Алексей Толстой-Бірінші Петр

— Келіншек түсетін үйді д а яр л а у ға келіпті... — Ж ас косылатындарға төсек салуға келіпті... — десті. Атшылар акырып-акырып ж іберді; коцырау даусы жыңылдап кетті, шаналардың табаны шыкырлады, кайык басынан кырау куйылды, — узыннан шубак со- зылып тепсеңдікті кақ ж ара, ш аналар кек түтінді Москваға қ а р а й жөн тартты. И ваш ка аузын ашып ту- рып калған еді, оған: — Ашык ауыз, есіқді жи... — деді біреу келіп акы- рып. Жалт к а р а с а Василий Волков алдында тур екен. Мырзаша — қабағы н түйіп алыпты, тікірейе караған көздері өңменіңнен өтіп барады: — Не әкелдіқ? — деді ол. Ивашка қ а р ғ а жеткенше бүгіліп бас иді де, кой- нынан отарбасының жазран к аты н алып берді. Васи­ лий Волков б ір аяғын бос тастап, күржиіп турып, оны окый бастады: «Мархабатты м ы рзам , а қ жаркын улы- ғым, сіздіқ мархабатыцызға азы қ-түлік жібердім. Өт- кен жылға караған да: каз еті кем болды, күрке тауық еті тіпті болмады , кудай үшін, оны кеше көріңіз. Сіз- дін мархабатьіқызға карайтын деревнядағы журт өте жүдеу, бес ж а н казір кашқында, алдынызда калай жауап берерімізді де білмейміз... Кейбіреулері аш- тықтан аз-ак өлмей отыр, астықтары боқырауға дейін ғана шак жетті, ал осы күні алаботаны корек кылып отыр. Арың үшін кемтар болып түгел жетістіре ал- мадық». Василий Волков: — Көрсет! — д е п жүкке умтылды. Ивашка зәресі қалмай калтырап, жүгін шеше бас­ тады... Қаздары арык, тауыктары көк-бака, уны түй- іртпек-түйіртпек екен... — Уялмай-кызармай не әкеліп турсын өзін? Не экеліп турсын, маған, қарашы, иттің баласы! — деп екіленіп кеп Волков. — Урлайсыцдар! Урлап куртасын- дар! деп, ж үкке кыстырулы турған шыбырткыны жу- лып алып, И ваш каны шықпырта бастады. Ол жалац- оас оолса да шыбырткыдан корғанбады , тек көздерін ғана жыпылықтата берді. Ку м уж ик емес пе, — баска түскен бәледен қутыла алмайтынын білді; шолақ тон- 150

нан әйтеуір өтпейді ғой, урса ура берсін деп мелшиіп турып алды... Шыбырткынын сабы сынып кетті. Ашу керней ке- ле Волков Ивашканы шаштан алды. Сол кезде патша сарайы ж ағы нан әскери шекпен киген екі жігіт жүгі- ріп келе ж аты р еді. «Ана екеуі мынаған жәрдемге ке- ле жатыр ғой, енді өлдім тағы», — деп ойлады Иваш­ ка... Алдыңғы келе жатқан, аласалау біреуі Волковқа тап беріп, бүйірден оны түйіп келіп жіберді... Мырза аз-ақ куламай қалды, Ивашканың шашы колынан шы- шп кетті. Екіншісі — бойшаидау, көк көзді, атжакты жігіт, оған сак-сак. күлді... Үшеуі турып сол жерде ке- рісе бастады. Ивашка бурынғыдан да бетер үрейле- нііі, тағы д а тізерлеп жүгіне қалды... Волков: — Ж өнсіздік.етіп, басыма кемшілік келтіруге жол бермеймін! Екеуі де меніи малайым! Булардын әлі жонын тілгізем... Патшак маған — төрле емес! — деп даурыкты. Сонда турып көк көз жігіт көзін сыксыйта карап, онын сөзін бөліп: — Токта, токта, не дедін, кайта айтшы... Патша саған шамасы — төре емес кой? Алеша, мынауыңнык кыршанқы сөздерін есіттін бе? (Ивашкаға карап) Сен де есіттіқ ғой? — делі. — Сабыр ет, Александр Даиилыч...— деп, Васька Волковтыц ашуы бірден басыла калды. —Мен ашу үстінде не дегенімді білмсй айтып калыппын биллэһи, ашу үстінде... Менің өз малайым мені өлердей... — Ж үр, Петр Алсксеевичке барайык, сол жерде түсінісеміз. Алексашка сарайға карай жөнелді, Вол­ ков та одан қалмай, жарты ж олға барғанда женіне жабыса бастады. Үшіншісі оларға ермеб, жүктіц жа- нында қалып, ақырын ғана Иваш каға: — Әке, мснмін ғой... Танымадың ба? Мен — Але­ ша...— деді. Ивашка тағы да коркып кетті. Көзінін кыйығын салды. Ж аркы раған түймелері б ар кымбат шуға ки­ ген, паригі иы ғына. түскан, жанына кылыш байдаған тап-таза бір ж ігіт касында тур. Мүмкін, Алеша болеа Алеша шығар... Не істемек керек? Ивашка екіушты жауап берді: 151

— Эрине, танымағаны несі... Ә ке болғаы сок... — Сәлем бердік, әке... — Кабыл алдык, адал улан... — Үй іш і калай? — Қ удайға шүкір. — Халдерің калай? — К удайға шүкір... — Әке, осы мені танымай турсы н ғой, сен... — Не д ер ің бар... . Ивашка т а я қ жеу мен азап ш егу будан эрі бод- майтынын біліп, басына бвркін киді, сынған шыбырт- кысын жыйнал алды, кейіген піш інмен ашылған жүпн кайтадан т а ң а бастады. Ж аңағы жігіт онын касынан кетпей койды. Мүмкін, шынында да бул турған сол жоғалып кеткен Алеша шығар? О лай болмайтын несі бар, бакыт кусы аспаиға ш ы ркап кеткені тағы. Муны енді таныған ақы л болар ма е к е н ,— бірак, таныма- ғаннын өзі д е жөн-ау... Дегенмен де Ивашканын көз- дері сықырая күлімдеп, ж алтақтай бастады. — Осыдан мен Москваға б ар а кетуім керек еді, кемпір туз-муз ала ке.п деп ед і, б ір ақ бір тыйын да акшам болмай тур... Бар болса он-онбес тыйындай ак­ т а бере турсаны з жаксы болар еді. Ж еп кетпес ек, өз адамынызбыз ғой, кейін берер ек... — деді. — Ә кетайы м...— деп әлгі ж ігіт калтасынан бакыр емес, кәдімгі күміс акшадан, үш сомдай болар ма екен, әлде одан д а көп пе, әйтеуір, бір уы с акшаны алака- нына куя салды. Ивашка есін таны п қалды. Бакыраш- тай, көнтерілі колына бул ақ ш а л ар куйылғанда, буындары калтырап, тәжім етуге тізелері өз-өзінен бү- гіле бастады. Алешка колын сермеп тастап, кашыи кетті... И ваш ка акырын күбірлеп: О й, «балам-ай, ба- лам-ай!» дей ’ берді. Онын сығы рая караған көздері мынау акш аны атарман шабармандардың біреу-міреуі көріп калған ж о қ па? деіі, енді ж ан-жағы на жалтактай бастады. С акты қ үшін екі күміс акшаны екі уртына тыкты, калғандары н бөркіне салды . Жылдамдатып жүгін түсіріп, мырзанын даяршысына тілхатпен өткіз- ді де, делбені кағып-кағып ж іберіп, Москваға карай жортып ала жөнелді. Васька Волковтын «Патшаң — м аған төре емес» ~ 152

деғев сезі взіне онай тнмейтін еді, — ең курығанда ку- пыя істер приказынын жендет шеберлерімен таныс бо- лып шығатьш еді... Бірақ, ол Алексашканың артынан калмаі,- алдынғы үйге жүгіре шығып, колынан айрыл- май біраз сүйрелді, саусағынан а қ ы қ көзді сақыйнасын суырып алып, ал деп жалынып, з ар еңіреді... — Абайла, дворян баласы, — деді Алексашка, кымбатты сақыйнаны ортан колына кигізіп жатып,— этақа вәлет, саған ақырғы рет болысуым болсын... Ж а­ ке ава Алеша Бровкинге де абройын төккеніц үшін акша не шуға бергейсін... Уктык б а? Сакыйнанык акығына бір карап, күлімсіреп пари­ ли сілкіп тастап, қазыктай өкшесімен дік-дік басып, иықтарын теңселтіп, жүріп кетті... К үні кеше базарда сатып жүрген сасы к қоян етін салыгі пісірген сомса- ларын искегг қар ап , журт осыны шаш ынан сүйреп жүр- ген жоқ па еді? Япырмай, адам деген бір өрлесе кете береді екен ғойі Волков салбырап, өзінің лашығына Карай жүрді. Қоңырауын данғырлатып сайдығын аш- ™ да, ептеп ақтарып, ішінен бір киімдік шуға алды. Жылап жібергендей жаны ашыды, намысы келді... Бул кімге? Мужик баласына, камшымен тумсығынан кесе тартатын, — ж алш ы ға сыйлық! Іші удай ашыды. Кыз- «етшісін шақырып алып: — Мынаны бірінші преображен ротасыныц бара- баншысы Алексей Бровкинге апарып бер, арамызда бір-бірімізге достық, сүйіспеншілік болуын тілеймін деп айггы де... — деді. Сүйтті де кенеттен жудырығын түйіп, ашуланып қызметшісіне: — С ен барған сон ті- С|ИДІ саксыйтып жүрме, тілінді желкеңнен шығарар- «ын... Алешкамен жайлап, сыпайы түрде, абайлап сөй- лес>—ол қарабет, бул күнде кауыпты адам... Алексашка Меншиков Петрды Іздеп палатадан па­ лата қалдырмады; булардық бәрінде де мейрамға да- ярланғандай орындыктарды, терезенін алдарын жый- настырып, кілемдер төсеп, көп ж ы лдардан бері устал- иай жаткан перделерді устап, м арж ан салып тіккен кериелерді образдардың тустарына кағып, жүгіріп жүрген біреу... Ш ам сауыттарына м ай қуйылып жа- тыр. 153

С арайдын кай жеріне б а р с а ң да тарс-турс, апа- сапа. ' _.т Петрды ол Жака нала б а с к у д а ғ ы й жыйнастырып кеткен ш ағы н бөлмсде оцаш а ушьіратты. (Жас косыл- ғандар м о л ад а жаткандай то пы р ак астында жатпасын деген ырым бойынша, бул үй төбесіне топырак салын- баған үй ед і). Петр шамалы жыйындарға шығатын патша киімімен отыр екен. Б а с кудағыйды қарсы ал- ғанда оны ң Петрға беріп кеткеи жібек ормалы әлі ко- лында. О р а м а л тісімен быт-шыты шығарыла жыртыл- ған. Петр Алексашкаға көзінің кырын салды да, кы- зарып кетті... — П ай-пай, әдемісін-ай м ы на бөлменік, тап уж- мақта періштелерге арнап даярланғандай болған екеи... — д еді әндете сөйлеп, Алексашка. Петр аузы н ашып, сақылдап күлді де, төсекті көр- сетіп: — Мына курғырын немене — деді. — Егер келіншек сүйкімді, ы сты к болып келсе, жа- ман бола коймас... Жалған айтсам көзім шыксын, мин >:ерц, будан тәтті ешнәрсе жок... — Айтатыныңнын бәрі өтірік. — Ө гірігі несі, айта берсен. мен муны он төрт жа- сымпан бері қррай білемін... О нсоң менің колыма түс- кені кәдімгі сумрай кыздар болатын... Ал, сснік жуба- йың өтс суду деседі ғой... Петр күрсіпіп қойды. Үш кабырғасынан биіктеу ойган, бояулы терезелері бар, бөренеден салған үйд<. тагы да бір шолып қарап өтті. Терезе аралыктарына парсы кілемдер усталган, еденге қустардын, мүйізді акдардың суроттсрі бар кілем төселген. Бурыш-бурыш- тарга төрт са д а к кадалып, оның әркайсысына кырык сусардан ілінген, уштарыиа а к нан түйрелген. Катар; ластырып қойған екі төсек ағаш тағы жыйырма жеті бау кара бидайдың, жеті к абат мамык төсектін үстіне маржан төккен толып жаткан ж асты қтар бар екен, бул жаетыктар үстінде тері бөрік ж аты р. Аяк жакта — актишнің терісінен тігілғен көрпе жатыр. Төсек жанын- да ак бидай, кара бидай, сулы және арпаға толған жөке кеспектер тур... .. . ■ . Соиымсн, сен оны көре а л м ад ы ң б а?—деді Петр. 154

— Біз, Алеша екеуміз олардың атарман-шабарман- дарына акш а беріп, төбеге шығып та карадык... Ешбір му.мкіншілігі ж оқ... Қалындығын к а р а көлеқке жерде отыр, шешесі одан екі елі узамайды , — көз тиюден коркады... Оның отырған үйінен сыпырынды да шы- ғартпайтын болыпты... Ағалары Лопухиндер күні-түні колдарына мылтық устап, қылыш асынып, ауланың ішінде күзетте жүреді де қояды... — Ал, С офья жағынан не білдің? — Қайтсін, — біраз шаптығыпты, саған әйел ал- ғызбау оның колынан келе ме? С ен бірак, абай бол, мнн херц, қалыңдығықмен дастарханға отырған соң ешнәрсе ішпе д е, жеме де... Егер іш кід келе қойса, ма­ ран карағайсын, мен сонда іш імдік әкеліп беремін. Сол мен әкелген табақтан ғана ішерсін... Ьыт-шыты ш ы қкан ормалды П етр тағы тістелеп отырып: — Слободаға барып келсек кайтеді? Бірак, ешкім білмейтін болсын... Бір сағат қана... Ә? — дсді. — Айта көрмеңіз, мин херц, енді Монс кызын ой- лама да... Петр мойнын созыгі, таііауларыи делдитіп, сурла- иып: • — Менімен олай сөйлесуге саған кайдан тендік тиіц еді — деп Алексашканы омыраудан ала кегті, — түймелері бырт-бырт үзілді... — Қудайды умытайын деген екенсің?— деп енті- ғіп, тағы да бір сілкіп-сілкіп ж іберді де, коя берді; суйтті де ашуы таранкырап: — Төмен қолдау бір тон экел... Бақша ж а к к а шығамын, сол ж ерге шана келті- рілсін... — деді. • 2 V. 'Той Преображенскіде болды. Нарышкиндер мен калындығыныц туысқандарынан б а с ка шакырылған конақтар көп болран жоқ: бірен-саран ет жакын бояр- лары, Борис Алексеевич Голицын ж әне Федор Юрье­ вич Ромодановский ғана болды. Муны Наталья Кирил­ ловна өкіл ата орнына отыруға ш акырған еді. Иван патша сырқат болғандықтан келе алмады, Софья бул күні ғыйбадат етуге кетіп қалды. 155

