Алексей Толстой-Бірінші Петр

льевичті басынан қушактай ал айы н деп колдарын ке-. Н а м е ^ с і» в ,І , .V» болса жума, күналы болармыз... — деді. Есі жаңа кіргендей көзін енді ға н а ашып алды, әр кашанғы әдетінше Василий В аси л ьеви чей әдемілігіне таңдана қарады . Онин шыдай а л м а й турғанын сезді. Бзсын яіайкады, куаныш бүкіл б ойы н биледі... — Софья, — деді ол, — төменде И ван Михаилович пен Иван Андреевич Хованский с а ғ а н бір өте маңызды хабар әкеп тур. Шығыл жолығып кетші... Асығыс, ке- йін калдыруға іболмайтын іс. Софья Василий Васильевичгін. колдарын устаи алып, бес биенін. сабасындай төсіне әкеп басты да, сүй- іп-сүйіп алды. Елжіреп, көздерінен ж ас шығып кетті. Айнаға к е л д і— тәжін тузеді, ә л і д е болса бойын би- лей алмай ж үріпк өз бейнесін бір ш олы п өтті де — сулу емеспін, б ір а қ сонда да мені сүйеді... — деді ішінен. — Ал ж үр, баралық. Қыйсайып турған кішкене ғ а н а терезеніцжанында, биік беріктері иілген тебеге тиіп, Хованский мен ца- ревнаннық нағаш ы сы — атж акты лау, кыргый көз, үсті- не сыйлыққа ал ға н жақа іш ігін киген, семіздік пен ашудан бар қ ан ы бетіне шығып, к а р а терге шомылған Иван Михайлович Милославский келіп тур екен. Софья жыты басып, жакындай түсті д е, монашкаларша б ас иді. Таяу келуге кебежедей қарны ыңғай бермей, ба- рынша мойнын созып, иегін квтеріп, И ван Михайлович былай деді: — Матвеев Троицаға келіп калы пты . (Софьяның кегілдір көздері ежірейе түсті.) М онахтар оны патш а- дай-ақ қарсы алы п жатқан көрінеді... Майдын, он екі- сінде ол М осквада болмақшы екен. Қ азір ғана Трои- дадан ш апкылап менің інім П етр Толстой келіп еді... Ол былай дейді: түскі ғыйбадаттан кейін Матвеев ж ал- пы журт алды нда бізді, Милославскийлерді балағат- ғын’п^ай3а„а.аСҚа.Р-а қь,лды: -*Олар п а тш а казнасына куз- п З а с і а Г » ДеГе\" екен-.;.О р е л е ц т ерді„ күшімен б У л - Д п Ря6 ^ К ЛҒа тХСф^ 1И д еген екен... Бірак, ссттрреел«еццУпп„олклтарык н ЭқЛаМлааС^!калБаүғал інжшәінлеіктші екмаернағкауот?аарма- 50

гам. Ж оғарыда отырған боярлардын кднатын кыям. Патша Петр Алексеевичтің кресін кушам. Ол жас бол­ та. оның шешесі Наталья Кирилловна-ак ел билей турсын, ал осыны істемей турып, өле алмаспын» деп- гі, — деді. Софья суп-сур болды. Еңсесі тусіп кетті. Тек кана мүйізді тәж і кыймылдап, арқасындағы токпақтай бу- рымдары козғалды. Василий Васильевич әрі таман анау көлеңкелеу жерде тур еді, Хованский сурланып, іөмен карап турды да: —7 Болатыи іс болар, бірак оның айтқаны болмас... Матвеев М оскваға келе алм ас...— деді. — Онын журттын бәрінен де бетер,—деді Милос­ лавский, онан да гөрі асыға сөйлеп, — маскаралаған адамы князь Василий Васильевич Голицын болыпты. 'Васька Голицын патшаныц тәжіне кол созайын де­ ген екен, онын басы кесілер...» депті. Софья жэймен мойный бурып еді, Василий Василь- евичтің көзіне көзі түсті. Міне кы зы к дегендей езу тарт- кан Василий Васильевичтін езуінен әлсіз, аянышты әжім ізі білінді. Осыдан келіп Софья: онын өмірі, оның басы туралы сөз болып жатканын түсіне койды... Осы көрінген аяулы әжім үшін ол казір бүкіл Москва- ны жағып жібергісі келіп кетті. Сүйтсе де ашуын те- — Стрёлецтер ие дейді? — деді Софья. Милославский пысылдай берді. Василий Васильевич ептеп басып, олай-былай жүрді, есіктерді карады, ай- налып келіп Софьяяың сыртынан тура калды. Декбір- сізденген Софья, сөйлей бастаған Хованскийдің сөзін беліп: — Царица Наталья Кирилловна канкумарланған скен... Неменесі күйіп барады, сонша?! Ол әлі де бол­ та өзіиің тексіздігіне тартып, — әкесі мен шешесініқ колында ш абата киіп жүргенін умыта алмай отырған болар.. Оны есіркеп, Матвеев палатасына алып еді, ол кезде оның аударып киер үстінде көйлегі де болмап тді, осынык бәрін журт біледі... Кыз боп та ол күтім квріп, қыз бөлмесін білген жок, мужиктсрмен бір стол- Дан арақ ішті, — дей беріп, Софья, ашуланып алкын- дьг, меруертті жаға толык мойыны.” кысты, жағына .51

тсибіл -гүсті. — М аркум батю ш кам ен де патриарх Ншонмеи де царица көп кы зы кты « м 'Р « * * » • * “ ған журісі болды.... Біз, кыз бөлмесіндегілер оны да жаксы білеміз... Інішегім П етруш ка бір жУмба“\" ™ каласын, — әлпі де, жүріс-турыс д а әкесіне - мүлдем тартпагаи.— С оф ья сакыйналарын сыиғырлатып. ко- лын жумып, көкірегінс басты д а ,— мен кызоыв, мемлекет мэселесі жөнінде сіздерм ен сөйлесу маған уяі... Ал, б ір а к — Наталья К ирилловна шынымен кап тілеген болса, — ол тілегі берілер... О л болмаса бәрін- нін де тегіс б астары н алынар, ө зім ту р а кудыкка түсіп өлерміи...— деді. — Міне, мундай сөздерге, — д е д і Василий Василь­ евич,—ж аны ц сүйсініп, жай таб ад ы . А л сен, князь Иван Андреевич, ц аревнаға полктарда не бон жатканын айт- шы... — Стремянный полктан б а с к а ,— деді Хованский, — полктардын, бәрі де.сеніқ ж а ғ ы ң д а , Софья Алексе­ евна. Стрелецтер күн саньін топ-тобымен жыйылыгк жүргіншілер келегін үйлерге б ар ы п, терезелерінен тас атьш, таяк лактырып, полковниктердін ата-бабасыи калдырмай боқтап жүр... (Осы а р а д а Милославский кы- сылып, шашалыгі қалды. Василий Васильевич сескеніп, көздерін жы пылы ктата берді, а л С офья айылын да жыйған жок....) Стрелецтерға к а т а ң сөйлеп, кабағын түйген, оларға тыйым салуға ты ры скан полковник Бух­ востов пен ж үзбасы Боборыкинді стрелецтер кояра у ыунарасыиа апары п, биіктен ж ер ге сы л қ тастай беріп: — «осы керек еді, осы керек е д і...» — деп куаныш кы- лысты. Ал оларды ң буйрыктарын тындауды да койды; слободаларда, Белый городта, Қ ы т а й городта жыйьш курып жүр, б а за р аралап, халы к ар асы на ауа таратып жүр, сауда моншаларына барып: «Нарышкиндер мен Матвеев басқаруы н біз тілеймейміз, біз олардық мон- иын жулып аламызі..» деп айкай салы п жүр,—деді. °л а р д ы н даусы зор, ал енді б із олардан улы іс- р күтуіміз керек. — Софья кеудесін көтере түсті ашу 'ы?, касык кайшылады. — О л ар , м енік жауым Арта “ н Ж \" * » * . Языковты, Л и хачевті, барлык Нарыш- пасыыни-- ААнн-аИу Нәагйіе^л!адНі-Ьң“1куүшш“іг”і,а апніаавш быаплакнөыте,руагуедкаоррыкп- 52

тастаудан тайсалмасын... Өгей ана болғасын ол не кылмасын!.. Пәлелі лағнат... Мә! Мыиаларды...— деп Софья барлык. сакыйналарын жулып-жулып алды да, уьгстая Хованскийге усынды. — Стрелецтерге жібер... Жэне айт оларға,— олардыц бар тілегін береміз... Ж ал- акысын д а береміз, жер де береміз, ерік те береміз... Тек керекті жерінде тайсалып, бас тартпасын... Срлем айт: патшалыкда' менің атымды атасын. Милославский корыккапнан тек Софьяға коя тур дегендей қолын былғай берді. Хованский есі кете жыи- данып, тісін кайрай берді... Василий Васильевич, мун- дай сездің үстінде өзіиін менменсіген бетін көрмесін деді ме, — кім білсін, әйтеуір, алаканымсн бетін басты. 16 Алексаиіка мен Алешканың көктем бойы сомсадан аузы кеппеді. Будан артык не керек. Заяц та бьглшы- йып, семіріп кетті, жалкау тартып: «Өздеріц үшін де іс- тедіңдер' ғой, енді мсн үшін де еңбек етіңдер, шырак- тарым», — деп отыра берді. Тауық пен торғайларды ер- кек кып, узакты кун крыльцодан туспейтін болды. Жадғақ шағуды әдет кып алды. Жалкаулық пен се- міздік койсын ба, ойыяа түрлі ой түсірді. «Осы балалар акша урлап жүрмесе батар еді? А з болса да жымкыр- май журуі мүмкін емес кой», — деп ойлады. Кеш сайын күндік түсімді есептей отырьш, балалар- ды суракка алатьшды, жокган-бардан жанжал шыға- ратынды, жасырған-пысырған ақш а бар ма деп олар- Дыц калтасы мен бөркін тінтетінді шығарды. «Акдіа ко- лында болған соң — урламай адам неғып жүреді, ур- лаған болуы керек» —деп узақ түн уйқтай алмайтын болды. Еңдігі қалғал онын жалғьіз амалы: балаларды Торкытып кою еді. Бір күні Алексашка мен Алешка жаутакдао кешкі тгмаққа к.арсы келіп, түскеи акшаларын тапсырған еді. Заяц санай-санай келді де, — бір тыйын кем... Урла- дьщдарі Тыйыным кайда?— деп ш атак шығарды. Та- дертед-ак бір солкылдак шыбык кесіп ап, дайындап койғаи болатын, самайын орай Алексашканы тартып 53

кяляы сол-сол-ак. екен: А лексаш каға — бір, Алешка- ға — екі деп, шыбыктын астына алып, оларды шып- кмрта берді. Әбден сілейтіп алып, әрі-беріден сон олар- ға тамақ біргізді. „г,,\".. — Солай болмак, — деді, буры ш салыи, уксус ран уйыған сорпаға аузыи толтыры п жатып. іаяк. же ген бір адам ға бүгінде таяк ж ем еген екі адам оереш. Сондай-ақ сендерді мен адам кы л ы п шығарам, мунын үшін соқьіра өздеріқ-ак маған ал д а р и за болсын аита- СЬ\"^аяц ш ош қа етін салған щи іш етін болды. Бал кос- қан тауыктың өкпе-баурын ж еп, имбир сырасын іш ті, тауық етін с ал ған лапша ішіп, к уы рған ет жеді. Сүт палау оның сүйікті асына айналды . Қасығын столға коя салып, ж а й кекіріп отыратын болды . Токпақтаи боп шекесі іркілдеп, көзін май басып кетті. Жатуға ыцғаи- ' ланып шешініп жатыіг — Мен үшін кудайға қулшылык. етіқдер, сүйікті балаларым. М ен бір қайрымды адаммын... Ішіндер. жеңдер, — мені өздеріқнің әкең дегі біліндер — деді. Алексашка ты рс етпеді, бстіне д е қарамады, көзін ала беріп ернін шығарып қойды. К еш кі тамақтан ке- йін Алексашка: — Урып-соғады деп туған әкем нен де кеткем, ал Судан оның аржағында кетермін. О л шошка енді біз- ді уруды әдетке айналдырар — деді. Ток турмысты тастап кету А л еш к аға қыйын болды. Дегенмен ол д а әрине, урып-сокпағанын жаксы көреді! Ғ.ірак, ондай турмыс бул дүниеден табылар м а ,— кайда барсац д а көретінің осы сокқы . Бүркеніп жатып Алешка жы лап алды. Сүйтсе де ж олдастан айрылудың жөні болмады. Ертеқіне сомса т о л ға н лоткіні мойын дарына салып алып, балалар көш еге тағы шықты. Май айының тамылжығаи та п -т а за ертеқгі кезі. Ойдық-ойдык мөлдіреген тымык. су. Ағаш басы хош шст‘ жапырақ. Мойыидарын күнге созып шырылдаған '?ОТІнРп .ке А«”™ арЫ\\ !' \" ; б,суі' а ер1ніп’ “ <« \" д и н м 54

булбулдай шыркап, кыздарды анау , қалыңдык, көк- орай шалғын бакка карай шакырады. Мінекей кексе- ген көктеміц!.. «Міне, бал салып, пешке пісірген ыс- тык сомса». — Заяц бугінгі тусімді асыклай куте турар-тағы,— ден Алексашка сылк-сылк куліп койды. — Ау, Алексашка, олай ету оғаш болар, — деді Алешка турып. — Ой, акм ак... Ол пері бізге жалакы беріп пе еді? Екі айдай иығымызды боска жауыр кылғанымыз жок па... Эй! Стрелец, міне, коян етін салған сомса бар, ып-ыстык., багасы бір тыйын, сатып ал. Қакпадан шығысымен-ак катындар мен кыздар көп кездесе берді, көше-көшеніқ иіндерінен сендей со- ғылысқан көп адам көрінді. Әне, айбалталарын жалак- датып жүгіріп, стрелецтер кетіп барады, сескенген журт ығысып, жол беріп жатыр. Москва-реканын Всех- святск көпіріне жакындаған сайын — халык пен стре­ лец көбейген устіне көбейді, ж ага толы ығы-жығы адам, — олар уйінді көн-көпірлерге шығып, Кремльге кдрайды. Ағыны аз-муз ғана шайқалып, айнадай жар- кырап ж аткан су бетінен Кремльдін шіркеу, шіркеу- шік, соборларынын көгілдір басты мунараларыныц, вркеш-өркеш қабырға тістерінін, алтындаған күмбез- дерінің сэулелері көрінеді. Халықтың аузы жаксы емес. Б ояр үйлері мен пат- ша сарайынык сапсарыала төбелері көрініп турған осы берік к ам ал ішінде, осы тамылжыған тып-тыныш май ішіяде бір сумдық болып жатыр... Бірак, анык не боп жатқанын әзір ешкім білмейді. Кремль жағынан екі зецбірекпен қорғаулы көпірден өте алмай стрелец­ тер у-шу боп жур. Ол жерде аггылы-жаяу Кремль турғындары — патша сарайында кызмет еткен бояр балалары көрінеді. Олар ақ шекпендерінің сыртынан аркасына ж ез ж ак, акку канат с а д а қ асынып алыпты. Олардан баска Кремльде турушылардан көп адам кө- рінбейді, сірэ, олар Балчуг ж актан жапырылып келе «атқан мыцдаған адамды көріп, шығуға қорыккан-ау Деймін. Алексашка д а шайтандай уйыткып көпір жанында жүр. Сомсаны олар Алешка екеуі бағана-ақ өткізіп. 55

