д е айта алмай калды ; ^Псенмен, со л айтпағанының е з і айтканнан да ж аксы «*лып шықты... — Ц ерера саған жеміс ә к ел ді, бул — өлім ж ок,.. лсеелй Қ аб ы л ет, емір ж асы қ у з а к болсын! — де д і Лефорт көтеріліл, сүйтті де А н н аға жакағы ар ты к °Рындьгкты ысырып койды. О л енді Петрмсн к атар °^рды. Қ өбігін буркыратып ф р а н ц у з сектасын куй- Ып койды. П етр Аннадан көзін айырмады. Бірак әлі ® болса ж у р т қысылып, бой ж а з а алмай отыр еді. Ачхен Петрдын. қолына саусақтары н салып: — Их кондоЛире, герр П етер; (Ботанын көзіндей “влдіреген көздеріне жас толы п кетті.) Сіздіц көң- лчқіаді ж убату үшін ешнәрсемді аям ас ем...— деді- Арак күш і мен Анхеннің ж ак ы н отыргандығы Ь-Тмсто»

бойды жылытып жіберді. К нязь — папа көздерін де кысып койды. Алексашка да ойнап күлгісі келіп, тері- сіне сыймай отыр еді. Соны сезіп, Лефорт ергежей- ліні бакка жіберді, бак ішінде музыка ойнады. Ан- нушканын көйлегі судырап, көз жасы кеуіп кетгі. Петр кайғысын басып: — Секта әкел, Франц, секта әкел!.. —деді. — Сөйт балам, сайт, жабыркама, —тегі, грек пен рим кудайлары да теріс емес кой... —деді Аникита эжімдерін ажырата түсіп. 18 Оканын аргы бетіндегі мунарткан капырык кара орманда Овдоким (бүкіл ж а з бойы ол осында бол­ тан) судағы балыктай еркін, — тапкыр да, батыл да болды. Тәжрибесі мол, талай-талай көруді көре кал­ ган мужиктерден курап алған шамалы ғана шайкасы бар еді. Олар: елімнен қорывдады, каннан жиренбеді, бірак беталды кез келгенге урына да бермеді. Олар косын аралш ы к ортасындағы копаға тігіп алған еді; адам болсын, аң болсын ол жерге тек былкылдап жаткан жалғыз аяк жолмен ғана бара алатын еді. Шіркеу тонап алған алтын, күмісін де, астығын да, етін де, арағын да, киім-кешегін де соған апарып кой- ған еді. Бетін бутакпен бүркеп шукырда жатып өмір сүрді. Мәңгілік биік карағай басына — карауыл койды, төңірекке көз жіберіп, осы ағаш қа Иуда шығып жүрді. Аралда не болғаны тоғыз адам ғана каракшы турды, олардан өзге шаш десе бас алатын екеуі тын- тындап, ж ол торып, аракханаларды аралады. Кепес керуені Москвадан Тулаға шығатын болсын, боярин- нің біреуі деревняға жүретін болсын, әйтпесе арак сатушы мастыкпен кембесін айтатын болсын — колына шыбырткы, не корзинка устап, дереу бір бала кар а орманға, оны аралап жаңағы қопадағы Жалға кустай ушады, келе ыскырады. Қарауылдан 'да ыскырып жауап кайырады. Сонан сок жер үй- Ден куныс Овдоким шығады д а, баланы аралға өт- кізіп алып, барлык мәнді-жайды біліп алады. Қара жол бойындағы барлык селендерде де Овдокимнін 322

осывда4;т^ңшылары бар. О л а р д ы қ етінен ет кесі-п ал , -бірак, еш нәрсе айтқыза алм айсы н... Овдоким ол ар- дық мавдайынан сыйпайды, ас б ер еді, қалтасына ты - йын-тебев салады, әке-шешесінін, денсаулығын сурайды. Ал онсоқ Овдокимнен үлкен д е , кіш і де тегіс қ орка- ды: сабырлы « ң беріп, ж ар к ы л д а п -а қ отырады, ал бі- рақ онын. ж аркы лдап күліп оты рғаны ны ң өзі де ж ур т- . ты жаман коркытады. Қопадағы турмыс көңілсіз болды . Қеш түссе-ак сүттей қою туман басты. С үйек сыркырап, ж араны ң аузы ашылды. Түнде от ж а ғ у ғ а Овдоким р у қ с ат етпеді.. Бір күні шайканык бір еу і ж анж ал шығарып, -көзге түртсе көрінбейгін та с т а й каранғы түн іш ін- де: —«БіздІ тапап отырған в о ев о д ал ар мен помещик- геР аз дегендей, тағы бір бәлеге калдык-ау» деп о т жара бастап еді. Овдоким күлім сіреп, жанына к слді Де, оалдақтарын сол колына алы п, оны ж а ға д а н ала тусті, буынды ра бастады. Онын. көзі аларып, тілі кулаш шығып кетгі, сонсоқ оны уймага тастап ж і- берді, Күл сарғайып, қызуы ж о ғ а л а бастады, ағаш б асы - ¥ белдеулей туман түсті. Қ а р а к ш ы л а р көк ж өтел вола.бастады, жараланған ж о и д ар ы н тыр-тыр к а с ь т , ШабатаЛарын кайта-кайта ш еш іп-киіп, кактана берді. Істеп ж а тқ ан белгілі іс ж ок. Т ы щ ііы келіп ыскыр- Са жақсы, болм йса күні бойы — жанбастап ж аты п “үлде естен танасын. Іш пысып зеріккен со.ч ертсгі- ЛеР> жүрек тундырған зарлы өлендер айтысты. Ө здері Жвнінде сирек ойлайтьш болды . И уда мен Ж ем о в оолмаса-баскасы нық бәрі де помещиктерден каш кан- Д?Р еді, — о л а р д ы көрінген ж с р д е н устап, кол-аяғын Кісендеп, алы п кетіп те жатты, о л а р кайта босанып ^шып та ж үрді. Түкті та'ока отырып алып О вдоким көбінесе ертек ВДатын болды. Оны журт ү нсіз-түнсіз тунжыраған орманда көңілсіз тындады, үйткені Овдоким тусіиік- сіз бір сүрлеуге карай тарта б ер д і... Будан да көзбе- КӨз алдап, баскаларш а: ж ігіттер, жакында пагш а- ВЫИ алтын жарлы ғы шығады, бәрім із бостандык оламыз, —; қ а л а й болса солай, ө з еркіңше тура бере- Т|н боласын, тамағьщ ток, көңілін. хош болады... 323

десе де жаксы гой. Бул да, әрине, ертек; бірак жаксы сөз жарты ырыс дегендей, суы тамшылап, жапырағы суыддап турған ікарағай арасында бул көндіне ток болар еді тағы... Овдоким ешуаікыт көңіл көтерерлік ешнәрсе айтпайды... — Б ір күндер болап еді, балалар, ол етгі, — онық тегі сәтті сағаты сокпаған ғой... Үстімде мауыт шекпенім, мыкынымда — өткір кылышым болған еді; бөркімнін, қыртысында жақсы хатым болатын еді- — Осы күн кайта оралады, балаларым; сендерді сонық үшін мен орманда устап отырмын... Ол күнде жала- даш-жалпы, қашкан-пыскан кедейлер, карғадай шулап, булттай түнеріп бас коскан еді, ушы-кыйыры болмаған еді... Алтын грамота деген грамота Степан Тимофеевич дейтін казактын шекпеніне тігулі жүргев еді... Ол грамота канмен жазылған, ол кан жара- мыздан алынған, жазуы өткір пышаклен түсірілген грамота еді... Бул грамотада: ешбір аяушылык бол- масын, — барлык байлар, барлы қ дацкты адамдар жер-мерімен, каласымен, посадасымен, так каласы Москвамен түп көтере жок қылынып, тек бос орны ғана қалдырылсын... Осы орынға казактын еркін ордасы орнатылсын... делінген еді. Әтгең, ол болмай калды ғой көгіршіндерім... Бірак, ол болады, эбден болады, жазмышта осылай деліиген....—деді. Сакалын балдағына сүйеп қойып, мунарлакған көздерін алдындағы батпақтык булдыр-булдыр бутаг ларына салды, жағына қонған масаны жайлап жан- шып, ақырын күліл койды: — Бокрау мейрамына дейін осы арада боламыз; кудайға шүкір, санраукулак. жеткілікті... Бірінші кар қылаулағаннан кейін — сендерді бастап жөнелем, ба­ лалар, бірақ енді Москваға бармаймыз... -Онда туру қыйын. Қылмыс істер приказына князь Ромодановский койылыпты ол, туралы журт: қанға тойған күні көңіл- ді де, куанышты да ал канға тоймаған күні тамағы- нан ас өтпейді... десіп жүр... Мен сіздерді Выга өзені- не, адам • баласы баспаған түішірге, раскольниктер котанына жеткізем. Онда сәкі төсеулі улкен кужыра бар. Онық ішінде турып патша адамдарымен аты- сып корғанатын тесіктер бар. Ши мылтық пен ок-дәрі 324