Б а р л ы қ әрекет бурынғьі а т а жолымен істелді. Ка- лындык сарайға тацертеңнен-ақ әкелініп, кишдіріле бастады. Жуынып-таранкан қызметші кыздар үстеріне казнадан берілген шолақ бешбеттер, бастарына сэу- келелер киіп, дамылсыз ө л е ң айтып турды. Өлен тыН' дай ж үріп, бояр әйелдер мен калындықтын ж0*®0 кыздары калыңдыкка ж ең іл ішкі көйлек кигізді, шу- лық кигізді, етсгіне м арж ан төккен шубаталғая Кы­ зыл ж іб ек көйлек кигізді, та м а ш а әдемілеп, гүрлі швл- тердің өрнегін, андардып суретін түсіріп, жеяін жерге шубалтып, кытай жібегінен м ол тігілгся көвлек кнгіз- ді, мойнына әкеліп иыктарын түгел жауып туратын ал- мае төккен, моншақ к ад аған , қундьтз салып, кьгаа тастады, — Евдокия еркімен дем ала алмай зорға шы- дап турды. Жаздьіқ көйлек сыртынан — кызылкүре'1 шуғадан тіккен, жүз ж ы йырм а асыл түйме кадаға кең қы зы л тон кигізді, онын, сыртынан — жеяіл тері- лермен астарлап, күмістеп тігілген, сау жерін калдыр- май зілдей қылып маржан төккен жеңсіз шапан * аП' ты. Саусақтарын сақыйна көрсетпеді, кулақтарыи зы- нылдаған сырғалар басты. Ш аш ы н кайыра тартып та- рағаны сондай, қалыңдык к абағы н каға алмады. ЬУ' рымдарын толып жаткап ж іб е к ленталармен өріп тас‘ тады, басына қалкайған биік сәукеле кигізді. С ағат үштің кезінде Е вдокия ЛарионовваныН шык- паған ж аны ғана калып, балауы здай бозарыя, сусар көпшікке сүйеніп шақ отырды. Күйеуінен сыйлыкка келген емен сандыкшаның ішіндегі тэтгі тағамдарға- канттан істелген ацдарға, әулиелердің кейпія келтірія шсірген нанадарға, балға сал ы п қайнатқан кыярлар- ға, ж а н ға к пен жүзімдерге, Р я з а н ь жерінде өсетів кат- ты ал м ал ар ға қарауға да ш ам асы келмеді. Дәстүр боиынша, бул сандықшаға салыны п жіберілген кесте салулы сүйек кобдыйша мен сыртына алтыи жалаткан сырға. сакыйналар салулы б акы р кобдыйша да бар еді. Б уларды ң үстінде бір б у д а қайын шыбыктар — жатыр еді. Кыз әкесі окольничий Л ар и о н Лопухин,— оны бул күннен бастап Федор деп а та у ғ а әмір етілгея, - әлсін- әл. кірш-шығып кезерген еріндерін жалап: «Калай, калыңдық калай?» — деп сурай берді. Әрі-бері жүрпі, 156

есіне бірдене тусе калғандай, асы ға жонеліп отырды. Қыздың шсшесі Евстигнея Аннклтовна бағанадан бері жарға сүйеиіп, мелшиіп оіыр. Қ алыиды қ жанындағы тан атқалы оразасын ашпаган, қыздарды н дауыстары да карлыға бастады. Есіктен қудағы й жүгіріп келіп шубалақдаған, узын- Дығы үш кез жендерін быдғап тастап, асығып-апты- ғып: — Қалындьіқ, даяр болды ма? Узатып салушылар- ды шакырыңдар. Қолдарына көмеш көтеріндер, фо­ нарь жағындар... Биші кыздар қ ай д а? Ойбай-ау, аз- ғантай ғой... Б о яр Одоевскийдін. тойында он екі әйел билеген болатыя, біз мумда патш анын үйін түсіргелі жатырмыз ғо й ... Ой карактарым-ай, калықдык кан- дай, тіл жеткісіз сулу... Оидай сулу — жоқ... Ой, шы- рақтарым-ау, сад аған кетейіндер-ау, бул не кылған- дарын, мені іремей сойдындар ғой... Қалындыктык бетін бүркемепсівдер ғой... Ж умыстын ең үлкенін умы- тыпсындар ғюй— Орамал кайда, о р ам ал ?— деді. Калындықгың басына сәукеле кигізіп сыртынан ақ орамал бүркеп, орамал астындағы екі колын кусыр- імп төсіне қойып, басын төмен устауға қосты. Евстиг­ нея Аннкитовма жайлап даусын шығарып, жылай бас- тады. Қамал алуға умтылған адам дай , алдына бата беретін образын устап, аптығып Л арион кіріп келді. Биші қыздар қолдарындағы орамалдарын булғалап, аяқтарыи топылдатып, үйіріле бастады: Хмелжан той кувдері аттанады, Хмелік өзіне-өзі мақтанады: Хмельдіқ көңлі көкке шаттанады... Қызметаіілер табақпен көмеш н анд ар көтеріп жүр- ді. Олардық соңын ала слюдадан істеліп, ағашқа ор- натылған фонарьлар устап фонарьшылар жүрді. Екі шырақшы салм ағы бір пут келетін, калывдыктын шы- рағьт алып жүрді. Калындык немере ағасы, күйеу Жолдасы үстіне күмістеп тіккен шекпен киген, иығы- нан түсіре сүлгі орамал салып, онын, екі ушын колты- гынан апарып шалып тастаған Петька Лопухин — 157

хмель с ал ған , жібек о р а м а л д ар , сусар, тиін терілерш жэне б ір уыс алтын ақш а с а л ғ а н табак көтеріп жүрді. Булардан кейін калыңдыктың әкесіне тетелес екі аға- сы — э й гіл і әпербақан д а у к о р Лопухиндер жүрді, бу- . лар қ а л ы ң д ы к жолын еш кім кесе өтпсуін бақты. Олар- дың соңы нан ала бас к у д ағы й мен кудағыйлар ауыр киім бойын көтертпей, аш ты к тан , үрейленуден аяғын алып ж ү р е алмай келе ж а т қ а н Евдокияны колтыктап әкеле ж атты . Қалындықты өкшелей табак көтеріп екі бояр кем пірлер келе ж атты , — бірсуінік табағында — м акпалдан тіккен ойел б ас киім і, екіншісінік табағын- да — к онақтарға үлестіру ушін алған орамалдар (жыртыс) бар. Барлык Л о п у х и н урпағынан жыйнап алған тандаулы ішіктерін киіп Ларнон келе жатты, одан б ір адым кейін — Евстигнея Аникитовна келе жатты, осылардың бәрінен кейін опыр-топыр боп, тар жерлерде, есіктёрде бір-біріне сығылысып, кыздык барлык туған-туыскандары к е л е жатты. _. Осы тәртіппен журт н е к еқ ы яр палатаға келіп кірді- Қ алыңдыкты образдық тусы на отырғызды. Хмель, тері, а қ ш а салған табақты, а н а у көмеш салған табак- тарды бурыннан да үстінде ту з сауыттары, бурыш сау- ыттары, сірке су сауыттары турған столға әкеп койды. Әркім дәрежесіне карай реттеліп отырды. Ешбіреуі тырс етіп, үн шығармады. Ш и шығарып алмайын деп сақтанып, безеріп Л опухиндер қатты да калды. Ко3' галмай, демдерін іштерінен алды . Бас қудағый Лари- онды ж еқінен тартып койып: — Ж алы ктырма ж у р т ты ...— деді. О л асықпай-үсікпей ш оқы ны п алды да, калынды- гына келетін уақыт болғанын патшаға білдіруге күйеу жолдасьш жумсады. Ж үре бергенде Петька Лопухин- нін. устарамен қырған ж елкесінің куйкасы шымырла- ғандай болды . Шамдал ш ы рты лдап жанып тур, май- шам желпілдемейді. П атш аны көп күтуге тура келді- Калывдық демін алсын д егенд ей бас кудағый мезгіл- мезгіл оны ц бүйірін қытықтап қойып отырды. Ыр кез есік алдындағы саты л ар сықырлап еді. Ке- ле жаты р! Келе жатыр! — д есті журт. Екі жасауыл й«?пЫоС^ 3 Г На К,Й П келіп- е к ' босағаға тура калды. Окіл эта Федор Юрьевич Ромодановский келіп кірді- 158

Жыркылдаған образдарға көздерін сүзе карап, що- қынып алды, Ларионнын колын алып амандасты, сүйт- ті де қалыкдыққа қарсы жақтан саусактарын айқас- тыра кусырып алып, отыра берді. Азғана уакыт тағы да ешкім үн шығармады. Федор Юрьевич күрілдеген дауыспен: — Барындар, патшаны,— бүкіл Россияныц улы князін шақырындар, кідірмей мына жумысына келуін сураңдар — деді. Қалындықтың туые^зндарьг көздсрін жыпылыкта- тып, сілекейлерін жутты. Ағаларының бірі патшаның алдынан шыкты. Ол да жакындап келіп қалған екен, —жас кой, шыдап тура алмапты... Есіктен ладанның туйдектеген түтіні кірді. Түтінге ере колына бүртік- бүртік мыс крес устап, кадиласын буғалап, Былагове- щенскийдік узын бойлы, үрпек шаш ты протопопы мен патша сарайының адам аз таныйтып жас попы (журт оған Петрдің Битка деп атак бергенін білетін) кірді, бул поп жолға төселген кызыл ш уғаға әулие суын ша- шып келеді. Солармен бірге, бар әулиелік дэрежесін көрсете киінген нәзік дауысты мәужіреген шал митро­ полит келіп кірді. Қалындык тумаларынык бәрі де ушып түрегелді. Ларион стол айналып, палатаның ортасына жүгіре шықты да, тізерлей қалды. Тойбасы Борис Алексеевич Голицын колтықтап Петрды әкеле жатты. Патшанық Үстінде бармасы1 бар, оған тізесіне жуыктап кысқа- Рып кеткен әкесінік алтындаған іш ігі бар. Мономах та­ лон Софья бергізбей койған еді. Петр жалаңбас, кара буйра шаштары жақсылап таралған, өңі сурғылт, көз- Дері безеріп кірпіктерін какпайдьг, екі езуі жымынкы. Бас кудағый Евдокияны каттырак колтыктай устаған- Да оныц кабырғаларының калтырап турғаны сезілді. Күйеуге ере тойды сыйкырдан сактап, шен туту, міндеттері жүктелген ясельничий Никита Зотов келді. Ол ішпеген екен, үсті-басы тап-таза, жүзі жаркын. Оны лэргенде үлкен Лопухиндер біріне-бірі карасты, үйт- кені бул әйгілі князь-папа, маскүнем, арсыз адам бо- латын, — мундай адам ясельничий болады деген олар- 1Барма — патшалар, князьдар киетін көкірекшо. (Р«д.) 159

дык ойында да жок еді.. Л е в Кириллович пе»_ карт Стрешнев царвцаны колты ктан келді. Күввін тутыры келген соң сандыктарын оның бурынғы жае кеэіиде ки- ген киімдерін алып киіндіргеи екен — көркем, персах гүсті ж а зд ы қ көйлек, шетелдерден әкелінген моншак­ тар кадалы п, балауса ж ас шөптер өрнегі түеіріліп ть гілгсн ш апан кигеи... Б у л ар ды киген кезде Наталья Кирилловна, екі айиалып келмейтін жаетык шағы есі- не түсіп, жы лап та жіберген еді. Сүйтіп ол кззір о бір күндердегісіндей сулу да, сымбатты да көрініг келе жатты. Борне Голицын Лопухяидсрдің қалыңдык каеында отырган біреуіне келіп, б вріктің ішікдегі алтыи ақию- ларын шылдыратып қойды д а , дауыстап: — Б ул орынды князьға саты п алғымыз келеді, — деді. — А рзаи ға бере коймаспыз, — деді Лопухин, дәс- түр бойынша колымев калы ңды қты коршалап. — Т ем ір керек пе, күміе керек пе, әлде алтьіи ке- рек пе? — Алтын керек. Борис Алексеевич та б а к ка алтын акша тагіп тас- тап, Л опухивді колыиан жетектеп, орнынан турғызды. Боярла_рдын_ арасында турған Петр күліп жіберді, оны ж урт білтер-білінбес итермелей бзетады. Сонаи Голицын Петрды қолтығынав алып апарды да калыа- дык касы на отырғыэды. П етрға кыздын встык жанбз- еы тигенден болды, о л азд ап аяғы н тартая алды. Қызметшілер экеліп бірінші рет тартыдатын табак тартты. Митрополит көздерін ал ар та дуга оисып, та мак жеп, ішімдік ішуге бата кылды. Бірак енікім такаккэ кол салмады . Бас кудағый Ларном кен Еастигвея Аникитоенаға екі бүктеле б а с иді де: — Калындыкка руқсат етіп, алғыстарыцды берія- — Алғыс алладан бояғай, деді Лариоа. Евс- Ч » 1* жыбыРлатты д а қойды. Екі шырак- ,,_,^У ”еу ” ен калықдық ар асы на керме тартгы. Есік бояп айот,п»^ГаИ к“ зметші кыздар, столда отырғаи айтты Д Ме\" б°яр кызДары той бастар өлендеріи аитгы - өлен көщлсв, ш у б ад аң боады. Петр көз. кый- 160

ығын салып, көлбевдеп турған керме тасасында бас ку- дағый мен баска кудағыйлардың күйбендеп жатканын көрді; олардың: «Ленталарын шеш... Бурымын сал, шашын ер... Сәукелені әпер, сәукелені әпер — » — деп .күбірлеген дауыстарын естіді... Б алаш а ақырын ғана мырсылдап Евдокия жылады... Петрдың да жүрсгі тайдай тулады: сыры ашылмаған, елжіреген, жас ойел —тап жаны нда солқылдап ж ы лап отыр, дүниеде ең лэззәтті бір нәрсеніц кезекі таяны п келеді... Кермеге жақындай түсіп еді, Петр онык ыстык, лебін сезді... Опың жоғарғы жағынан екі езуі кулағьша жеткен бас кудағыйдың боянған беті көрінді, Ол: — Сабыр етіңіз, государь, енді көп зерікпессіз...— деп койдьі. Корме алынды, калындык беті әлі де болса жабу- лы қалды, б ір ақ енді айелше киіндіріліп койыпты. Б ас кудағый қосколдап табакшадан хмель алды да, оны Петр мен Евдокияның устіне ш аш ты. Шашты да су- сар терілерімен желпіді. Табақш адағы орамалдар мен алтын акш аларды алып конактарға шашу шаша бас- тады. Әйелдер көцілді өлеңдер айтты. Бишілер уршык- таи дөцгеленді. Есік сыртынан бубналар мен литавр- лар тартылды. Борис Голицын нан мен сыр кесіп, ола- рын орамалмен бірге дәрежесіне карай отырғандарға үлестірді. Будан кейін кызметшілер екінші рет тартылатын табактарды алып кірді. Аштығын білдірмеіі:м деп Лопухиндердіқ ешкайсысы да аузы на тамак алмады, табақты кейін ысырып қойып оты ра берді. Сонык ара- сында үшінші рет тартылатын табактар д а келіп кал- ДЫ; сонда кудағый турып, ашык дауыспен: — Ж астардыц некесін кыюға баталарынды берік- Дер, — деді. Наталья Кирилловна мен Ромодановский, Ларион мен Евстигнея колдарына образ көтерді. Петр мен Евдокия к атар келіл, жерге ж еткізе бастарын иді. Б а- тасын берді де, Ларион Лопухин, беліндегі камшысын алып, жанына батыра, кызын үш рет тартып-тартып калды: — С'.ек меніқ кызымсын, экецніц камшысын білу- ші едіқ, бүгін в з қолымнан сені күйеуге беріп отыр- 161