ллгкілеоін атып урған болатын. Е нді сауда кайда. Кор- кыяыпЛа осында, кызык га осы нда. БіР®^ м'”е б ^н аен біреее әне жердей айкай ш ы ғады . Бэрі де а д - ашынулы. М ундай тәртіп тусында тіріяіктен не панда дегендей. К рем ль мунзраларыиа к а р а п кіжініп-кіж ніп кояды. Бір к ез посадылык бір ш а л төбешік көқ-иөпірге шыға келді д е, каскабас мандайын жалтыратып Оасы- нан бөркін алы п, жай дауыспен: — Ллесей Михайлович м аркум тусында да халык оеындай бір көтеріліс жасаған еді... Себебі, ол кезде астык болм аған еді, туз болмаған еді, акшаныц бағасы тускеи еді, күм іс теңгёні казна м ы ска айналдырған еді. Боярлар келіп халықтык каиын сорған еді. Міне, сон- да халық та кэгеріліп, Алексей Мйхайловичті аттаи аударып ап, іш ігініқ дал-дулын шы ғарган еді... Бояр­ лар уйінің 'күлін аспанға ушырып, көбін жағып жібер- ген еді, боярларды соккыға ж ы к к а н еді-.. Төменнеи ке- ліп казак Р ази н көтерілген еді... С о л кезде ерік алған болса, ендігі х алы қ ерікті де, ау к а тты д а болған болар еді... Бірак. оны колдай а.ім ады ... Халык әлсіз, бар тапқаны — айкайлай береді. Қ а з ір ауызбірліктерің болмаса, ж ігіттер, — дарды ғ а н а к ү те беріңдер, бояр­ лар жеңіп к етед і...— деді. Ол ш алдың сөзін журт ауы здары н ашып, көздерін тігіп, ентелей тывдады... Буры нғы дан бетер буырка- нып, қызына түсті. Одан тек К рем льде кдзір үкімет ж ок екенін, мәңгілік камалды бузуға — істің ині келіп тур- ғанын ғана түсінді. Бірақ, муны қ а л а й істеу ксрек? — Тағы бір жердей стрелец ш ы ға келіп: — Енді не күтіп турсывдар? Т а ң атысымен-ак М ат­ веев бояр М оскваға кірген... Йемене,, сендер Матвеевті білмейсіцдер ме? Әй дер әже, қ о й дер қожа жок, боярлардыц өздері ғана Кремльде арсылдасып ж аткан кезде, — ілде-алдалап, әйтеуір, кү н көруге мүмкін еді... Ьяш нағыз айтулы патшаның ө зі келді, — ол әлі-ақ басына ^йіпа? « ;;' ^ абаң көРм еген алым-салыкты Вунт “ ™р“ « « үп » »™ р. еРтек Опдай сөздерден бас айкалды. Е о тен кеш — пегті К.ЗІ қ авға толды С әулёсі^іы на^су бетінегуі

сія жагкан, — алтыиға бөлентен, сөзіи жуткан, сыр бер- меген, к ар т Кремль есалғыштай болып керінді... Анау- камалдағы эеңбіректер жанында — ешбір жан ж ок секіаді... Жым-жырт. Кремль үстінен жоғары биікте калкып журген лашындар көрінеді... Бір кез, көпірді» арғы жағындағы турғын кустар үйме-жүйме, абыр-сабыр бола калды; у-шу болған нәзік дауыстары естілді. Олардын арасынан акбоз атпеи ум- тылған біреу көрінді. Ж алпак жүз айбалталарын сер- меп, оны ж урт арасынан жібермеп еді. Ол тебініп ум- тыла беріп, атын аспанға шапшытып, бузып-жарып өге шыкты, бвркінен айрылып қалды, сүйтті де, су бауырла- ған көпірмен көпке карай аттыц басын пәрменімен коя берді,— тактай арасынан-шып-шып су шыкты,— орғый секіріп, басын шулғьш-шулғын тастап, арғымак а т өте шыкты. Мыцдаған журттым тырс болды. Анау эрғы беттеп бул аттыға карай жалғыздаған ок атылды. Сол бойы- мен топка кіріп келді де, үзенгісіне шіреніп тура калды, — көк тукылдап кырылғаи бас терісі кыймыл- дады, шауып алкынып келгендіктен узын мурынды со- пақбеті быртиіп кетгі; ентікті, калы ң караікастарынык астынан көрінген кара көздері отты көрінді. Журт оны таный калды. — Толстой.... Петр Андреевич... Милославскийдін немере інісі... Ол —өз адамымыз... Не айтар екен, ал тындай калындар, —дегсн дауыстар шықты. — О, жамағат... О, стрелецтер... Қаралы күн туды..; Матвеев пен Нарышкиндер жаңа ғана цареевич Иван- Д« ёуымдырып өлтірді... Тез жетіп үлгірмесендер олар Петрды да елтіреді... Тезірек Кремльге жетіндер, әйтпе- се кеш қаласындар...—деді ол. У-шу, ың-жың боп журт жер күнірентті, айкайлап көпірге карай дүрсе жүгірді. Жапырылып мық сан бас қозғалды; аласурып, аяк басар жер таппай, арасында Толстойдын акбоз аты да кетіп бара жатгы. Көпті ау- ырлап, көпір сыкьірлады, көтере алмай майысты, — ' тізерліктен су кешіп, жүгіре басып журт кетті. ЖУрт- ты ығыстыра-мығыстыра, үнсіз-түнсіз, ызалы стрелец- тер жүздеп-жуздеп өгіп жатты. Бум-бум-бум дегеи бір жактап қонырау даусы шығып ёді, — күңіреніп ол 52

корқшышты »н «еряі... Сол с о л -а к екен в а с и кокы- раулар да оған тегіс косыла кетіп, бүкіл Москва шір- кеулері жер күнірентіп, дабыл какты . 'Тып-тыныш тҮрған Кремль терезелері кун сәулесш жалт-жулт еткізіп, бірді-екілеп ж а б ы л а берді... 17 Сап қурып, тартіппен жүруге стрелеитер шыдай ал- май, полк пен полк мыйдай араласы п кетті, сол калпы- мен жүгіріп отырып, Грановитая пал ата мен Благове­ щенск соборына келді. Көбі ж олш ы бай бурылып, бояр үйлерініц берік какпаларын бузы п кірді, апан салып коқырау к ағу ға мунара басына шыкты, жер тітіретіп Иван Великийдіц мын путтык. коңы рауы да күціренді. Үй-үйлердің, монастырь корғандарынын, сары бояулы көсілген приказ үйлеріиің арасы нда өліп сулап жаткан, жараланып ыныранып жаткан, ж е р бауырлап еқбек- теп жүрген бо яр қызметшілерінің саны жок екен. Ос- кырып, әлденеше ерлі атгар о йнап шығып, оларды да күлісіп устап жүргендер болды. А йкай салып біреулер тс-резеі<і тас аты п жаггы. Стрелецтер д е, халық та, топ-топ балалар да (әри- не, оның іш інде Алешка мен Алексаш ка да бар) Кремль алаңы ны ң төрттен бірін ал ы п жаткан сап-са- рыала патша сарайына келіп к ө з тік ті. Қызыл, жасыл, көк бояумен ошекейлеп, кабы рғасын тақтайдан немесс л й ^ ^ РенеДен- салған әртүРлі а ғ а ш - тас палаталар, КУ^ Ыралары' ж е Рм ен жексен кішкене есіктепмеп бИ'К’ аЛ*са, мУ наралар толып жаткан тыоліп Рмен баиланысы п жатыр екен. Ша- п т п ДСП шығарылғаі1 ж үздеген үй төбелері- ракты етіС т а ң ғ а ж Т й З т 116 Әтештің айдарындай та- тын, күміс сыпҢпЯт Й Шь|ғ а р ы л ғ а н үй үстеріиіқ ал- тын... 1 ш ж ан ж о к , ж ер тәңрісл бола- ры,|ык езі д ё к а к п .“ Рл„ы,?а а. т ь ы тастап, белшесінен

балшыкка .батып, жаяу, жалакбас, патща терезелеріне жалгак-жалтак карай түсіп, арен кіретін. Ентелей кел- ген журт енді тек көзіи тігіп, турып калды. Иван Вели- КНЙДІҢ күңіренген даусы да журттыц өнмепінен өтіп бара жатты. Шыдауға Да лаж болмады. Сол арада пы- сықсымал адамдар топ алдына жүгіре шығып: — Ж ігітгер-ау, ауыздарынды ашып нағып турсың- дар? Ц аревич Иванды болса буындырып өлтірді, енді Петр патшамызды Да жок <кылады ғой. Айда, жүрің- дер, кыймылдандар, баскыш қойындар, крыльцоға шы- ғындар! — десті. Мыңдаған жан тағы да ың-жыц болды. Дақғыр- дукғыр барабандар соғылды. «Айда, айда» деген ашы дауыстар шықты. Жыйырма шакты стрелец тура ум- тылды, темір тордан асып тусті де, кыйсык кылышта- рын жалактатып, — Кызыл крыльцоға жетіп барды. Жез есікті дүрсілдетіп ура бастады, иык тГреп жабыла итерді. «Айда, айда» деген дауыстар кулак жарды. Одан-будан қолға түскен баскыштар, топ үстінде калт- кыдай қалкыды. Грановитая палатаиың терезелері ту- сынан да, крыльцо қанаттарынан да баскыш койып, тус-тусынан журт шыға келді. Тістерін кайрап: «Матве­ ев кайда, Нарышкиндер кайда, оларды біздін колы- мызға беріндер!» — деген айкайлар шығып жатты.18 18 Өлтіреді-ау енді, өлгіреді-ау! Не қылсам екен, Ар- тамон Сергеевич? — Кудай сактар тағы, царица. Өзьм шығып, олар- мен сөйлесем... Ау, патриархқа адам жібердіңдер ме? Жүгіріндерші, тағы да біреуің... — Артэмон Сергеевич, бул — солар, тап солар, меніц жауларым... Языковтың өзі керіпті, — Милос- лавскийдіц екеуі бетен киім киініп, стрелецтермен жүр- ген көрінеді... — Сен әйелсін ғой,— қудайыңа сыйына бер, ц а­ рица... — Келді, келдіі —деді алдыңғы үйден біреулер. Емен еденге өткір асасын тық-тык кадай түсіп, пат-

кзнсыз колын көтерін ап, патр и ар х , оларга кіжішп койды. А налар да бастарын тар ты п алды Наталья Кирилловна келіп патриархка жабыса кеіті. Қара тү л кі бөркінен төм сн быртыііғаіі беті боп- боз боп кеткен. Есте, түс те ж о к , бар тапканы патри- архтыц суык колына кенедей қадал ы п, шоп-шоп сүйе берді, балаш а балдырлаіг. — К уткар, кутқара гөр оу л и ем ...— дей берді. — Әулие а та, бул іс ж ам анға айналды, — деді сял- кын жүзбен Артамон Сергеевич. Сонда ғана патриарх аларған көздсрін оған аударған еді. Матвеев төрт бу- рыштап а л ған бурыл сакалын ш ош ан еткізіп, — бул нағыз бүлік, тап бунттын өзі... Н е айтып жүргенін өз- дері де б ілм ейді...— деді. А тамзамандағы нконга уксайты н, кырын көзді, кыр мурынды М атвеев кысылған ж о к : у з а к өмірінде оііын кормеген бәлесі жок-ты, тал ай-талай өлім аузынан да кайткан адам еді. Опын, енді ж а л ғ ы з ғана ойыч боліп жүрген сезіміі — мансопкорлық еді. Қарт кабағын тербеткен әш уы н тежеп, а:і: ~ Тек ~ Кремльден кетірсек-ақ олардьщ әлегін ас- пан~пан -к-елтірер ек, -—- ДдСеДдІі.. іерезе сыртындағы тарсыл-туреыл, у-шу күшейе түсті- ГІалатанык ішінпо ягмп.г<ог*).т « апра «■><№& ы к б а қай ергежеблі де м ырзасынан абрылаты-

нын сезгендей, күлдіргі калпағын колына алып, әжімді бетін тыржмйтып, зар ецірёп, жылап жур. П алатаға Софья, Василий Васильевич Голицын жэ- не Хованский сау етіп ентігіп, кіріп келді. Софьянын бет-аузы әдемілеп боялЕан, малынып алшндап тіккен шапан киген, басыида ыеруерт төккен биік тәжі бар екен. Қ олдарын төсін^басып, ол царица мен патриарх- қа карап бас иіп еді. Наталья Кирилловна жылан кер- гендей жыйырылып, кейін шегінді, көздері жыпыльн$- тай берді, — тіл катпады. — Х алық ашынулы, немене екенін білу керек, цари­ ца, сен мына інілсрімді алып халық алдына шықсан еіті... О лар, не ойлап жургенін кудай^білсін, әйтеуір, балаларды өлтіріпті деп айкайлайтын тәрізді... Х алық- ты бас, кайрым кылам деп уэде бер. Әйтпесе, кара да тур, олар сарайға кіріп келеді... — деді Софья көтеріңкі дауыспен. Сүйтсе де, онын ак тістері кышырлап, куанышты көңілмен көгілдір көзі жаркырап турды. Матвеев бір аітап оған жакыидай тұсті де: — Әйелдік кегіқді алатын уакыт — бул емес...— дсді. — О лай болса, сен шығып көр, оларға... — деді Софья. — Өлімнен мен корықпаймын, Софья Алексеевна... —деді ол тағы да. — Ерегісті қойындар, — деді патриарх асасын ты- қылдатрлп койып. —Оларға балаларды, Иван мен Петрды көрсетіңдер... — Ж ок, жок! —деді шошынған жүзбен Н аталья Кирилловна.— Мукы істете алмаймын, әулие ата... Қорқамын!.. — Балаларды тез Кызыл крыльцоға алып шыға- рындар, — деді тағы да патриарх. Сонымен, Кызыл крылыіодағы жез есіктіц алкасы шықырлады. Топ жакындай іү сіп, қадала.қарап, тына қалды. Б арабан дауыстары да басыла қойды. 61

Крыльцонык бүйірлі бағанына кол аяғымен бірдей жабысып Алексашка жүр. Ө лердей коркып, одан екі елі көз жазбай. бағанаға ілініп А леш ка да жүр. Есік ашылды. Акталаған журт: үстінде жесір әя- елдгр киетін кара шапаны, алтындап тіккен мантиесі бар царица Наталья Кириловнады көрді. Өзіне кадала карагян мын сан көзге көзі түскенде царица ауыткып кУлал коте жаздады. Онын аржағындағы біреудіи колы оган үстінде кынай тіккен ала шекпені бар бір бала- нм усмнлы. Царица оиы кеудесіне тірей арен көтере тусіі до, крыльцопыи канатына отьірғызды, казандай бврхі бір қулаі ына карай түсіп сді, кырулы кара ша- шы көрінді. Двкгелек жүз, бауьірсак мурын, ол бала мойный созып, двцголок тышкан көздері жылтырады. Ойчактяй ауэы», коркып, ол, жымырып алды. Царица бірдсме айткысы келіп оқтайланып еді, мүдіріп кллды. айта алмады. О ны н сыртынан ксліп Матвеев квріиді. О-о-с-с-ені ме! дегендей айбат шеккен ызллы үи топ жарып өтті... О л келіп жаңағыдан гөрі үлкснірск, салкын жүзді, аш бетті, түрік ерін бір ба­ лами колынан устап турды. Кім сондерю өтірік айткан, — деп сөйлеп жі- борді, бурыл касым канішллап М атвеев, карт даусы- мом. карг та болса күшті даусымен — патшаны, иаре- внчіі «лгіріпті. деп кім ееидерге өтірік айткан... Ал, квріцдерші. Петр Алексеевич патш а мына царицаның киаымдагы б ала ...Деиі сау, көцлі шат... Царевич Иван »>и»ау. деп салкын жүзді баланы көтеріп, журтка міп і'ж амам' кудайды ң бергеніне шү- •ор (Ж \\рт бір біршс карасып: «Алдап турған жок, М . л«Іо ж атты .) Стрслецтер! Ты- ветіи'«.«^ Ке к-ангыіІЛЯР - Егер айтатын арыз, не бе- ^ К п “ \" Лар'*\"1 Г™ са ~ аяам жіберікдёр... деді. тү?і\"- » ™ Василий Василь- ■к і і б!оак а с,лы\" ' кои-конлан, тарацдар *Ү«*мжррт ІшГнеи т ы л а І'екілдевді- Жуасый - «рі ',“і'ие,,рш ы к,ы : гЛ7ДлІР* Кр«.Мн'лЛ. *к•Кер‘\" 1\\ р м ш - •»2