'көя. Сол 'уйде бурыл сакал, о р та бойлы карадан ш ы қ- кан кәрия монах бар. Оның В ы г а бойын ж ағалай қой- мн раскольниктерінің саны екі ж үздей жан келеді... Олардьщ үйлері жаксы, олар к ө л ік с із жер ж ы ртады ; кэрня не айтса соны істейді, к ү н санап олар көбейіп келеді Еш кім еш қылығын ж асы рм ай ды , жеті сайы н' кэрияға ж ы йналы п күнадан та з а р ы п турады, к әр и я оларды к а р а бидайдыд не а р п а н ы қ унын жүзім м ен араластырып тәубаға келтіреді. Ж асы рьш жолмен с із- дерді сол ж ү зім бағына ж еткізем , тек сол жерде ғ а н а , балалар, біз залымдардан ты ны с а л а аламыз, — д е д і. Выганы естігенде қ а р а к ш ы л а р күрсініп қо йд ы , оған тірі ж етуге сенгендері а з болды. Бу д а — бір еріек кой, десті. Овдоким жоры кка көп ш ы кп а д ы , — аралда ж а л - Рыз қалып, п а л ау пісірді, к иім -кеш ек жуды. Ал енд і, КыФ ш окларын белбеуіне кы с ты р а салып, ш ы ға Иойса, бір сумдыктың боларын ж у р т айтпай-ак б іл іп °тырды. Қукыстығына к арам ай, ол ормекшідей ш ап - ■иаң, оралымды еді, түн іш інде төб е шашын. тік ту р- ^ндай ыскы рып қойып, а тк а умтылыи, к ак б а с к а урып аударып а л а беруші еді. Д а ң к т ы , бай а д а м д а р чездессе — аяуш ылық дегенді о л білмеді, оларды өз колымен бауыздады . Ал ер ік с із журген а д ам дар ға Кезіксө тек к ана үрейін алып, коркытып коя б ер іп отырды, б ір а қ оны таныған а д а м с а у да кетпеді. Тула ж олы ндағы бул ж о л торушыларды_ М о сква Да білді, бірнеш е рет осы кар акш ы л ар д ы курту, жок, үйіін поручик бастаған с о л д аттар _да жіберілді. \"ірақ олардың, ешбірі де о р м а н н а н кейін кайтпады , «•түзі ж оғалы п кете берді; б у л солдаттардың к а й - Да кетіп ж атқ аны н тек О вдоким ж айлаған батпак ты к сУы ғана білді... Сүйтіп о л а р күн көрді — та м а к т а р ы ток болды . Жаз өте Овдоким ол-пулын жыйыстырып, Ц ы ганды , Иуданы, Ж ем овты Туланын, у л ы базарына а тган - Дырды: — Ал, көгіршіндерім, а к ш а с ы з кайтпандар, а л д а п Күркендер... А л осыны істем ей, — жаным к а л а д ы Денендер... Қ ай д а барсандар д а табам...-—деді- Бір з^етіден кейін, заты д а ж ок, пулы да ж о к , 325

басын окарғызып алған Йудй келді. Аралда, бірак, жан болмады, — буркыраған күл, шашылған сімілтір шуберек кана жатты. Иуда күтті, айкайлап шакырды. Ешкім дыбыс бермеді. Овдокимнің акдіа мен күміс жамбы көмген жерін іздеді, көмбе де табылмады. Сарғылт тартып, қызарып орман тур, калыктап ушкан өрмекші жібі көрінеді, сыбдырлап түскен жа- пырак көрінеді, айналаның бэрі тым-тырыс. Иуданын басына кайғы түсті, курғак кабьгктар теріп ап, Москваға ма, әйтеуір, бір басынын, ауған жағына ка­ рай ол жөн тартты. Батпактан шыға бергенде, ала карағайлы орман ішінде ол жолдастрының бірі, На- рышкиинің бурынғы кіріптар шаруасы —Федор Фе- доровты көрді. Федор момын, көп жанды, калтқы кылмай, айдау- ыка малша жүре беретін, помещикке ақша төлеп, зат беріп тақ тыкырына таянған, көп баласын табан жал, мандай терімен асыраған адам еді. Жалғыз ғана жа- кылғаны: арак ішіп мае болды, көрген жәбір-жапасы басына шыкты, колына казы к алып көшеге шығып, Нарыіігкиннін отар басын жерге ікағып жіберем деп кі- жінді. Осының артынан оайтандай отар басы өліп кал- ды. Отар басыны ол өлтірді ме, болмаса, баока біреу өлгірді ме, әйтеуір Федор, кудай алдында акпын деп балаларына шағынды да елден кашып кетті. Қазір сол Федор карағай бутағына ілулі тур екен, колын шын- тактан бурап шығарып, мойнын бурап тастаған екен, бетіне карауға Иуданың дәті шыдамады... «Ой, сор- лы, жолдасым, жолдасым!» — деді көзінен жасы мон- шактап, ңу орманмен жүре берді... 19 Кремль сарайында огырып мемлекет жайын ойла- ған іс басындағы боярлар әлі де болса сергімей, ку- дайдын. басымызға салғанын көрерміз, —«жас патша жындана-жындана өзі-ак кояр, істіц де бір жөні та- былар, кысыла коятын не бар, канша жүдегенмен — мужиктер бізді асырар» — деп отырған кезде, Преоб- раженскіде Петр — алдын-артын ойламай, ар-уятты жыйнап койып, ата-бабасының арын парикке саткан 326

эрқыйлы б аққ у м ар жаңа адамсымақтармен, көпестер- мен, дворяндармен ешбір тоқ тау сы з казнаны куртып, бар ақшаны соғьіс түріндегі тү р л і ойын-сауыкха, кеме жасауға, с о л д ат слободаларын с а л у ға , сүйікті дос- тарына сар ай турғызып беруге ж у м с а п жаткан кездо, иемлекет б о л са бәз-баяғы к а л п ы н д а — жарыкка тус- кея жүкті ар б а д а й капсырылып ж а т қ а н кезде, — а н а у Батыста (В енецияда, Рим(империясында, Полынада) істіқ беті ©згеріп, Москванық у й кы сы на, екі ж үзділігі- яе будан әрі олар шыдай а л м а д ы . Солтүстік генізге шведтер к о ж а болды, Жерорта те ң ізге түріктер қ о ж а болды, буларды купыя түрде ф р а н ц у з королі колдап отырды. Т үрік флоты Венецияның сауда кемелерін басып алды. Түрік янычарлары Венгрияны аздЬрып- тоздырды. С ултанныц кол асты н а караған Кырым іаіарлары П ольш аны ц оқтүстік дал асы на ойран са л - ды. Шарт бойы нш а татар мен тү р ік ті барып ж аул ау- ға так М осква мемлекеті бул іс ті жайлатып, кешеуіл- Детіп: «Біз Қырымға екі рет ә с к е р жібердік, бірак. одактастарымыз бізді қолдамады, быйыл астығымыз- Дық шығысы кем боп отыр, — ек ін ш і жылға дейін кі- Діре туру ж ө н болар еді, с о ғы су д ан біз, әрине, б ас тартпаймыз, б ір а к соғысты с іздер өздеріқ бастауды кутеміз, б астасан д ар белләһи б із жәрдем береміз» — Деп жауап кайыры п, узын с о н ар ға с а л а берді. Москвадан Қырым ханының елш ілері шыкпады, боярларға сы йлы кты аямай төкті, Қырыммен мәңгілік бітімге келіңіз, б із орыс жерін күйзелтпейміз, бурынғы уятгау болған алым-салыкты е н д і сурамаймыз деп ант ішті. Л ев Кириллович В енад ағы , Краковтағы, Ве- иециядағы оры сты қ улы елш ілеріне: цезарьдың, ко- рольдың, дож ы н ы ц уәделеріне сенбецдер, ал өздерін * У-эденІ еікіушты кылып б е р ін д е р деп жазды. О сы сүйретпе үш інш і жылға созылды. Түріктер Польшаны вртей өтіп, В енад а, Венецияда ө з туы н көтереміз деп Коркытты. С үйтіп турғанда В енад ан Москваға цезарь “ шісі Иоганн Курцкий келе к а л д ы . Боярлар одан катгы іқысылды, — үйткені енді үз^лді-кесілді сөз бе- РУге керек болды . Елшіні үлкен курметпен карсылап алып, Кремльге әкеліп, ен ж ак сы палатадан орын ^РДі, күтімі д е б аека елшілерден екі есе артык бол- 327

ды, суйтіп оны алдап-арбап, істі тағы соза бастады, патшамыз ойын-сауык жорығына шығып кетіп еді, онысыз біз ешнәрсені шеійе алмаймыз деп дәлел қылды. Сүйтсе дағы сөз беруге тура келді. Иоганн Кура­ кин боярларды ескі шартпен кысып, акырында: со- ғысамыз деген токтамға келтірді, осы уәдеге крес сүй- істі. Курикий мәз болып» еліне кайтты. Іле-шала Москваға Рим дезарынан, Польша королынаи риза- лык. білдіріп, ракмег айткан каттар келді: бул хат- тарында олар патшаны: «Улык» деп атап, оның титу- лын. «Ивер, Грузин, Қабарда жерлерінік, Дедич От- чич .облыстарьшың государы» дегөн сездерге дейін калдырмай толык жазды. Осыиың сонынан да әнгіме- ні тағы біраз оозуға мумкін болды. Бірак, соғыстал кашып кутылуға болмайтындығы енді айдан анык көрінді... 20 Ораза алдындағы мейрам өтіп, күн шуакта буйы- ғып турған Москва үстіне улы ораза коцрауынуң жы- Нылы жайыла берген кезде, барлық базар-базарлар- Дьік, барлық слободалардьщ, барлык иосадалардын бэрін де бірдей соғысі Соғыс! деп журт шу ете калды. Бір ғана тун ішінде: «Соғьіс болады —болмаса бола- сылы бір іс болады. Ал Кырым біздікі бола койса, — барлық дүниемен сауданды жүргізе бер... Теқіз үл- кен, онда жүрген қаракшы тыйын-тебен үшін калга­ на түсе бермейді...» —деп журт кулағына біреу сыбыр- лап еткендей болды. Бидай тарткан обоздармен Воронеж, Курск, Бел­ город қолтыктарынан келген хутор мужиктері мен му­ жик боп кеткен жалғыз үйлі помещиктёр— татар- лармен соғысты бүкіл дала күте-күте так шаршап отыр... «Біздіц даламыз оқтүстікке карай да, шығью- Ка карай да — мындағаи шакырым созылып жата- ды. О. дала өте қунарлы — өкшемен теуіп қалсан, астык бурк ете түседі... Бірак, не керек, татарлар да- ламызды бермей отыр... Қанша адамьшызды олар тут- кынға алып, Қырымға әкетпеді, — эттен дуние-яй!.. Еркіншілік деп біздін сол д ала еркіншілігін айтгағы!