мын, будан былай тыксыздык кылсан — мына камшы- мен оені мен емес, касыңдағы күйеуін урады — дедь Сүйтті де, басын иіп, кдмш ыны Петрға берді. Шн- ракш ылар фонарьларын көтерді, тойбасы-күйеуді, ку- дағайлар — калындыкты колтыктап алды. Лопухин- дер ж о л корыды: тузге ш ы ғуға асығып көлденен өтк ‘ сі 'келген бір кызды олар тү йіп жібергенде бишара та- лып түсті; шалажансар күйінде кызметшіяер оны суи- релеп алы п кетті. Той-топыр өткелдерден, сатылардан өтіп, жайы мен сарай ш іркеуіне карай жүрді- Сағат сеіізге кетті. М итрополит ғыйбадат қы п турып асықпады. Шір- кеу іші салкы н, бөрене кабырғаларыньщ арасынан жел соғып тур. Қыраулы терезелср сырты карацғы. Твбе- дегі қаңылтыр жалау сыры лдап тур. Петр жанындағы бет а ж ар ы көрінбейтін, б үркеулі әйелдің, — екі сауса- ғьша күм іс сакыйна салған, тырнактары боялған, нәзік колын ғана көріп к а л ға н еді. Майы тамшылаған шырак устап әйел калшылдап тур екен, кол тамырла- ры көгеріп кегіпті, қып-кыска шынашағы... Мэліш қойдық куйрығындай шолтан-шолтак етіп тур екен... Петр ж ү зін аударып, аласа ға н а иконостас ішіндегі жарыкка карап кетгі. ...Кеше Анхенмен коштасудың реті келмеген ед*- Ж айдақ шанамен келіп к зл ғ а н Петрды көріп, жесір әйел М атильда оныц алдынан жүгіре шыккан едІ, ко- лыи сүйіп турып: ол-пулымыз жетіспей жатыр, оты- нымыз таусылып қалды, жоқшылыктан өлуге айнал- дык, Анхенім болса үш күннен бері катты наукас,— кызуы күш ті, есі-түсін білмей жатыр, — деп екіреп коя берген еді... Сонан жесір әйелді тастай беріп, Петр кыз бөлмесіне карай жоғары жүгірген... Қішкентай ғана ж а та к бөлменің ішінде — майшам жылтырап тур ексн, едеиде — жез шылапшын, лақтырып тастаған туфлилері жатыр, бөлме тымырсық. Жуп-жука шы- мылдық ішіндегі жастык үстінде тарам-тарам жайы- лып Анхеннің ыстык шашы ж аты р , мандайы мен көз- дерше сулы сулгі жауыпты, ы сты қ ерні кезерінкі екен— Петр аяғының ушымеи басып бөлмеден шықты да, же- сір әиелдің қалтылдаған қолына әкеліп бір уыс алтын- лы куя салды. (Бул алтын Соньканын Петр тойыяа 162

берген шашуы сді)... Ллексашкаға: куні-түні осы ж е- сір әйел үйінде бол, — аптекадан бір дәрі-дәрмек ке- рек болса, не болмаса, аурудың көңлі бір шетел асы- на шапса, — сол керегінің бәрін жерден қазсан да та- уыл беріп тур, — деп буйырды... Протопоп пен поп Битка л адаңды аямады, шырак,- тар туман ішіндегідей жылтырап кана көрінетін бол- ды, үй күцгірттеніп дьякон ж а қ а қосылған жастар- дыц жасы у зақ боп, қосағы көгеруін тіледі. Петр Е в- докияға тағы д а көзін салып еді, онық шам устаған қолыиық дірілдеуі әлі де басылмаған екен. Бой суыт- кан қатты аш у кеудесін кернегендей болды... Шап бе- Ріп Евдокияның шамыи-жулып алды да, онық калты- раған жансыз колын қысты... Ш іркеу ішіне үрейлен- ген сыбыр-күбір тарады. Митрополиттіц қасқа басы калтырап кетті, оған Борис Голицын жүгіріп барып, бірдеңе деп еді, митрополит асығайын деді, эншілер де өлеңін тездете бастады. Бүркеншік астындағы ка- лыңдықтыц басы бірден бірге иіліп бара жатқанын ка- рап турып, Петр оныц колын қьтскан сайын кыса түсті... Оларды енді аналой айналдырды. Петр аяғын ен- телей басты. Евдокияны кудағыйлар сүйемелеп жүрді, эйтпесе қулап калғандай сазы б а р еді... Иекелері кый- ылды... Сүюге салкын жез крес әкелді. Евдокия тізер- леп, күйеуініқ оактыян етігіне б а с урды. Періште дау- сына салып, әндетіп жай ғана митрополит: — Жанын азаптан сақтау үш ін ойелінің тәніне күйеуі темірмен дақ түсіруі жөн болады, үйткені тән күналы, әлсіз зат... — деп жатты. Евдокияны сүйемелдеп турғызды. Бас кудағый бүркеншіктің шетінен устай беріп: «Көріціз, патша, керіқіз» деді де көтеріле түсіп ж ас царицаның басынан бүркеншікті сыпыртып алды. П етр оған тесірейе кара- Ды. Төмен караған, шаршаған, балалау бет. Ж ылау- “ен ісінген ерін. Кішкене ғана жум сақ мурын. Кан- сыздығын жасырып іқалыңдык бетін бояп, кызарткан екен... Тесірейе караған күйеуінен уялып, бетін ол же- иімен тасалады... Бас кудағый ж еңін бетінен аудара бастады. «Бетікізді ашықыз, царица, — оның мақул емес... Кетер көздерівді...» — деді. Журттың бәрі ж ас- 163

тарға карай ентелей түсті. «Б озары п кеткен бе калай> деді — Л ев Кириллович... Нарышкиндер келш калык- дыікка мін таға бастаса-ак., оларм ен устаса кетуге даяр турған Лопухиндер ентігіп, дем дсрін каттырак. ала оа - тады... Қ алывдык та жаска толған, мөлдір кара көз- дерін ж оғары көтерді. Петр калыцдығын бетінея сүиді, қалындығы да жауап ретінде азд а п ернін жыбырлатып койды... П етр күліп коііып, -калындығык еиді аузынан сүйді, — қалындығы мырсылдап жылап жііберді. М анағы иске қыйғап п а л а та ға кайта бару керек еді. Ж олш ыбай кудағыйлар ж астарға лен, конопля шашып отырды. Осыдан Евдокияның астыцғы ерніне бір лен урығы жабысып еді, ол сол күйінде турып кал-. ды. Тойға- арнап Тверьден әкелінген таза, Кызыл көи- лекті мужиктер аспай-саспай, айызын кандыра сурь­ ма тартып, бубна қағып отырды. Әнші-бишілер би би- леп, ән салды. Тағы да салкы н, ыстык тамактар ко- йылды, — конактар енді екі урты н бултыйта, еркінше жеді. Б ір а қ екі жаска там ак ж еу лайық болмады. Үшішщ р е г айналып, енді к онактарға акку еті тартыл- ған кездс, жастзрдын, алдына куырған тауык еті кой- йылып еді, Борис оны табақтан алып, дастархгнға ора- ды да, Н атал ья Кирилловна м ен Ромодановскийге, Ло­ пухин мен Лопухинаға карап б а с иіп, күлімдеп: — Ж астарды демалуға апарайы к, кані баталары- цызды беріңіздер... — деді. Аздап ішіп алған ағайын-тумалары да, олармен катар, конактар да, опыр-топыр боп патша мен патша әйелін келіншен түсетін уйге к а р а й алып жүрді. Кара көлеңке ж ол д а турған, ішігін айналдырып киген бір әйел, — кім екені белгісіз, — сыңкылдан күліп, шелек- тен тағы д а леи, конопля ш аш ты. Ашык есік алдында жалацаш қылыш асынған Н икита Зотов келіп тур екен. Евдокня кымсынып шегіншектеп турып алып еді. Петр оны келіншек түсетін үйдің есігінен итеріп жі- берді де, соқында келе ж аткан конактарға жалт бу- рылды, конактардын күлкісі басы ла калды, Петрдын квзше көздері түскенде, о лар кейін шегіне бастады- Петр де үйге кіре беріп, есікті сар т жауып койды, уй­ ге келіп, екі жумырығын төсіне басып, төсек жанында турған әйеліне карап турып, ты р н а қ түбіпің көтерілген 164

терісін тістелен бастады. Неліктен екенін кім білсін, әйтеуір, осы той оған бір түрлі көцілсіз болып көрінді, намысы келді... Мундай тойды карғы с атсын! Ескі ғу- рьш пен көңіл көтергенің курсыні Мына турған кы з баланы көрмейсін бе, — әлі күнге үріккен койдай ді- рілдеп тур! Үсгіндегі бармасын шешіп, басынан шы- ғарып ризасьш шешіп алды да, Петр оларды орын- дыкда тастай берді. — Отырсайшы... Авдотьял. Неден коркып турсық? —деді. Евдокия айтқанын тыидап, азға н а басын изеп қой- ды, бірак биік салынған төсекке шыға алмады да, не қыларыи білмей сасып калды. Сүйтіп, бидай турған кеспекке оты ра кетті, Жаутаң етіп күйеуіне көзінік кырын салып, іқызара койды. — Т ам ақ жегің келе ме? — деді Петр. — Я, — деп Евдокия сыбырлап қана жауап берді. Кроватьшын, аяқ жағында та б а қ та манағы қуырған тауыктың еті тур еді. Петр ёір борбайын жулып алып, нансыз, тузсыз жеп койды. Бір канатын жулып алды да: — Мә, — деді Евдокияға. — Р ақ м ет...— деп ол қолына алды. 3 Февраль айынық аяқ кезінде орыс әскері тағы да Кырымға аттанды. Тісқакқан М азепа Днепрды ж а- галап жүріп отырып, эр жерден кам ал сала кетейік деп ақыл берген еді; бірақ оны Василий Васильевичке айтудыц өзі қыйын болды: ол Перекопка неғурлым те- зірек жетіп, соғыста өзініц бурынғы уятын жуып-шаю- Ға лсығулы еді. Москвада қазір шанамен жүретін болса да, мына жердіқ белестсрі көз туидырып, мақпалдай ыын кубы- лады, көк жамылған даланың ойдық-ойдық көгалда- рыныд бетін жел шалып шайқалтып тур, көкорай ш ал- ғын шөпті тізеден кешіп ат келеді. Жазғьітурғы ал а булт арасыиаи әлсія-элі күн шығын, көзіқді шағылта- ды. Өй, шіркін, бул жердің несін айтасын, айтулы к а ­ ра топырак, нағыз кунарлы ж ер ғой, — алтын казна 165

гой! О рман кезіп, батпак қ у а л а ға н ыужиктерді осы жерлерге экелсе, — олардын. б а с ы астыктан көріноес еді. Әттең, н е пайда, айналаңа карасан, — ешкандаи кара көрінбейді, тек топ-топ болы п, кыйкулап төбекде журген ты рнаны ғана көресін. Б у л далада талай-талаи тутқындардың көзінің жасы көл болған еді, — татар- лар кул кылып экеткен, — В енецияға, Генуяға, Мы- сырға ай д ал ған — миллиондаған орыс адамдары, о ғасырдан бу ғасыр, осы .арадан өтіп еді... К азактар бул даланы м ақтад ы : «Бул жерлерде ас- тык алу дегенің ойыншык, бір тепсең бурк ете туседі, түкірген жеріңнен терек ш ы ғады . Мына карғыс аткан татарлардың болмаса, бул ж ер д ен біз хутор үстіне ху­ тор салып алған болар едік» — десті. Солтүстік губер- ниялардан алынған әскерлер мундай соншама бай жерге та ң калысып: «Бул соғы с — әділетті соғыс екен, мундай ж ер д і пайдаланбай бос тастауға бола ма»? десті. Ополчен-помещиктер тіп ті келешекте коныс кылатын ж ер көздеді, бөлісе ал м ай, жерге таласып, Василий Васильевичей ш аты ры на жүгірісті, оған барып б ас иіп: «Егер кудай о қ д ап , осы жерді женш ал& койсак, государьдық м аған пәлен жүлгені бергені, мынау белестеи бастап, анау басында тастан кашап салынған әйел суреті бар обаға дейін бергені тәуір бо­ лар еді...» — десті. Май айы ны к ішінде М осква мен Украинанык жүз жыйырма мыңдай әскері ж айы лы сы кек, суы мол Зе­ леная Д о л и н аға келіп жетті. О сы араға келгенде ка­ зактар Василий Васильевичке «тіл» тапты — макта шапаи киген, күнге күйіп ж ы лты раған, шымыр дене, жирен са қ а л бір татарды дедектетіп алып келді. Васи­ лий Васильевич татардың қоңырсы ған кой исінен жер- кеніп, орамалымен мурнын басты д а, жауап алуға бу- йырды. Ж ендеттері татар ш апаны н шешіп-ақ алды, майда тістерін ыржыйтып, көк туқы лдап кырғап басын олай да булай бурып ол ал а қ та й берді. Түксиген бір казак кайкайы п турып камшымен иығьінан асыра тар- тып-тартып келіп жіберді. « Б а ч к а , бачка, менікі бә- рін аитқан» — деп татар зар қ ақты . Казактар татар- дың айтып турғанын орысшаға аударып: «Мынау та- кырбас: о р д а осы жерден кахиық емес, хан да сол ара- 166

да дейді...» — деді. Василий Васильевич, я кудай, дем бере гөр, деп шокынып алды д а, Мазепаны шакырта жіберді. Сол күні кешке таман м ы ц сан кол кулашын жазып, оц канаты мен сол канатына атты әскерлерді, ортасына обоз бен зеқбіректерді алып, татарларға к а ­ рай аттанды. Шөбі тапталып, шакы шығарылған кен койдан кө- мештей дөңгеленіп, кызылды-жасылды күннің көзі кө- теріле бергенде, орыстар татарларды көрді. Топ-топ атты татарлар біресе топталып, біресе тарай береді. Василий Васильевич арба устінен дүрбімен карап: та- тарлардың а л а шапандарын, ш ош ак төбелі дулығала- рын, шыкшытты келген, әй бәлем сені ме, деген бетте- рін, найза ушына байлаған бір буда кылдарын, көк сәлделі, көкірегін көтерген молдаларын көріп тур. Бу- лар орда әскерлерінің алды еді. Бөлек-бөлек атты әскерлер аттарын бурып, баста- рын косты, бір топ болып шоғырланып алды. Сонан бір кезде тек бурқыраған шак ға н а көрінді. Татарлар ат қойды! Ш аба келе татарлар ж ардай кулап, жайы- ла түсті. Ж ан түршіккендей ың-шык дауыс естілді. Оларды орыстарға карай көтерілген шаң басты. Васи­ лий Васильевичтін колындағы дүрбісі калтылдап кет- ті. Онын арбаға байлаулы аты үркіп, тізгінін үзді, — ат мойынынан қауырсын куйрық садак көрінді... Бір кезде барып зеңбіректер де гүрсілдеді, мушкеттер тар- сылдады,— оның бәрі ак түтінге оранды. Василий Васильевичтің сауытына тап жүрегінің тусынан келіп бір садақ к а р т ете калды. Селк етіп ол, тап сол жері- не шоқынып алды... Сағаттан аса созылып атыс басылды... Түтін тар- іағаннан кейін сол жерден жанталасып жатқаи бір- неше аттар мен жүзге тарта өлік көрінді. Оқ атып, бе- ті кайтарылған татарлар белестен асып кетгі. Сонан кейін тамақ асып, ат шалдыруға буйрык берілді. Ж а- ралылар арбаларға салынды. Күн батардын алдында, кайтадан аттаиып, ордасын тігіп хан жаткаи Черная Долииадағы Колончак өзенін бетке ала, аса сактык- пен әскер козғала бастады. Түн ішінде теніз жактан қатты ж ел турды. Жулдыз бетін булт алды. Алыстан күн күркірегені естіліп жат- 167

ты! Көзге түртсе көрінбейтін бултты түн ішінде меэгіл- мезгіл ж ап-ж ары қ боп ж а л т ойнап, жазықтағьі кум, жусан, ащ ы ларды айнадай жаркыратып кетіп турды. Әскер өте ж а й келе жатты. С а ғ а т беске кеткенде аспан кақ айрылып обоз үстінен шубаты лып от түсті, зецбі- ректі балкы ты п, зеқбірекшілерді өлтіріп кетті. Куйын көтеріліп — журтты калпақтай ушырды, шекпен делен- деп, бөрік түсіп, арбадағы ш өп ушты. Көз шағылтып найзағайлар жарк-журк етті. Д о н кудайы анасынын образын көтеріп, зскерлерді а р а л а п шығуға әмір бе- рілді. Таң біл іне сабалап ж ақбы р куйды. Жел айдаған жаңбыр арасы нан әскердің оң канаты н ала келе жат­ кам орда оскері көрінді: та т ар лар толмаған ай тәрізде- ніп орай жакындап келеді екен. Орыстардык есін жнйғызбай атты әскерді ауд ары п тастап, алдықғы полкты ты.;сырып, обозға әкеліп тыкты. Зедбірек біл- телері от алм ады , дымқыл тар ты п ок-дәрі де атылма- ды. Саты рлап жауған жауын жаралылардың даусыи басып кетті. Үш катарлап қойы лған арбаларға тіреліп, татарлар д а аттарының басын тартты. Олардык да жақтары д ы м кы л тартып, а тк а н садактары дәрмеасіз түсіп жатты. Василий Васильевич жаяу, обоз арасында алас урып жүр, біресе зеңбірекшілерді қамшылайды, біресе доғалак тар тады , біресе зеңбірек білтесін жулкылай- ды. Ж анбыр басқа, көзге с аб ал ап әлі куйып тур. Әл- дэрменкүн зеңОірекшілер де а й л а тапты, —тон бүрке- сіп, от тутатып, курғақ дәрі сеуіп, зеңбіреитерінін кор- ғасын оқтары н татарларға к а р а й жаудыра бастады- Сол канатта Мазепа казактары жанталаса кескілесіп жатгы. Б ір кезде молдалардың шыңғырып айкайла- ған дауыстары шыкты — та т ар лар шегінді, жауын жа- мылып көрінбей, көздек жоғалды. 4 «Государым менін, куанышым, патша Петр Алек­ сеевичке... Қөп жылдар ж асауыңды тілеймін, сәулем...» ьвдокия ж аза-ж аза так ш арш ады . Қауырсын кала- мын кылғындыра устаған үш саусағының үшеуін де