— А км акты тапқан екенсіндер... Сендердің тәтті сөздеріқді естігенбіз... — Соңынан приказ үйіне апарып танауымызды тілмексіндер ғой... — М атвеев пен Нарышкиндерді біздіқ колымызға беріндер... — И ван Кириллович Нарышкинді шығар бері... Ол патша тәж ін басына киіп карапты ғой... — Қанішерлер, боярлар... Языковты қолымызға бер... Долгорукийді бер... Албастыдай жек көретін боярларыныц атын атай берген халы кты қ ызалы даусы күшейе бастады. Н а­ талья Кирилловна тағы да боп-боз боп, баласын ку- шақтай алды . Петр жуп-жумыр басын олай бір, бы- лай бір бурып карап еді. — «Қарандаршы, айнымаған мысық» —- д еп көп ішінеи кулген бір дауыс естілді. Крыльцодан үсті-басы сап-сары ал а барқыт, басында кундыз бөркі, белінде зыньглдаған кару-жарағы бар, стрелецтер бастығыныц баласы адыр, менмен князь Михайла Долгорукий жугіріп түсіп, камшысын был- ғап, стрелецтерге ақыра умтылды: —• Әкем аурып жаткан соң кутырған екенсіндер, итгіқ балалары, урылар! Ж оғалы ндар тез бул жерден, иітер, қулдар... — деді. Суылдаған камшыдан сескеніп стрелецтер кейін шегінісе түсті. Бірак, бул оның уақыты емес еді, — олай сөйлеудің бул жағдайда керегі де жоқ еді... Ж урт демін ішіне тартып, ышқынып, кеу-кеулеп оған ж а- кындай түсті: — Сён о’сы қонрау мунарасынан ушып көрдің бе?.. Сен бізге кім едің, сонша, күшік?.. Урындар, жігіттер оны! г—десті. Белбеуінён біреу ала кетіп, белбеуін жулып алды. Барқыт шекпенінік дал-дулы шықты. Михайла Д олго­ рукий қылышын суырып ап, сермелеп, шегініп, крыль- цоға шығып еді. Стрелецтер д е найзаларын төсей ум- тылып ере шықты. Ақыры устап алды. Царица шың-, ғырып ж іберді. Еркі кетіп, далактаған Дсхлгорукий- діқ деиесі крыльцодан ушып барып, опы жүндей түтіп, таптаған тскп арасына батып кетті. Матвеев пен царица есікке кар ай умтылды. Бірпк, 63

кашатын уакы т алдакашан өткен еді:- Грановитая палата сенесінен Овссй Р ж ов жолдастарымен гоыға келіп: — Урыкдар Матвеевті! — д еп айкай салды. — Со керек, со керек, — деп журт күқіреніп коя берді. Овсей Р ж о в сыртынан келіп Матвеевтіц үстше ш* не түсті. Ц ар и ц а жеңін желп еткізіп, Артаыон Серге- евичке ж абы са кетті. Итеріп жіберілген царевич Иван жығылып, қалы п жылап жатты. Петрдыц дөнгелек жу- зі бузылып, тыржыйып, кос колымен әл Матвеевтіи бурыл сакалы на жабысып, к а д а л а калды... — Айырып ал, қорыкпа, дал-дулы н шығар, — дсп стрелецтер айкай салды, н айзалары н тесеп — лактыр бізге, лактыр! — деді. Біреуі царицаны айырып ал д ы , Петрды да мысык- тай лактырып тастады. М атвеевтің ецгезердей денесі бір кезде ж о ғар ы кетерілді де, аяк тар ы қанатқа соғы- лып барып, төменде төселіп т у р ға н найзалар үстіне былш ете түсті. Стрелецтер де, жыйналған х а л ы к та, балалар да (Алексашка мен Алешка да со нд а) сарайға келіп кі- рін кетті, о л ар жүздеген бөлм еде әрі-бері жүгіріп жүрді. Ц арица ессіз-түссіз, екі царевичімен бірге әлі баяғы крыльцода болды. С ы ртта калғандардың ка- сына Хованский мен Голицын т а ғ ы келді, топтан түрлі дауыстар шығып: Иван патш а болсын... Е кеуі де патша болсын... фья патш а болсын... Д уры с, дурыс ...Патшамыз ФЬЯ боЛСЫН. К мили . . . . . . . л__ ... __________ „п ЕКІНШІ ТАРАУ Иван мои А ф’-'алнаарсдиыйцНанраыыш*шкикниөдарерргие, нцканбняоызяьрцлЮабрраыиуйиы,ыркцлнаяркзөыь- 64

Михайла Долгорукийлер, Григорий, Андрей Ромода- новскийлер, Михайла Черкаский, Матвеев, Петр, Фе­ дор Салтыковтар, Языков, тары баска кейбір нашар еталы боярлар болды. Екі ж үз қырық мын сом стре­ лец ж алакы лары алынды, оиын үстіне, стрелец басы- на он сомнаи сыйлык тиді. (Стрелецтерге жалакы тө- леу үшін барлык калалардан алтын, күміс ыдыстар жыйнап, оны акша етіп кайта куйдыруга тура келді). Кызыл алаңд а биік баған орнатылып, онын терт ж а- ғына бірдей өлтірілген боярлардык аттары, олардын жазығы мен істеген зулымдыктары-жазылды. Эскерлер келіп боярлардыц: будан былай стрелецтерді ата-енец деп ешбір сөкпейтініне, бүлікші, . опасыз деп атамай- тыиына, ж өнсіз дарга асып, айдауға жібермейтініне ант ішкен грамота жазып беруін талап етті. Сонымен, Кремльдід корларын ішін-жеп, журт жөя-жөніне тарады, — стрелецтер слободаларына, посадалыктар посадаларына кайтты. Ел-журт ескі кал- пына тартты. Ешбір жакалык болған жок. Москва да, кала-калалар да, улан байтак ж ердегі жүздеген уездср де баяғы тіленшілік, жалшылык, жокшылык түнегіне кайта енді. Дүреден куйрыгы жауыр болған мужнктер кунар- сыз жерін келіп шукый берді. Адам баласы төзуге болмайтын ауыр алым-салык төлеп, каішраған үйде посадалыктар зарлады. Усак көпестер күціреие түсті. Аз жерлі лворяіуіар күйзеліске ушырады. Жер тозды: десятинасына жыйырма — отыз пут астык шыкса, ж урт оған да шукір ететін болды. Б оярлар мен атакты кө- пестердің өздері де ықранды. Ж у ан — созылды, жі- иішке — үзілді. Кешегі өткен зам анда боярға көп нәр- се деген керек пе еді? — Сусар ішігі, каукыйған бөрігі болса, ол — сән-салтанаттың болып-болғаны еді. Ал, үйінде туздаған етті щи табылса-ақ кудайын күтіп, уйкысын соғып, жата беруші еді. Қазір олар поляк пандарынан. немесе лифляндыктардан, неыесе неміс- терден кем турғысы келмейді: естігені де, көргені де көбейді. Әбден араны ашылып болды. Боярлар жүз- деген ж ан карашы устай бастады. Олардыц бәріке гербілі шекпен кигізуге, аяғына етік әперуге, ацгары ашылған сорлыларды тойындыруға бурынғыдай акш а 65

жетер ме? Агаштан салынған үйде туру мін болатын болды. Бурын бояр да, боярыня д а дара ат жегіп, же- гулі атка жалшысын отырғызып, корэдан жылжып шыға берүші еді. Журт көрсін деп камытына, жүге- иіне, шлеясына тулкі куйрығын і а н а тағып коюшы еді. Енді Данцигтан алтын ж алатқан күйме алдырып, төрт ат жскпесе — сән-салтанат болм анты н болды. Ал, ак­ т а қайда? З ам ан а өте ж ам анға айналды. Сауда бол- са — нашар. Ө з төңірегіне ж ары ты п ештене сата ал- мяйсьш,— олардың бәрі туттай жалацаш. Шетелге тағы ш ы ғара алмайсыи, — алы с. Тенізіц жоқ. Шет ыемдекетпен істелетін саудаиың бәрін шетел адамда- ры билеп кеткен. Баска жерлердегі сауда жайын тын- дап отырсаң, іш іқ күйіп, басынды таска урғандай бо- ласьш. Сен не деген — Россия — л ағнат камытын ки- ген ел елдіқ, енді кашан бул калпыннан сен сорлы серпілср екенсіц? Москвада патш а, — Иван, П етр , — екеу, олардан жоғарырақ укім ет басында ц ар евна Софья отыр. Бояр- лардыц бірін-біріне алмастырғаинан баска өзгерген ештеқе жок. Іш пыскандай күн туды. Заман ағымы токтады. К үте, үміттене қойғандай ештеңе жоқ. Кы- зыл алаңдағы баяғы бағаи түбінде бір кезде мылтык асынып, күзетші турушы еді, енді оныц да карасы өш- ті. Баған төңірегін журт былғап тастады . Базарда сы быр-күбір көбейді, журт тағы д а күңкілдей бастады Стрелецтерге: анада осы істі аяктамағанбыз-ау, ба кадай шулап, дым бітірмегенбіз-ау деген ой кірді. Уа- кытты өткізіп алмай турып, оны аяқтасақ кайтеді? десетінді шығарды. Кариялар отырып — баяғы б ір күндер жаксы еді: зат арзан, та м а қ ток, көқіл ш ат еді.. Деревняларда ер- эиелі косылып, өлец айтып ж үруш і еді. Посада халык- Іл?Ыіоа5нын кам пыйьга, жай ж а ты п , жалаңаш турушы * Д« \" “ДІ естімеУші «Дік. О-а-а-й, яе- ' ро1\" ДУд, ^ , ДУ 6ар‘ « ™ а«. “ ти “ ° ,,0>а™ ан М а м раскоаьвик шык-

Никониан потриархты, никонианшыл, полякшіл боп кеткен барлык боярларды қулату, суйтіп кудайдан. корку дініне, ескі өмірге қайта оралу»—десті. Рас- кольниктер стрелецтерге Никониан бәлесінен қалай кутылып, қалай жан сактау жайында бас айналдыр- ғыш дәптерлерін окыды. Муны тыцдап отырып, стре- лецтер жылап та коя берді. Карт-раскольник Никита Пустосвят базар ортасында көлікке шығып турып, ха- лыққа өзінің бас айналдырғыш дәптерлерінен мынаны окыды: «Бауырларым, мен тажал көрдім, көруім’хақ... Бір куні, қайғы басып, ой кернеп, тажал келмесе игі еді деп, дуға окып келе жатып, есім ауып кетіпті. Көзімді ашып алсам: далада екем, төнірегім каптаған халық. Касымда біреу тур. Оған — бул не қылған көп халык? — деймін. Ол турып: қазір таж ал келеді, шошып кет- пе, тура тур, — дейді. Ашалы аса таяғыма сүйеніп бойымды билеп, мен де турдым. Жалма-жан қарай калсам — бір жалацаш адамды жетелеп келеді екен, — тәнінін бәрі кап-қара, көзі жаман-ак, отпен дем алады, аузынан, мурнынан, кулағынан күлімсі жалын шығады. Онын сонында кәдімгі біздід патша келеді, үкімет адамдары, боярлар, скольничийлер, дума дво- ряндары келеді... Мен лағнат айттым, басым абналды, зәрем кетті... Онын, сірә, узамай-ақ келерін — кітап- тан білуші ем. Сілекейін шубырткан, қутырған иттер көбейіп кетіп еді...» Не талап ету керегі енді түсінікті болды. Стрелец- . тер Кремльге дүрсе-дурсе коя берді. Стрелец прика- зының бастығы Иван Андреевич Хованский де раскол жағына шыкты. Никита Пустосвят пен сүйектей кура- ған алты раскольник үш тәулік нэр татпай, Гранови­ тая палатаға аналойлар, ағаш крестер, ескі кітаптар әкеліп, Софьянық көз алдында патриарх пен дінбасы- ларын әбден масқаралап, балағаттап, аузына келген- дерін айтты. Қызыл крыльцонын жанында турған стрелецтер: «Ескі дініміз, бурынғы ескі салтымыз ке-, рек» деп айкай салды. Кейбіреулері онан да өршіп' «Патшалыкты бүлдіруін енді жетер, государыня царев- наныц монастырьға баратын уакыты болды» — деді

Баска лаж ж ок, Софья аш уланы п каһарын тіге бас- ТЯД— Бізді алты ғана надан, к а р а суйек раскольник мужиктерге саткыларын келді м е? Олай болса, бізге патшаларға мунда туруга болм айды еюен, біз баска ка- лаға-ак кетелік, біздік азып-тозғанымыз, сіздсрдш а«- иығаныкыз туралы жалпы ж у р тка ж а р салалык,—деді. Стрелецтер Софьянык көмекейін түсіне калды,— шошып кетті: «Дворян жасактарьш М оскваға жауып жібермесе нгі еді осы, жігіттер?..» десті. Б а с ы л а калды! Сөзге ке- ле бастады. С ол арада Василий Васильевич Голицын- ныц буйрығы бойынша патша базы нан алаңға арак пен сыраға толы кулақты кеспектерді шығарып та койған еді. Стрелецтер әрі сескенді, әрі олардыц бас- тары да айналды. Віреуі турып: «Ескі дінде осы біз- діқ не жынымыз бар, ол болса попты қ ісі, урындаршы, мьша раскольниктерді» — деп а й к а й салды. Сол-сол-ак екеи, сулде сүйек мужиктік біреуінік басын алып тастады, екеуін тап ап өлтірді, калғандары жаидәрмен күн орең кашып куты лды . Антурғаи боярлар стрелецтерді м ае кылып, өздері кутылып кетті. Москва араның үясы ндай гуледі. Әркім ез муңын айтты. Бастағандай еш б ір жап болмады,— журт бет-бетімен бурканды. П а тш а кабактарынын %талқанын шығарды. П риказдардан подьячиларды устал алып, оларды да жүндей түтті. Москвада ая- ғынды кыя б асуға болмантын болды . Боярлардык үй- лерін ка.мап, боярлар одан әр ең атысып кутылып зкүрді,— сүйтіп ол кундерде улы қырғын болды. Кеіібір үйлер жағалай өртеніп жатты. Көшелер мен базарларда өліктен журт а я к алы п журе алмадЫ. Боярлар М осква түбіне жасақ ж ы йы п әкеліп қойып- ты, олар бунтты бірден жойғысы келіп отырған көріне- Ді деген л а қ а п тарады. Қара б у л ттай түнеріп, каһа- рьиі тігіп ж үрген жалшыларды к о с а ертіп, стрелецтер тгағы келД'. боярдыц б әрін де өз колымызға н ығарып, беріңдер, оларға сотты езім із қурамыз де- г 1 ^ Ш! ҒЫМДарЬ\" ‘ найзаларының ушына іле келді. Софья ашуланып, боп-боз боп, Қ ы зы л крыльцоға шык- 68