Сеңдерде, тәйірі, еркіншілік бар ма, москвалык- ир...» — д ёп кояды. - Соғыс ту р ал ы таластыц көбі К укуйда болды. О л а р - Дың көбі бул соғысты м а к у л д а м а й : «Кара тең ізд ін бізге керегі ж о к , Венецияға, тү р ік к е онымен ағаш , қ а - рамай, б ал ы к май апармайсын... О нан да С олтүстік теңіздерін ж а у л а п алу керек...» — десті. Ал әскери адамдар, әсіресе, жастар соғы сты жактады. Осы күн екі армия боп барып, әскерлік ойы нды Кожухово д е- ревнясының жанында еткізген е д і, бул соғыс өткен . жылдардағыдай емес, ғылым ж о л ы м ен өткізілген со ғы с оаіьш іпығып еді. Лефорт полкы м ен Бутырский по л к - тарын, казір лейб-гвардия а та л ы п отырған преображе- нец, семеновед ойын-сауык әск е р л е р ін көрген ш ет адамдар: б у л а р швед әскерлері м ен француз әскерле- рщен қалыспайды десіп еді. Б і р а к Кожухов ж оры ғы - ныц қурметіне залппен зең бір ек аткан, күмпілдетіп музыка тар ткан , көтеріле сөйлеген өзара тойда ғ а н а болмаса, б а с к а жерде мактану.ға бола ма. К ара п а- рнк киіп, ж е р сүздіре ш аркат т а р т қ а н , сірісіне үл кен ипор байлаған офицерлер: «Кожуховш ылар! — к а ғ а з бомбамен ж ау л а с у ға баты рсы ндар ғой, ал мына та т а р °ғына карсы туры п көріңізші...» д еген сөздерді ж у р т- тан талай естіген болатын. Соғысуға солкылдактау к а р а ғ а н тек патшаігың «акын а д а м д а р ы — Ром одановский, Артамон Г о л о­ вин, Апраксин, Гордон, Виниус, А лександр Меишнков- таР ғана болды : бул іс оларға ө те коркынышты болы п Көрінді... «Ал осыдан жеңіле к а л с а к не боламыз? О н- Дз ешкімге д е ж а н сактау б о л м ас, ашынған халык бә- Рімізді бір-ақ тап ап өтер... Ал соғыспауға тагы б ол- мэйды, — о л о д ан да жаман, о н ы с ы з да журт іш інде патшаларымыздың басын н ем істер айналдырып б ол- ды, — өзгертіп жіберді, ойы н-сауы кка шығып ж а тк а и акшанық есебі ж ок, халык к ү й зел іп барады, улы істің бэсы көрінбейді» деген күнділдср а з емес, — десті. Пегр сы р бермеді, үндемеді. С о ғы с туралы сурау- Га: «Ж арайды , жарайды, К о ж у х о в та калжындастык к°й, енді татар лар м ен ойнауга б арам ы з...» деп екіуш - жауап к а й ы р а берді. Сүйтсе д с Петрдын коркуы н корқып, ол коркуы н жасырып жүргенін, бул к о р ку 329

баяғы Троицаға кашқандағы қорқу сыяқты екенін Лефорт пен Меншиков кана біліп жүрді. Олар Петр- дыц соғысуға бел байлайтынын да білді. Иерусалимнен екі монах келіп Иерусалим патриар­ хи Досифейден хат әкелді. Патриарх зар еиреп: Ан- дрианопольге — касиетгі орындар туралы королынан қағаз а л ь т француз елшісІ келді, ол улы визирге жет- піс мық мәнет алтын сыйлык, берді. Сол кез Андриа- иополвда болған Қырым ханына он мың менет берді, сүйтті де мына касиетті орындарды французға берін,- дер деп тілек кылды... «Түріктер бізден, православный- лардан касиетті табытымызды алып француздарға берді, бізге тек болғаны жыйырма төрт шамдал кал- дырды. Сонымен француздар бізден Голгофанын жар- тысын алды, түгелімеи Вифлеем шіркеуін алды, ка- сиетті үңгірді алды, барлық деисустын талканын шы- ғарды, қасиетті жарық үлестірілетін трапезаны казып алды, суйтіп Иерусалимді олар кызылбастар мен араптардан да жаман жасады. Егер сіздер, Москва- ның кудіретті самодержавецтері касиетті шіркеуді жау колында калдыратын болсандар, сіздерді кім.мактар?.. Муны еске алмай, түріктермен бітім жасамандар, олар правосславнилардық барлық касиетті орындарын ка- йырып берсін. Ал, егер түріктер будан бас тартса, — соғыска аттаныддар. Буған қазір колайлы, уақыт туып отыр. Түрік султанының үлкен үш эскері Вен- грияда императормен соғысып жатыр. Сондыктан сен ең әуелі Украинаны ал, сонан Молдавия мен Вала- хияны ал, Иерусалимді ал, тек, сонан сон ғаиа олар- мен бітімге кел. Сендер: түрік, татар болып немістер- мен соғысса игі еді деп кудайдан тілеп ендер ғой, — қазір сол тілектеріқ кабыл болыгі отыр, ал сендер оны пайдаланғыларық келмейді! Мусылмандар сендерге күліп отыр. Олар: татарлар — а т төбеліндей аз-ак ха- лык, ал сонда да сіздерден алым-салық алып отырмыз деп мактанады, сол татардың езі де —түріктердіК қоластына қарайды, олай болса, сендер де турктердік коластына карап отырсындар...» деп жазыпты. Москвада осы хатты окудың өзі жәбір болды. Оса жөнінде Үлкен боярлар думасы жыйылды. Петр—- патша ризасын киіп, иығына барма салып, тіл қатпай, 330

тунжырап т а к т а отыра берді. Б о я р л а р ашық сөйлемей, ніцгірлёй берді, ескі ж ы л н а м а л а р ға сүйеніп, к асиетті орындарымызды тәрк етті деп з а р жылады. Е р теңгІ күн кеш болды , терезе көгілдір та р т ты , бурыш-бурыш- тан беттеріне ш ам жарығы түсті.. Л ауазымына, ор ны - на карай б о яр л ар біріндеп ту р ы п , үлкен жеңдерін а л ­ ии тастап, а қ саусактарын ш о ш аң д аты п сөйлей б е р д і —тершіген м аңдайлар, тесірейе қ а р а ғ а н көздер, ж е л - пілдеген с а қ а л д а р , жел ай н а л д ы р ға н ойышпық д о қ ға - лақтай бос орағы тқан курғак с ө зд е р Петрдың к у л а ­ ки тундырады. Соғыс туралы еш біреуі ашық еш нэр- се демеді, екі подьячий альш б о я р л а р д ы к сөзін ж а з ы п отырған д у м а дьягі Виниуска к а р а п койып, соғыс м ә- сслесін төңіректей берді... С оғыс! — деген сөзді ай ту ға корықты, ту.ньік турмьгсты ш а й к а у ғ а корықты. К а й та- Дан аласапыран, күйзеліс болы п қал ы п жүрсе қ а й те- ыіз? дегендей болды. Бәрі де п а тш а н ы ң сөзін күтті, ол не десе д е соған көнгендей б о л д ы . Бірақ, м у н д ай ірі мәселені ш еш уді ж алғы з өз мойнына а л у г а Петрдын. өзі д е корыкты: ол әлі д е *ас еді, ж а с басынан шош ынған д а еді. Шешім күтті, *Уртқа қ ар а д ы . Акырында к е л іп оны ң жакын а д а м - Дары сейлей бастады , сөйлегенде аналардаіі өзгеш е — ашық, іс ту р а л ы сөйледі. Тихон С треш нев турып: — Эрине, е р ік патшада... А л б із, боярлар, касиет- ті табыт үш ін ж ә н е патш ам ызды н намысы үшіи ж а - нымызды аям ау ы м ы з керек... И ер у сал им д е біз к а зір - ДКкүлкі б ол ы п отырымыз. — Б у д а н д а зор м аскаралы к болар ма?.. Ж о қ , боярлар, с о л д а т ж ы ю ға токтам к ы - лвддар...— д ед і. Лев Кириллович, ақылы ш а б а и ад ам ғой, алы стан сеРмеп, б аяғы Владимир ту сы н д агы орыстардын пю- ВДнуыпан с ө з бастап еді, П етр д ы н ж аратпағаи ж ү зін е Кбзі түсіп к а л д ы д а , кілт б уры лы п, — Япырым-ау, біз корка к о й ғ а н д а й еншәрсе ж о к , боярлар... В асилий Голицыішын. К ы р ы м ға барып а у зы күйді. Б ір ақ оііы қ солдаттары н е м е н соғысканы естс- Рінде ме? С ойы лм ен соғыскан... А л бугінде, к удап ға ®укір, қару-ж арағы м ы з ж еткіл ікті... 'Гуладагы м енін 3зводымды-ақ ал ы п кар аңд ар ш ы , — зецбірекп ту р ік - ^нкем куйып жатканымыз ж ок... А л мылтык пеи пнс- 331