сыя-сыя кылды. Қазір міне үшіиш і кағазға аударып жазып отыр, — не аріптері унамсыз болып шығады да не сыя тамып кетеді. Онық ойы хатын әдемі жазып, Петеиькасын куанту еді. Қагазға ж азған сыямен жүрек сырын бере аларсын ба? Апрель айы туды. Жас кайыңдар жүндеген бала- пандай — жасылданып келеді. К арлы булттар көшіп, арты ашылып келеді. Евдокия соларға карады, к а р а й келе көзіне мон- шактаған ж а с келді, — мунысы д а бір әшейіи мәжгүн- Дік іағы... Енем кіріл келіп, көзімнік жасын көріп кал- масыи деп есікке көзінің қыйығын салып койды... Ж е- Німен көзінің жасын сүртті. Маңдайын тыржыйтып бтырып: ...Тағы д а не жазсам екен?..— деп ойлады. Көгер- шіні Переяслав көліне кеткен еді, кашан қайтып келе- іінін білдіріп, хат та жазбайды... Әйтпесе, бірге ора- за устап, ертеңгі ғыйбадагға бірге болған болар еді... Ораза устай алмай қалды... (Евдокияньщ есіне, неке кыярдан кейін екеуі жеген тауык еті түсті, — кызарып, ішінен күліп койды...) Алғашкы күні_ кыздар шакырып, тоғайда жасырынбақ ойнар едік, жумыртка жарысты- рып обнар едік... Өлен айтып, косылып ән салар едік. Әлпеншек теуіп — мәз-майрам болар ек. Сокыр теке ойнар ек. Әлде, осыларды жаэоам ба екен?.. деп ой­ лады... Петенька, калкам, көгершінім, келсейші, са- ғындым ғой... деп жазуға тағы болмайды! — үйткені муның бәріне тіпті әріп те жетпес... Ол тағы да каламын үш саусағымен кылғындыра' усгап отырып, ернін жыбырлатып: «Ракым етуіңізді сураймыя: кел, государь, кідір- ней бізге келіқіз... Келіншегіңіз Дунька, сізге бас ие- ді...» — деді. Қайта окып көрді де, — бек жақсы жазылған екен Деп қуанып кетті. Көкем-ау, мына есінен айрылғанды қарашьі, — деді сонан кейін, енем туралы бір ауыз сөз жазбаппын ғой. Ал снді төртінші 'рет көшіріп жазам- ау... Ай, енекем, матушка, Наталья Крилловна-ай, тым катан адамскк-ау!.. Қанша жағынсаң да, әйтеуір, бір жеріқнен мін таба кетеді... Неге жүдеусін? деп те коя- ды. Тіпті жүде^ емеспін, келісті, дөп-дөнгелек-акпын. 169

кайтесін... Неге Петрушка екі ай толмай сенен кашып Переяслав көліне кетті? С енің осы нец бар: сасык исік бар ма, не болмаса, кабағы цды жазбайтын бір есуас сорлымысын, куйеуің сеней м ерез аурудан кашкандаи ел шетіие кашып кегкені несі?.. — дейді. Есуас та емес- пін, ағып ту р ған мерезім д е ж о к .. Осының бәріне езде- рі кіиалы, — оған Лефортгы, Алексашканы, тағы бас­ ка немістерді неғылғалы жакындастырады, оны Пе­ реяслав к өліне алдап алып к еткеи солар, айта берсен, онан да ж а м а н бір жаққа ал ы п кетер. Е вдокия ашуланып к ал ам ы н сыяға. сунгіте баты- рып алды, Б ір а қ жазбай басы н көтеріп алып, — ашык турған терезеге карап, ж асы л кайыкдардан өте түскен куннің се л д ір сәулесін, терезе алдында тамағын дор- быйтып, тыпыршып турған көгершінді, шыйкылдап турған т а ғ ы басқа кустарды көрді... Көк майса жас жа- пырақтардыц исі келді... А лды нда жаткан төртінші бет қағазға енді көзінік жасы та м ы п кетті... Бул кудайға не шара! 5 Қудайдың қутты күні не ойелінен, не шешесінен хат устше хат келеді де жатады: сенсіз көнілдің кошы жок, к а ш а н келесін? Бірге Троицаға барар едік— деиді олар. Әйтеуір бір ады ра кал ған ескі әдет! Бірак Петрдың б у л хаттарға ж ауап ж а з б а к түгіл, — оларды окуға д а ко л ы тимеді. Ол қ а зір шалкып жаткан Пере­ яслав көлш ің жағасындағы вер ф тің касынан салынған жана ағаш үйде: оның ж аны нда көлбеу жиекте бітуге жақындап к ал ған екі кеме тур. Шеберлер палубаларыя ауып, кормаларын, ағаш тумсыктарыноюлапжатыр. ітшшші кем е — «Стольный г р а д Прешпург» істеліп бі- .„г':„с^да ТУР> — узьшдығы ватерлиния бойынша отыз Тумсығын гік ш ы ғары п, алтындап текіз нен кп«я , „ С>феТ' 5алыпған. Корм асы биік, онын үсп- тР« іл п Т „ рЛер бөлмесі ж а с а л ға н . Айналдыра істік \" \" ш ығарған тм5есін|« үс- ? Г ж „ Г а ™ , Р,“ кө1дРшес1 ж э н е үлкен эйнек фонарь « « « ерд ан .ке- Р рыныц бдіцнде сегіз-сегізден зеңбірек 170

бастары кылтыйып тур. Жоғары карай кусырыла түс- кен борттарының смоласы жылт-жылт етеді. Қөлдің бетін аздап бу шалған ертеңгі уакыттарда Борис Голицын сыйлыққа берген голланд елінін әдемі картиналарындағыдай-ак, үш мачталы бул кеме әуеде ілулі турған сыяктанып көрінеді... Алғашкы сапар шы- ғуға тек ж ел болуын ғана күтіп тур. Қас кылғаидай, міне енді екі жетідсн бері шөп басы қыймылдаған емес- Көл үстімен ж ай калқып ак куйрық булттар ғана оте­ ль Тігулі турған желкемдер қым ка ғана желпілдей тү- сіп, жай салбырап тур. Картен Бранттан Петр аяғын екі елі бура баспайды, ол кайда болса, — Петр де сон-» да. Февральдан бермен шал сорлы да пушайман, — кақырык түсіп, көк жөтел көкірегін кақ айырып тур. Суйтсе де тонға оранып, куні бойы верфьте болады, —• ашуланады, ақырып-жекіреді, а л онсоң біреу-міреу жалкаулык, есуастық етсе жатып келіа жағаласады.. Ерекше указ шығарып монастырь шаруаларының іші- нен жүз елу адам: ағаш шеберлер, тақтай тілушілер, усталар, жер казушылар және желкем тіге білетін се- німді әйелдер алдырван еді. С ауык әскерлерінен елу адам алынып осында текіз ісіне: арканнық ушын ағы- туға, бекітуге, мачталарға шығуға, комаиданы түсінуге уйретіліп жатыр. Буларды Португалиядан келген сел- Дір кара мурты бар иыек тумсык каһарлы, перідей те- Ніз қарақшысы Памбург үйретіп жүр. Орыстар, ол жайында: елінде жүріп істеген кылмыстары үшін бул бірнеше рет д арға асылған екен, б ір ак жын-шайтанның көмегімен аман калыпты, содан кашып отырып біздің елден келіп шығыпты, — десіп жүрді. Петрдыц асыкканда жаны шыдамады. Жумысшы- лар бозала таңнап барабанмен, оған болмаса таякпен оятылды. Жазғытурғы түн деген кандай кыска, журт- тыа көбі әбден шаршап, өле кулайды.Никита Зотов, бү- кіл У. Қ. және А. Р. у. п және у. к-ның верфьке астык, кус жеткізу жайында айналадағы помещиктерге жібе- ретін буйрыктарын жазып үлгіре алмайтын болды. П о- ыещиктер корыкканынан суратканыныи борін әкеліп жатты. Б ір ак акша табу қыйынырақ болды. Софья іні- сінің Москвадан аулак кеткеніне куанып, салып ж ат- кан кемелерімен кабат төңкеріліп, суға кетуін тілесё 171

де патш аныц Улы сарай приказы нда акта болып жа- рымады: барльгк ақшаны Қ ы р ы м соғысы жутып жат- Қызметінен колы тиіп, Ф р ан ц Лефорт Переяславта- ты верфьке келе қойса, — о н д а ойын-сауык бастала калатьш болды . Ол келсе, к у р д а келмейді: арак, шу- жык, тәтті тағамдар әкеледі, онымен катар, көзін кы- сып койып, Анна Монстан д а сэлем айтады: Анна жа- зылды, бурынғысынан да бетер ажарланып кетті,— герр П етр сәлемдеме есебінде м ы на бір-екі цитронды кабыл етуін сураймьш деді — д е п келеді. Ж ана салыиған үйдегі тү скі және кешкі тамактар үстінде улы Переяслав флотының курметіне стакандар мол көтерілді. Бул флотқа а р н ап : ак, көк, кызыл түсп — ж олақ м атад ан өзгеше бір т у д а тігілді. Шетел адам- дары өткен уакыттарда теңізде жүргендерін, дауыл- дарда, теқ із еоғыстарында болғандары н айтысты. Пам- бург талтайы п турып алып, а д а м шошығандай мурт- тарын желбендетігт, шынында д а , пиратар кемесінде ке­ ле ж аткандай португал тілінде ай к ай салатын болды. Петр тек бул сөздерге кулағын тосы п, көзін кадай бер- ді.Кырда өсіп, бул кайдан м ундай теніз кумар болды екен? — деп немістер оған таң калысты. Ал енді, оныи ©зі, сэкі устінде Алексашкамен к а тар жатып, тусінде шетсіз-шенсіз теңіз устінде к ал кы ған булттарды, тула- ған теніз толкындарын, ағып ө тіп бара жаткан кеме Ссйнелерін көретін болды. Преображенскіге ол зорласаң д а баратын емес. Хат үстіне хат келіп, қоймаған у ак ы тта ғана а і былай деп жауап кайі.гратын еді: «Барша заттан артык көруші және іші-баурымды елжіреткен анамыз царица Н а та л ь я Кирилловна, сіз- діц ылтипатыцызға турмайтын б а л ац ы з мен Петрунька хайыр-фатихацызды сураймын. Ө зім де сіздің хал- аху- злыңызды білуге ынтызармын. А л , сіздіц маған Пре- ображенскіге келуге коскан буйрығыңыз тарапында— мен оны орындауға оркашан д а даярмын, бірак жу- мыстан кол тимей жатыр: кем елердің бәрі де бітіп қал- ды, тек арқандары ғана жетіспей тур. Әніц ушін Пуш- кар приказынан сондай жеті ж ү з сажендык арқандар- 172

ды токтаусыз мунда жіберуге буйыруынызды етініш егемін. Осылайша тіршілік етіп жатырмыз. Осыны ай- тып хайыр-фатихаларьщызды сураймын. Балақыз Петру». 6 Ивашка Бровкиннщ уйініқ тусынаи өткен журт ен- ДІ бас киімін қолына альт өтетін болды. «Ивашканын баласы — Алексей — инабатты, күшті адам, патшаның оц колы» екенін барлмқ деревня біледі; «Ивашка тек ым қағып қойса ғана болғаны—оған қанша керек бол- са, сонша акшаны колына куя салады». Алешканын берген акшасының (үш жарым сомиык) бір жарым сомына Бровкин сайлы кашар алды, отыз бес тыйыны- на бір саулық алды, тоғыз тыйыннан төлеп шошканын төрт торайын іалды, камыт-саймандарыи түзеді. Ж ана какпа турғызды, мужиктерден екі сом акша, бір ше- лек арақ беріп, астык. піскенде бесінші үлес беретін болып сегіз десятина жер алды. Ілініп, адам боп кетті. Мыкынына түсіре жөке буы- нуды қойып, енді Москвадан алған жібек белбеумен карнын тырсыйта, тестен буынатын болды. Бөрігін ші- кірейте кпіп, сақалын делдитінкіреп қоятын болды. Мундай адам ға, әрине, бас иесің. Оныц үстіне, ол: «Ту­ ра турыңдар әлі, күздігүні б алам а барып акша алып кайтам, —- диірмен сзлам» — деп жүр. Волковтыд отар- басы да оны өзінің және әкесінін аттарымен атай кой- иағанмен, бурынғы Ивашка деуін койып, енді Б ров­ кин дейтін болды. Оны барщина төлеуден босатты. Ал балалары — колқанаттары—-.өсіп калды. Яков осы кыс боііы көрші деревняға дьякка барып, — ок.ып жүрді, Гаврилкасы сулу жігіт боп өсіп келе жатты, кі- шісі — Арта мошка да, момындау демесек, акылсыз емес еді. Ивашкавы кудай б алаға сорлы кылған жок, кызы — Санькаға да журт куда түсе бастаған, бірак казіргі жағдайыва карағанда оны өзінік шыккан тобы- на — шабаталы ыужикке беру дегенді ойлау керек болды. Июль ішінде эскерлер Қырым жорығынан қайтып келе жаткаи керінеді деген бір лақап тарады. Ж урт 173

әскердегі адамдарын: біреулері әкелерін, біреулері ба- даларын күтті. Кешке таман әйелдср төбе басына шы- ғып, 'жолға карайтын болды. Қаңғырлап келе жатқан бір мүсәпір адамнан керші деревнялардын әскердегі адамдары келіпті дегенді де есітті. Катындар: «Біздщ •адамдарымыз өлген екен ғой...» — деп жылады. Сүнтіп жүргенде, бір күні деревняга бет-аузын сакал баскан, бір көзі ш ы кқаи, үстіндегі көйлек, шалбары жидіп кет- кен ратник Цыган келді. Бровкин үйішімен есік алды нда туздаған ет салып пісірген сорпа ішіп отыр еді. Қ ақ паға біреу келіп: «Ку- дай үшін, әулиенік аруағы үшін...» — деп жалынып какпа кақты . Ивашка касығын коя турып, бул калаи деген өнмен қақпаға қарады д а : — К іріқіз, — деді. Одан д а гөрі даусын шығарыд- қырап: — А байла, біздік иттеріміз қабаған, сак бол,— деді. Яшка бары п қақпанық ілгегін ағытып еді, Цыган кіріп келді. Аула ішінде оты рған адамдарға көз жі- берді де, сынған тістерін ақсы йта аузын ашып: — Амансыңдар ма? — деп кырылдаған дауыспен карқ ете қалды . Суйтгі де стол жанындағы кескен то- иарға келіп отыра кетті. — Т а за ауаға'шығып, тамақ ішіп жатырсыңдар ма? Үйдің ішінде шыбын да маза бермейтін ш ығар? — деді.. Ивашка қасын козғалта түсті д е койды. Ал, Санька өз билігімен бір табак сорпаны Цыганның алдына ысы- рьш койып, алжапкышымен қ асы қты сүртіп жіберіп, бере салды. — Ж еңіз, батюшка, дәм та т ы қ ы з ,— деді. Бровкин Саньканың батылдығына таң калды... Іші- нен: «Әлібастан, қарай ғой, мынаны, — шашыңды әлі жулармын!.. Бүйтіп біздің дүниемізді кім көріягенге шаша берсең...» деп қойды. Б ір а к , урысуға «ымсынды. Цыган аш еді, ас үстіне түсіп кете жаздады... — Соғыстывдар ма? — деді Бровкин. Цоғыстык... (Тағы да сор паға бас койды). г ‘-үитсе де, қалай соғыстыңдар?— деді тағы да Бровкин, отырғыш үстінде бір көтеріліп койып. гслопляайн сҚоәғдыүсітлыг,кд.ей- ^ оғыс калай болатьш болса, біз де 174