ты: «Бізге жала жауып жүр, жасак деген біздіц ойы- мызда д а болғаи жок- Осыныи дурыстығына крес суйемін, — деп қолындағы жалт-жулт еткен алмас са- кыйнасының крссін жулмалай бастады, — бізді олай деп өсектейтін «Матвейка-царевич»—деп айкай сал- ды. Суйтті де стрелецтердік найзасьша крыльцодан жалғыз ғана азгын, татар царевич! Матвейканы лак- тырып жіберіп: — ал, кеиеліцдер!, — деді. Матвейканы жүндей түтіп, ашуын бастм да, стре- децтер тағы да тук бітірмей тарады... Москва уш кун, үш тун буырканып, булан-талан болды. Данғыр-дун- ғыр соғылған дабыл даусынан карғалар шыркырап аспанға шығып кетті. Осы кезде сн есер жігіттердік басына-.— істі басынан бастап, екі латшаны да, Софья- ны д а өлтіру керек деген ой туды. Бірақ төртінші күн такертең Москвада патшалар да, Софья да болмай шыкты; боярлармен бірге олар кашып кетіп, Кремль- дің бос калғаны білінді. Халык шошып кетті. Софья Коломенское селосына келіп, дворян жа- сағын жыйнауға уез-уезге ж ар салды. Бүкіл август бойы М осква төңірегіндегі село, монастырьларды ара- лап, шіркеу алдарында көзінен жас алып, көрген жә- бір-жагіасын, азып-тозғандығын журтка шахты. Кремльде стрелецтермен бірге тек Иван Андреевич Хованский ғана халды. Бул текті атаныц баласы, ес- кілікті колдайтын, жағьімды алам ғой, — осы кісіні патша койсак хайтеді, — кара халыктыц өзіне лайык- ты өз патшасы болар еді, деген ой туа бастады. Көп сыйлыктар даме етіп, дворяндар атка мінді. Екі жуз мындай коп жасак Тройце-Сергиевога жый- налды. Уя карайлаған кустай Софья да Москваны ай- нала берді. Сентябрь ішінде, Степка Одоевскийді бас етіп, Софьяның жіберген атты әскері так біліне П уш ­ кино селосына шабуыл жасады. Стрелецтермен бірге Москва төңірегін аралап келіп, тебеге шатыр тігіп алып, сол жерде Иван Андреевич Хованский конып жатыр еді. Стерелептер бейкам еді; шырт уйкыда жаткан стрелецтердін бәрін кылыштап кырып салды. Мылтығын сермелей віатырдэн көйлекшең Иван Анд­ реевич шыға келген еді. Ай-шайына каратпай, ат үсті- нен еңкейе беріп, Михайла Тыртов оны иығыиан ала

кетті. А ты на өңгеріп ал ы п , Софья туған күнів тоІМп жатқан Воздвнжснск солосынп а.іып келді. Село жел- кесіне әд ейі шығарылып ко ііы л гян орындыктарда, со­ тые кезіндс кнетін дулыггі, ш аиандлры и кигея боярлар отыр еді. М ихаила Тыртоі» со ларга жетіп хелді дс. сылқ еткізіп а т уегіііоіі Хс<г-аііскиііді тастап жіберді. Ыза мен уяты на шыдаіі а.ам аіі ол иіепті жерге жаіа- наш ж ү гініп отыра кальш , оцірои ко я берді. ДУ“а дьягі Ш акловитый оныц қы л м ы сін р ы н окып етті. Иван Андреевич ызаланьш: — Б у л кыянат, ж алған! М ен болмаеам Москвада журт ал д а к а ш а н тізелсн к а и кічпкен болар еді,— деп айкайлап жіберді. Ол ежелдсчі текті атанык тукы- мы еді, оны ң канын төгуге бояр.чардын да батылы бар- мады. В асилий Васильевич боп-боз боп кетті. Ол Да. Хованский д е текті Геднмішовичтордсн өрбіген бола- тыц, енді осы Гедиминовичтерді ж аң ад ан шыккаи тек- сіз боярлар келіп соттап ж а т к а и ы ыиғайсыз көрінді- Осындай түйіліп отырған ж а й д ы ссзген Иван Михай­ лович М илославский атты л ар ға к а р а й барып, Степка Одоевскийге сыбыр ете к о йы п еді, ол селоны жара, аттың басын жіберіп отырып, царевна Софьянык жі- бек шатырына барды да, сол к үйінш е тауык пен бала- ларды басты рм алай шауып оты ры п, кайтып келді. «Ір- к н язь д ¥ елтіре б ерсін, деп буйрык еггі өкі- ™ * Т Дед' °*’ Василий Васильевичтің енді ка- бяггы Дм » у Т Д а т аЙ ығыса ж ө н е л Д'. орамалмен бетін сүй^ гІ ™ Ту рТ0В ш аш ы нан устай алып, жолға г К \" х Г а Г с Г і ? г “ с ^ д Г СЙ вКІВДІ; “ “ * » “ - Ріт1ы\"е\"и1>, .Х о м ««»*ДІК <>«* ларын жауып койлы чД бж • тығылды, какпа- карсыласуга д а я р л а и д ы б р К Т е р ,н ° КТаП адды' сүйтіп бас паналауға>Іа^ыктыГИЖ ? НЫЦ камалына барып Васильсвичке т а п с ы р д ы ' ДТарьш бастауды Василий бурын коркар екен деп Ж ағы д а' кэні> кім алды. Акыры стрелецтер б у р ы н ' к ! ! ” ТүнеР 'сіп> тУРьШ ге табаны турм ай, олар ТРод ” ДОрықты- тіресе беру- а а д ам жіберді. Айы- 70

бын тартты. Олардын еркіндеуі осымен аякталды. Кызыл аландағы бағаинын. карасы жойылды. Бурыкғы ерік берілсін деген грамоталар кайтарылып алынды. Стрелецтер приказынын бастығы етіліп, шаш ал десе. бас алатын Шакловитый койылды. Бірсыпра полктар баска калаларға таратылды. Халык бетегеден биік, жусаннан аласа — жым-жырт болды. Москва басына да, бүкіл ел басына да бурынғы кулак кесті ыекреу күн кайга оралды. Жылдан жыл домаланып өте берді. Інір каракғысьі еді, аулалардың, қакпалардын жа- нымен кустай ушып, жүгіріп Алексашка келеді. Ж ур­ ен аузына тығылып, көзіне тер куйьцьш келеді. Аяау алькта өртеніп жатқан үй отының сэулесі жол үстін- дегі көгалга түсіп тур еді. Алекеашкадан жый- ырма қадам кейін, тапырайдап, мае Данила Меншин- ков қуып келеді екен. Қолында казір камшы емес, — жалактаған кыйсық пышақ. — Тоқта! Токта! Өлті- рем!..— деп акырып келеді. Алешка алдакашан-ак артта қалып, бір ағаштың басына шығып алған. Алексашка әкесін көрмегелі жылдан асып кетіп еді, міне енді бузьілған, жарым-жартылай өртенген бір кабактың жанында екеуі кездесе кетіп, Данила бала- сын куып ала жөнелді. Осыған дейін Алексашка мен Алешка апіалаңдау жүрсе де көнілді жүрген еді. Бу- ларды слободалыктар жақсы танып, ыкыласпен кон- дыра беруші еді. Жяз бойы олар Москва төңірегінде орман аралап, өзек жағалаған болатын. Булбул кустар устап, көпестерге сатып кун көрген. Оюродтардан овощь және жиде-жемістер де урлап жеген. Аю устап үйретсек деп арман кылатыи. Әйткенмен ондай ақ кол- ға түсе койсын ба. Сондыктан қармак салып, балык аулап жүретін. Бір күні олар, Лосинов аралынын калың орманы- нан бастап ағатын, туп-тунык, мөлдірегеи Яуза өзеніне кармак салып отыр еді, арғы беттен иегін тізесіне су- йеп отырран бір бала керінді. Ол өзі тамаша диінген —аяғында ак шулығы. үстінде кызыл жағалы, жал- 71

тыр түймелі, жасыл шекпені б а р , шекпені, орысша ем- ес, шетелше тігілген бала екон. Әу дегендей жерде, дөңестс, шок-шок жөке агаш- гар устінен, Преображенск сараймпын тарам-та­ рам төбелері көрінеді. Бір кезде о л снтіие лейін түгел көрініп, сәулетті бейнесі әлденеш е түрлсіііп, суға тү- сіп турушы еді, енді тал өсіп, бетін бүркепті. Осы бала- ны іздеген кісідей әлдекімді айгайл ап шакырып, как- па алдында, тоғай арасында бірнсш с әйолдср жүгіріп жүр. Бірак б у л оған кулак аск ан ж ок, кабагын түйіп, буталар түбінде отыра берді. Алсксаиіка кармагына шанышкан куртыиа түкіріп койды да, аргы беттв отырған б алаға: — Әй, сен біздің балығымызды үркіторсін... Абай- ла, штанынды сыпырып аларм ыз, жүзіп етіп...— деп койды. Бала оған мурінын тартты д а крйды. Алексаш- ка тағы да: — Сен кімсін өзің, кімнің баласысык?.. — дсп еді. — Басыңды кесіп ал деп ә м ір бсрейін, сонансоң өзің білесің кім екенімді— д ед і, ан а бала жай ғана. Алешка жалм а-ж ан А лексаш каға сыбыр ете калып: — Саған не болған, қойсайшы, ол патша ғой, — деді де, карм ағы н тастап каш уға айналды. Алексаш- канық көгілдір көздерінен кесірліктін оты ойнап: — Сабыр ет, кашармыз-тағы, — деді де кармағын салып, б алаға күлімсіреп карай бастады . — Сенен тіп- ті шошып кеттік қой, біреудің басы н кесіп алғанын кергенім бар еді... Ал енді сен неғы п отырсын? Сені іздеп жүр ғой... — деді. . ~ Ана катындардан жасырыньіп отырмын — де- с™ін Дос,,Ба.%?Й—К‘ ”дмед”і А', сл|еркас’а\"ш\"ка“. “ патшамыз счес- Бала тез ж ауап бере коймады — шямагы д сашканық баты л сөйлегеніне та ң к а л ты лі ' К\" — Ал, — патшамын. Саған н е керек’ \" — Не керегі несі Сен бічго Г ^ әкеліп бермеспісін. (А лексаш кп^0 ггР Коскан ПРЯНИ* тесіле карай калды ) Беллаһи б а п ы п 1^ ІР Таріпай- 72

сашка басынан бөркін алып, оның астарынан бір ине суырып алды. — Міне, кара, кара, ине ме, жок па?.. ТІ- лесен осы сабақты инепі уртымнан өткізіп алам, •— еш- нэрсе де болмайды... —деді. — Өтірік айтып турсың ғбй? — деді Петр. — Өтірік айтсам кудай урсын, міне — шоқынам. Тілесец аяғыммен де шокынам,— деп Алексашка жалма-жан отыра қалып, жалаңаяғымен шоқынды. Петр онан сайын танкалды. — П атш а саған пряник тасып жүрсе тәуір көрер ‘едің-ау, — деп мырс етіп койды да, — акша берейін уртыңнан ине өткізесін бе, — деді. — Күміс акшаға үш рет өткізем, ештеңе де бол- майды. — Қойшы? — деп кызығып Петр көзін жыпылық- тата берді. Көтеріле беріп, буталар аржағьшдағы са­ рай жаққа карады да, ол жактағы муны іздеп, айғай- лап, шакырып жүрген әйелдердіқ даусы әлі күн- ге басылған ж оқ еді. Сол жағамси көпірге карай жү- гірді. Көпірдіқ ар.ғы шетіне жеткенде Алексашкаға екі-үш кадам калды. Су бетінде инеліктер калкып жүр еді, суға булттыц, жай соккан кара талдың сәу- лелері түсіп тур еді. Осы талдың түбінде турып Алек­ сашка П етрға қызығын көрсетті — қара жіп сабактал- ған инесін уртынан үш рет өткізіп алды, ешнорсе де болған жок, тым болмаса бір тамшы кан да шыккан жок, бетінде тек дымкыл үіп кар а дак кана калды. Петр кызығып кетті. Шыдай алмай: — Қане, маған берші, инекді, — деді. — Ау, сеи алдайсын ба, — акш а кайда? — Мэ!.. — деп лактырып жіберген бір- теңгені Алексашка жергс түсірмей кағып алды. Петр де оның инесін алып, өз уртынан өткізе бастады. Инені суғып жіберіп, тартып алды да, өткізуім сенен бір де кем емес, сенен бір де кем емесі — деп, буйра шашын жо- ғары серпіп тастап, күліп жіберді. Уртынан ине өткі- зуді енді боярларға да уйретейін деді білем, балалар- ды умытып, сарайға карай жүгіріп ала жөнелді. Ж анағы күміс тенге жап-жаца екен, — бір бетінде екі басты самурықтың, екінші бетінде өкімет басы Софьяның суреті бар екен. Алексашка' мен Алешка 73

туғалы м ундай олжа тапкан ем ес еді. Сонан бері олар Яуза ж ағасы на бара беретін болды; бірак Петрге кез- десе алм ады ; кейде мыртыйған, мысықтай ат мініп, онын соңынан бір жуан кісілер салт шакпылап, кейде неміс шекпен киіиген балаларды н алдында ағаш мыл- тык асыныгі, барабан соғыл жүргенін, тагы да баяғьі кісілер, колдарын былғап, оны к жаиында куйбсндеп жүргенін алыстан ғана керетін болды. — 'Гүкке турмайтын іспен аііналысуын-ай, — деді Алексашка тал тубінде отырып. Ж аз өте ол цыгандардан ел у тыііынға бір жүдеу, күрбиген аю баласын тусіріп алды. Алешка оны шьшжырмен жетелеп жүретін болды. Алексашка өлен айтатын, билейтін, аюмен күресетіи болды. Бірак, күз түсіп, жауын-шашын келіп, Москваның көш§лері мен алақдары тізеден батпак болған кезде, би билейтін курғак ж ер калмады. Аюымен бірге оларды ешкім үй- ге де кіргізбеді. Опан соқ а ю ға не ш ақ келсін, олардын тапкан-таянғандгрынык борі соны ц кулкынына кете- тін болды, онымен қоймай, кы скы уйкыға жаткысы ке- ліп, қыңырайып, ол сыр бере бастады. Амал жок, зыянына сатып кутылуға ту р а келді. Қыстыкүні Алеш­ ка иеғурлым адам есіркегендей боп киініп алып, кайыр сурады. Алекеашка белуардан жалаңаштанып алып, шіркеу алаңдарында аязға калш ы лдап, өп-өтірік мыл- кау, кояншьғқ, жынды бала боп, — кайыр-садаканы көп тапты. Тәңірге де коятын к ін а жок, — қысты теріс өткізбеді, кмсылмай куіілі ш ы кты. .Тары да кар кетіл кабак б а с ы қарайды, орман-то- ғаи көғердк кустар ән шыркады-. Балалардың да жу-_ мілсы көбеиді: ала көлеккеде ту м ан баскан өзсннен; оалық аулайтын, күндіз базар аралайтын, кешке ор- мәнға оарып дузақ куратын болды . Алексашкаға та 1дгІм: «Абайла, бала, М оскваны шарк уры: д „«„„Л1 әкең ‘злеі? жүр, ө лтірем дейді» — десетін дай ыпиіһ^-^ҒаЫ ТЛініц аРасынан түкірігін үш сажын денБәуккеіл^ беүг^кГн гКяп\"а,вЛКм0аЯТкЫеНт-ш- °- Йк ДУаьшжаол£а кжҮөтнпеелггеенн.ж.. еР' жүгірҮГ и(ЬІк т ы Б а С Г НаяНЫ Алексаш ка бастан-аяк караулы д Г к о й д ^ к е З ^ - - . бастад ы ' Енді 74

