Алексей Толстой-Бірінші Петр

д Коппенбурпе елшілер екіге бөлГнді. Бас еігаіілер оралып Амстердамға кетгі де, Петр касыва біразған- тай волонтер алып тура Рейнге карай тартты; Ксан- тен каласына жакындағанда үлкен кайыкка отырып, төмен бойлады. Содан Шенкеншанцтан вткен сон.-ак ынтызар болған Голландия басталды. Рейн өзенімен жүріп келіп, онық оқ саласына бурылып, форт дерев- нясына келгенде шлюз арқылы казып шығарған су­ ра — каналға түсті. Булардыц арбыйған кайығын енді сауыры астау- дай екі караторы ат тартып отырды, биік камыт киген бастарын шулғый тастап, олар іиөп-шөнгелі сокыркей кумақ жолмен жағалап жүріп отырды. Қартаға түсір- гендей етіп огород, гүл егісі жайылыс бөлініп, арык, каналдар шығарылған боз жазықты туп-тура как * а- рып, канал созыла берді. Күн тымырсықтау, сүйтсе де ыстык еді. Исі жупар аңқыған нешетүрлі әдемі гүл- дердің гүлі солып калған ш ак екен; о жер, бу жерде олардың, калғандарын кесіп ап, корзинакаға салып жүр. Б ір ак — кара күреқ, шым-кызыл, шубар-ала, сэ­ ры ікызғалдақтар жерді мақпалдай жауып тур. Жан- жағынық бәрі де жел күшіімен айналып турған жел тиірмен^ дача, кіші-гірім хутор, какылтақ кірпіш жап- кан төбесінде аист уясы бар, тік төбелі үйлер; арык жағалай біткен үйенкі. Когілдірлеу түтін астынан — кала бейнесі, соборлар, мунаралар көрінеді, онсон — толған бір тиірмендер... Шөп тиелген ладья огород жаиамалап арыкпее жылжып келеді. Дача үстГнен бір желкем көрініп, кыз- ғалдак арасымен жылжып келеді... Су шайып көпілдір тарткан шлюз басында ағаш башмак, тар куртка, да- лактаған кен шалбар киген голландтар (овощь тиегея кайыктарын анау күңгірттеу көрінген күнге карай ағып жаткан арыкка койып), шлюздіқ ашылуын күтГп, те- мекілерін тартып тур. Булардык баркасы кей жерлерде егістіктен, үйлер- ден жоғарылау белеслен жылжып отыратын еді. Тө- мендегі үй жағалай егілген кабат-кабат ағанггардын басынан жеміс көрінді, арканға ілулі турған квйлек- 400

көншектер, кум төгілген т а п - т а з а аулада ж үрген тоты кустар көрінді. Қолда ө с к е н тоты кусты көргенде орыстар те к та к кала береді. Т ам аш а еңбекпен тең ізд і улы п ай д а ға асырған бул е л өңінде көргсн түстей бол- ды. Б ізд ің тағы д аладагы дай емес!.. Мунда ар б ір ул- тарақтай ж е р мәпелеп б а ғы л ы п , әбден бапталаты н кө- рінді... Б а р к а тумсығында трубкасы ны н түтінін бу рқы - ратып оты р ы п Петр волонтерлерге: — М ы н а у деревняньщ ж е р ін е н біздің М о скваны к кейбір ау л а с ы да кепістеу б о л а р ... Қолына сы п ы рғы алып к о р а с ы н сыпыру, т а з а р т у , огород салу өте ж а к - сы, пай д а л ы -а к іс,— к ай тер сін , о л бірак еш к ім н ін дө ойында ж о қ ... Үйлерің ж а р ы л ы п , кулап турса д а , оқ- бағандар соны тіреп кою ү ш ін , пештен түсуге ер інесін- дер;— с ен д е р д і мен білемін... С ы р т к а тиісті ж е р ін е ба- рып оты р у ға ерініп, б о с а ғ а га оты ра кетесіндер... Бул кдлай? Ж е р ім із кец, ал ө з ім із — кайыршымыз... Б ізг е бул үлкен а р , намыс емес пе... Көресіздер ме,— м ы н а- лар ж ерд і тскіздің түбінен а л ы п отыр, анау т у р ға н эр- бір ағаш та с ы п әкелініп, эр к а й с ы с ы колмен оты ргы - зылған. С ү йтіп кәдімгі у ж м а к салы п алған,..— д е д і. Ш лю з ар кы л ы барка ү л к е н каналдан кіші к а н а д ­ ца түсті. А у ы р жүк тиелген л адьяларм ен удайы ушьг- расып о ты р д ы . Шығыс ж а к т а н бозары п Голландияны ң Зейдерзее те к із і керінді. Ж а к ы н д а ға н сайын оны ң желкемдері көбейе түсті. А й н а л а текірек а д а м ғ а да тола б ерд і. К үн кешке а й н а л д ы , булар А м стердам ға Да ж ак ы н д а д ы . Сурғылдамып көрінген текізде коме үсгіне к ем е мачтадан м ачта, желкемнен желкем туы п жатыр, б аты п бара ж атк ан к ү н н ің сәулесімен соб ор- Дьің, үй л ер д ің канылтыр тө б е л е р і кызарып көрінді... Теқіз ү стін ен таудай боп к ө тер іл ген кызылды-ж асыл булт көрінд і, б ір а к әлгідей б о л ғ а н жок, ж ары к сөнді, булт-кул түстеніп, сурланып кетті. Осы ж азыктан ка­ нал бой л ап жылт-жылт ет:п, ж ы лж ы ған о т к өрінді. Б ул ар к еш к і тамакты іш у ге жағадағы бір ж а п -ж а - рык т р а к т и р г е келіп түсті. Д ж и н ішті, ағылшын эл ін ІШіі. О сы а р а д а н Петр б а р л ы к волонтерлерді, к а с т а - рына т іл м а ш косып, А м стер д ам ға жіберді де, ө зі к а сына М енш нковты , Алеша Б р о вк инд і, Битка попты 401