тшіет дегендерін олардан гері менде жаксыран. жаса- лып жатыр... Патшамыз буйрық етсе, алдымыздағы май айына дейін найэа мен кылышты керек десекдер жүз мың адамға жететін етіп шығарайьш... Жоқ, бояр- лар, соғыстан тартынуға болмайды... —деді. Ромодановский турып, тамағын кенеп: — Іс түйіні жалғыз өэіміэден ғана шешілетін бол- са, онда ойланған да болар едік... Бізге бүкіл Европа карап отыр... Қозғалмай отыра беруге болмайды — өйтсек біз шексіз курыймыз... О бір күндер өтті, енді кабағы түксиген катал күндер келді... Еқ бірінші іс- тейтін і с — татардың талканыя шығару... — деді. Күмбездеп жапкан аласа кызыл төбенід асты тым- тырыс бола калды. Петр тырнағын шайнады. Сакал- муртын көк тукылдап кырыккан, бірақ орысша киіи- геа Борис Алексеевич Голицын, күлімдеп кіріп келді де, — ГІетрға бір ашык хатты устата берді. Бул Моск­ ва көпестерініқ арызы еді.; олар Голгоф пен касяетті табытты корғауды, онтүстік жолын татарлардан та- зартуды, егер мүмкіндігі болса Қара тенізден кала са- луды сураған екен. Виниус, көз әйнегін мандайына көтеріп койып, сампылдатып осы хатты оқып шыкты. Петр, төбесі шатыр тіреген улкен мономах бөркімен көтеріліп: — Ал, боярлар, кандай токтамға келесівдер? — деді де, -тесірейе карап, ернін жымырып тура берді. Боярлар турегеліп, бастарын иді: — Ерік сізде, патша ағзам, бізге салсақ әскер жый... —,деді. — Цыган.., Тықда мені. — Ал? — Сен оған меніқ уста дукенімде жәрдемші бол- дым де... Б ар шыным осы деп крес сүй... —• Олай дегеннеи маран не туседі? — Эрине... Тағы күнелтіп кетерміз... Оньщ өзі де бакыт кой... 332

Мен өмірге тойдым, К у з ь м а ... Тез ты ныш тан- ДЬфса екен осы... — Тыныштар! .Асықпа... Т а н а у ы н д ы тіліп, те р ің д і сыпырып ал ы п , Сібірге айд ап ж іберер... — Я, солай... сірә... содан тайы нб ас... — Л ев Кирилловичтіц у п р ав и тел і Москваға к е л іп , заводқа керекті адамдарын аб а кт ы л а р д а п тауып а л у - га қағаз а л ған екен. Бул менің қолайыма келетін Гс кой,— мен онымен сөйлестім д е ... О л ар мені у м ы тп а- гаи екен... К узьм а Жемовты т е з а р а д а умыту қайда...- Маған ет с а л ғ а н щи берді... У ры п- соккан жок... Б і р а к катал сөйлесті... Ш ақыра к а л с а , — менде балғаш ы б о ­ лып едім д е й сал... — Мал етін салған щи берді дейсің бе?— деді ой- ланып б ары п Цыган. Бул, Ц ы ган мен Ж ем о вты ң Тула абақты сы нда отырған к е зі.е д і. Осында о ты р ға н ы н а , міне, бір а й д а й уақыг болы п калды . Осы к ү н н ің іш інде оларды у р л а - ған көр-жерімен устаған кезде б а за р д а бір-ак р е т у р - ран. (Сол ж е р д е Иуда қаш ып к у ты л ы п кеткен). Б у л а р знді жауап алып, шыбық со ға д ы д е п қана кутіп о ты р ВДі- Бірақ Т у л а воеводасы ө з ін ің д ьяк, подьячийлары- мен бірге . ж ау ал ты болып к а л ы п , буларды ум ы ты п кеткен болаты н. Абакты к ү зетш ісі буларды са д а қа су- Ратуға күн сайы н такертең к іс е н д е у л і күйінде б а з а р ғ а апарып турд ы . Сүйтіп олар к ү н ін көрді, күзетшіні д е асырап ж ү р д і. Сонымен ойда ж о к ж ерде — сібірге ай- Далудың о рны на — Лев К ирилловичтін к а р у -ж а р а қ заводынан келіп шыкты. М у н д а, әйтеуір, к улақ-м ур- яыдды кеспейді ғой... 1 Цыган ө з і жөнінде Ж ем о вты ң үйреткенін айттЫ і Абақтыдам кісендеулі күйінде а л ы п іиығып, о л а р д ы Каладан сы рт, Упа езені б о й ы н а к а р а й айдап к е л е д і; «ен бойыида уйыса өскен тік е н е к ті буталармен а й н а - ла қорш алған аласа, кірпіш ү й л е р тур екеи. өзен нен °йьш ш ы ғар ған тоғанда с ы р ы л д а п су диірмен ж ү р іп Жатыр екен. Қүн суык, солтүстіктен кара булт тү н ерш келеді. Балш ы қ-балш ы к ж а ғ а д а б ір топ абакты а д а м - Дары қ ай ы к та н отын, шойын, к е и түсіріп ж аты р. А й- наланық б о р і — кесілген ағаш тү птер і, сыйдыиған оу- талар, қ у а р ғ а н дала. Күзгі с у ы к ж е л соғып тур. И ы к - 333

тарында айбалталары бар қарауылдар турған темір қурсаулы кақпаға жақындап келгенде Цыганның іші муздай болды... Урып-соққаны да, алдына салып мал- ша айдағаны да, шыбьш жанынды көзіқе керсеткені де былай турсын-ау, оларға бул да аз керінеді!.. істей бересін олар үшін, істей бересін... Сүйтіп жүргенде өлуге де қолыңды тигізбейді дегендей... Ол жер, бул жердіқ бәрі темірге толған бір кара кораның қақпасыиа әкеліп енгізді... — Күрс-күрс дауыс, зыңылдаған ара, шықылдағзн балға. Ысталған кап-кара есіктерден ушкын көрінеді, онық ішінде — белбуардан жалаңаш адамдар кула- шын созып сом темірді жалпайта соғып жатыр. диір- мен доңғалағынык күшімен істейтін бірнеше буттык сом балға үлкен төске дүрс-дүрс соғып тур, темір уш- кыны тері алжапкышқа сытыр-сытыр ушып тур, верс­ так басында слесарьлар тур... Какпадан басгап төсел- ген тақтаймен аласа пештің төбесіне ташкілеп көмір тасылып жатыр, оты лаулап, домнадан кара түтін буркырап жатыр. Жемов Цыгакды шынтағымен ка- ғып койып: — Көрерсін әлі, Кузьма Жемовты олар таныр... — Уста дукендерінен оқшаулау турған тым тәуір кір- піш үйдіқ терезесінен басында калпағы бар, сакал- мурты қырулы, моншадан шықк.андай балбыраған Кы­ зыл бет адам карап тур еді. О л осы заводтын баска- рушысы — Қлейст деген неміс екен. Сол адам темекі трубкасын терезе эйнегіне тық-тық кағып койып еді, кузетші сүріне-жығыла Жемов пен Цыганды апарды да, — олардық кіы екенін, кайдан келгендерін түсін- дірді. Клейст терезенін төменгі жағыв кэтеріп койып, басын суғып еді. Быртыйған бетіне қалпағынық ша- шағы түстк Шашакка Цыган жаман кезімен карады да, сескеніп... «0 , жан алушы осы-ау!»—деп ойлады. •Клейстің сыртында тап-таза стол, оның үстінде куырған ет, сап-сары нан, алтындаған шынаяқка кую- лы кофе тур екен. Трубканың хош иісті түтіні де шу- балып терезеден шығып жатты. Кірпігін кақпай сілейе карап еді, сур көздері орыстардьің өдменінен өтіл кет- ті. Екеуін де бастан-аяк әбден қарап алып: 334

-Ж и л е -к х м алдаймын десе, — оран жаман бола- . ды... Д ум ы сқа жарамсыз м у ж и к те р д і, кіл ш ош калар- ды ғана жібереді-ау... Ешнәрсе қ о л дар ы н ан келм ейді, —ов, сволочтар-ай... Сен ж а к с ы у с та болсаң — ж а - ранды... Ал,- егер алдап ж ү р сең — м ен сені д ар ға д а аса алам... (Трубкасымен терезе алды ндағы та қ та й д ы тық-тық урьга қойды.) Я, д ар р а а с у меніц колы м нан келеді, маран осындай заң б ер іл ген ... Күзетші, м ы н а ақмақтарды корғанға апар... — д е д і ол. Ертіп келе ж аты п кузетші о л а р ғ а түсінік берді: Солай, шырактарым, оны м ен өте сак болу ке- рек... Қурттай қателессеқ, кө зің іл ін іп , не талы ксы п, ШДІріп қ алсаң , ол ешбір а я у ш ы л ы қ етпейді. — Ауыз аш ы п аңқайып т у р у ғ а келгеніміз жок.! Ьіз әлі немісіңді д е үйретерміз... — д ед і Жемов. — Сендер кім едіңдер? У р ы — е л тонаушы д е п еситік? Сендерді не үшін булай е т іп ж үр? — Біз, я куд ай деген адам бы з, м ынау соқыр екеу- иіз жақсы ө м ір іздеп раско л ьниктер ге карай кетігі адін, бірақ ш а й т а н азғырып, ж о л ы м ы з болмады... — А, ол а й болса ештеңе ем е с ко й , — деді күзегш і аласа есіктің кулпы н ашып ж а т ы п . — Б іздіқ тәртібім із *ар, оны б іл іп қоюларың к ерек... К ір е беріңдер, м ен «ылтьірақ ж а ғ ы п алайын... (О л а р то м ен жер уйге тү с - Темір ф онар ьд ы ң тесік-тесігінен ш ы қкан ж ы л ты р ақ *арығы бул ү йдегі сәкіні, та к т а й столдарды , ыс пеш ті, Ирілген а р қ а н д ы ілулі турған е с к і, сілімтік киім дерді кврсетті). М ін е, тәртіп ыы надай... Т а ң бозара, с а ғ а т ^ртге мен б а р а б а н соғам, — т у р а с а л а шокынуға б а - расыңдар, он а н жумыска ш ы ға с ы н д а р . Такертең с а ғ а т *етіде тағы б а р а б а н соғам, — ж а р ы м сағат ер тенгі Оай ішесіцдер... Сағатым м ы н ау, көрдіндер ме? ( Ж а - \"ынан суырып алы п табактай б ір б а к ы р сағатты к ө р - Сонан кейігі тағы д а ж у м ы с к а ш ығасыңдар. *ал түсте — т ү с к і тамак, бір с а ғ а т у®кы- С ағат ж е - тИв — ж ары м с а ғ а тг а й — кеш кі т а м а к . Сонан с а ғ а т °яда барып ж у м ы с токтайды... ~ Күш ү зд ігіп кетпей ме? — д е д і Цыган. — Эрине, бу да болмай койм айды . Қарағым-ау бУД>—к аторга ғой: егерурлы к к ы л м а ғ а н болсаи, ү н іи - Дв пешке ш ы ғы п ж аткан болар ең ... Еркімен ж а л д а - 335