үлкен етія, пыс-пыс еткен Даиилоның дем алысы естіледі. Ай, — жетті-ау, өлдім-ауі «Қараууул!* — деп шыйкылдаған Алексашканын. даусы әрең шыкты. Осы кезде бір айналмадан белгілі кабак турған Разгуляйға •бет алып, текселген, бір биік күйме шыға кедді. Көсем жегілген екі а т сыдырып келеді екен. Алдыцғы атқа бір неміс салт міиіп отыр, аяғында шу- лығы, басында мол етекті калпағы бар. Алексашка де- реу артқы дөңгелекке жабыса кетіп, белағашына қолы ілінді, жандәрмеи күн тырмысып отырып, куйменіц өк- шелігіне орныкты. Оны көріп, Данило: «Токта!..» деп айқай салып еді. Ана неміс шыбыртқымен орай оны тартып жіберді, Данило боктап, булығып барып, бал- шыкка кулады. Күйме өте шыкты. Алексашка куйменіц артына жабысып отырып, со- лығын басты ,— түсіп калу ойында да болмады, үйт- кені бул жерден неғурлым алысырак кетуі керек еді. Покров кақпасынан өткен сон күйме бурылып барып бір тегіс ж олға түсті де, бурынғысынан да жылдамы- рақ жүріп отырып, әлгінін арасында бір биік аулаға келіп токтады. Қакпадан бір шетелдік адам шығып, бірдеңе деп еді, күймеден поп шашындаб узын буйра шашы бар, бірак сақал-мурты кырулы бір кісінің ба­ сы көрініп, о л бас: «Франц Лефорт» — деп жауап бер- ді. Қакла ашылып, күйме кірді, А'лексашка Кукуйдағы неміс слободасынан келіп шыкты. Қуммен жүрген дөн- гелектер шыкырлады. Кішіректеу үйлердік терезелері- нен аласа дуалдарға, басы кыркылған ағаштарға, кум жолдар арасындағы бағандар басында турған әйнек шарларғ.а жымындаған жарык түсіп тур екен. О жер, бу жерде, есік алдарында, орындык скамейкаларда, токыма калпак киген, узын трубка тарткан немістер отыр екен. «Япыр-ай, мундай да таза турады екен, ә » — деді Алексашка ішінен, күйменіқ артында отырып, айнала карап койды да; көздері жайнап кетті. Күйме төрт бу- рышты, колдан токтаткан судың жанынан өтіп еді, онық айналасы жағалай көк күбіге отырғызылған жу- мыр ағаштар, олардың аралыктарына бірнеше қайык- тарға ж ары к беріп турған плошкілер бар екен. Кайык- тарда .шолақ жең көйлек киген, кыртысталып калма- 75

сын деп сырткы етектерін ту р ш алған, омыраулары (агаык, бастарыида кауырсын такқан калпактары барД !кыз-келіншектер сыкылдап күліп, өлец айтып отыр іекен. Қастарындағы жел диірм ен түбіндегі аустерия- нык, біздіңш е айтканда,— к а б а к есігініц жарыгында кыз, б озбала біріне-бірі ж абы сы п, екі-екіден билеп жүр екен. Қай ж еріне карасан д а мушкатерлер, — Кремльде олар үн ж о к, түн жоқ, түксніп жүретіи болса, бунда — желбегей шекпен киіп, қаруьш тастап, бі- рімен-бірі колтыктасып, өлең айтып, карсы келіспей, қабақ түйіспей карқ-карқ куліп, мзз-мзйрам болын жур. Бейбітшіліктің бәрі осы нда, борі де мейрімдй тіпті, ж ер устінде жүрген секілді емес,—- ецім бе, ту- сім бе дерсің... Вір кезде күііме кең ал б ар ға келіп кіріп еді, орта- сында бір кішкеке тыма б а р екен, одан су жоғары шапшьш тур. Тыма тубінде с.ыртын кірпіш сыяқтанды- рып сырлаған үй, оған ак б а ға н д ар жапсирылыпты, күйме токтады . Одан ж ацағы узын шашты адам түсе далып еді, ол куйме артынан ісаргып түскен Алексаш- каиы да көріп к.алды. — Сеи кімсін, сен кайдан жабы са калып ек, не- 1 >кҮРС'н?_-— деп жаман тіл ім ен сурай бастады. — Мен сенен с >ап турмын, б а л а , сен уры емеспісін? — деді жлне. — М е и і у р ы деп турсын б а ? Уры болсам мені геінмше у ра бер, — деп А лексаш ка оньщ күлімсіреп аУьшды, таңкы лау мурынды кырылған Г , ; КГ Ь'ЙЬ'П карады д а ’ — Разгуляйда пышағын едің? дсдГ ’ ӘК6М МеН‘ Куші кел е жатканын көріп пе “ Көргенмін... Дардай болып, курттай баланы куып келе жатканына күліп ем... - КілзметксУ Ал, колыңнан не келеді? • дтаек. ыайлтдаа%гылпаКмоЛйСнСаыйбмыішзғ^УТд а?ррттааммК’аНМДҮИй®І3 ӨтЛа°рНтаЭмЙ,ТқДабсСыеНк күлдіре білем. Т а в д р т е і^ а л я ^ - шсксілесі катканша 1 Р еі* алакеуш нен билегеннен ер-

тедіне сол уақытка дейін үзбей билей алам, сонда ме- нің бір тамшы терім шықпайды.... Не буйырсаң— со- ныц бэрі колымнан келеді. Франц Лефорт Алексашканыц шошақ иегінен кө- теріп койды. Шамасы бала оған унап кетті білем. — О-о-й, оен бір жақсы бала екенсін... Сабын алып жуын, кірлеп кеткен екенсін... Сонан кейін мен саған киім берейін. Қызмет етіп көр. Ал, егер урлық кыл- саң... — О ндай мінезіміз жок, мені бір акылы жок бала деп турмысын,— деді Алексашка тастай ғып; Франц Лефорт сецді. Атшыга Алексашка туралы бірдеңа айгты д а, езі үйге карай жүре берді, ыскырып ба­ ра жатты, аяғын олай-булай бурандатып, бнлеп бара жатқандай керінді, уйткені, анадай жердегі тыма ба- сында музыка ойнал, неміс эйелдерініқ сыккылдаған дауысіары шығып жатыр еді, соған елікгеді-ау деймін. 3 — Сол оқытканын да бүгінге жетер тағы, койшы енді, Никита Моисеевич, баланың тіп ' басы ауырар... Наталья Кирилловнаньщ аузынан осы сездің шы- ғуы-ақ муң екен, оқып жатқан Апостолын жарым сөз- ден ж алм а-ж ан тастай беріп, сыя-сыя колымен асыға- мүсіге шокынды да, әрі дядькасы, әрі устазы Никита Моисеевич Зотовтык устав бойынша аяғына ж ы ры - луына д а карамай, баласан кушактағысы келіп усына берген шешесінін колын суйіп алып, Петр патша Прео- браженск сарайының қараңғы түкпірлеріиде кездескен кемпірлердіа зәресін кетіре, сансыз көп есіктер меи баспалдактардыц тактайларын тарсылдата тарпаң- дап, жүгіріп ала жөнелді. — Бөркінді ки, бөркінді, басына күн өтеді, — деп артыиан царица дауыстап кана кала берді. Царицаның алдында аруактай кақшыйып, — шашы тараулы, үсті-басы таза, аяғында жумсак етігі, үстін- де жука шуғадан тіккен коңыр ферязі бар, — сірескен жағасы басынан асып Никита Зотов тур. Ж умсак ерін, буйра сакал, әдепті жүзі ш алқая түскен. Сөз ж ок — калткысыз адам. Никита, пышакка түс десен, — пы- 77

шакка да түседі, иесіне иттен бетер берілген. Бірак тым ақкөиіл, ушып-конған ж ен іл кісі. Тентек балаға керегі ондай устаз емес еді. . — Никита Моисеевич, сен оған, эсресе, дш жаиын баса окыт. Әйтпесе, өзі тіпті патш а сыякты емес... Әне- ыіне дегеише — үйлендіретін д е уакыт келіп калады... Әлі күнге ман-маң басып ж ай ж ү р е де білмейді, — эл- декімге усап, кілек жүгіреді д е журеді... Әне, көріп турсынба, жүгіріп бара ж атканы н... Терезеден Петрға қарап туры п, царица кайран болды. Аула ішінде асыкканнан сүріне-кабына жүті- ріп Петр ж ү р . Онын сонында — мушкет асынып, узыя сапты балта устаған сарай қарашыларынык балалары жүр. Анау бағандар аржағынан көрінетін, жалдап үй- ген топырақ үстінде,— сарай алды нан салынған ойыя- шыц' кам алд а,— деревнядан айдап акелінген, не- місше етекті калпақ киген м уж иктер тур. Оларғя да ауыздарыңа темекі трубка сал ы п турыңдар деген тэр- тіп болған екен. Секіре жүгіріп келе жаткан патшаны көргенде о л ар қалай ойнайтынын да умытып калды- Петр ашулы аіцы дауыспен о л а р ға ақырып жіберді. Наталья Кирилловна Петрдын, уясынан шығып шаты- наган, двнгелек көздерін көрді. О л ашуланмп, жалма- жан камалшығыныи басына тырмысып шыға келді де. сүмірейіп турған ойын-сауық мужиктерінік біреуін мушкетпен салып-салып жіберді. ®3 Дсоені болмаса — өлтіреді ол,— деді На­ ткаалньөязіК? ирилловна, — сонша кы зу■' болып кімге тарт- Ойыи қ айта - басталды. Б а л т а асыиып, сырыйыя турған оалаларын сапка турғызып жатып, оны түсін- П етр тағы ашУланДы. Оныц ашуы айна- ласындағыларга мүлде сор еді: үйткені, ашулаиса-ак кҺр ЯпІІ , ? СЬһГЫП' аптығып’ айтайын дегеніие тілін жет- мД і і ! Д '1 “ й“ ™ - н ™ . , * “ “ “ ■» м р а п турып; « л -ч і.^ 3 . бо\" “ ба •* ? Ч - біректі алып шыктм п ,алшыққа мужиктер -мен зен- да, цар и ц аіш ң катаң буйрығьі

бойынша оны неғурлым жум сак окпен: кайнаткан сал- каммен немесе алмамен октайтын, — таре еткізіп атып жіберді; сүйтті де, жалма-жан каруларын тастай бе- ріп, жеңіліп тізе бүккендей нш ара кылып, колдарын көтере койды. — Ж еңіліп тіае бүгуге жарамайды) Өле-өлгенше соғысуларык керекі Қайтадані Бәрін де кайтадан бас- таныз!.. — деп Петр жалт-жалт карап, қалшылдап та­ ры айкай салды. — Никита Моисеевич, терезені жауып жіберші, тым шулап кеггі ғой, басым ауырды, —деді царица. Бояулы терезе жабылды. Н аталья Кирилловна наза- рын түсіріп, саусактарын жыбырлатып деспі кылды, касиетгі афон таспигын санады. Күрсінді. Соцғы жыл- дары кайғы-қасірет басып, жылау-сыктаудан Наталья Кирилловна картайып калған еді, оның бурынғы су- лулығынан тек кыйылған қасы, бір кездегі жаудіреген кара көздері ғана калған еді. Өнебойы кара жамы- лып, кара орамал бүркенеді де жүреді. Марья Н агая деген царица да бақытсыз Дмитриймен бір кезде Уг­ лич каласы нда осылай өткен екен... Мунда да сондай бір пәле душар болмаса игі еді... Правительница Софья Голицынға тиейін деп, патш а болайын деп жа- тыр. Неміс шеберлеріне өзіне тәж істетіп те койыпты. Преображенск сарайьшда ж а н жок, сарай кац- рап бос тур; тек кана аяғының ушынан басып жүгіріс- кен караш ылар, каракөлеңке бурыштарда сыбырлас- кан — м ам ка, нянька кемпірлер калды. Петр патша бала еді, б ір ак бала да болса кемпір кулыктарына төзе алмайды; балауызға былғанып май-май болран бір нянька көріне койса,— жыт ә р і — деп акырады,— кемпір байғус зәресі ушып, келген бурышына әрен жетеді. . ,, Боярлар мунда көріпбейді, — будан не аброи, не пайда түседі деп кедсін. Бәрі д е Кремльге топырлап, улыққа ж акы ндай түсті. Петр тым жәбірленіп, кор- ланбасын деген оймен князь М ихайла Алегукович Чер- касскийге, князь Лыковка, князь Троекуровка, князь Борис Алексеевич Голицынға патшанын сарайына ба- рып турасындар деп Софья әмір еткен еді. Бірак, олар- дан не үміт, не кайыр? Крыльцоға таяу кеп, асыкпай 79

аттарынан түседі, онан келіп царицанын колын сүйе- ді сүйтеді де, үи жок, гүн ж о к , күрсініп отыра береді. Сөз табы лса анда-санда ж аб ы р к ау царицамен ттл кағысады. Ж үгіріп үйге П етр кіргснде — патшалық курмайтын патшага боярлар бастарын піп, оның сау- лығын біліседі, сүйтеді де, та ғы да күрсініп койып, бастарын шайкап: патшакыц өзі тым колды-аякка турмайтын болып барады, — карашы, бетін бірдеие жырған, колдары күс-күс, патш аға бул лайык па, — деседі. — Никита Моисеевич, М ытищада бір- Воробьиха деген кемпір бар, кваспен бал ашады, аіітканының бэ- рі келеді...— деп еді, маган біроулер. — Соған адам жіберсек қайтер еді!.. Ж ам ан бірдеце айтып қоя ма дсп те коркам, бір жағынан...— деді иарниа. — О, о-й, тзйрі, сол онбаған Воробьиха сізге не жамандық айта алар дейсің? — деді Зотов жумсак дауыспен. — Олай десе, оны ж үндей түтіи коюдын. өзі де аз болар... Наталья Кирилловна саусағьіиын ушымеи ғана ымдап Зотовты шакырды. Ж у м с а к етігімеи мысыктай басып Зотов жанына келді. — Моисеевич... Бағана ас пісіретін үйге бір корзи­ на жиде-жеміс алып бір жесір, стрелец әйел келіп ед», , ^ рып: әнеугүні Софья сарайында отырып: «Әттед, да осы какш ык пен о.чың бөлтіоігін стрелецтер өл- бәрі еЫ п гі!--д е д ,?\" *“ ДеП Эйкай салғаньш жургтык кемсрп'поп “йтты да Н аталья Кирилловнаныя еря' бадтптяй Л о ? 3 орамал ж ам ы лған буғағы дірілдеп, Б \\'ғзн „ И \" п Н ЖЭС МӨЛДІРе п к о я берді. кбөацгі-лЫЯНПжПу„.б, ат‘уУЛға б00млаарі?? ССо?ф/™ьяныб°ңЛасрт?реНлеецмепнол“кУта™ры* Ді/ Ал Пеіппын а^тарьІНЫҢ бәрі сонын жағын жактай- ссктері „ен с а ^ ^ м ^ ' Да ° ТЫЗ ш акты еР”ек ететія ере- ка еінтеңе д е ж ок Г™ТаЛҒаН аға ш зедбірегінен бас- каЯран калгандай дссп°к^-,КТаН 3оТОВ кайтелік деП тірелгенше басын кейкитіп Д-Э' сірескен жағасыяа “ Воробьнхаға к с1Гжж,ббееРо>— оРнШы сЭыЛзДдЫа\" коркып бол- 80