алып ботка міиІп (Амстердамға соқпай) әрі Саардам деревнясына карай жүре берді. Петрдын бала жасынан бері дүниедегі ең жаксы коретін жері осы еді; ол оны көруге асыға түсті. Му- ныц жайын бурын (Переяслав көлінде ойын-сауык ке- 'мелерін салысып жатып) ескі досы, Гаррист Кист де­ ген уста әңгіме кылған еді. Азынаулак, акша тауып алып, сол кезде-ак Кист еліне кайтып деткен, ал сол Саардамнан (әуелі А рхангельске сонан кейін Воро- нежге) баска усталар, кеме шеберлері келген еді; бу- лар да: «Қеме жасайды деп, — Петр Алексеевич, — Саардамды айттағы: жеціл, жүргіш, эрі берік,— кё- мелердің көиесі сонда жасалады ғой» деген еді. Амстердамның арка жағы и ала он шакырымдай жердегі Саардам, Ког, Ост-Занен, Вест-Занен, Завдик деревняларында елу шамалы верфь бар екен. Бул де- ревняларда жумыс күн-түн кы зу істеліп, бес-алты жу- мада-ак кеме жасап шығарып жатыр. Олардың жан- жағы толған жел тиірменмен жүргізілстін, фабрика- лар, заводтар; булар верфьтерге: буран, шеге, топса, аркан, жедкем сыякты нешетүрлі- керектершік бәрін әзірлеп беріп жатыр. Міне, осы жеқе адам колына ка- райтын верфьтерде орташа көпес кемелері мен кит ау- лайтын кемелер салынады екен де, ал соғыс кемелері мен отар аралайтын ірі көпес кемелері Амстердамда салынады екен. Терец, жіқішке шығанақпен жағалап келе жаткан кайыктан түнімен жағадағы жанып турған от көрінді, токылдаған балта, сыкырлаған ағаш, жыкылдаған те- нір даусы естіліп тур. Ж ағып койған от жарығы- нан шпангаут кабырғалары, стапелде турған кеме кор- малары, буда-буда тактай, ауыр белдік көтеріп жаткан ағаш машина сүйегі көрінді. Фонарь шамы жағулы кснактап турған кайыктар көрінді. Барылдаған жуан дауыстар естілді. Жанка, қарам ай исі, дымкыл өзен лебі келді... Енгезердей төрт голлаид, трубкаларын пысылдйтып, еспені есіп келе жатты. Түн ортасы болғанда демалу үшін булар бір асха- наға келіп аялдады. Осы арада еспешілер алмасты. Ертеңіне күн сылбыр, күқгірт болды. Өткен түні ады- райып көрінген жағалардағы үйлердің, тиірмендердін, 402