— Татарларды жеқдіцдер ме? — Ж екгенде кандай... Перекопта жыйырма мыц- дай адамдарымыздаи айрылдык, ал кайткан жолы- мызда да сондай адамымыз калды... — Япырмо-о-ай! Мувда: хан бізге бағыныпты де- сіп жүр е д і...— деді Бровкин басын шайқап. Цыган сирек сэры тістерін аксита сөйлеп: — Сен ханнық бізге қалай бағынғанын Кырымда шіріп калғандардан сура... Әрең дегенде кгшып қутыл- дық... Күні шыжып тур, суы ж ок, сол жағында — Са- сық теціз, оң жағында — Кара теңіз, сулары ішуге кел- мейді, кудыктардын бәрін татар лар өлімтікпен бітеп кеткеп... Перекоптан өтіп, эрі де ж о қ, бері де жоқ, ту- рып алдық. Адам да, ат та шыбындай кырмлды... Со- ғыска тойдык... — деді. Муртының сорпа-суын сьшырып тастады, терін сүрт- ті, канды көзімен де, кату к а б а к сокыр көзімен де Санькаға қар ап: «Рахмет, кызым...»—деп қойып, шын- тақтай кетті. — Иван... Мен жорыкка аттанғанда сыйырым ка- лып еді-ау... — Ие, біз отарбасыға: кайтып келгесін ол сыйыр- сыз калай күн көреді? — деп едік, болмады, алып кои- ды. — Хо-ош... Ал, шошкаларым кайда? Бір кабан, екі негежін шош қам бар еді ғой. Ж у р тқ а мен көз болып, көздеріңнің кырын салып турыңдар деп өтінген емес — Көз болдык, калқам, карап турдық... Бірак отар- басы бізді та м а к салығынан өте кысып жіберді ғой... Біз сені, мүмкін, тіпті қайтпас деп те ойлап едік... — Менің шошқаларымды да Волков жеді ме? — Я, ж еді, жеді. — Х-о-о-ш... — деп Цыган таралмаған темірдей катты шашын тырнады: — жарайды... Иван! — Ләббәй? — М еніқ саған келгенімді сен ешкімге айтпа. — Мен оны кімге айтар дейсін? Өзім былайынша да сөзге сараңмын. Цыган турегелді. Санькаға көзінін, кырын салып 175

койды. Ж айлап, какпаға к а р а й кегті. Какпанын касы- на барып суық жузбен: — А байла — тісікнен ш ы ғарм а, Иван... Қош, — де ді де к акп адан шығып кетті. С одан кайтып оны дерев- няда ешкім көргек емес. Овсей Р ж е в тәлтіректеп Варваркадағы бір асхана- нын алдьш да алакаиындагы акш аларын санап тур ед1- Оныц касына стрелецтердің елубасылары Никита Глад­ кий мен К узьм а Чермный келді: — А ман ба, Овсей. — Тыйын-тебен санауывды кой, жүр бізбен бірге. Гладкий кулағына сыбырлап: — Акылдасуымыз керек, ыңғайсыз бір кауесет эи- гімелер естідік, жүр... — деді. Чермный қалтасьшдағы күмістерін сылдырлатып: — Кыды руға жетеді... — деп қаркылдап күліп қой- ды. — Сендер біреуді тонап келген жоксыэдар ма? Аи, стрелецтер-ай, о не кылғандарың!..— дед Овсей: Гладкий турып: — А қм ак, біз патша сарайында қарауылда турып келдік. Тусіндің бе?— деді. Е кеуі д е каркылдап та­ ры күлді. О всейді асханаға ертіп кірді. Бурыштаи ба­ рып орын алды . Түсі суык даяр ш ы шал бір іптоф арак пен майшам әкеліп койды. Чермный дереу шамды сөн- діріп тастады да, Гладкийдің сыбы рын тындап, столға енкейе түсті. — Әттең, бізбен бірге к арауы лд а сеи де болмадын ғой. Ойда тү к жоқ, карауылда турғанбыз... Бір кезде Федор Левонтьевнч Шакловитый шыкты да «Мултіксіз адал сткен кызметтеріц үшін ц аревна сендерге бес сом- нан еыйлық берді...» — деді. Б ір қ ал та күміс бсрді— Муныц сөзінің төркіні калай ө зі? — деп біз үвдемей турып калып ек. Ол кабағын шы ты п катты күрсініп қойды да. «Ай, стрелецтор-ай, а д а л қызметшілерім-ай, сендер анау Москва-реканыц аржағындағы бай кора- ларыцда әйел, бала-шағаларыішен енді үзак емір су­ ре алмайтын болдывдар ғой...»__деді. ’ .'76

— Узак өмір сүре алмағаны калай? — деп Овсей шошып кетті. — Ол былай екен... «Сендерді — стрелецтерді, бас­ ка жақка аударып, қала-қалаға таратпакшы, ал мені—• деді ол — стрелецтер приказынан түсіріп, ал царевна- яы монастырьға жібермекші... М уның бәрін шығарыл, бүлдіріп ж үрген карт царица Н аталья Кирилловна кө- рінеді... Ол осыны істеу үшін П етрды үйлендіріпті... Сол кемпірдің айтуымен кызметшілерінін біреуі, — бірақ қайсысы екенін біле алмай жүрміз, — Иван пат- шага жүре бара жығатын у беріп жүрген көрінеді. Оның есігін отынмен бітеп тастапты, осы күиі ол сырт- кы есіктен кіріп-шығатын болыпты... Иван патша бул лүниелік ж а и емес. Енді кім сеидердің маңдайларың- нан сыйпар? Кімнің сендерге жаны ашып, ара түсер?» —деді. — Василий Васильевич ше? — деді Овсей. — Олар қоркатын жалғыз-ак а д а м — сол Василий Васильевич еді. Бул күнде боярлар Қырым жорығьшың намысы үшін онын басына ит теріеін қаптағалы жур... Біздің ыойнымызға Петрды мінгізгісі келеді... — Ой, онысы... Іс боп шыға алмас! Дабыл какка- нымыз біздің жалғыз бул емес, көреміз... — Ж ай сөйле, — деп Гладкий Овсейді жағасынан тартып, жакындатып, кулағына ғаиа: — Біз тек дабыл кағумен ж ан сактай алмаймыз, — будан жеті жыл бу- рынғы істеғенімізді істеп, бәрін тсгіс кырып салсак та, тамырын кы я алмаймыз... Аиау а ю кемпірдід кетуі ке- рек... Ал мынау бөлтірігін де бос жіберіп кайтеміз? Бө- гелетініміз не осы? Оны да ашаныц ушына кадау ке- рек, —өз қамымызды ойлау керёк, жігіттер... Никита Гладкийдің сездерінің түрі жаман, коркы- нышты сөз болды. ОвсейРі тула бойы тітірксп кетті. Чермный штофадан аракты калайы кутыларға куйып жатып: — Бул істі ыңсыз-шынсыз ғана істеп шығу керек... Елу шакты сенімді адамдар жыбып алып, жеті караң- ғьі түн ішінде Преображенски е өрт салу керск. Сүйтіп, ®рт үстіиде пышак салсак— адам білмей қалады...— деді. 177

8 Стрелец полктары алдакаш ан кайтып келіп, слобо- даларға орнығып, жайғасып а л ғ а н еді, ополчен-поме- щиктер өздерінін қоныстарына кайткан еді, бірак Курск, Р я з а н ь жолдарымен М оскваға карай сандалып, шубап келе ж аткан жаралылар, мүгедектер және каш- кындар әлі арылып болған ж ок-ты . Олар шіркеу ал- дарына топтанып, мүсіркеген ж ан д арға 'журек айныт- кандай ж аралары и, шіріктерін көрсетіп, ынылдағаи дауыспен ш о л а к қолдарын созы п, шықкан көздерінін кабактарын айналдырып жүрді. — Устап карандаршы, православныйлар, міне, ок әлі көкірегімде кадалып тур... — М ейрімді бауырларым, м енің екі көзім бірдеи ағып түсті, еіибір аяушьілық қ ы л м ай басыма күржімен урды, ж аны м -ай, уһ-уһ! — И скеп көр, көпес, міне қ а р а , колым шывтағыма дейін ш іріп кетті... — М інекей, менің арқамнан тасп а тіліп алды... — Биенің сүтінен болған мерезім мынау... Мені есіркеңіздер, езгі жандар! — деседі. Ш іркеуге келген ізгі ж андар мундай көз көріп, КУ\" лақ естімеген жарым-жандылыкты көргенде, төбе ша- шы тік турып, жандары ашып тыйын-тебен садакасын бере берді. Түн өтсе, калтарыста басы кесіліп калған адамдар д а табыла берді. Ж о л бойларында, кепір ау- ыздарында, караңғы, тар көш елерде тонап кетушілік көбейді. М үгедек әскерлер М оскваны н базарларына топ-тобымеи шубады. Москваның өзінде де токш ы лы қ болмады. Көп ДҮ* кендер ж абылы п калды; кейбір саудагерлер алым-са- лықтан күйзеліп, ақшадан дйры лды , кейбіреулері за­ мен түзелгенше деп товарларын, акдпаларын тығып тастады. З а т кымбаттап кетті. Акш анын көзі курыды. Базарға кокы м астык, курттаған е т кана түсетін бол- ды. Ец аягы балы к та соғыстан кейін майдаланып, азып кетксн сыяктанды. Айдай әлем ге белгілі сомсашы Заяцтың б азар ға шығарған сом салары да сасык,— мацына б арсаң кускың келетін болды . Бір жаман шы- бын шығып, ол шакса-ақ ад ам н ы ң беті-аузын ісіріп 178

жіберді. Базар-базарлардың бәрі де адамға лык, толы, аяқ алып ж уре алмайсын, бірақ сатып жүргендері ж ал- рыз-ак монша сібірткісі. Үлкен к а л а куж-куж кайнап, жалактап, ызалы ың-жыңға бөленді 9 Михаил Тыртов астындағы айғырыиын басын те- жеп, бөрігін түзеп койды. Жүзі көркем, киімі жаксы, ферязісінің жағасы басынан асып тур, еріядерін кы- зартқан, кастарын екі самайына жсткізе бояған. Имек кылышы парсы үзенгісіне соғып, зыңылдап тур. Крыль- цодан Степка Одоевкий Михаилға еңкейді де: — Сен әуелі олардың сөздеріне кулақ сал... Айтқан- дарын есітіп алмай турып, — ж аң шығарма..,. — Жаксы.- — Тап осылай де: царица мен Л ев Кириллович бар- лык астыкты сатып алып, Москваны жорта ашықтырып отыр. Ал ана жаман шыбын туралы да умытып кетпе, —солардың сыйкырымен шығып отыр де... — Жаксы... Тыртов сустанған көздсрімен айғырдың екі кулағы- ның арасынан асыра бір карап, еңкейе беріп, ашык турған какпаға карай дүрсітіп, айғырдың басын коя' берді. Қөшеге шыға бергенде шаң мен сасык леп бетіне сокты. Кеудесі қан-қаи, белбуардан жалацаш, бір сор- лы ойбай салып, журтты итермелеп, аттың аяғының астына түскісі келіп келеді екен. Тыртов оны камшы- мен тартьці жіберді. Бай боярға карай түлеген, жер түстенген колдарын созып, жан-жактан журт ентелей бастады... Кекірейіп, кабағын түкситіп, аяцмен келіп Михаил ығы-жығы топка кірді. — Әй, сулу жігіт, акыл айт... — Тыйын-тебен таста... — Тастағанынды аузыммен кағып алам... — Ж арты тыйын бер, экел, бер... — Абайла, бермесеқ үстіне карамай жағам, одан да беріп кутыл... — Бір уыс бит сатам! Сатып а л — тегін берем. 179

— Бастырып кет, мені, бастырып кет, аштан өліп барам... Аты тылыршып, ауыздығын к.арш-карш шаянады, көп ішінен былғаған сілімтір шүберектерге, шан-шаа урпиген бастарға, адам сескенгендей беттерге көзін алартып, тепсіне карады. Қайыршылар, панасыздар барғап сайы н өлермендік етіп жакындай түсті. Осы күйімен ж а ға л а п отырып, М ихаил Ильинкэнын аяғына жетті. О сы жердегі бір б а ға н а д а , икон астында жапсы- рулы грам ота тур екен. Оны б ір бидай өцді адам ДаУ' ыстап оқып: «Біз, государь, сені, ж ақы н көретін боярымызды, корғанышымызды, князь В асилий Васильевич Голи- дынды, сеніц бізге еткен көп, а д ал кызмегін үшін, ка- сиетті крестіц және барша христиан дініндегілердін канішер а та жаулары, сеніц а д а л қызметіқнін аркасын- да ғана б іздің патшамыздың әскерлерінен, капыда емес, к айта карсы алысыи оты рып-ак, бурын-сонды ку­ лак. естіп, көз көрмеген түрде, өздерінің шірік үйлерін- де отырып, жеңіліп калғаны үш ін, куылып тасталғаны үшін...» — д еп тур. -* Көл іш інен бір дауыс,карлыға шығып: — Ж еңілген кім дейсін? Б із бе, татарлар ма? — деді. Сүйдегенде көпшілік, ы заланы п , у-шу боп: Я, я, айтшы... Татарларды біз қай жерде, кашан жсңіппіз? — деді. Б із Қырымда олардын. беті-жүзін де көргеніміз О л ар д ан есімізді тана каш қанды көргеніміз кай- Р М ынау грамотапы оқы п турған — акмағын кім, — Кремльдің подьячийі ғой... Голицынның жалшысы, нағы з сенімді төбеті— к , НІ’ туп етектсн алып түсірш і, оны, бері... ьидай өңді адам, даусын қырылдатып окый берді: пРпТ'кЛГ;5ҒЛа- өздеРін' өзлеРі ж оне өз коныстарын өз- яуһгппіпі^ 6 ушыРатты; Перекоптағы посадалары мен Г = ” ӨЗДер' өр™ДІ; таУл а р ы кайтып, сактары сы- , корқып, олар оцбаған әскерлерімен саған көріиуге 180