дык, не болса да- болатын істі айтып-ак берсін... — де- ■ ді царица сыбырлай сөйлеп. Ж а з куні, жылдай узак, іш пысады. Яуза үстінен ак булттар да арылмайды. Күн ыссы. Кужыиағян шы- бын. Сағымдакып көріыген сансыз кеп Москва муна- ралары. Одан берегірек — неміс шіркеулерінің найза- дай тебелері, Кукуйдьщ жел диірмендері. Қалғуын серпіп, тауыктзр кыг-кыттайды. А'с пісіретін уйде пы- шак дауыстары шығады. Көзіңе түсетін нәрсе осылар Алексей Михайлович маркум тусында Преобра- женскіде кунде той, күнде дум ан, ың-жьщ халык, кі- сінеген аттар болушы еді. Әркашаи ойыи-сауык, а н ау- лау, аю таластыру, ат жарыстыру болып жатушы еді. Ал енді карай турсаң— анау гас какпалардан осында келетін жолдыц бәрін көк шөп басып кеткен. О л за- ман енді өткен сыякты. Таспих санап отыра беруден бөтен ешиәрсе де калган жок. Әйнекке тыстан бірдеқе келіп сорылып еді, Зотов ашып қ араса, жөке тал түбінде олдекімнік баласын- дай үсті-басы шак-шақ, топырак-топырак боп, терге шомылып, Петр тур екен. Ол Зотовты шакырды да: — Никита, тез указ жаз... Менің мужиктерім тук- , ке турмайды, көбі өлмеші шал, акмақ.~ Тезірев жаз! — деді. — Н е жайында указ ж азуға буйырасыз, патшам? —деді Никита. — М аған ерттеулі аггай жас, жуз мужик керек... Тезірек ж аз... — Ол мужиктердіц неге керек екенін де ж азай- ын ба? — Әскерлік ермек үшін керек де... Жэне маран сыибаған, дурыс мушкеттер жібсрсін, оган керек ок- дәрі жіберсін... Екі шойын зеңбірек жіберсін.-.. Тезі- рек, тезірек... Мен кол коямын, шабар жібереміз... Царица жөке бутактарын кайырып турып, терезе- ден үцілді де: — Петенька, күнім, соғыса беруіқ жетер, енді... Кішкене тыным алсайшы, менің жанымда отырсайшы... , — М ам аня, уаДыт жок, м ам аня кейін барамын... 81

Петр жүгіріп тағы да кете берді. Царица ауыр күр- сініп көзден тасаланғанша бал асы нан көз жазбады. Зотов шокынып алды да, қалтаеы нан кауырсын кала­ мы мен кішкане бэкісін алып, к а л а м ушын әбден та- зартып, тырнағына жазып карады . Сонан тағы да бір шоқынып, д у ға кылып койды д а , ж еңін түріп отырып, патшаның бар атағын түгсндеп ж атп ай -ак кыскалап: «Алланыц маркабатымен, біз, бүкіл Улы Россияны, Кіші Россияны, А к Россияны, ж а л г ы з өзі билеуші улы государь, ак патш а әм улы князі П етр Алексеевич...» — деп жаза бастады. Іші пысып отырған царица П етрдьщ жазып жүр- ген дәптерін алып қарап еді бул есеп дәптері екен. Дэптердіц сыя төгілмеген жері ж о к , жазулары ай- куш-уйкыш, тіпті, танылмайды. Б ір жерінде: «Она- береш (он бірінш і дегені) мысал... Борышым көп, ал актам сол борышымнан кем, ш ы ғар у керек осыдан, тағы канша ак ш а төлсйтінімісті. Әнің үшін былай болмак: борыш үстіне жазылып, қ о л да бар акша ас-, тына койылмак, астынғы сөздіқ б әр і үстіцгіден шы- ғарылып тасталм ак. Мысалы: екеуден, біреу шыға- рылса — калады біреу. Ал ж азы л ған д а үстіне екеу, койылады, оны ң асгына біреу тү сед і, ол біреудіц ас- тынак сызық төселеді, сызық асты нд а содан шықкан немесе табылған сан турады:» — делініпті. Бірак ца­ рица оны елең қылған жоқ. Әл до ас Ішкісі келді ме, әл д е б а с қа бірдеңе есіне түсті ме, әйтеур, царица есінеп қойды да: — Никита Мойсеевич, мен ум ы ты п калыппыи, — оүгін осы біз түскіас іштік пе, ж о к п а?— деді. . Государыня анам Н аталья Кирилловна — деп Зо­ тов қаламын к о я койып, түрегеліп, б а с иді де:-^гүскі- онГкёйы К“ е кыйсайып мызғып алдыцыз. мак *• ғьшбадатқа турды цы з, — сізге кай- « Ы Ғ Й Й Й & “ ” Т“ Н гР>\"ша *»” “ °»«™РЬ ««»•«■ аы й бад ат та жакыидап жятак б а т е г і і е к е м Р'О н д а Т ? \" 'созы л“ п ЧР-™ «» жабулы тууррғғаанн^) ккаабоыьіпрғғГа түбш дегжі аржыағбыумлыен с(атнедрыезке- 82

тар үстінде бір-біріне көрғен-білген жәпір-жапаларын айтысып царицанын кызметші кемпірлері отыр еді. Царица кіріп \" барғанда олар ушып түрегеліп, баста- рын иді. Царица барып образдардыц төменгі жағында турған биік аркалы венецей орындыққа отыра кетті. Кереует сыртынан іріц көзді, ергежейлі әйел шығып, ецбектеп келді де, балаша мырс-мырс жылап госуда- рыняныц аяғына оралды, — бірдеке деи ана әйелдер оны жәбірлеген тәрізді. — Түстерің бе айтып жаткандарык, акмак катын- дар. Ж алғыз мүйізді кереметті.көргендеріқ бар ма? — деді, Н аталья Кирилловна. Күнніқ аякталғанын хабарлап сарай шеркеуініц му- нарасындағы коцырау сокты. Сенектер мен баспал- дацтарра, ісінген көздерін укалап туысы кем, жері аз бояр балалары ,— Петр сарайына Софья жазып кой- гаи стольииктер шыға келді. Булардын ішінде Васи­ лий Волков та бар еді, —•әкесі коярда коймай жүріп, оны осындай дәрежеге жетістірген болатын. Тамағы ток, турмысы жеціл жалакысы 1— жылыиа алпыс сом. Ждлгыз-ак іш пысады. Стольниктер деген ертенді- кеш уйкыдан бас кятермейді. Қоңырау кешкі ғыйбадатка шакырды. Бағана кет- кен патша әлі жоқ. Оны іздеп стольниктер айналаиы, өзен бойынын тоғайларын шарык қылып жүр. Олар- дың үстіне царица жыйырма шақты даусы күшті әй- елдерді де жумсады. Ау, кайдасык деп айкайлап, ай- нала карамаған бул твціректе жер калмады. Бірак пат­ ша еш жерде болмай шыкты. Әкем-ау, суға кетіп қал- маса болар еді? —десті. Стольниктердіқ көздері ала- қандай болды. Жайдак агка мініп-мініп алып, айкай- лап, шакырып, кешкі даланы ж урт каптап кетгі. Бү- кіл сарай астан-кестен боп аяғынан тік турды. Вурыш- бурышта кемпірлер сыбырласа бастады. «Дауде бол- са’ бул Сонькадан келген іс... Бағана сарай төкірегін- де бір кісі журген... Қоишында оныц пышағы да оар екен. Біздік асыраушы батюшкамызды, дау жок, сой- ып ксткен болар...» —десті. Олардыц осындай жаман сыбырларынан Наталья Кирилловнаның ес-тусы калмай, крыльцоға жүгіріп шыкты. 83

Кара көлеңке тарткан д а л а д а түтін көршеді, ыл- ғал жүлгелерде шыкылдаған кусты ң дауыстары есті- леді. Сонау алыстағы Сокольничий кара орманының устінен жылтылдаған жулдыз көрінеді. Баска түк жоқ. Н аталья Кирилловна қ а й ғы ға түсті, колын ку- сырып: — К алкам, кулыным, П етеньке-ау — деп ол дау- ыстай бсрдіі Василий Волков өзенді бойлай шапкылап келе жа- тып, балыкшылар отынык үстіне шыкты, — балык- шылар асып-сасып, ушып турегелді, асып жаткан та- бан балық шәугімімен отка төқкерілді. Ентіге сөйлея Волков: — М ужиктер, патша көрдіндер м е ? — деді. — Б ағана кайыкпеи котіп б а р а жаткан біреу ке­ рш ек, сол емес пе екен? Сол кайы к, сірә, Қукуйға мацдайлап кетті-ау деймін... О ны неміс арасынан із- деп көріцізші, — деді олар. Слободаның қакпасы әзір ж а б ы л а койған жок еді. Волков ш апқы лаған боны өте ш ы кты да, көшеиі өр- лсй, нсмістер топталып жүрген ж ерге карай тарта борді. Ш ауып келе жатып патш аны көрді, онын жа- иында турған узык шашты, ор та бойлы, кыска шек- нсшіііц стсгі күрке тауыктың қуйрығындай делдиген б'р адамды көрді. Бір қолында қалпағы, екінші ко- лыида таяғы бар, иттіц баласы ,— патшамен күліп, нмсибей сөйлесіп тур екен. Т ы рнағы н шайнап, сөзін тыцдап Петр тур. Немістердің бәрі де именбестен ер- кіи тур. Волков аттан карғып түсті де, топты жарып кслт, патшаның алдына жүгініп оты ра қалды: “ ,.МарХабатІ ы .госУДарь, ц ар и ц а матушка ой бау- й Г 1! иСа-ЛЫП б.үл,?іп жатыр: қ а й д а жүргендігіңізді оілс алман түрлі оиға да кеттік... Үйге жүоіп — ак- шамда болыцыз... — деді. іиге жүрш, \" Т Г РаТПаЙ- б,асын ш айкап тастады да: 84

сои, п а т т а онан да жаман ашуланып, — жыт әрі, кө- зіме көрінбей, кул неме! — деп оны теуіп кеп жіберді. Волков кіржиіп, төмен бас иді де, қарқ-қарк күлген немістерге де карамастан атмна мініп алып нарицаға мэлім ету үшін калпандап желіп жүре берді. Үстінде кәжекейі, басында токыма калпағы, аяғында кестелі туфлиі бар буғағы буртыйған бір жайдары неміс—ж ас патшаңы көруге аустерийден шығып келген арак сау- дагері — Иван Моис аузынан фарфор трубкасын ал- — Патшағзамға үйінен көрі бізде көңілдірек, біз- ле жайлырақ болар___ деді. Айнала турған баска немістер де ауыздарынан трубкаларын алып, бастарын изел, оны костады, жы- лы жүзбен езу таргып: — О-о-о, сөз бар ма, бізде көңілдірек болады...— десті. Сонан олар сорайған бала мойынды, ссрейғен үзын бойлы иатшага мына буйраланған көркеы парикті сәнді адам — Франц Лефорт пе айтып турғанын ести- ік деп буларға жакыидай түсті. Петр оны Яузада кез- дестірген еді, онда олар ауыр кайыкпен жүзіп отыр- ған еді, еспейіілер еспе ойығына ескектерін сарт-сарт соғып, іркілдетіп жаман ескіледі. Петр аяктарын бу- гіп кайық тумсығында отырған еді. Батып бара жат- кан күннгң кызылды-жасылды сәулесі түскен каңыл- так кірпіш тебелер, кыркылыи тегістелген талдар, көгіршін күрке.пері, диірмендер жылжып буларға.жа- кындай берген еді. Кукуйдан элденендей бір музыка- ның даусы естілген еді. Петрдын бестегі күнінен бастап нянялары айтып жүрегін баяғьшыц калалары көз ал- дына елестеген болатын. Ж ағаға жете бергенде үйінді көқ-кокырдык үстін- де, бүйірлері делдиген баркыт шекпені бар, жаныііда қылышы, басында үш бурышты кара калпағы бар бір адам пайда бола кетті,—карай калса, ол Франц Лефорт деген капитан екен. Петр оны шетел елшілерін кабыл- даған кезде Кремльде көрген еді. Таяқ устаған сол колын бүйіріне таяй түсіп, ои колымен басындағы калпағын алды да, Оір аяғын кейін тастай беріп, пат- 85

шаға ол бас иді., — басындағы п а р и п ш н ширатылған буоымдары бетін жапты. К ай тад ан бурынғысындай батыл тіп-тік ту р а қалды д а, к ү л іп турып орысша бы.пдырактап: . — П атш а ағза м сіздіц кы зм етінізге даиыимын... — деді. . „• Петр оған бір керемет көргендей мойнын созып, карады да к ал ды , — бул ад ам ны ң асқан ептілігі, кө- цілділігі еш кім ге де уксамады. П аригіиіц буйраларын желпілдете сөйлеп, ол: . .• — Мек сізге насыбай у қ ал ай ты я , тары түйетін, ті- гіншілер стаиогін жүріізетін, зо р бөшке.мен су көте- ріп қуятын с у диірмсиін көрсете ал а м . Ішінде ит жү- ріп, оны айналдырып турған д иір м ен дөқгелегіи көр- сете алам. Б ізд ің бір арак сау д агер ім із, Моне детен­ шн үйінде м у зы ка жәшігі бар, о н ы ң кадпағының үс- тінде ән ш ы рқайтын он екі ж іг іт, келіншектері бар, сырткк түрі кәдім гі кустай, к а р а м ы бармак басын- дай екі кусы б ар. Бул кустар булбы лш а сайрайды, каиаттарьгн кағы п, куйрыктарын сілкеді. Ал, осынын бэрі механика зацьшыц ғаж ап сы р л а р ы ғана. Тілесен муны көруге д е болады. Алысты жакындатып, кішіні . үлкейтіп көрсететін трубка бар, оны м ен айға карасаң, ай бетінде те ң із беи таулар көрін-еді. Аптекарьдан сниртке салып койғаіі иоресте к ы з баланы көруге бо­ лады, — оі;ың бетінің көлденеці б ір жарым четверть, үсті-басы ж үн-ж үн, кол-аяқтарында екі-екіден ғана саусағы бар, — д еді Лефорт. Тьщдағаи сайьш кызыға түсіп, Петрдын көзі дөн гслент зорая берді. Бірак ол, ер нін жымырып ап, үн демеді. А яқ-колы серейіп к.айы қтан түсе қойса Ле форт оған күлетін сыякты көрінді. Уялшактыктан кы сылып,кФж иіп, мурнын тарта б е р д і, кайык жағаға ті ст п ,ТУ[)са д а * тҮсУге батылы б а р м а д ы . Оны сезіп су * алм .а ж *н түсе к ал ды д а , — жаркын жүз ж'ілгРн ^ , ^ п ӨҢ,Л адам’ П е тр д ы қ тырнактары мү тіп Т ү р егін е бастыГ \" Қ ТүСКе\" *о л д а Ры\" устай ке. да карсетеді... — деді Р ө те т а м а' ІшЭДа\" кызыктар

Лефорт өте епті, ку адам еді. Петр онымен катар- ласып, слобода қакпасына карай, қолдарын быланда- тып келе жатканын сезбей де калды. Қақпаға кіре берген сок-ак денелі, шыбқандай кызыл бетті неміс- тер камап алып, әркайсысы өз уйін, ішінде иті жугіріп жүрген диірменін, кум төгіп тастаған жолдары бар, теп-тегіс етіп қырыкқан буталары бар, көлденен жат- кан бір талшык шөп те жок өз огородтарын көрсеткісі келді. Лефорт айткан тамашалардың барлығын да көрсетті. Петр таи калып: «Мынау неге керек? Ал мына бі- реуі булай не үшін қойылған? Мынау қалай жасал- ған?» деп сурай берді. Немістер бастарын шайкап: «О, жас патша Петр Алексеевич борін де білгісі келеді екен, бул сүйсінерлік іс»... — деп оны костап отырды. Жағалай-жағалай, акырында олар колдан токтаткан бір төрт бурышты тымаға келді. Енді каранғы да түс- кен еді. Аустеридіц ашык есігінен тымаға жарык түсіп тур еді. Тымық та болса желбіреп турған кішкене жел- кені бар, су үстінде кішкенекайык көрінді. Гүлдей жай- нап қайықта ақ көйлекті бір ж ас кыэ отыр. ІІІашын жоғары түйіп, гүлмен сәндеп тастапты, жалаңаш ко- лында лютнясы бар. Петр тан қалды, —тіпті бірде- ңеден сескенгендей болды. Танғажайып көркем бетін Петрға карай ол аудара тусіп, лютнясынын сым шек- терін дың-дың кағып жіберді де, оған қосылып кокы- раудай сыцғырлаған даусымен немісше бір аянышты, сүйкімді ән салды, журттыд тегіс іші-баурын елжірет- ті. Оның устіие, ағаш басын кыркып жасаған көк. шарлар мен конустардык арасынан, темекінін ак гүл- дерінін тәтгі исі анкып турды. Біртүрлі түсініксіз эсер тиіп, Петрдың жүрегі тайдай тулады. Лефорт: — Мына кьіз бала сіздін курметічізге ән салып отыр. Бул бек жаксы кыз, аукатты шарап саудагері Иоганн Монстық кызы,—деді Петрға. Иоганн Монстың езі де күлімдеп, трубка устаған қолын көтерді де, Петрға усынды, Лефорт еліктіре сөйлеп: — Казір ауыстрийге кыздар жыйналады, би фейр- верк болады, от шығарып ойнабтын ойындар көрсеті- леді... — деді.