нып жүргея бізде он бес адам бар, —олар жумысты сағат жетіде-ак токтатады, белек жатады. Мейрамдар- да үйлеріне кэйтады... — Ал енді, —деді бурынғьгдан да кырылдаңкырап сөйлеп, сәкі үстінде отырған Цыган, —бул бізге мән- гілік осылай бола ма? * Дөнғелек фонарьдык жарык. тесіктеріке кадала ка- рап отырып Жемов күрк-күрк жвтеліп қойды. Күзст- ші күңк етіп бірдеңе деді де, фонарын кольша алып шығып кетгі... 22 Ак кіре бастағзя сымбатты сакалы тараулы, шашы сары маймен майланғаи, қызыл көйлек сыртынзк буынған, 'кырык, эулиенік аттары жазулы жібек бел- беу көкірегін тіреп отыр... Буған да емее-ау, Иван Ар- темьич Бровкиннің кебежедей карнына карап — онын бурынғы куда-анда, дос-жаран — мужиктері тур. Іс- тіқ борі сол — бурынғылығында еді... Колын астыяа басып, шірене түсіп, узынша орыидықта Иван Артемь- ич отыр. Кездері бедірейе карайды, бутыяда жука мауыт шалбар, аяғында кармак бас Казан каласында тігілген ала етік. Төр үйдік таза еденія былғамайык деп мужиктер босағада, шетпер үстідде тікесінен тік тур. — Солай, —деді олар.ға Иван Артемьнч, — мев сендерге, мужиктер, кас емеспін... Болатын жеріяде — болады деймін, ал болмайтьгн жерде —оған сендер де ренжімекдер... — Тауығымызды да жіберетін жер қалмай, тары- лып отырмыз, Иван Артемьич, — деді біреуі. — М алға не дерсін, ойнактап барады да сеяіи же- ріңе түсіп кетеді, —деді екіншісі. — Сен ушгн малшыға да бәріміз жабыла дүре са- лармыз, — дед» упііншісі. — Солай, солай, —дей берді Иван Артемьич. — Малымызды босатсацыз екен. — Күняен кунге қысылып, жерікіз тарылып ба­ рады... — Маған, —деді Иван Артемьнч, артынан колыв

алый, саусақтары н тарақтап т ө с ін е к о я беріп, — м у - жикгер, сендерден түсер пайда ш а м а л ы . Маған то р тіп ижоат, муж вктер... М ея с е н д е р г е акшаны к а н ш а үлеспрдім, — ой-ой, канша, ш а ш жетпсс... ~ бердіңіз, Иван А ртем ьич , білеміз, есім ізде... — Кайрьш ды лы қ етіп о ты р м ы н ... Кайтерсін, о сы жерде туып-өстім,^ эке-шешем д е б о л с а осы жерде д ү - ннеден кайтты . Әйтеуір, кудай м е н і, мен сендерді ж а - рьшііап оты рмын. Сендерге а к ш а н ы кандай өсім м ен °еріп отырмын, — адам күл ер лік ем е с пе... Б ір с о м ғ а жылына алаты ны м он-ак ты й ы н , — ай-ай-ай... Б у л , альт, б а й болу емес-ау, т е к тә р т іп үшін берілген — Р ақ м ет оныңа, И ван А р те м ь и ч , ракмет... — Ж уы р д а сендерден б ір ж о л а т а кетейін деп о ты р ­ мын... Енді үлкен іске кірісем, ү л к е и іске... М о ск ваға барып турам ... (Күрсініп, көзін ж у м ы п койды.) Т е к “ ндермен ғ а н а турған болсам, ту р м ы сы м оцала а л м а с е$, күйзелер еді... Өткен күнім е с ім е түсіп, к у д ай ғ а шүкір деймін, сендерге кайы ры м етем ... Ал сендер ш е? Сендердіқ м а ғ а н еткен сыйлы ғын. кайсы? М ал д а р ы н жеріне түседі. Күнәлі қылады. А й-ай-ай... Ал ж а р а й - Ды. болмас... Сыйыр басына б ір тыйыннан, кой б асы - На жарты ты йы н нан беріп м а л д а р ы ң д ы алыңдар... — Рақмет, жасаған алла ж а р болсын, Иван А р ­ темьич... Мужиктер бастары н иді д е, ш ы ғ ы п кетті. Онын та - ғыда сөйлей бергісі келіп еді. Б ү г ін көкілді еді. Б а л а - ® Алешка а р к ы л ы поручик А л е к с ан д р М еншиковка 6аРып, екі ж ү з соммен бас иіп, с ө й л е с іп еді. М енш иков Лефортпен кездестіріп еді. Б у р ы н ол бундай ж о - ғаРылэп ж ү р г е н емес еді; ш аш ы б е л ін е түскен, ү сті-б а- жібек п ен м ақ пал , саусағы т о л ғ а н жалты лдаған с а - кыйна, орта бойлы осы адам ды к ө р генд е оның ж ү р е гі ДҮрсілеп к о я берген... Тесірейе к арайты н, таңкы м у- Рындау, су ы қ ж ү зд і адам ек е н ... Б ір а к , Лефорт, а л - дында турған а д а м Алешканың ә к е с і екенін, ол М ен- ииковтын хаты м ен келіп ту р ғ а н ь ш білген сок к ү л ім - деп. ж ауы ры ниан кақты... С үйтіп к е л іп Иван А ртем ь- ич эскерге су л ы мен шөп д а й ы н д а п беруге кагаз алдьг... — Саня, — деп ол мужиктер шығысымен кы зы н 337

шакрыды, — анау шетперді алшы, жанағылар былғап кетті ғой... — деді. Иван Артемьичтің көздері кулімдей түсті. Бай адамға күлуге де болады ғой, — жасынан бастап са калына ақ кіргенше ол муны істей алған жок еді... Іл- гекті көк жібек көйлек киген Санька кіріп келді. Ток- пақтай бурымдары тілерсегіне түсіп тур, іші шығын- қы, емшектері бултыйып кеткен, уятгау да болып ба- рады. Көздері кек, санасыз сыякты... — Фу, шабаталарымен әбден ластап кеткен екен . ғой, түге! — деп шетперден әдемі бетін бурып, сауса- ғынық ушымен ғана шетінен устады да, сенеге шыға- рып тастады. Иван Артемьич кызына көзінін кырын салып койды да, мундай кызды корольға берудік де ешбір уяты болмас дегендей болды. — Москвадан тас уй салдырайын деп отырмын... Бірінш! көпес жуздігінің катарына шығамыз.. Тында, шырағым, Саня... Сені күйеуге беруге асыклағанымыз- дыц өзі кандай жаксы болды... Бізге үлкен адамдар- мен алысып-берісу керек... Сен немене бултыясын, өзің?.. Санасыз неме!.. — Ай, қойшы! —деп Саня бурымын серпіп тастап, экесіне ж алт парады да, — мені әурелемендерші... — деді. — Байғус-ау, —әурелемегені қалай? Ерік менде... Жыным келсе малшыға берем, кайтесін. — Сіздіқ аумассерлігіңізден кор болғанша, біреу- мен шошка баққанымның өзі жаксы... Иван Артемьич қызына колындағы таяғын жіберіп калды. Ө зі уруға —турғысы келмеді... Санька ойбай салды, бірақ көзінен жас шыкқан жок. Өстіп отырған- да кақпа дүрсілдеді, төбеттер арс-арс етті, Иван Ар­ темьич, бул калай деп такырқап, аузын ашып калды. — Саия, карашы... — Коркам. Өзіціз шығықызшы... — Мен бул какпа кақкыштарға көрімді көрсетей- ін... — деп Иван Артемьич сенеден сыпырғыны ала-ма- ла какпаға карай аяңдады. — Уятсыздар, мен сендер- ге осы неғылайын... Кімсіңдер! Ал, ит жіберем, айтын- дар... Аш. аш! — деп аржағынан айкайлаған дауыс