бата алмады... Сен өзіқніц әскерлеріңмен біздің шегі- мізге жоғарыда баян етілген даңқты жецістермен, из- раші халкын Мысыр жерінен аман алып шыккан Муса- дан кем болмай, аман-сау кайтып келдіц, — осыларыц- ньщ бәрі үшін сені асқаи мархабатпен көтере мактай- Темірдей катты шашы бар, бір көзі соқыр, кара кі- сі тағы да дауыстап: — Окушым, грамотаңнық ішінде мен туралы еш- нэрсе жазылмагі па екен? — деді. Журт күліп жіберді. Кейбіреулері, боктап-балағат- тап, кебін шегініп кетті. Грамотаныц бетіне келіп бір уыс балшық былш ете түсгі... О к цп турған адам колы- мен коршалап, «карауыл!» дсп айкай салды... Тыртов атыыен ж уртты как жарып, ж ацағы соқырға карай жүрді. Б ірақ Цыган оған сынык тістерін бір аксыйтты да, жоқ болып кетті. Біреу тізгіііііісн устай беріп: «Мі- не, мынаны шешіндірер ме еді!» — деді... Бірсу атыньщ шабына біз суғып алды, — ат оскырып, аспанға секір- Ді. Біреулері урыларша ыскырды. Бір тас зулап өтіп бетін сыдырыгі кетті. Ың-жың, ызы-қыйку кым-кый- ғаш ьіскырықтар ішінсн Тыртов а т а жөнелді. Никольск қақпасыныд жанына келгенде ол салт келе жаткан, Степка Одоевский мен каны кашкан, орақ тумсык, эдемі мурт бір кісіні көрді. Онын киімі- ніқ катпарланған түрінен-ак ферязінід астында сауа- ™ бар екені білініп тур екен. Тыртов басындағы бөрі- гін жулып алып, аттын, жалына жеткізе Федор Левон- тьевнч Шакловитыйға бас иді. Онын байсалды беті көцілсіздеу, астыңғы ерні үстікгісін ікымкырып жауып тур. Ол анау топка мандайын тыржыйта карап турды. — Сен сөйледін бе, оларға, М иш к а?—деді Одоев­ ский. — Бар ө зід сөйлесіп көр... (Тыртовтыц беті кып- кызыл боп кетті.) Бул аш нтгерге паревна Софьяң не, Петрың не, — бәрібір... Бір-екі жүздей стрелец жі- беріп, бул оцбагандарды куудан баска әнгіме жок... — О ларға ептірск адам жіберу керек, —делі, сөзін тісінің арасынан ғана шығарып, Шакловитый, — сүй- тіп, нан сурандар деп Преображенскіге айдап салу ке­ рек... Патш анык сауық эскерлері-ақ карсы алып көр- Ш1

сін. Біз П етр патшаның буиыруы б ° й ^ в иеміаер орыстарға таяк соғып жүр дерм із... (Олоеваай та күліп жіберді.) Кідірмей стрелецтерге барып оларға да осыны айтыңдар. Базарларға сенімді адамдарды меи өзім-ак жіберейін. Халыкты М осквадан таратып жюе ру керек, бізге үлкен дабылдык керегі жок, стрелецтер- діц өздерімен-ақ ісімізді тындырамыз. 10 Ш оғырланған орман ішінен Переяслав көлінік ғасына к а р а й әртүсті төрт а т ж еккен, шак баскан, үл- кен күйме шыға келді. Ш ыкырайған көшір мон пряж- кадағы а т қ а салт мінген, ж а л а ң а я қ мужик жан-жакта- рына ж алтак-ж алтак қарап келеді. Жердін бетін көр- сетпей а й н ал а шашылып ж а т қ а н бөрене,тактай, үиіліп жатқан ж а ң қ а , қаңсыған см ола кеспектер. Тірі жан кө- ріибейді, те к әр жерден ғана қорылдаған дауыс естіле- ді. Ж а ғаға жакын жерде карамай-қарамай төрт кеме тур; оларды ң ағашка түсірген оюмен төрт бурышты тереземен әшекейленген биік корм алары көгілжім суға сәулеленіп тур. Мачталар арасы нд а шағалалар ушып жур. Күймеден Л ев Кириллович түсті, кіржиіп белін у к ­ лады, — ж олшыбай уйып к а л ға н болса керек, ол әзір картая қоймағанмен де, ішу ж а ғы н а келгенде нәпсісін тыя алмағандықтаи былшыйып семіріп кеткен еді. Бі- реу-міреуі келер ме екен деп күтіп тура берді. Шакы- рып алуға ерініп, тамағын кенеп, даусын шығарды. Қөшір күнге карап, көзін сығы райты п турып: — Д ем алы п жаткан ғой түге... Түс мезгілі ғой... — деді. Шыньшда д а, солай екен, с а м а л көлеңкелерден, бө- реиелердің, кеспектердіи тасалары н ан не шабаталы сыйрақтар, не белінетүріліп ж а т к а н кір-кір көйлектер, нс таралм аған дода-дода ш аш тар көрініп жатгы. Ат үстіидегі муж ик, жалқау боярға жағы на, батыл дауыс- тап: — Әй, хабарласкандай тірі ж а н бар ма мунда, пра- восдавныйлар... — деп еді. 182

Күймеге ж акын жатқан арқандар тасасынан екі мурты екі кулағына жететін, арақ ішіп ісінген, кім де болса, әйтеуір, орыс емес, біреу басын көтеріп, орыс- шылаған боп былдырактап: — Неге айқайлайсың, акмақ... — деп барк ете кал- ды. Көшір шыбыртқымен тартып жіберсем каіітеді де- гендей боярына карап еді. Бірак, Л е в Кириллович ың- ғайбермеді: оның кім екенін кім біледі, — Петр патша- ның генералдары да мае боп, ж ерге аунап жата бере- тін. Сондықтан сыр бермей, сыйлык тутып, патшанык кайда екснін сурады да койды. — Шайтан біле ме, онык кайда.екенін, — деп жау- ап берді де ж аңағы муртты арканның тасасына кулай кетті..Лев Кириллович орыс түсті адам іздеп су жаға- лады; еиді бөгелуді қойып, шабаталы біреуді келіл теу- іп жіберген еді. Көзін жыпылык.татып, балташы-му- *нк ушып түрегелді де: — Ертенгісін Петр Алексеевич кемеде жүріп, зең- бірек атқан еді, содан, сірә, ш арш ап, бір жерде дема- лып жатқан шығар, — деп жауап берді. Петрды келіп қайык. ішінен тауы п алды; басын шек- пеиімен бүркеп, уйктап жатыр еден. Лев Кириллович былайғыларын кайыктан аулак жіберіп, жиеш'ш'и оян- ғанын күтіп, отырып калды. Петр тәтті уйқыда қорыл- Дап жатыр екен. Голландарша тігілген кецшалбардың балағынан баш м ак киген жалаңаяк, сыйдыііғап сый- рақтары шығып жатыр. Уйкыда жатып, шыбын кағып бір-екі рет аяғымен аяғын касып койды. Эсресе, муны- сы-ак Лев Кирилловичке унамады... Патшалығы жал- ғыз кыл үстінде турғанда, шыбындап жатканыи кара­ ты дегендей... Кремльде отырып боярлар: «П етрға — ендігі калған тура жол монастырь. Шашпа болды, солдатпен жара- сып алды, кабакта отырып патшадын тәжін тігіп, ку- мар ойнайды» дегенді естіртіп-ак айтатын болды. Мае стрелец Кремльде тағы да көріне бастады, жандары- нан жоғарғы адамдардын біреуі өте койса-ак болғаны, касақана бүйірін таянып турып алады. Осы қызулы кылыштыларға арка суйеп, Софья .ойына келгенін іс- тейтін болды. Жүзікара болған колбасы Голицын 183

кабағынан кар жауып, езінің жезбен қаптаған пала- тасынан шыкпай отырып алды ; алдына Шакловитыя мен Сильвестр Медвсдевтеп б а с ка ешкімді де кіризое- ді. Оған ен д і не обден м аскара боп іс басынан хету ке- рек, не қ ан төгіп,такты тартып алу керек екендігін журт тегіс білді. Кремль үстіне кар а булт оралды... Лл, м ы н зу болса, ойында дәнеңе жок, қайык !Ш1Н' де уйктап жатыр... . — Уа, нағашы аға, Кот Кириллович, сәлем бердік! Петр кайыктын ернеуіне о ты р а кетті; күиге күйген, үсті-басы салтак-салтак, көңілді. Көздері аздап домбы- ға түсіпті, мурныныц терісі түлепті, жана шығып де­ ле ж аткан мурттарыныд ушы шыйырылып койыпты... — ІІеге келдіңіз? — деді П етр. — С аған келдім, патша, — деді Лев Кириллович салкын жүзбен, — келгенде мен бір нәрсе сурайыя деп келгенім ж о к , казір істік түрі ж ам авға айиалды, сен Москвада болмасац болмайды, сенсіз мен кайтпай- Лев Кирилловичтік былшыйған беттері бүлкілдеді, бөрігінід асты н ала самайынан те р шыкты. Петр оған таидана к а р ап : һе, мына ж а л к а у нағашьшнык муидэй көтеріліп келуіне қарағанда, істін турі, сірә, жаксы болмаса керек, деп ойлады. С у ға енкейіп уыстап су ішті де, ышкырын көтеріп койды. — Ж арайды , жуықта барып калармын... — Ж уы қта емес, — бүгін ж ү р . Бір сағат та кідірУ\" ге болмайды. (Лев Кириллович жақындаңкырап, жие- иініц кулағы на таянып калды.) Өткен түні тап Преоб- раженскінің түбінде, Яузаның ар ғы бетінде, буталарға бой тасалап отырған жүзден ар ты к стрелецтер байкал- ды. (Пстрдың кулактары, мойыны лезде кып-кызылбоп кетті.) Б ізд ін Преображенецтеріміз түнімен карауыл карап, от ж ағы п, кернай тартып шыкты... Аналар осы- даи сактанып судан бері өте алм ады ... Кейін Москва­ да мынадай әқгіме естілді, — стрелец Овсей Ржов ай- тыпты: егер, түнде Преображенскіден айкай шыкса, олар дереу сонда келетін болсын және патша сарайы- нан устав берілгеи адамды, кім д е болса шауып тас- таи берсін депті, осыған олар сө з байласыпты... четр екі колымен бетін басты , — бармактары беті- 184

не кіріп кеткендей болды. Лев Кириллович Шаклови- тыйдык базар-базарға адам жіберіп, аш халыкты Преображенскіні талауға азғырып жүргендерін айта берді. — Х алык дегеніц желігулі. Есіл-дерті — бір нар­ оете урыну, талау. Ал, Софья болса, — ол тек тағы бір аласапыранныя болуын ғана күтіп отыр... Онын ерткен стрелецтері Спасс мунарасының басындағы дабыл ко- ңырауына б а у да тағып койды. О лар алдакашан-ак дабыл қағатын еді, бірак, стрелец полктары, кепес жүз- дікгері және посадалар көқіл турақтаталмай: дабыл- дыц езі ж уртты тойғыздьг-ау... — деп екі ойлы болып отыр. Уақыт болса жаман,— б оярлар қамаудағы адам- дай үйлерінен шығудан калды... Карындасым Наталья Кириловна д а есінен айрылып болды... (Лев Кирилло­ вич Петрдық иығына басын сүйеп, жаны ашыған ж а- кьш адамдарща көзіне жас алды.) Петя, Петруша, ку- Дай акына өтінішім: бар патшалык түріцмен бір коріп- ші соларға, жекіріп койшы.. Ж у р т патшаны сағынып отыр, — жер теуіп, бір тепсінші, мыыа жағьінан біз де демелік. М ына Васька Голицын б іздің ғава емгс-ау, біздің душпандарымыздың да так. мазасын алып бол­ ды, Сонька дегеніц тынысымызды тарылтып барады... Мундай сөздерді Петр талай-талай естіген еді, 61- рак нағашысының бүгінгі жылап отырып сыбырлаған сөзі онык көңіліне «.атты коркыныш енгізді... Адамныц төбе шашы т ік турғандай айқайларды кайта естіп, ыр- жыйған ауыз, ісінген мойьіндарды, тоса устаған найза уштарын, оларға карай зілдей боп кулап түскен Маг- веевтіқ денесін кайта көргендей болды... Булар Петр- дыц бала күнінде тула бойын тітіреткен!.. Енді оаыц өзініц де аузы кыйсайып, «өздері уясынан шығып, ба- дырайып кетті, керінбей турған бір найзанын ушы шықшытынан түйрелгендей болды. — Петенька! Патшам, кудай-ау не болды! — деп Лев Кириллович жиенініц селкілдеген иыктарынан ку- шактай алды. Петрдың аузынан көбігі буркырап, бул- кына түсті. Оныц түсініксіз айкайларынан ашу, сасу, коркыныш белгілері білінді. Ж урт тура жүгіріп, неғы- ларын бглмей, коркьга, жын урғандай арпалысып жат- кан Петрды айкала коршап алды. Муртты Памбург 185

сынған шынымен арак әкеліп еді. Петр ішпёді, тістен- ген куйінде ж ас балаша ш аш ы рата берді. Оны журт Лев Қирилловичтіқ күймесіие к а р а й әкеліп еді, ол бул- кынып ж ерге, көгалға ж аткы з деді. Сулык түсть.. Бі- раздан кейін басын көтеріп, сорайған тіэелерін кушак- тап отырды. Мачталарының үстінде шағала ушып, ке- мелер ту р ған көлдін ж аркы раған бетіне карады. Тэл- тіректей басып, бір жактан Н икита Зотов та келді. Ертецгі соғы с ойыны болғаннан бері ол князь-папа ша- панымен ж ү р екен, шашы тараусы з, уйпалак-уйпалак, сақалы шөп-шөп! Петрдың қасы на келіп, отырды да, жаны аш ы ған пішінмен П етрға қарады. — П етр Алексеевич мен акмактын. сөзіне бір кулак салшы. — Ж о ға л әрі... — Ж оғалайы н, әкетай жоғалайы н... Бірак осы ой- ын түбімізге жетті ғой... Қою керек... Баланык ойны ғой. Петр тер іс айналып кетті. О н ы қ беті алдынан келу үшін еңбектеп, Никита екінші ж а ғы н а шығып еді; Петр оны итеріп тастап, үн жок, түн ж о қ күймеге барып мін- ді. Я, сәт дегендей жалмажан шокынып алып, Лев Ки­ риллович т е келіп калды... Успенск соборында болған кошеметті ғыйбадат аяк- талып келеді. Сол жак клироста (шіркеу әншілерінін орны) патриарх хоры, он; ж а қ клироста патша адам- дарыныц хоры алтындаған күңгірттеу төбенін астыя ксиде жас, тәтті даустармен, кейде соборды басына көтере күрілдеген күшті дауыстарм ен алма-кезек жая- ғыртып тур. Иконалардық алты и қалкалары алдында жәй ғана пышырлап жанып ту р ған майшамдардын. жа- рығы боярлардың алкынған беттеріне түсіп тур. Има­ мы патриархтық өзі екен, — бейнебір суздальда жа- зылған азап кер әулие тәрізді көздері жанарлы, кол- дары нәзік, узын сакалы зілдей шапанның сыртында, желпілдеп кіндігіне түсіп ж аты р. Шаштары буркыра- СУСТЫ>ецгезердей он екі д ьяк о н зьщылдатып зілдей 186

кадилоларын булғап тур. Будактаған ладан ішінен патриарх мунарланып көрінеді. О ны ц екі жағы толған мнтрополиттер мен архиерейлер. Б ір кез бүкіл собор ішін архидьяконнын, даусы күңірентіп кетті. Буның аты үшінші Рим болатын. Орыс өр көкірегі көтеріліп калды. Алкызыл шатыр астындағы патша орнында — Софья. Онык оң жағында — И ван патша, — қабакта- ры түсіқкі, назарсыз беті талаурап, тағы қызарып ке- тіпті. Сол ж а ғы н д а — серейген П етр, — мейрам күні бойына ш ак келмейтін патша киімдерін кигізген му­ жик сыяіқты. Боярлар холорамалдарымен ауыздарын калқалап: оспадарсыз бала, дурыс тура да алмайды, тыпырши береді, маймак аяк, мойнында да тыным жоқ... — деп мыскылдап күлісіп кояды... Канша айт- сац да Софья патшалык дәрежесін устай біледі... Бой- ын суңғактау көрсету үшін аяғының астына кішкентай отьірғыш койыпты. Дүзі сабырлы, алэкандары төсіне кусырулы, омырауы мен колдарында да, иыктары йен қулаетарында да, басындағы тәжінде де асыл тастар ж арқ-ж урқ етеді. Шатыр ішінде қазан мей- рамныц улы әулиесі — Мариям ананы қ дәл езі тур- ғап секілді... Ал мына кукуй млскүнемін карашы, екі езуі екі ж ак к а ыржыйып, та п казір тістеп алай- ын деп турған тэрізді, — бірак. тісінде онын не әл бар... Көздері кыйтар, менмен... М уның ісі түгіл, ойын- да да әдептілік ж ок екені бар жерінен д е кврініп тур... Ғыйбадат оку аякталды. Ш іркеу кызметшілері күй- бендесе бастады. Қолға устаған хоругвилер, слюда фо- нарьлар, крестер және икондар козғала бастады. Ж а- рыла жол аш кан боярлар, доворяндар арасымен кәдім- гі крес, икон көтерісіп жүретін діни салт басталды. Дьякондар колтыктаған патриарх-патшаларға бас иді Де, әдет бойынша, Мариям аианьш, образын устап, Кы­ зыл алақга, Қ азан соборына жүрулерін өтінді. Москва митрогюлиті образды әкеп Иванға усынып еді... Иван патша селдір сакальш бір шымшып койып Софьяга па­ рады. Ол аруактай катып, селт етпей, слюда әйнекке түсіп турған сәулеге карап тура берді. — Ж еткізе алмаймын ғой мен, түсіріп аламын ғой, —деді И ван жуасып... 187