Қараңғы көшемсн дүрсілдеп ш апк ан ат аяғының дыбыстары келіп калды. Сонық арасында-ак. патша үйге қайтсын, — деген царицаиың к а т а н буйрығымен калын ж уртты к а к жарып бір то п стольниктер ж етт кслді. Бул са п а р енді Петрдың боіісунбауьша ешбір лаж болмады. Кремльде болған шетел а д а м д а п ы такыркасып.- мынау патша сарайы Париж, В ена, Лондон, Варшава, немесе Стокгольм сарайлары сы я к ты емес, сарайдан гөрі көпес конторы на уксайды ғой. С әнді сауығы жок, балы жок, ойын-тойы жок, не а й ы зи ң д ы кандыратыи музыкасы ж о к екеи десті. Алтын тонды боярлар, мен- менсіген князьд ар, атағы зор эскербасы лар аласа те- белі, пысынаған Кремль үйлерінде б а р болғаны пень­ ка, поташ, б а л ы к майы, астык, тері-терсек саудала- рынық жайын ғ а н а сөз қылып о ты о а берді... Нарыкка таласып ырылдасып, керілдесті. Ж е р бай, не тілесен бәрі табылады, а л сауда наш ар, боярлардын жері де ксц, бірақ о иы ң сататын ешнәрсесі жок, — деп опык жеді. Кара геңізде — татарлар, Б а л т ы к к а бас суға ал- майсын, Қытай алые, солтүстіктің б әрі ағылшыннын колында. Б ір тең із жаулап алар м а еді, әттең, не пай- да күш келмейді-ау, десті. Онын үстіне, орыстар да икем сіз болды. Москвада болса кақнасын тас кып жауып ап , Москва төқірегін- дегі усадьбалары нда болса а й н а л а талмен коршанып ап, аюша дөңкиіп жата берді. К ү н іге үш рет кудайға ғыйбадат кы лды . Төрт рет тойы на т а м а қ ішті, сыпаЙ- ылық та болсын, денім де сау б олсы н деп күндіз де уиқтаитын болды . Бояриннық — с а р а й ғ а барып пат- *'а \"* ,стед,к деп сурауын күтуіне, көпсстіц дүкеніне З ы\" вткен-кеткенді торуына, п р и к а з дьягінік - кыз- Г £ Г ” £ Г » д Г мота ж ,в у“ “ бм т“™ .ыі'™ :,™ \"ыт Еі ; г Рі^ “ \" а? дьщ та™ °8* жата берерін кім білсін б і о і к ^ й ^ КаСЫ?- бүК Т » кез болып — б а с кк аа обааккыытт ^о р ал„ а° Йкдаал джыо.к бПіРолУьшакаыйкғоа-

ролі Ян Собесский түрікке карсы одак болайык. деп Москваға улы елшілер жіберіпті. Поляктар келіп оң- баған түріктердің корлығына христиандарды салып коюға болмайды және православие дініндегі орыс- тардыд түрік султанымен, Қырым ханымен тату бо- луы да тәуір емес деп сездің майын тамызды. Поляк- тар кысылып келгенін, енді оларға алаған кол — бе-> реген деуге мықтап сәті түсіп турғанып Москвадағы- лар да капелімде-ак түсіне койды. Шыиы да солай екея: Австрия императорымен одақ боп түріктен Поль­ ша арен кутылып шыкса да, енді солтүстік жағынан келіп оны шведтер кысып тур екен. Кешегі, жүрген жерін өрттей жалмаған отызжылдық соғьіс, оның сал- дарынан Австрия империясыиын әлсірегені. Герма- нияныд адамынав ада боп, быт-шыты шыкканы, Поль- шаныц швед аузына түсіп кете жаздағаны журттын бәрінін, де әлі есінде еді. Тедіз кожалары француздар, голландықтар, түріктер болмп қалып еді, ал Балтык жағасының бәрін юведтер бнлеп кетіп еді. Сондык- тан Украина далаларын орыс эскерлерінід күшімен түрік султанынаи корғап алғысы келген еді. Патшанын, улы істері мен мемлексттік елшілік іс- теріи баскаратын жоне Новгородтын наместнигі квязь Василий Васильевич Голицын поляктарға Киевті кай- ыр деген талал койды: «Патшаныд ежелден вотчина- сы болып келген Киевті, төнірегіндегі кішкене кала- лармен түгел қайтарып беріціз, сонан кейін біз келесі жылы ханды жаулап алуға Кырымға әскер жібере- міз» деді. «Киеяті бергенше біз барымыздан түгел ай- рылганымыз жаксы ғой, о не дегендерің» деп поляк- тар да табандал үш жарым ай айтысты. Бірақ орыс- тар да асыклады, орыстыц орыс боп христиан дініне кешкеніиеи бергі жылнамалардын бәрін поляктарға , олар окып берді. Суйтіп, ал ендеше кім шыдар екен, кім жеңіл шығар екен деп теке-тіреске салып екі ж а - , ғы да отыра берді. Ақыры, Бессарабия жерінде түріктерден мыктап жеаіліп калған Ян Собесский шыдай алмады, төқіре- гіндегі кішкене калаларымен коса Киевті кайтаратын боп, жылай-жылай отырып, Москвамен мэңгілік бітім

жасады. Сүйтіп, улы олжаның сәті түсті, бірак амалы жок, — әскер жыйнап ханмен с о ғы ск а шьіғуына тура келді. Охотный р ядты қ карсысы ндағы Голииыннын са­ раны, тап -таза салтанатты с а р а й еді. Ол үйдің мыс жалатқан кабы рғалары төбесінен етегіне дейін жзлт- жулт етеді. Кіреберіс ауыздағы кілем үстінде бойшан, екі мушкетер — шаейцарецтер т у р , бастарында темір дулыға, устерінде өгіз терісінен істелген сауыт-тон. Тағы бір е к еу і алтын кақпаны күзетіп тур. Олардыч аржағында Охотный рядпен б а р а ж атқ ан бір топ адам. швейцерецтердіц қызара бөрткеи бетінен, түрлі түсті жалпак. кірпіштерден салынған к ең сарайдан, төрт жирен ат ж е гу л і, айнала әйнек, әдемі күймеден, ца- ревна-правительницаның қорғауш ысы ның сүйгенінік сап-сарыала үйінен көз айы рм ады . Үйдің іш і тымырсык еді, а ш ы қ турған терезеден аз- дап самал ж е л лебі келіп ту р ған ед і, Василий Василь­ евич осы терезенің жанында В ар ш авадан келген ше- тел адамы д е Невиллмен латы н тілінде сөйлесіи отыр. Копақтың басы нда паригі б ар, үстінде он төртініш Людовик сарайындағы ж а ц а д а н ғана кие бастаған французша киім і бар. Василий Васильевич парвксіз, бірақ ол д а французша киінген — аяғында шулығы мен қызьгл баш мағы, бутында л ен тал ы кыска баркыт ; шэлбары б а р , — күрте барқы т беш петінін ішіндегі кес- телі жука көйлегі омырауынан д а , екі жанынан да кө- ршіп тур. С ақ ал ы н кырқыпты, б ір а к муртын қалдьі- рыпты. А лдындағы француз к іш к ен е столдың үстінде ораулы қ а ғ а зд а р , тетрадтар, пер гам ент тысты латын- „ 2 Іа р ’ к а Р.талаР және әш екейлеп салынбак бір Уялми ^ « іеЖДері жатыР- А лты нд аған былғары кап- = ыад^ ЛарЫНда Голи|Іы н князьдардып пар- лі тҮіу п’ш .т МеСе жаңаша а й тқ а н д а — портреттері ілу- Софьяның пппторт-Р Т-УРҒЭН ө те әДем і веннцей рамада суреті тто ҮііпРи Т',Н• Устаған е к і басты самурыктын француздар.ын жоляк ольяндыктардың алтын-күміс аркау- 90

лап токыған әдемі маталарымен ‘тысталған жумсак орыидыктар, шубарала әдемі кілемдер, әлденеше ка- , оырға саіаттар, фарсы мылтык, жез глобус, ағылшын термометр, күмістен куйған майшам балдактары, пани­ кадила, кітап катырмалары, үйдін күмбездсп шыға- рылған ішкі төбесі — алтынмен, күміспен, бозғылт бояумеи әшекейленген аспан әлпін беріп тур, бул ашскей мыц кубылып айналарға, қабырғаларға және есік үстеріне түсіп тур. Жартылай азиялык, жартылай европалык бул сал- танатқа конақ кызық көріп карап отыр. Василий Васильевич аяғын аяғының үстіне салып койып, ка- уырсын каламын желпи отырып, жылы шыраймен кү- ' лімсіреп (тек анда-санда ғана латын сөздеріне іркіліп, Москваша сөйлеп): — Муның жайы мынадай, де Невилль мырза. Біз- дін мемлекетіміздГк негізі екі сословиеде: олар — асы- раушылар мен кызмегшілер, ярни шаруалар мен дворяндар. Бул екі сословиенің екеуі де өте күйсіз; сондыктан мемлекетке булардан түк пайда болмай отыр. Ал төмендегілер мүлде к,уРып барады. Поме- щиктерді шаруалардап айрып жіберсек, үлкен бакыт болған болар еді. Үйткені помешиктер осы күні, кара . басынык қамы үшін, крепостной мужикт! жалмап жеп барады, сондыктан мужикте куйсіз, помещик те куйсіз, мемлекет те күйсіз болып отыр... — Айтьгп отырғаныцыз — мағаиалы, данышпандық сөз, канцлер мырза. Бірак бул кыйын жумысты калай орындаймыз деп ойлайсыз? —деді де Нёвилль. Василий Васильевич күлімсіреп койып, столдан өз колымен: «Азамат турмысы туралы немесс жалпы ха- лыкка тиісті барлык істі женге салу туралы...» деп жазған жука тері' тысты дәптерін колына алды. — Халыкты тегіс байыту деген аса маңызды, бірак өте қыйын жумыс,— деп койды да, ол өзінін дәптері- ве жазғаиын окый бастады: «Әлденеше миллиондаған 'десятина жерлер бос жатыр. Сол жерлерді жыртып, ' тукым шашу керек. Малды өсіру керек. Орыстың жа- ман койын коя турып, биязы жүкді ағылшын қойын есіру міндеттелу керек. Әртүрлі касіптер мен кен казу

істеріне халыкты кызыктыру керек; онын үшін оларға одан тиісті пайда түсіру керек. Оброк, баршина, салык салу сы якты толып жаткан ауы р альш-салыктарды жо- йып, ж уртты ң бәріне бірыңғай, женіл салық салу ке­ рек. Бул пікірді тек: помещиктерден жердік бәрін алып, оған ерікті шаруаларды отырғызған жағдайда ғана ж үзеге асыруға болады. Б ір аз ғана уйде істейтін жалшылар болмаса, олардан өзге бул күнге дейіи бо- лып келген крепостнойлық кулды ктың барлығыв жой- ып, ешбір адам ендігәрі еш кім ніц қулы болмайтын ету ксрек...» — К анилер мырза, — деді д е Невилль тандаиа сойлеп,— правительдіц өзі келіп мундай батыл, мун- дай улы жоспарды арман ету деғен тарихта болып көр- ген ечес. (Василий Васильеьнчтің бірден темен карап, соліын беттері кызара түсті.) Шаруаларға жерін бе- ріп, қулдары н азат етуге д воряндар, сірә, сөзсіз көне кояр ма екек? — Ж ер орнына помещиктер жалакы алады. Әскер ецкей диоряндардан ғана алы нады . Жалшылар мрн алыч-салык төлейтів ядам дардан әскер алуды коямыз. Шаруа мейлі өз жумысымен б о л а берсін. Ал дворян- дар болса етксн кызметі үш ін ж ер мен адам алмай. көбеіітіліен ж алақы алатын болады ; ол акшаны пат- ша қазиасы жалпы жер салы ғы наи түсіріп отырадЫ- С-оида мсмлекет табысы екі е ссд ея артык өссді. 1 ап ертедегі бір философтың сөзін тындап отыр- ған сыяктымын, — деді күбірлеп до Невилль. — Д В0Ряндардыц шала д ү м б іл балаларын соғыс ғылымын үирбну үшін П ольш ага, Францияға, ЦІвейца- кегм-к г , ~ РУ кі :.Рек- Академия ашып, ғылым .орнату ғап ло па\\ИТСеК бі3: көРкемө нерм ен бөленеміз. Какыра- дан х а л к т1РЫМЬІЗҒа енбекші ш а р у а кондырамыз. На- айналдьюамычСа{1гаТТЫ к“ л а м ы з- кір күркені тас үйге каттаиадРы (В асш и й аВ я^аТЬф болады ' Кайыршы ау- еді, онда ж VII ,, \" ИЙ Васильевич терезеге квзін салып екен.) Көшелепге таг\"\"^ б„°РатЫп Куйын кетіп бараДЫ «Іш™ с а л а ^ Г п , ” ™= пе» * 92

турды да, кілем үстінде олай да булай жүріп, конағы- на тагы талай таккаларлык ойлярын айтты: — Өзі-ніқ әділетсіз тәртіптерін ағылшын халқы- ның өзі-ақ жойды, бірак ашу бойымен барып үлкен қыянат істеп алды —дінбасыларына тиіп кетті. Сон- дай сумдықтардан коркып біз барлык сословиелерге де игілік болуын аңсап отырмыз. Егер дворяндар біз- діц нгілікті істерімізге кедергі ж асаса, біз олардыя ескі тоқмойындығын кушпен жөнге саламыз... Әцгіме бөлініп кетті. Лакей кызметщі сескеніккіреп, аяғының ушынан басып келді де, князьға бірдене деп сыбырлап еді. Василий Васильевич князьдың өні ку- былып, өзгеріп кетті. Оиы сезіп де Невилль де қалпа- ғын қолына алып, есікке таман шегіне түсті, иіліп-бү- гіліп коштаса бастады. Оны куа, сақыйналы колда- рын орай бы лғап,.иіліи-бүгіліп Василий Васильевич те жүріп отырды. — Меиі тастап, сіздің тез кетіп бара жатқаныдыз- ға мен улкен өкініш, қатты капаланам, де Невилль мырза, — деді Василий Васильевич. , Жалғыз өзі калғаннан кебіи айнаға карал алды да, такасын асыға басып, жатак бөлмесіне карай келді. Онда келсе үстіңгі жағы страус каурысындарымен эшекейленген ала жібек шьімылдық астындағы екі кі- сіл/к кереует устійдс, ораулы тіреуге басын сүйеп, пра­ вительница Софья отыр скен. Бул сапар да ол бурын- ғысынша, ж абы қ күймелі арбамен, жасырын, артқы есіктен келіп кіріен еді.6 6 — Сонюшка, аман саусын ба, сәулем... Софья ж ауап катпаб түнерген көзін көтеріп ап, кө- гілдір көкшіл еркек көздерімен Василий Васильевичке кадала карай койды. Василий Васильевич не болра- кын біле алмай, кереуетке жетпей тоқтап калды да: — Йемене, әлде бір пәлеге ушырап калдық па? Государыня... — деді. Осы өткен кыстыгүні Софья ішіндегі баласын жа-