«З ІЯ Ю р / квді;:іийіпа солкылдады. Б ровкин енді сескенейін д е - ді, Юшкёне есіктен басын суғып к а р а п еді, колд ар ы вдгырап.қоя берді. Қақпа а ғ а ш ы н әзер суырып, а л - ДЦ—қақпа екі ж а қ қ а жарыла аш ы лы п кеггі. С ал т ітты, жақсы киімді, жалақаш к ы л ы ш устаған адам - *ар кірш-кіріп келді. Олардын а р ты н а н төрт ат ж ек - юн, алды-артында ергежейлері б а р — алтьгн күйм е гёрді. Күймеге ере екі д о ң ғал ақты арбада — П етр папиа, Лефорт келе жатты, б у л а р д ы н бастарында үш оурышты қалпақтары , үстерінде ш а ң н а н сактаиа ки- гев шапандары бар екен... Д ү р с -д ү р с еткен ат пен а р - балар, сақ-сақ күлген дауыс, а й к а й -ш у ауланың ішін алып кетті. Бровкиннің буындары қ а л ты р а п кетті. Ол тізерле- кн күйінде ту р ған кезде-ақ а тт ы л а р аттаринан түсті, немісше киінген, бет-аузы б ы р ты й ған , шала-уйк,ы квязь-папа күймеден шықты, о ны ң соңынан күміс төк- 8еншекпені б а р бір жас боярин тү с т і. Петр Лефортты еРте крыльцоға шығып, жуан д а у ы с п е н : ^ — Үй иесі қ ай д а? Тірі болса т ір і күйінде, өлі бол- са елі күйінде ж сткіз, тез м ы ндаі — деп қойды. Иван Артемьич корыкканнан б у ты н а жіберіп кой- ЛИ- Оны М еншиков пен Алешка к ө р іп калды да, қол- ^ьнйн сүйеп, крыльцоға ә к ел ді. Тізерлеп отырып ^імасын деп сол күйінде устап турды. Урып-соғу, ве одан да ж а м а н бір болеге у ш ы р а ту орнына, — П етр Калпағын алып, оған иіліп бас и д і: — Сәләметсіз бе, куда... Б із с із д е кызыл м акпал баР Деп есіттік... Көпес әкелдік... Б а ғ а ғ а іркілмейміз... ~деді. Иван Артемьич аузын ашып, ү н ж о к , түн ж ок ан- тУРДы д а калды ... Көңліне ж а м а н ой түсіп: «Бір УРлыктың ізі кесіл ді ме, бул қ а л а й ? Тырс етпеу керск ,ЛаР-» Деді ішінен. Патша мен Л е ф о р т сак-сак күл- У’ басқалары кулкіден шегі қ аты п , жөтеліп жатты. Алашка: «С аньканы айттыруға к у д а түсіп келіп тур» '■деп сыбыр е т е койды... И ван А ртем ьич күлкілеріие ^Рвп, бәле қ ы л а келіп турм ағандары н білсе де, түсін- ^генсіп тура берді. Есті мужик ед і... Сол күйінде, ҮРейленіп есі кеткен адамға усап, конактарды ко нак ®айға алыр кел ді. Үйге кірген с о ң оны образ астына

отырғызып, он жағынан патш а, сол жағынан князь — папа отыра калды. Булардың күйеуі кайсы болды екен? деп Бровкин жағалай журтқа көз салып еді. Куйеу досы болып келген Алешка мен Меншиковтың арасыяда отырған — күмістей тіккен шекпені бар өзі- нің бурынғы мырзасы, Василий Волковты көргенде, ие, тап осы екен деп токырай калды. Иван Артемьич онын алажағын әлдекашан өтеген, енді оны ауыл-аймағы- мен сатып алуға да шамасы келетін... Осының бәрін білсе де, — аркасына батқан камшысы есіне түсіп сес- кенді. — Күйеу бала унамай отыр ма, калай? — деді ке- нет Петр. Ж урт тағы ду күліп жіберді... Шыйырулы мурт ас- тынан Волков та езу тартвдндай болды. Меншиков Петрға кезін кысып койып: — Мүмкін, вткен-кеткен бір жәбірі есіне түсіп отырғаи болар? (Бровкииге көзін кысып қойды.) Мүм- кін, бір кезде күйеу бала шашыңнан алып сүйреген болар. Әлде камшысынын сабы сынғанша сабаған бо­ лар? Кешір, олай болса, кудай үшін... Татулас...—дедК Буған не жауап қайыру керек? Қол-аяктары кал- тырап, недерге білмеді... Волковқа карап еді, — ол тү- сі кашып, жуасып отыр екен. Сүйтіп отырып, Преобра- женскінің ауласында болван уакыйға, Алсшканын ара түскені, Волко8тық Меншиковқа ере жүгіріп, жалн- нып, жаібьгсып, жыларманға келгені есіае түсе калды... «Е-е, — бул жердегі басты ақмак мен емее екем ғой...» — деді ішінен. Содан кейін Волковка карады да сонша қуанып, — істің бәрін бүлдіріп ала жазда- ды... Б ір ақ енді одан журттың не күтіп отырғаныи сез; ді: жоғарыдан тарткан баған үстімен жүру секілді кауыпты ойы есіне тусті... Ж арарІ — деді һііінен. Журттын көзі сонда болды. Иван Артемьич стол астына колын жіберіп, жасырын кіндігінен шог.ынып алды. П етр мен князь-папаға бас иіп: — К ісі көріп юелгендеріңе рақмет айтам, кУдала- рым... Егер орынсыз ійміз болған болса, бізді, сана- сы кем деревня адамдарын, кудай үшін, кешіре кө- ріндер... Біз, әрине, сауда .адамдарымыз, окымаған, кара дүрсін мужикпіз. Сондықтан мужикше-ак ай- 340

эп отырып калды— бір кайғымыз І5аған маскүнемге берсек те куаыар ек... щ , И етр ға карап койды, — б ір ак ол үнде- |і*Мре күліп жіберді.) Күйеу дегендер үйі- «віШ ^зайвалы п өте шығатын себебін тусіне ал- ііойдык- Қ ы з әдемі, тек бір көзі ғана соқырлау, йрал'Ийяай көэі муздай амаи. Беті бужырлау, әйтое * вепмар дейсін, жауып жүруге де болады ғой... (Воиовтүаеріп И ван Артемьичке карады да калды.) Аишв сүйрей басатыны, басын селкілдететіні бар, ивдвы да болса кыйсыктау... Баска кемістігі жок... С^ікті оалаыды айттырындар, курметті кудаларым... (Бровыш шапініп сөйлей келе, мырс-мырс етіп көзі- >і« жасын сүртіп те койды.) Кызым Александра, — *ді жыламсыраған дауыспен,—бері келші... Алсіпа, Цадддсыяды әкелш і... Қайда екен; ие, айтпакшы, іші кушдау' муны умытып кетіппін-ау, кешіріндер— акедіндерші, қалындыкты... Волков тура кашкысы келіп умтылып еді. Менши- Ц* ба?ыв қойды. Ешкім де күле койған жок, — тек ‘вдрдыд м на иегі бүлкілдеңкіреп барыи койды. ~ Ракмег, к)урметті кудаларым, — деді Бровкин, —күй^ бізге б е к унады. Оған туған әкедей бола Иамыз: жақсысьін асырып, жаманын жасырамыз. Ал «соц шыбыртқымен де жондармын, не шашыкнан да Чйреркщ, оған ашуланып жүрме, күйеу балам, — му- ** Кауымына кіріп отырсын... — деді. Айвам оты рған журт ду күлді, шек-сілелері ка- ^ іштерін устады . Волков тістеніп, уяты бетіне шы- ? в>Кызарып к етті,— көзіне жас келді. Сол а р ад а сенеден шегіншектеген Саньканы алып кірді. ^ька уялып ж еңім ен бетін басып еді. Петр ушып ту- й* Икіп, онын йсолын жазып жіберді. Күлкі басыла ^злды—Санька жу-ртка көз туткандай сулу көрінді: “ ‘Ибег, кыйғлш кас, оймак ауыз, кара көз, узын Ч®®. кыр мурын, бала еріндері дірілдеп, каладай а№адті«врі сак ы л д ан, уялып тур... Петр ернінен, ыс- беперінен шоп-шоп сүйіп алды. Бровкин отырып: \"Сенька, карағы м , суйіп ж атқан патшанын өзі, карағым, шыда... —дей берді. басын ш алқайта беріп Петрдын. бетіне к ара-

ды. Жүрегініц дүрс-дүрс сокханы да сезіліп турды. Петр иығынан кушактап столға альш келді де, қолыя шошайтып Василий Волковты көроетгі. — Кані, карашы өзіқ, жаман күнеу әкеліп отырма- ғав болармыз?—деді. Саньканың есі шыклы: уялу керек еді, оның орнына ол есі кеткен адамша ынтыккан көзін күйеуіне када- ды. Сүйтті де курсініп: «Ой, мама, жаным...» деді сы- бырлап. Петр тағы да сүйейін деп қушактай алып еді: — Ей, куда, жарамайды, жібер қызды...— деді оған князь-папа. Санька басыи буғып, көйлегіне бетін басты. Күлгм- сіреп, Алеша оны анжакқа алып кетті. Волковтын ке- қілі толғандай болды-ау деймін, муртын шыйырып отыра берді. Князь-папа мынкылдап. — Бахус атамыздық шарапатында бір-бірімізді сүйелік, достарым... Арақ пен тамак келтіріндер-— дсді. Иван Артемьич әрсеқ-сәрсең болып, кам кыла бас- тады. Аула ішінде қызметшілері тауык куып жүрді. Уялтан түрмен езу тартып, Алеша тамак коя баста- ды. «Матрена, төр үйдегі қырык сопынык астында жатқан кілтті әкелші» деген Саньканын даусы шык- ты... — Қ ыз үшін бізге ракмет айт, Васька,—деп Петр Волковка акырып койды. Волков та бас иіп барып оның колын-сүйді... Қуырған жумыртқалы табаны Иван Артемьичтің өзі әкеліп койды. Петр күлмей: — Қалжыныңызға раісмет, — хөңілімЗзДІ көтеріп тастадыңыз... Ал, бірак, Ванька, орнынды біл, күлткі- леме... — деді. — Батюшка, өзің руқсат етпесен — мен бетіке ка­ рай алар ма едім... Дурысын айтканда қорыкканнав жаным көзіме көрінді ғой... — Ж арайд, жарайд, сендей қуларды біз білеміз... Жылдамырак тойынды ж аса, — күйеу жакын арада соғысқа кетеді... Кызыңа анау слободадан политес үй- рететін, би үйрететін кыз жалда... Жорыктан кайткан соң, — Саньканы сарайға алдырам...—деді Петр. 342