Сонан кейін митрополит П етрдан өтіп барып, образдн Софияға усынды. С а ш й н а ла р салмағымен ауыр тарт- қан колдарын жаза түсіп, образды ол буркіттей буріп, устай алды. Фонарь әйнегінің жарығынан квзін алмай орындыктан тусті. Василий Васильевич, Федор Шак- ловитый, Иван Милославский, — бэрі де сусар ішік киген,— сол бойда Софьяға карай жакындан түсті. Со­ бор іші тым-тырыс болды. — Б е р і әкел... (деп бір күбір еткеи дауысты журт- тық бәрі есітті.) Бері әкел... (деп бул дауыс енді кат- тьірақ, ашулырақ шықты.) Сонан журт Петрға карады да, муны айтып турған тап соны ц өзі екенін біле кой- ды... Б еті кып-қызыл боп, көздері үкінік көзіндей ала- рьш кеткен, колы алтындап ораған шаты|) бағанына жабысып, шатыр солкылдап тур скен... Б ір ак, Софья басьш б урм ай, сыр беріп сескенбеи, тек сәл ға н а «ідірістеп барып, жүре берді. Петр бүкіл соборды басына көтеріп, екіленіп, кесек-кесек беле сөйлеп: — И ван бармаса, мен барам ... Сен үйіңе кайт... БерІ әкел иконды... Б у л — әйелдің ісі емес... Саған муны істете 'алмаймын... — деді. Қ абағы н көтеріп тастап, бейнебір ужмактағы кор кызыидай тәтті лебізбен Софья: — Әншілер, кані, салтанатты шығыс эніи салыныз- дар... — д ей салды. Сөйдеді де, аласа бойлы, әдемі киімді Софья, томен ^с іп , катар-катар турған боярларды жағалай жүре берді. П етр мойынын созып, сыртынан карап, турып калды. _(Б оярлар орамалмен ауыздарын басып: буғзи күлермісін, жылармысын,— д есті.) Иван апасынын соныи ал а, ептеп түсіп келе ж аты п, Петрға: — Койшы, Петруша, татуласындаріпы... Неге тала- сасыцдар, не жетпей жатыр, сендерге... —деді. т Л * ! ! ^ НТЫЙ.°Рь,ндь,^ а отырып, ілгері умтыла - т . “Ѳ,Л“ в “ <™чке карай Камы. К т Ш т ш . п і КМГен С,,львесіР Медведевте, карға ка- даи т а Ракталғаи еацалын аузына салып отырып,

Голицынға қарады . Жатак. үйдің столында жалғыз шам. Кереует кермесінін басыка кадаған түйекус кау- ырсындарымық көлеқкесі: канатты .аттар ушып жүрген нэрестелер, ж аланаяк кыздар келіп, Василий Василь- вич түстес келген бір ерді некелеп жаткан суреті бар төбені тегіс жауып тур. Василий Васильевич аю тері- лері төселген т€>сек аға-шта жатыр. Өткен Қырым жо- рығынан алып кайткаи безгегі устаған екен. Тыйын ішікке тумсығына дейін оранып, екі колыи онын жен,- деріне сугып жіберіпті. — Ж ок, — деді ол кідіріқкіреп барып, — мен мун- дай сөзді гындай алмаймын... О ған өмір берген кудай, оны кудайдьің өзі ғапа қайтып а л а алады... Шакловитйй қапаланған өқмен бөркін санына сарт соғып, М едведевке кәрады. М едведев ойламбай-ак: _ — Қітапта: «өш алушы жіберем» деліиген екен; му- яың мәиісі: адам өмірін кудай алмайды, окын куді- ретімен адам алады деген сөз, — деді. — Қудайдың кулдықхана соборында турып, — деді Шакловитый, оның сөзіи кулшына костап, — аракха- нада турған адамдай даурығады. — Сондагы корык- данинан Софья Алексеевнаиын ж үрегі әлі орнына түс- кен жок... Қаскыр белтірігін өсіріп алдык, —ол енді бір ыланды салады... Сауык. әскерімеи онн, ендеше, Москвада күте бер; әскерініц өзі артык болса болар, зйтеуір, қазір үш мыкнан кем емес... Бәрі де кур ай- ғырдай азынап, тепсініп тур... Осыным дурыс емес пе, Сильвестер? — Одан тек адамға апат, православия дініне нук- сан күт, саркырап, судай аккан к ан күт... Ол жайында бал ашып карағанымда төбе шашым тік турды: сез де, ван да, сызыктар да канға боялды... Бар шыным... Осындай бал ды қ айтканын күтіидер деп кітапта ал- дақашан-ак айтылған еді... Василий Васильевич өңі кашып, сурланып, шын- тактай беріп басын көтерді... — Сен етірік айтып отырған жоксын ба, поп? (Сильвестр омырауындағы кресін устады.) Йемене, сеніқ айтып отырғанык? — Біз мундай балды алдакаш ан-ак күтіп ек, — деп кайталап айткан Медведевтің таң калаларлык. сөзінен 189

Василий Васильевнчтіц безгегі ту сыртын ыуэдай жа- рып, тітіретіп өтті. Ш акловитый ушып түрегелді, күміс шубыртпаларыи шылдырлата кылышын колына алды, бөрігін колтығына кыстырды: — Санымызды бір-ак, ооғамыз, Василий Василь­ евич... Есінде болсын, түбінде біздік басымыз наиза- кың ушында кетеді. Қорықтың, кібіртіктедін, сүитіп біздің д е колымызды байладың... ' Көзін жумып, Василий Васильевич: — М ен сендсрдіц колдарынды байламай-эк коил- йын... — деді. Одан-будан артык ешбір тіл ала алмады. Шакло­ витый шыгып кетті, терезеден оньщ какпаға карай ша- уып өткен дүрсілі естілді. М едведев Василий Василье- вичтік б а с жағына отырып алып: екі жүзді, акмак, эл- сіз деп патриарх Иоакимді жамандай бастады. Шір- кеудің киім бөлмесінде киіндіріп жатып митрополит- тер оны ж орта жулкылайды, сыртыыан мазак кылып, қос саусақ арасынан бармағын шығарып көрсетеді- Шіркеудің жүзім бағындай гүлденуі, көңілді болуы үшін бізге жас, окымысты патриарх керек... — С енің тэжінді, князь, сол афзал жүзімдермен әшекейлер ме еді... (Қызғылт маймен майланған сака- лымен кулағы н кытыктай оты рды.)... Мінекей, мені ал- саң да, — патриархтың ал а шапаньш киюден кашпас ем... Несін айтасьш, гүлденер еді-ау... Такуа Васька Силин И ван Великийдің кумбезіне шығып, күяге сау- сак арасынан карап турып, осынық бәрін күн бетінен көріпті... Силинмен сөйлесіп көрші... Ал, анау Иоаким- нен ештеқе шығар емес, — оған сембі сайын Преобра- жиискийден жасырын терт ш елек балык әкеліп тура- ды скен... О л оны жеп жата беретін көрінеді... Әрі-берідеи соц Медведев те шығып кетті. Сонан кеиш Василий Васильевич ж анарсы з көздерін ашты- /Қан-жағына кулағын салды. Е сік сыртынан тэсекші- сшіц корылын естіді... Тас төселген аулада жүріен кү- зетшілер аяғыныц тыкырын естіді. Сонан шамьш колы­ на алды д а керует шымылдығынық артындағы купил ™ к ^ ЫП' ТЁК сат.ымен Василий Васильевич төмен тусе бастады. Бсзгеп тондырып мазасын да алған еді. 190

ойлары ш атасты. Тоқталып, шамын жоғары кетеріп, урейлене төмен, қаранғыға қарады... «Ойға а л ған бул улы істерімді тастап ата конысы- иа кетсем кайтер еді, осы? Мынау аласапыран, б ил а- рай заман өтсін, өздері әбден сілкілесіп, женіссін... Л л соида, м асқара боламын ба? Инабатьгм түспей ме? Бір мезгілде кол бастап еді, еңді каз бағып жүр, князіміз, кэдімгі Василий мырза... демей ме, журт... (Муздаған колындағы майш ам қалтырап кеггі.) Т аж кармалап, — тауық устады... дейді-ау. (Қалшылдап, бірнеше саты жүгіріп, төмен түсті.) Бул не болмакшы, — енді тек Софьянын, Шакловитыйдың, Милославскийдін ойын- дағысын істеу ғана калғаны м а?.. Өлтіру керек! Оны елтірмесек, ол бізді өлтіреді дей ме? Жеңе алмайтын болғаньшыз б а ? Опасыздык іс ж әне арты не болары белгісів іс... Я , жасаған, өзіқ ж өнге сала гөр тағы... (Кірпіш ж ар ға суйеніп турып, шоқынып алды.) Осы ауыр күндер өткенше төсек тартып, ауырып, жатып алар ма еді...> Төмен тускеннен кейін Василй Васильевич есігініц темір ысырмасын шак ашып, куш ык төбе жер үйге ке- ліп кірді. О ны н бір бурышында киіз төсеніп, кісендеу- лі жаткан балгср Васька Силинге барды... — Уа, шафағаты мол боярым, мені не үшін бул күйге салдыныз?.. Мен, сірә, жаңылмасам... — Тур- Василий Васильевич шамды ж ер ге койып, ішігін кымтанықкырап оранып алды. Ж акы н арада ол Мед- ведевтіц албарында туратын Васька Силинді әкеліп, шынжырлап кою ға буйырған еді. Васька балгер: үл- кен адамдар одан кісіні жаксы көрсететін дәрі алаты- нып, ол дәрімен, айтуға ауыз батпайтын, жоғарыдағы- лардың бірі пайдаланып жүргенін, соньщ үшін олар оған Москвадан үй бермек болғанын және тегін асы- райтыньи?... айтып, былшылдай бастаған еді. — Күнге карады қ ба? — деді Василй Васильевич. Васька бірдеце дел міңгірлеп, князьдің аяғына жы- гылды, аяғы ньщ астынан топырак каба екі жердей шөп-шеп еткізіп сүйіп алды. Қ айтадан турды, — ала- са бойлы, дембелше, аю тумсык, к аска бас, — екі кө- зінің арасын коса шыккан кою кастарынық куйрығы 191

кайкайып, екі қулактан ж оғары буйра шаштарына ба- рып косылып жагыр, ш уңірек көздерінен бузакылык оты ж аны п тур. .. — Б ір де таңертең ертемен, — деді ол, — мені шір- кеудің коңырау турған күмбезіне алып барды, ал екін- ші ретте талма-тал түс хезінде алып барды, көргенімді жасырмай-ақ айтайын... ; — С енуге болмайды, — д еді Василий Васильевич, — күн нурында кандай белгілер болушы еді? Өтірік айтасын, сен... — Белгілердің бары бар... Саусак арасынан карап білу б іздің әдетіміз бойынша айтканда бул менін эу- лиешілігім десем де болады, карасам кітаптаи карап көргеидей анық керемін... Әрине, кейбіреулер кваска карап, я болмаса елек пен айға карап та көре береді- Қачынан келетін кісіге не кыйындығы бар, онық... Ои, ; батюшка, — деп Васька Силин сопақ мурнын бір тар- ' тып қойып, теқселіп, князьға тесіле карай бастады. — Ой, шарафаттым... Бәрін д е көрдім, бәрін де біл- Дім... Б ір патша бар екен, бойы узын, вқі кара екен, тожі ту сыртына салбырап тур екен... Және бір папяа бар екен — онық жүзі жаркын екен... Уай, бірак айту- са да коркамын... онык басында үш шырак жанып тур екеп... Ал, осы патшалардыц арасында тағы бір екі адам бар екен, олар біріне-бірі жабысып, бірінен-бірі айрылмай щ ырқ көбелек айналады да жүреді, айнала- ды да ж үреді, екеуі тап ерлі-зайыпты адам тәрізді- Екеушіқ бастарында да тәжілері бар, араларында күн сэулесі төгіліп тур... Түк түсінбеймін, не оттап отырғанынды, —деп. шамын ал а Василий Васильевич кейін шегіиді- — Бәрі де сенід ойындағыдай болып шығады- Ьшнәрседен тайынба... Берік бол... Меніңберген шөпте- рімді салып бере бер де, бере бер, — сол ғана дауа бо­ лады... Қ ы зға тиныштык берме, кыздыра бер де, кыз- дыра бер... (Василий Васильевич шегіншектеп, есіккө жстті.) Шарафаттым, мені шынжырдан босат... (ДСП ол шынжырлаулы төбеттей булқынды.) Батюшка, та- мақ жіберт кешедсн бері нзр та т п а й Г / і .сік ж абы лған соц шынжырларын сылдыратып, жа- н дауыспсн міқгірлеп бірдеце окып нтше улыды... 192

13 Стрелец елубасылары Кузьма Чермный, Никита Гладкий ж эн е Обросим Петров жанталасып, стрелец- слоббнасьщ ауаландырып жүр. Слобода үйлерініқесік- терін жулкып ашыл: «Журттыц бәрінік басы кесілейін деп жатканда сен-дер мунда катындарыинык касында уйктап жаткандарын калай?..» — деп акыра кіреді. Журт түсетін үйлерге барып: «Боярлардык үйлері мен саудагердіц дүкендерін карамаймен танбалаймыз, олардыц мүлі-ктерін талап, үлеске саламыз... Казір біз- ге тағы д а бостандык тиді...» — д е п айкай салады. Б а ­ зар аландарына жасырын хаттар тастап, ол хаттарын сол жерде-ақ колына алып, скілене боктап турып, ха- лыкка окып береді... Әйткенмен, стрелецтер су отындай пышылдағаны болмаса, кызып тутана коймады, — бунт таны бозар- мады. Бір ж ағьш ан олардықездері де корыкты: «Моск­ ва толған бузы к, дабыл каксац б а с салып бар көрге- нін талан-тараж ға салар да, тіпті өз мүлкіцді аман алып кала алмассьщ...» — деп ойлады. Бір күні таңертеқ Мясницк какпасыныц алдынан есі-түсін б ілм ей жаткан төрт -күзетші стрелец -табыл- ды; бастары жарылып, саусактары кесілід калыпты. Оларды Стремянный полкіне, ж у р т жыйналатын үйге алып келді. Сол жерге Федор Левонтьевич Шаклови- тыйды шақыртты. Ол келген соң жаралылар керген- білгендерін айтты: «Қакпа алдында күзетте тур едік, — кудай сакта- сын, мае емес болатынбыз. Таң мезгілі еді... Бір кезде үй іқалтарысынан бір аттылар ш ы ға келді де, көзің ж а- мандык кермесін, айбалтаныц желкесімен, шокпармен бізді төпей бастады... Әсресе, үстіндче а к атлас шапаны бар, басында бояр бөркі бар, ж уандау келгеи біреуі көп зәбір көрсстті. Баскалары оған кой-койлап: «Бо- лар енді, Л ев Кириллович, өлтіріп аларсыя...» десе де, ол: «бул аз әлі буларға, бул карғыс аткан стрелецтер- ден тумаларымның өшін алмай коймаймын» деп өрше- ленді деді. Шакловитый мыйығынан күліп койып, сөздерін тын,- дады. Ж аралары н карады. Кесіліп калған бармактар- 193