сырын алдырып тастаған еді. О ны ң толықша келген беттері мен бултыйған урттары қазір бурынғы қызыл шырайынан айрылған, — қам ы ғу, кайғыру, күдисгену жүзін бузған болатын. Сүйтсе д е ол сәнденіп, элі де болса кы зш а киінеді, бірак жүріс-турысы әйелге уд- сайды, м аң-м аң басып панданады . Онын діцкесін кургып ж урген нәрсе Василий Васильевичке ғашыкты- ғын жасыруы еді. Бірақ жасырынғанмен не болсын, оны қазір катын-калаш, күцге дейін журттың бәрі бі- леді; ғаш ы қ — деген әрІ күна, әрі намыс, жаман атак орнына соңғы кезде — талант, — деген бір колайлы шет сөз д е табылған еді, дегенмен, заңсыз, некесіз, куасіз, ж асты қтан кетіңкіреп ка л ға н денесін, сүйгені де болса, бөтен біреуге бергені ж аксы болмады, ішке дерт боп жабысты... Осы көктем де ол барлык әйелдік қуатымен, сүйкімді азабымен аш ы қ босанған болар •еді... Ж урт болмай баласын тастатты... Онсон, онык өзі де Василий Васильевичті ты м к.атты сүйді, тынымы кетті, келіп калған жасына д а карамады: өнбойы еле- гізіп, кымсынып, оны биттей ойы нан шығармады, тун- тун бойы төсекте күйіп-жанды; мундай сүю тек он жетідегі кы з балаға ғана лайы қ еді. Ал кейде ыза кер- неп ащуға буынды, — осы азап ты ң бәріне сол кіналы, бала тастау да содан... Б ір ақ о н ы қ ойында тинакан- дай бірдеңе болсайшы, жоқ; ойнап-күледі де, әншейіы жайына кете береді... Аяғын салбыратып, былшыйып, ауыр көйлекпен тершіп кереует үстінде отырған Софья. Василий Ва­ сильевичке суйкімсіз карады. Адам күлеріктей мына үстіндегік не,— фран- цузша киім бе өзі? Щалбары б олм аса әйел киімінен түк өзгесі жок... Кой, журтка к үлкі боларсын... (теріс карап, күрсініп койды) я, солай, бақытсыздык та, пале де басымызда, батюшка... Қ уанар жай бізде ша- малы... — деді тағы да. пр К езде. Софья У си л и й Васильевичке келгеи- жчпГі КӨҢ'ЛСІЗ’ бүкпесі б а р ойларымен келіп бойы сапяй п,ЖаҚЫН ЖҮ-рГен е к і кҮ^ДІргіш-қатын күні ДЫҢ сездеоін Ң ®':*к'тес,г*н койм ай жағалап, боярлар- дь.н сездерін, ыбыр-сыбырларын тындайтаныі, ал

Софья уйкы бөлмесіне барысымен, оған осынык бэрін баян етегінін Василий Васильевич те білетін. — Бос сөз ғой, государыня, — деді Василий Ва­ сильевич. — Журттың былшылдағаны не керек, ол ушін қапаланба, кой... — Қой дейсін бе? —деп ол кереуетгіц бағанына тыриағымен тық-тық еткізіп койды, ашуымен аздап аузы да ашылып кетті, —журттың не деп жүргендерін эуелі өзің білесін бе? Патшалыкты баскаруға бізді нашар деседі... Улы істер көрінбейді деседі... Василий Васильевич иығын бір комдап, муртын сыйпады. Софья оған көзініқ кырын салып койды да: ой, кандай сулу, ой, менің күйігім осы ғой... Бірақ, әйел көніл көқілді жумеак адам-ау... кестеленіп алға- нын көрмеймісін, дел ойлады ішінен. —■С-о-л-а-й, батюшка... Кітапты көп окыйсын, көп те жазасын, ойын — терең, — оны өзім де білем... Ал, кешке акшамнан кейін, Иван Михайлович ағай сені сөз кылып: «Василий Васильевич дәптерін алып маған жалпы журт туралы, мужиктер туралы жазуын окып еді, —мен онысына қайран калдым; ос.ы князьдык взінің, сірә, есі дурыс па екен»...— деді. Боярлар оны костап қарқ-карқ күлді... Жас кыздардай буртан ете түсіп, Василий Василье­ вич шатынай койды, узын кірпіктерінің астындағы көздерінің оты шыгып: — Ол жазуға олардын акылы жетпейді —деді. — Кандай болса да олардан артық табарымыз. жок... Өзім де шак шыдап жүрмін: Польша кролева- сынық билеуіндей билегім-ақ келеді, немесе атка мі- нш, аңға шығып, каршыға салғым-ақ келеді... Бірак, тіс жарып ешкімге оны айтканым жок... Амалым не, айтсам-ақ: еретичка дей кетеді... Онысыз да патриарх маған көцілсіз, муздай қолын беретін болды... — Ешнәрсеге түсінбейтін айуандардың арасында отырмыз ғой, — деді күбірлеп Василий Васильевич. — Мекің саған айтарым енді мынау, батюшка... кестелі киімін меи шулығыңды таста, жорык киімін ки, колыца найза ал, жорыкка аттан... Айтарлыктай іс көрсет... — Я, немене?... Тағы да хан туралы сөз болды ма? 95

— Ж у р тты қ йәрінік де ж а л ғ ы з ойы казір, — Кы- рымды ж аул а п алу... Будан к а ш с а к та кутыла алмай- мыз, көгершінім... Жекіп к айт, сүйт те ойлағаныкды істей бер. О н д а сен күштінің күштісісін. — О йлан, түсін, Софья Алексеевна, — бізге соғы- суға болмайды... Акшанык б а с к а каж ет орны бар... — Басканын. бәрін Қырымнаи кейін істейміз, — де- ді Софья тастай ғып. — Мен тіп ті грамоталарды да дайындап койдым: сен әскербасы боласыи. Күні-түш кудайдап сенін, тілегінді тілеймін, тізсы оііылғанша сеи үшін ғы й бадатка отырам, б ар монастырьдың борін жаяу арал ап өтем, жаркыным, б ас тартпа... Женіп келсед, кім са ға н аузын аша а л а р ? Уялып, тасаланған- ды да коярм ы з... Ханға карсы, к у д ай көмегіне шын се- нем,— деп С оф ья кереуеттен тү сті де, төменнен жоға- ры карай оны ц қырындаған .көзіне карады. — Вася, мен саған айту ға да коркып ем . Ж урттыц тағы не әй- тып жүргенін білесін бе? «Преображенскіде күшті патша өсіп келеді... Ал царевнаң текке тон тоздьфып жүр» деседі. С ен мені ая... М еніц ойым да жаксы емес, — деп ы сты қ алақаидарымен о ны ң дірілдеп турған колын устады.— Он беске к а зір ол аяк бзсты. Бойы сырыктай болды . Сауык эскерге б арлы к атшылар мен кусшылар жіберілсін деп ук аз жіберіпті... Мылтык, кылыиітары болса темірден б о л ы п барады... Мені бір күнадан ку тк ар , Вася... Дмитрий туралы, Углич тура- лы қулағымды журт шулатып болды... Будан артык күна бар м а? (Василий Васильевич колын онык колы- наи жулып алды. Софья ж а й ғ а н а жалынышты тур- мен ыржыйды д а.) Ондай істі ойлауды н өзі де күна деп турмын ғой... Ал анау болса ертеде болған окыйға ғои. К.ырымды жаулап кайтсан. се н ің ерлігінді Европа тспс білетін болады. Онда ол б а л а д ан корка қоятыв ештсце де болмайды, мейлі, ел іо іп ойнай берсін... — ь ізге соғысуға болмайды! — деді тағы да кын- ’йла свилеп Василий Васильевич. — Бізде соғыскан- жДпппДп я п ° « т Рк Де- Ж<^ ’ акш а л а жок... Кайран улы бампяРп I Бәр\"\\ к аласы н-ау! Кім оларды . -.і, Р’ КІМ тҮс1иеР? Тым б о л м а с а, үш жыл не тіпті екі жыл соғыссыз өткізсейші, ж а с а ғ а н ' А ш ры нда, күдерін үз1п, к е с тм 1 б ір . к

сілкіп тастады.. Соғыстык керегі ж о к деп канша сөй- лесец де, калай сендірсец де, каншама карсылассак ла, —бәрібір, — оныкыан түк шығар емес. «Жүгірсейші, жаным-ау, тапсайшы оны, —тац бо- зара кашып кеткен еді, ғыйбадатка да турған жок, оразасын да ашкан жоқ ол...» деп Наталья Кириллов­ на Зотовка урсып жатыр. Әйткенмен, Петрды тауып алу онша оцайға түсе коимаитми. — калық тал' арасында Гяылтық атылып, барабан соғылып жатса ғана, әне, патша аиа жакта жүр: сауык эскерлерімен атысып жатыр деуге ғана болатын, әйтлесе, оны табу кыйын еді. Түскі ғыйбадат- ка жүр деп, немесе Москвадан кслген бір бояриннің сөзін тыдда деп мазаны ала бермеу үшін Никитаны Петр талай рет пленге алып, ағашка тақып тастаған... Такулы турып Никитаның іші пыспасын деп оньщ ал- дына бір штоф арак та койғызып жүрген. Осыдан Зо­ тов кем-кемдеп аракка да үйрене бастады, сүйте келе, патша: ағаш түбіне апарып мені пленге алсайшы деп өзі сурайтынды да шығарған-ды. Әбден амалы куры- ранда Наталья Кирилловнаға кайта келіп: — Неғылайын, күшім жетер емес, государыня, кар- шығамыз кайтпайды... —дейтін болып жүрді. Петр ойынға тоймаушы еді, — ойынның түрін де талғамай, әйтеуір у-шуы көбірек, ойын кызығырак, кө- цілдірек болып, зеңбірек атылып, барабан соғылып жатса болғаны, онда —күн-түн кірпік какпай, бір үзім нар татпай ойнай беруге жалықпаушы еді. Патша ат- шыларынан, кусшыларынан, тіпті белгілі-белгілі ата- ғы бар адам балаларынан куралған оиын сауык әскері казір үш жүзге толып калды. Оларын алып, ол Моск- ваны төцірекгеп, дсревнядан деревня, монастырьдан монастырь барып, жорыкта журді. Таләй монахтардык зәресін алды: шөп басы кыймылдамайтын, уйкынды бөліп жөке түбінде ызыңдап турған арадан баска ды- быс жок, желсіз, тымык, шыжыған шадкай тал түсте тал арасынан шыга келіп, жын-шайтандай улап-шулап.

ағаш окпен тарс-турс зеңбірек атып, орыска усамайтын көк шекпен киген біреулер төккерілііі монастырьларға дүрсе коя беретін болды. О лардың ішіндегі топырак- топырақ боп, ок-дәрі күйесіне былғанып, алас урып келе ж атк ан узын бойлы, ж а с жігіт— патшанык өзі екенін көргенде монахтардың онан жаман зәресі уша­ тый еді. Сауық әскерде кызмет ету ауыр болды, — уйкы да қанбады, там ақ та онбады. Жауын-шашын болсын, аспан ж ерге тускен ыстық болсын, — патшанын ойына бірдеме түсе койса-ак болғаны, — кайла, не үшін ба- ратыныңды жын білсін, ойтеуір, момын адамдарды қоркыту үшін жүре бересін. Кей-кейде солдатгарын шырт уйкыда жатқан жеті түнде де оятатын болды: «Айналып жаудын сыртыи ор а. Судан жүзіп өт» деп те буйрық беріліп жүрді... Қ арацғы түнде суға кет- кендер де болмай койған жоқ. Кімде-кім жалкаулық етсе, бармаймын десе, — боста.ч-бос жол торып журе беруге ерінсе, кашкысы келсе — ондайларға дуре соғылатын болды. Сонғы кезде оске-рге воевояы етіп не ж анаш а айтканда — ге­ нерал етіп Артамон Головин дегенді әкеліп койды. Ол ете акм ак адам еді, бірак солдат ойынын жаксы білу- ші еді, аскер ісіне катак тәртіп енгг-ч. Оның тусындз Петр бурынғы жөнсіз тентектікті дойып, Преображен батальоны деп аталған — бірінш і батальонда соғыс ғы- лымми шындап үйрене бастады. Кремльдегі кызметінен колы тимей, Франц Лефорт Петр әскерінде^лауазым алып кызмет істемеді, бірак эскерге жиі-жиі салт келіп, нені, калай істеу керегі жөшнде акыл беріп турды. О л аркылы, оқпен, гранат- пеи соғысу жумысын жүргізуге (жалакы төленетін болды), неміс капитан Федор Зоммер кызметке алын- ды, оған д а генерал деген а та к берілді. Зеқбірек при- казынан он алты зенбірек алынды, сонан кейін сауык әскерлері шойын бомбамен атуға үйретіле бастады, үй- & Ге\"Дяеп“ ЫНДаП үйретілді: Федор Зоммер бостан ?” аи жпалакы алғысы келмеді. Сауык енді жайына ' ¥Р'\" МаЛД‘,р “ “ »“ ™- “ “

Кукуйдағы немістер жас патш аны көп аңыз дыла- тын болды. Кешкіғурым қум алаңшыдта, бастарын ды- рыддан көк ағаштар арасында жыйналып отырып алып: — Ай, Монс, бір азғана сыра берінізші!— деп ал- дарыкдағы кішкене столдарын кағып койысады. Басында тоқыма қалпағы, үстінде көк желеткесі бар, әр долына бес-бестен думуран кружка устаған Монс, аустерияныц есігінен м айпаңдап шыға келеді. Кружкасының беті буркыраған а қ көбік болады. Тып-тынық, тамылжыған жазғы кеш. Жулдызы қалыц аспан. 'Гюрингідегідей, Бадендегідей немесе Вюртем- бергтегідей жарқырап, көркем көрінбесе дағы — бул орыс жулдыздарының астында д а тым-тәуір емір сүру- ге болатын. — МонсІ Қәні, бізге Петр патш а сенің үйін де к.а- лай қонақ болғанын айтшы, — деседі журт. Сонда Монс, бул көцілді компанияға косыла кетеді де, біреуінін кружкасыиан сыра жутып алып, көзін қы- сып қойып: — Петр патша дегенін оны-муны білуге өте кумар адам. Ол бір күні менің асханамда туратын тамаша музыка жәшігімді біліп койыптм. О л жәшікті менік кайын атам Нюренбергтен алған болатын...— — Я, я, я, сенід тамаша жәшігіңнің барын бәріміз де білеміз, — деп тыңдап отырғандар бір-біріне кара- сып, ауыздарындағы трубкаларын былғап, оны костап койды. — Суйтіп, бір күяі менің сол асханама Лефорт пен Петр патша кіріп келгенде, мен дымка сескенейін де- дім. Не қы ларға білмей калдым. Ондай жерде орыстар тізерлеп отыра калады рой. Мен б ір ак үйткім келмеді. Сүйтіп турғанымда патша: — «Сенің жәшігің қані?» — деді. Мен: — Ж әшігім мінікей, ваше помазонное величество,— дедім. Суйдегенімде патша турып: «— И оганн, сен мені ваше помазанное величество демс, соның ө зі үйде мені тойдырып-ад болды, онан да