АЛТЫНШЫ ТА РАУ 1695 ж ы л ғы февраль айы нд а Кремльде, патш аны к жатақ үйініқ крылъцосында ту р ы п, дум а дьягі Виниус, барлық са р а й адамдарына, стольниктерге, стряпчий- лерге, М осква дворяндарына, к а л а дворяндарына ж а р салды: Қырым'ға аттану үш ін ібарлык. нокерлсріқмен, жасактарыңмен Белгородка ж о н е Ссвскіге барып, б о я ­ рин Борис Петрович Ш ерем етьевке жыйиалыидар д е ­ ген патш аның жарлығын ж а р и я л а д ы . Ш ереметьев тәжрибесі м ол, с а к колбасы еді. Ан- рельге қар с ы ж үз жыйырма м ы и дай әскер ж ы йнап ЗДы да, Малороссия к аза к та р ы н а косылып, Д иепр- Дің аяқ ж а ғ ы н а карай жол та р т ты . Сол арада ертедсн келе ж атқ а н Очаков қамалы ж ә н е түріктіи — К н за- керман, Арслан-Ордек, Ш ах кер м ан деген бекіністсрі ®аР еді. Д н е п р д іқ сағасындағы аралда — Соколиный замок деген к а л а бар еді, о нан бастап теңізге к а р а й жол бермеу үшін өзен ж а ғ а л а й тартылган ш ы нжы р бар еді. Жер қай ы ск ан Москва о скері осы калаларга ж е- ТШ, бүкіл ж а з боны солармен ғ а н а ауре болды. А к т а зз, қару-ж ар ақ кем еді, зен б ір е к жеткіліксіз еді, ар- турлі болм аш ы жумыстарға б о л а Москвамсн к а тн ас жзсап оты ру көп уакыт алды. С ү й тсе дс, август айы н- да тура а т койы л, шабуыл ж а с а п Кизнксрмапды, т а г м бір — екі к а л а н ы қолға тусірді. Осыныц қуаііышына Шереметьев шатырьшда улкен то й болды. Әрбір кө- герген тостпен катар түріктердін, татарлардыи зарес.ін алып гранш еяларда зеибіректер атылып жатты. Б ул хзбар М оск ва ға жеткенде, о н д ағы л ар ла көтсріліп: «Акырында — Қырымнан бір ж а п ы р а к та болса ж ср алдык, б ул д а болса аброй!»— д е п желпініп койысты. Сол ж ы л д ы ң көктемінде с ш б ір согыс ж ариялям ай, жасырын, ж ы йырм а мьшдай таи д ау л ы оскср — П р е ­ ображен п олкі, Семенов полкі, Л е ф о р т ішлкі, сгрелоц- ' гер, кала солдаттары , дьяк р о та л а р ы келіп М осква- Реканык В оехсвятск көпірінен стругана, като р гаға, кайыкка отырғызылды д а, әлд енеш е шакырымға со- зылған осы керуен зеңбірек а ты п , музыка тартып О к з- 343

ға карай жөнелді, ал одан Еділге түсіп, Царицыннан келіп бір-ақ шыкты. Он екі мындай отрядын куба жонмен бастап оты- рып, генерал Гордон Черкасскіге қарай тарггы. Екі әскер де Азов теңізіндегі түріктіи Азов кама- лына карай бет алды, Түріктердін шығыска карай да, астыкты Кубань, терек далаларына карай да шьіғатын сауда жолдарының туткасы осында еді. Азовка жа- сырын барып тиісу Лефорт, Гордон, Артамон Головня және Петр катнаскан соғыс кеңесінде, баскаша айт- канда, «онсилияда икшілген еді. Журт сезбеу үшін жэне түріктерге де мактаныш болмау үшін әскер і-шін- де Петр — бомбардир Петр Алексеев деп аталсын де­ ген буйрык берілді... (Бул жекіле калсак —унты да аз болеын деген еді.) Соғыс кекесін көп ойландырғаи мәселе — Москваны кімге тастау керек? —деген не- селе болды. Үйткені, халык арасы да тыныш емес еді- Астананың төңірегі айнала жосып жүргеи каракшы- лар еді; жол-жолға ну шөп өсіп кеткен, —жүріп-ту- рудық өзі дағы қоркынышты еді. Қауыпты жау Софья Новодевичий монастырьда болатын; рас, — онда ка- зір ун де, түн де жок еді... Дегенмен, кап шыдар ма екен? деген кауып та жок емес еді. ОйлаибаЙ-ак сенуге болатын тек бір ғана адам бар еді, қалткысыз адал адамның өзі де сол еді, тек сол ғана халыкты коркыта алатын адам еді —ол, ойын- сауык жорықтарыныц алақалжық соборынык князь- кесарі Федор Юрьевич Ромодановский болатын. Акы- рында келіп,_ Москваны осыған тасгады. Онык бурын- ғы жайын буталап, жеңнен күліп, келемеж етпеу үш|н_ —ешбір калжынсыз оны князь-кесарь, улы мэртебелі кожа деп атауға буйрык берілді. Боярлар осындай бір өрескел іотің будан жүз жы л бурын, Иван Грозный Александр слободасына аттанарда болғанын, онда да Москваға көкала ауыз, урда-жык татар князі Симеон Бекбулатович тасталып, оны «Бүкіл Россиянык пат- шасы» деп атағанын естеріне түсірді. Сүйтгі де, олар көнді. Ал халык оны князь-кесарь де, жын де, шайтан де, ол жағында жумысы болған жок, оларға онын бэ- рібір еді, олар тек Ромодановскийдіи каннан жирен- бейтін, кешірімсіз катал адам екенін ғана білді. 344

Бомбардир Петр Алексеев ду-думанды Лефорт ка- торгісінің керуенбасы болды . Ж о л ш ы б ай ж урт а за п шекті. К өпестер мен мемлекет саудагерлері ж асап бер- ген қайык.тар, стругалар, п а у з к а л а р тесіліп, іш іне су қуйьелды, с у ғ а кетгі. Ж а зғы ту р ғы туман басқан тун - дерде б ағы ты н а н адасты, ж а й ы л м а л а р ғ а шығып кет- ті, бауырлап балш ықка оты рып к ал ды . Сонымен Н и ж - Нийі-Новпородқа жепкецЩг іЕд Зл *б(аркіл|еріне а у ы с ы д отыруға т у р а келді. Петр Р ом оданвскнйге хат ж а з д ы : «Мин х с р «ениг... Сіздің е т к е н патшалык. р ак ы м ы - ныз үшін б і з қ а с ы к канымыз .ка л ға н ш а урысуға т и іс- діз, соның у ш ін д е біз ж а у ға к а р с ы жіберіліп отыр- мыз... М у н д а ғы жайды с у р а с а н ы з, сіздін кулдарын.ыз, генералдарын. Артамон М ихайлович пен Франц Яковле- вичтер б ар л ы іқ әскерлерімен м у з д а й аман... Куні е р т е ң ' жолға ш ы ғ у ойымыз бар... К е ш ік к ен себебіміз кейін калған к ейб ір кемелер үш күн ж ү р іп бізге әреқ ж е тт і... Саудагерлер ж а с а п берген к е м е л е р нашар болды, б ір - катары ш а қ ж етті... Қызмет ад а м д а р ы н ы к бүтіиге д е й іи влгені кеп ем ес... Осымен сіздін. м ы р за кялтығыңызі-а «нем... С із д ін нурлы улылығыныздын, әркашанғы к у л ы Бом Бар Д и р П етер » — деп ж а з д ы . Ж ағад а ғы а қ к.абырғаларын жайыл.ча шайғаи К а ­ зан қал асы на тоқтам ай ж ы л ж ы п е т е шыкты. Б нік >ка- галы Сим бирскідеи де өтті; көш пелілерден қорғапы п жағалай топы рак, жалдап, о н ы ң үстіне ағаш к а і ы п тастаған С а м а р а каласынан д а ө тті. Саратовтан өт- кен соц ну ж а ғ а күн сәулесіне б ө л ен д і, көк өзен ж а й - лап акты, к у н шыжып кетгі. Петр, Л е ф о р т , Алексашка ж ә н е ойын мен іш ім д ік ушін ж оры кж а ер те шығылған князь-папа каторганы ң биік қ ор м а с ы н д а отырып күні бойы темекі тартум ен болды. Е сп е л е р і жаркылдап, узынна_н-узак келе ж а т - кан кайы к, керуеніне к а р а ғ а н д а — бурынғы кы зы к со- ғьгс-ойындар а л і сол күйінде секілденді. Азов қ а м а- лы деген н е , о л кандай к а м а л ? О ны калай алуға бо- лады? М у н ы ешкайсысы д а б іл іп жарымады; б а р ғ а- сын көрем із деп тарта б е р д і... Кулімдеген, м а е киязь-папа мурнынын. түлеген терілерін сыпырып жатып: — М уны д а көрдік, улым... С а ғ а н цифр уиретке- 345

нім кашан еді... Міне, енді калкып отырьш соғыска да келдік... Ой, кунім, сәулем... — дей берді. Лефорт шетсіз-шенсіз өзендердіқ кендігіне, байлы- ғына таң калды. — Сенің касында, тәйрі, француздың короли ко­ роль ме, Австрняның императоры император ма, По­ тер. Ой, эттен, сенін каржың көбірек болар ма еді- Европадан инженерлер, офицерлер, іс білетін адамдар көбірек тартылар ма еді... Мынау жаткаи кандай кеи, кандай бай, кандай қол тимеген ну елке!.. Царицынде керуен токтады. Осы арадан қыйыншы- лық та басталды. Бар болтаны бес жүз-ак ат бар екен. Бурын еекекке қолын жауыр кылған солдаггар енді жүк пен зеңбіректі ж аяу сүйрейтін болды. Нан да, жарма да, май да жетіспеді.Шаршап, шалдыккан аш эскер азык-түлік қамбалары турған, Дои бойындағы, Паншин каласына жету үшін куба жонды как жарып, үш күн жүрді. Кеп адам күш үздікті, арып-ашып да- лада қалды. Паншинда демалу ойда бар еді. Бірак, бүкіл армиянык азык-түлігін басқаратын боярин Тихон Стрешневтен қарсылай алдан хат келді: «Бомбардир мырзам... Атаңа нәлет подрядчиктер күнімізді карая кылды. Воронин, Ушаков, Горезин де­ ген көпестер 15000 шелек қаймақ, 45 000 шелек сірке су, 45 000 шелек арақ, 20 000 туздалған осетра, сонша- ма табан балық, шортан ж әне судак, 10000 бут как- таған ет, 5 000 пут сарымай және тон май, 8 000 пут туз дайындап беруге тиіс еді... Подрядчиктерге отыз үш мың сом акша да беріліп койып еді. Осы акша- нын жартысын олардың өздері жок кылыпты... Ба- лығымыз сасып кетті, амбарға кіруге болмайды... Ко- лымызда бір кадақ та туз жоқ. Астык тугелімен жер татыйды. Жалғыз ғана — сулы менен шөб|міз жаксы болды; муны дайындап берген Иван Бровкин дегея көпес еді... Бул алдаудың салдарынан саған, кайрым- ды улығымызға кайғы тусіп, әскеріміз күйзелуге.ушы- райды... Амал жок, әскери ісіңізді енді жалғыз кудай ғана оңғармаса, ешкім оқғара алар емес...» депті- Петр мен Лефорт әскерден озып Паншиноға жө- нелді. Паншино деген Дон бойындағы бір аралшыкка салынған шамалы ғана кала екен; өртенген ормав 346