дын біреуін крыльцоға алып шығып, олай-булай өтхен адамдарға және стрелецтерге көрсетті. «Я, мыяа тү- ріне карағанда, узамай сендерді де аяктарыңнан сүй- релер» — деп койды. Міне ғаж ап . Лев Кириллович осындай тентектік 10- теп жур дегенге сене коюға д а болмайды. Ал, Гладкий, Петров ж ә н е Чермныйлар слабодаларға барып, Лев Кириллович казір жолдас-жораларьшен түн болса уи- кы көрмейді, білдірмей аралап жүреді де, будан жеті жыл бурын Кремльде бузакылы к істеген кісіні тауып алып, кекал а қойдай кылады — деген лакап таратып жүр. Стрелецтер оған: «Әрине, бузақылык істеген үшін ешкімді д е мақцайыиан сыйпамайды ғоіЬ —деп, жуа- сып ж ауап кайырады. Үш күанен кейін ішінде ан а у жуан бояры бар бая- ғы аттылар заставка тиіп, айбалтам ен, камшымен, кы- лышпен урып, көбін жаралап кетті... ҚеЙбір полктарда дабыл кағылды, бірак стрелецтер қоркьш, шықпай кой­ ды. Кебі тунде күзеттен каш ып кететін болды. Күзет- ке жібергенде кемінде жүз ад ам н ан косып, зедбірөк бе- ріп жіберуді талап ете бастады... Коз тигендей, стре­ лецтер тіпті жуасып кеткен сықылды... Кейін әлгі бузақылық істеп жүрген атгылардын бірсыпырасын журт танып калы пты дсген сөз кашты. Олардың ішінде: Степка Одоевский, онык колында күшік күйеу болып журген М иш ка Тыртов, Петр Андре; евич Толстой бар көрінеді, ал әлгі ак шекпендісі тіпті бояр емес, царевнанық жакын адамдарынык бірі,— подьячий Матвейка Шошин болып шығыпты, десті. Бул бузыктыкпен олар не тапкысы келіп жургені, — десіп журт тақ калды . Москваның тынышы кетті, елендел журт отыра ал- мады. Кремль карауылына түн сайын бес жүз адамнан жіберіліп турды . Олар кайтқанда мае болын кайта- тын болып жүрді.,Москвада өр т болады деп күтісті. Тәсілін тауып бір керемет кол гранаттар істеліпті, оны Никита Гладкий жасырын Преображенскийге апарып, Петрдың жүретін жолдарына тастапты, бірак, олары жарылмай калыпты, десті. Ж уртты ң бәрі де бірдеңенік болуын күтіп, іштерінен тынды. Преображенскийге Петр келгеннен бері тынбай зен- 194

біректер аты лыл жатты. Ж ол ауыздарында сакал, мургтары кырылған, катын іиашты, бастарына калпак, үстеріне ж асы л шекпен киген солдаттар туратын бол- ды. Бірнеше рет бостекей адамдар базарда айкайла- сып, бас косып Преображенскийге камба талауға ба- рамыз деп жыйылса да, Яузаға жетпей-ак, әржерде де солдаттарға ушырап отырды. Солдаттар оларды ата- мыз деп қоркытып кері кайыра берді. Журт жалығып: не болса д а болып, бірін-бірі ж еціп тынса екен, — Софья Петрды жеқе ме, Петр С офья ны жене ме, бәрі- бір... Әйтеур бір тыныштык. болса екен деп тіледі... 14 Жолтоспай кедергілерден өтіп, Мясницкийді бой- лап, салт атпен Василий Волков келе жатыр екен. Ат- таған сайын оны журт әлсін-әлі токтата береді; ол да: «Петр патш анык стольнигімін, патш анык буйрығымен келс жатырмын...» — дей береді. Лубянкі алақында от жағылып ж аты р, аласалау көрінетһі үй төбелеріне, сы- лауы түскен Неглиннаяға карай созылып жаткан ж а ­ ты қарақғылана берген өрксш-өрксш дуалдарға оның жарығы түсіп тур. Август айынын жулдызды аспаны караңғылау; аланды айналдыра жүргізген дуал үстінен екпе ағаштар коюырақ керінеді. Кішкене ғана аласа шіркеулсрдіқ крестері жылтырайды. Мезгіл кеш бол- гандықтан толып жаткан дүкендердін. алды бос. О ң колдағы Стремянный полкініц узын үйінің алдында колдарына айбалта устаған адам дар отыр. Волковка калада не болып жатканы н байкап кайт деп (Кремльге бір бос жумысты сылтаурата) жібер- .ген болатын. Олай деп жіберген Борис Алексеевич Го­ лицын еді, — ол казір күні-түні Преображенскийден шықпайды. О нда (Преображенскіде) бурынғы жай жа- тып,. жалаңаш туру жоқ. Петр Переяславск көлінен мықтап өзгеріп кайткан. Бурынғы ойын-күлкі енді ау- ызга да алынбайды. Қазан майрамынан қайтып үйге келген соц ашуы катты көтерілді, — журт болып ж а- былып, аузы на су тамызып, әрең есін жыйғызды. Оның ендігі ж акы н туткан адамдары Л ев Кириллович пен Борис Голицын еді. Петр олармен өнебойы онаша 195

сырласатын, олардың сөзіне кулак, коятын болды. Пат- шаның сауы-к әсксрлеріне азы қ , молайтылды, жака бел- беу мен колғаптар берілді, — буған керек акша Ку- куйден кары зға алынды. О нд аған қарулы стольниктер ертпейінше Петр кораға д а , д а л а ғ а да шыкпады. Солаи жүргенініқ өзінде де алды-арты на каранып, сенбеген адам тәрізденіп, әркімге тесірейе карайтын болды. Бу- гін Волков атына мініп ж а тқ а н д а Петр терезеден аи- қайлап: — С оф ья мені сураса — ж умған аузынды ашпа... Аспаға асса д а тіл катпа... — деген-ді. Қыбыр еткен жан жок бос алаңға көзін бір жүгір- тіп алы п Волков сыдыртып а л а жөнелген кезде... ка- рақғыдан: «Токта, токта!»— деген бір жаман дауыс- тар ш ыкты. Аркасындағы мылтығы н қолына алып, жол- ды «есе б ір узын бойлы стрелец жугіріп келеді. Ол ке- лія: «Сен өзің кайда б ар асы ң ...» — деп тізгінінен ала — Ж а й , ж ай абайла, мен патшаныи стольнигімін - —деді Волков. Ж а қ а ғы стрелец аузына бармактарын салып ыскы- рып койып еді... Тағы бесеуі жугіріп келді... «КіМ; сін?.. «Стольникпін дейсін б е?» «Бізге керегінік 031 де сол еді»... «Өзі келіп түскенін...» Қоршалап алып уйге әкелді. Келгеннен кейін о т жарышмен Волков әлгі узын бойлы стрелецтің О всей Ржов екенін таны- ды. Қ орқайыи деді, — істің ту р і жаманға айналды. Ов­ сей — тізгінін жібермей усгап турып: Ай, кайсың шапшацсың, жүгір, дереу Никита Гладковты тауып келіндерші...— деді. Көділсіздеу боп бір-екеуі о ғ а н кетті. Стреледтер енді от басынан, үй іргесіндегі қ а з иектен, арба үстінен өре бастады. Елу шактысы ж ы йналып калды. Бул іс- тін ешбір кысылшаңы ж ок адам дарш а, жай тыныш келіп тура берді. Волков батылданып: • 7 жақсы болмайды, стрелецтер... Сендер- дін, оастары ң екеу ме, сонша?.. М ен болсам патшанык Й Г « - а л “ П келемін, — ал сендер келіп мені устай- сындар. бу л ар ы қ киянат, айну болады... - деді. , мт аУ зы нд ы ,-деп О всей оған мылтығыи ала ) мтылып ед,, б ф карт стрелец оны токгатып: , 196

— Тиме, ол еріксіз журген а д а м ,— деді. — Я, мен өз жөніммен жүргенім жок. Мен патша- ның кызметшісімін. Ал, сендер кімнің қызметшісіндер? Абайландар, стрелецтер, адаспандар. Хованский де жадсы адам болған еді, оған не істелгенін білесіздер ме? Сендер д е жаксы едіндер, ал Кызыл Аландағы ба- ганаларык кайда, сендердіқ еріктерін кайда? — Осы өтірігіц де жетер енді, иттіқ баласы! — деп ақырып жіберді Овсей. — Менің сендерге жаным ашыйды. Голицыннын сендерді ойға-қырға сүйрегені әлі де болса аз болған екен... Қ олдандар оны, колдақдар, ол сендерді асыкпа- сандар үшінші бір жорьіқка да апарар... Үй кезіп, қай- ыр тілеп кетерсіндер... (Стрелецтер бурынғысынан ве­ тер тунжырап, үндемей тура берді.) Петр патша казір бала емес... Оның сендерден корқатын уақыттары өт- ті... Енді, сірә, одан өздерің қоркатын боларсындар... Ой, сорлы стрелецтер, — бул бузақылыкты койсаңдар- шы енді... — Эх, сені ме! — деп, келіп біреу жаман дауыспен сыртынан шап бергенде стрелецтер селк ете түсті. Вол­ ков қырылдап, колдарын көтеріп аттан кулай бастады. Аі>т жағынан Никита Гладкий жүгіріп келіп, ат сауы- рына карғып мініп, мойнынан ал а кетіп Волковпен бір- ге жерге түсті. Бір аударылып барып Волковтыц ол үстіне мініп адды, тісін опыра жудырыкпен беріп жі- берді, бөрігін ушырып, .қылышын жулып алды. Кең мавдайлы, бужыр бет, салпы ауызды Гладкий ушып түрегеліп, қылыш жалаңдатты. — Көрдіңдср ғой, — мінекей, оныц кылышы... Мен Петр патшаны да осылай дал-дулын шығарам. Алып жүр мынаны Кремльге Федор Левонтьевичке алып жүр... Стрелецтер Волковты турғызып алып, іштайгород дуалын ж ағалап шылаулаған Неглиннаяны бойлай оты- рып, бутак. бас сайын қарға уялаған атам замангы кыйсық-қыйсык. қара талдар түбімен, дар ағаштар жә- не ағашка қондырылған үлксн доңғалақтар жанымен ылдыйра кар ай алып келеді. А р ак исі мүңкіп, оларға ере Гладкий де келеді. Кремльге булар Кутафья му- 197

нарасы аркылы келіп кірді. К акпа ішінде эр жерде от жанып жаты р екен. Бірнеш е жүз стрелецтер паяла сарайының іргесін ж ағалай отыр екен, біркатары кө- галда ж аты р өкен, бірсыпырасы бет-бетімен о жер, бу жерді кезіп жүр екен. В олковты карақғы оенелермен алып келіп, май шам жанып турған бір аласа палата- ға тыға салды. Гладкий с а р а й ға кетті. Есікте бег-аузы шалбар-шалбар бір жуас к арауы л вдлды. Ол аибал- тасына сүйеніп турып, ақыры н ғана: — С ен ренжіме, көріп турсы ң ғой, біздіқ өзіміз де кіруге тесік таба алмай ж үрм із... Ур десе, —ураеык... Ашбыз, боярын... Үйімде он тө р т жаным бар... Бурый аздап сауда кылушы ем, қ азірд е осылардын бергені- мен ғана күн көріп турмын... Петр патшаға жамандык ойлайтын біздіц земіз бар... Б ізд і кім билесе де бәрі- бір... М іне, бул күндегі ж айы м ы з...— деді- Қ ыздарш а шашын жай ға н а ©ре салған, үстінде сі- леусін устап, кара макпалдан тіккен жаз кейлегі бар Софья келіп кірді. Кабағын түйіп, ол столға барып отырды. О ған ере ақ тістерін аксыйта кулімсірөгі, кер; кем өңді Шакловитый кірді. О ны ң кигені көгіс тусті стрелец шекпен. Ол Софьяның катарына барып отар- ды. А км ақтау келген — сенімді итаршы — Никита Гладкий босағаға барып турды. Шакловитый Волков- тың калтасынан алынған Петрды ң хатын аударып.-төн- керіп устап отыр. . — Государыня хатты окып шығып еді, әншейін-ак жумыс екен. Түн ішінде сені булай асығыс жібергені қалай? — деді. — Б арлауш ы ғой,— деді С офья, сөзін тісінік ара- сынан шығарып. Біз сенімен сөйлесуге пейілді-акпыз, патша- ның стольнигі, сөйлей беріқіз... П етр патша аман ба? Царицаныц дені сау ма? Олар енді канша уакыт бізге кіжінетін турі бар? (Волков ты рс етпеді.) Ай, сен су- раған сөзге ж ауап бер, болмаса б із еріксіз айтқызармыз. „ Ьрнсеіз айткызармыз, — д сді жайлап тағы. да Софья, ер адамша сүзіле карап отырып. о , . ‘ ІаІ ш аны й сауык әскерінің жабдығы мол ма? „ Г ^ УКТа^-Ы ж0к па?\" Государынямыз, міие, осы- НЫК борш д е білгісі келсді, — д е д і Шакловитый. - Не 198

себепті ж олға карауыл қоясындар, — әшейін ойында- рын ба, әлде біреуден кауыптарын бар ма? Узамай-ақ Москваның сендер жолын бөгерсіңдер... Астык тасыған обозды түсіріп аласықдар, ал осы д а тәртіп болып п а... Волков ібуйрык солай болған сон. тіл катып, үн шы- ғармады; басын томен салбыратып, тура берді. Үнде- ыей турудың өзі дс өте хоркынышты ғой. Сүйтсе де, не- ғурлым Шакловитый шыдамсыздана сураған сайын, неғурлым Софьяның кабағы к а р а булттай түнерген сайын оның еріндері де соғурлым жумыла түсті. Бул кылығына оны ң өзі декуанып турған жок- Бірак, Пре- ображенскіде жанбастап ж ата-ж ата күш алған жүрегі әбден азарланыл: ат, ас, — б ір а к сонда да айтар нэр- сем жок... — деуге жеткен секілді. Тап осы кезде Ш ак­ ловитый пы ш ак ала жүгіріп, аркасынан таспа тіліп ал- са да бы лк етпей, оның көзіне күле карап тура алатын түрі бар... Волков басын көтеріп алып, күлімсіреп, тай- салмай ту р а карай бастады. Софьянық түсі сурланып, танаулары делдиейін деді. Шакловитый жындана ту­ ра келіп, еденді теуіп калып: — Аспанда турып жауап бергің кеп тур ғой, шама- сы? — деді. — М енің сендерге берер ж ауабым жок,—деді Вол­ ков (айтканынан өзі де шошып кетті) талтая түсіп, иығын козғап койды. — Керек болса Преображенскіге ездеріқ барындар, стрелецтерің де жеткілікті көрінеді Керіліп турыл Шакловитый жүректен түйіп к-еп жі- беріп еді, Волков демін ала алмай калып, шегіншектей берді; ашу кернеп, дірілдеп орнынан турған быртық бетті Софьяға кезі түсті. — Басын кесіп тастандар, — деді ол кырылдацқы- рап шыккан дауыспен. Никита Гладкий мен карауыл- шы екеуі Волковты сүйреп, тыска алып шыкты. Ники­ та: «Жендетті жіберіндер!» — деп дауыстады. Волков- тың кур сүлдссі ғана солардын. колында асылып турды. Оны коя беріп еді, екі бүктеле бары п жерге кулады. Кейбір стрелецтер келіп: «Бул кім, не ушін басыи кесе- ді?»— деп сурай бастады. Күлісіп, қарақғы алаңда бір- біріне айкайласыл, тіленіп шығатын жеидет шакырды. Гладкийдік өзі кынабынан кылышын суырып алып еді, '' 199