сыяқтанып сойдыйып турған о б о з дертелерінен к а л а көрінбейді. О ж ер, бу ж ердің бәр інд е мүйізі к а р а ғай - дай өгіздер ж аты р, шідерлеулі аттар жүр. Бірак, еш - бір жан көрінбейді: түскі а с та н кейінгі мезгіл еді, кү- зетшілер д е , карауылшылар д а , жүкшілер де, сол д ат- тар да д ам ы л д ап, уйқтап ж а т ы р екен. Осы келе ж а т - кан салт аттылардын аттарыны ң дүрсілінен баска Д о н бойында еш б ір дыбыс жоқ. П етр д ы ц айкай с а л ғ а н аіцы даусы м ен шардақ а р ж а ғы н д а ғы кенеп іш інен үрпиген б ір б ас шықты д а, б а с ы н тыр-тыр касы п ол мужик б о яр ин турған үйге е р тін алып келді... П етр есікті кіл т аш ы п калып еді, ш ы б ы н д у ете түсті. У зы н- ша екі оры нды кты катар койы п , басына дейін б ү р к е- ніп Стреш нев уйктап жаты р өкен. Петр келіп көріге- сін жулып тастады да, шошып о я н ға н бояринді с ел д ір- леу келген шашынан ала к етті, — ашу кернеп >булы- ғып сөйлей а л м а д ы ,— бетіне тү к ір іп , ентігіп ед ен ге суйреп түсір д і, жумсак карны н ы ркы лдатьт ішке теп- кіледі... Ентігіп с то л ға отыра кетті д е , терезеніц пердесін ашқызды, к ө зд ер і ежірейіп к етті. Тотыккан, аш аң бе- тіне ашу та ң б а с ы түсті. — С өйле... т у р і— деді ол ак ы р ы Стрешневке. — ■ Отыр. Подрядчиктерді дарға а с ты н б а? Ж оқ па? Н ег е аспадьщ? Сөйле! — Ц атш а... (Петр жер теуіп койды.) Бомбардир таксыр... (Т ихон Стрешнев ы р к ы л дау ға да, бас ию ге де корықты.) ...Подрядчиктер ә у е л і бермектерін б еріп болсын д а , д а р ғ а ассан өлі а д а м н а н не аласын... — Ж о қ... Л кмак!.. И ван Б р о вк и н неге ур л ам ай- ды? Меніқ адам дары м урлау д еген д і білмегенде, се н ін адамдарыңның бәра бірдей у р л а й беретіні калай? П од- рядтың бар л ы ғы ң да Бровкинге алы п бер... У ш аков, Воронинді — кісендеп М оскваға, Ромодавовскийге ж і- бер... — С олай, гут, — деді Л еф орт. — Тағы не бар? Кемелер әзір ме? _ — Б ом бар д ир таксыр, кем елер д ін бәрі де әзір... Ец содғысын ж а н а ғана Воронежден алып келді. — Ж үр, ендеше, өзенге б а р а л ы к .- Стрешнев, көйлегініц етегі делбендеп, мәсішең ға- 347

на, сырык тепкен адамдай алшак басыл келе жаткая патшанын сонына ірк-ірк бүлкілдеп ерді де отырды. Айнадай жаркыраған Дон бепінде катар, катар тізіліп сансыз көп кемелер, кайыктар, паузкілер, жінішке ка- мыс калткылы казак хтругалары, алдықғы жағында ғана ескегі бар, кормасьшда желкемі және шоланы бар узын тумсық галерлер тур екен. Бардығы да — верфьтен жаңа ғана жасалып шығыпты. Су ағысы оларды теқселтіп, шайқап тур. Бірсыпырасы суға жар- тылай ғана баткаи. Ж алаулары ілулі. Күн кызуынан бояусыз ағаштары жарылайын деген, карамайланған боргтары жалт-жулт етеді. Лефорт сары етікті бір аяғьін бос тастап, бул ке- руенге.дурбімен көзін жіберді. — Зср гут... Көлік жеткілікті... — Гут, — деді Петр де үзіп алғандай. Онын кір-кір колдары калтырап кетті. Қ ай ісездегі де дағдысынша, бул сағатта да Лефорт онын ойын айтып: — Соғыс осы жерден басталады, —деді. — Тихон Никитич, ренжімеціз, —деді Петр кеи- сендеп турған Стрешневті сакалынан кағып койып. — Әскер тура кемелерге міигізілсін. Токтаусыз... Азовтн шабуылмен аламыз. Алтыншы күні тан ата темекі түтініне керінбейтів Стрешневтің уйінде отырып князь-кесарьға хат жа- зылды: «Мин хер кениг... Прешпургтік, бүкіл Яузайық, бү- кіл Кукуйдык патриархы, оенің әкең, улы мырза, ка- сиетгі кир Аникита, оғайри оенін кулдарын — генерал А'ртамон Михайлович, генерал Франц Яковлевич нө- керлерімен тегіс аман; бүгін Паншинодан сау-саламат жолға шыкдалы жатырмыз... Үздіксіз ыихнат шеғів келеыіз... Сенің сау-саламаттығын үшіи де арак жу- тып, әсіресе, сыра ішіп, тос көтеріп келеміз...» Осыдав кейін танылар-танылмас еҒіп мынадай колдар койыл- ған: «Франчишка Лефорт... Олехсашка Меншиков... Фетка Троекуров... Петрушка Алексеев... Артамошкз Головин... Вареной Мадамкин...» ®°®ындаш аралшыкггарра салынған кішкен* 348

Раздорадан, Манычтан өтті... О ң колдағы <5иік ж а ғ а - дан төстеу ж ар, тоқылып та с т а л ғ а н шартак, Ч с р к ас- скінің ем ен кабырғалары кө р інд і. Осы арада як о р ь тастап, ү ш күндей кідіріп, к е й ін қалған п аузкаларды кутіп алды . Керуеннің бас-аяғын ж ы йы п алып, тағы д а А з о в қ а қарай ж ы лж ы ды . Көзге тур тсе көрінбейтін к а р а ц ғ ы , тамылжыған жылы түн; көк о р а й шалғын шөп, ж а у - ын исі ш ы ғады . Шыр-шыр е т к е н айнала шы рылдауық шегіртке. Б іртурлі дауыстарын шығарып тун к у с т а ры шырылдайды. Алда келе ж а т к а н Лефорт галерасында ешкім д е у йқы көрмеді, ш ы лы м тартпады, ойын-күлкі де болған ж о қ . Тек кана білінер-білінбес шылп-шылп соқкан еск ек даусы естіліп о ты рд ы . А!дамның ту л а бойын тіт ір е тк е н коркынышты осьі арада П етр бірінші рет сезді. Ж аны ндағы өэен ж а ғ а с ы да карауьітып қозғалып к е л еді, бірдеқе карау ы тк ан- Дай болды. Үңіле карап еді, ж а п ы р а к сыбдырын есітті. Татар ж а ғы н ы ң серппесі д ы ң ы л д ап , садағы зу ы л д ап кетпесе игі еді дегендей к о р кы п кетті. Бойы ш ім ірке- ніп, баш айлары жыйырыла тү с т і. Алыс сонау онтүстік- тегі қара б у л тта р арасынан ж а л т ойнады. Б ір ақ о а ы к күркіреген дауы сы бул а р аға ж етк ен жоқ. Лефорт отырып: — Т аң а та генерал Г о р д о нны ң зенібіректерініц даусын есітем із, — деді. Таң ал д ы н д а булт арылып әуе тазарған еді. К ор- мада оты рған к азак галерасын со л ға карай б у р д ы ,— оған ере б ү к іл керуен де б уры лы п, — Койсога өзеніне келіп түсті. О ң кол жактан Д о н к ал ды . Суарма то ғай - ДЫқтық ү стінен каранғылсык ж іоғала бастады, ж а ғ а алыстап, ө зен жеңіп, суы м о л а я түскен тәрізді сді. ЬІстық күн көтерілді. Ж үре к е л е алдағы кум сы рты - чан көк ир ек боп тағы да Д о н ш ы кты. Сонау кы я бе- лесген кенеп палаталар, а р ^ а л а р , аттар көрінді. Ж а - лзу желпілдеді. Бул Г ордонны қ ■бас соғыс л а ге р ш тіккен, — А зо вта н он бес ш а к ы р ы м жсрдегі, М ити- шев прнстаны еді. Петр ө з қолымен тум сы ктағы эецбіректен атып е д і, зедбірек оғы' орғып-оргып түсіп, су бетінде доптаи до- малады. Б ү к іл керуеннен де тсп -тегіс зекбірек, м ы лты к 349