бармлардың, кесілген у зы н -у зы н барактардын б әрі деш ы қ ж ам ы лы п, буғып к а л д ы . Туманға үйеңкі т а л - дар да ілініп көрінді. Ал енді, аты -ш улы Саардам к аіі- да?—деді б улар. Сі® Р д а м анаУ көрінген,— д е д і еспешілердің 61- реуі, — о е та л д ы н берген, биік тө б е л і, кірпіштен, а ғаш - тансалған кішкене үйлерге б а с ы н изеп. Оған ж е тт і. Қайық осы үйлерді жағалап, кө ш е д е келаткандай, л а й каналмен ж ы л ж ы п келеді. Д е р е в н я ояна бастаған, кей Үилердін леш терін е от та ж а ғ ы л а бастады. Ә йелдер ашғып у с а к әйнекті, төрт д а қ терезелерді жуып ж ү р . Кеибір қ ы ры нд ап турған е с ік те р д ің тутка, топсалары н сүртіп ж а ты р . Шым ж аб ы л ған са р а й төбесіиен әтеш шақырды. К а н а л ға күн тусті, б у көтерілді. К а н а л д ы к«е тарты л ған арканда — кен. ш албар, кенеп көйлск, жіп ш улы ктар ілулі тур екен. Ж ү з е келе аздап иіндей түсуге ту р а келді. Сүйте к ел іп көлденең с о к к а н б ір арыкіқа бурыльгп, шірік бағанд ар д ьі, тауык к ү р кел ер ін , жаман с а р а й л а р - Ды ж ағалап орі карай жүре б е р д і. Бул арық келіп аз- ғантай, к у й м а , көшік болып а як та л д ы , онын ортасы н- Да. кайық үстінде, мойыны іш ін е кеткен, басында то- қыма к а л п а ғ ы бар бір а д а м угри аулап, к а р м а к салып оты р екен. Қ а р ай -к ар ай келді де, Петр у ш ы я тУра келіп: , — Эй, с е н Гаррит Кист д е г е н уста емеспісін?— деді. Ол а д ам әуелі кармағын су д ан алып, сонан сон. га- на басын бурды . Қанша с а л м а к т ы адам болса д а ол тавданды-ау деймін: ж а к ь ш д а п келген кайыкта, гол- ланд жумысшысынша киінген, — басында ж ы л ты л д а- ран к ал п ағы б ар, үстінде к ы з ы л курткасы, б уты нда ке­ неп ш ал б ар ы бар жас ж ігіт ту р ... Баска, мундай ет- нір, аш ы к, ер бетті ол керген е м е с болатьш... Т ум анды күні т аң ер т е ң ж ай ғана к а й ы к мініп арыктан ш ы ға келген М о с к в а патшасын к ө р ген д е — Гарри К ист шо- шып кетті. С а р ы «ірліктерін жы пылыктатьш к а и та -к аи - та қарап е д і, — шын, сол п а т ш а , сонан ол дауы стап : — А у, сен осы Питер ем е с с ің бе? деді- — С ә л е м бердік... — Ә лік алдык Питер- 403

Гаррит Кист мүйізді колдарымен жайлап оныа ко- лын кысып жатып, Алсксашканы да көріп калды: — Ээ, шырағым-ау, сен ана баламысын?.. Ай, ай, бәсе караймын келіп караймын, сендер секілді көріне- ді-ау... Міне, енді Голландияға да келгендерін, тіпгі жаксы болды... — Қыс бойы осында, верфьте балташы болып к.ыз- мет істейміз, Кист... Бугін барып ол-пул курал-сайман сатып аламыз. — Яков Омиың жесір әйелінде жаксы курал-сай- мандары бар еді, онша кымбат та емес еді,— мен онымеи сөйлесейін... — С іздіңүйге түоем ғой деп Москвадая шықпай турып ойлап едім... — Меиің үйім тар болады ғой, Питер, кедей адам- мын, — үйім де өте нашар... — Верфьте еңбек акыны д а тегі маған аздау бе- ретін болар... — Ай, Питер карағым-ай, әлі сол баяғы калжыц- бастығың калмаған екен ғой... — Ж ок, бізге енді калжық кайда, оған уакыт жоқ. Екі жыл ішінде флот жасап шыгаруымыз керек, ауан- дыкты тастап, акылды болуымыз керек! Біздің мем- лекетімізде тік бакай, кіршіксіз кол болмау керек. — Қайырлы іске кол артқан екенсін, Питер, — де- ДІ ол. Осы арада, шөп шығып кеткен жағада кацылтак кірпіш төбелі жанамалап шолан салған, кос терезелі бір мыштыйған үй тур еді, буЛар соған карай жүзіп келіп кайығын токтатты. Ж алп ак биік моржадан кәрі клен ағашынық бутағынын. астына карай түтін шілғып жатыр. Мандайшасында кереге көз терезесі бар каңы- райған есік алдында тап-таза алаша жатыр, буған аяк киім тасталуы керек, үйткені Голландияда үйге жалаң шулықпен ғана кіреді. Түсіп жаткан қонактар- ға колдарын алжапкышына салып, табалдырыкта тур- гаи жүдеу кемпір карап тур. Г аррит Кист ескегін ш ел­ ке тастай беріп «Ей, «емпір, мына адамдар — бізге Московиядан келіп тур> деп- еді, ол кемпір, сыпайы турде, крахмалданған кимешегін еңкейтіп, бас иді. Петрға Гаррит Кистің үйі унап кетгі, екі терезелі 404

Лрті белм еегн өэ» алды д а , к іш к е н е ғапа кар аң р ы л ау иж анды А лексаш ка мен үй и е с ін е калдырды, төр бөл~ ■ВДеп б аскы ш н ен игығатын тө б ед егі итарка асты на Алеша м е н Б итка жататын б о л д ы . Сол күні-ак П етр Яков Омнын. жесір эйелінен ж а к с ы к у р ал<айм ан дар иггып алдьг, оны тачкаға с а л ы п ысырып келе ж аты п , Воронежде бір кыс істеп к етк ен Р енсен деген бал таш ы - кездесті. Еңгезердей а к д ө ң іл Ренсен тсмсхай кал ы п , аузын аш ы п ад-таң болды, т ү с і к.ашып кетті: ж а л ты л - даған к а л л а г ы и желкеге т ү с ір е тастап, тачка итерга геле ж а т қ а н мынау жас ж іг іт Ренсенді катты шошьгг- ты,— онын, жүрсгі дүрсілдеп к о я берді... Уш кан кар, як ай та ц , б о р а н соғып б ы л а н д а ғ а н орыс жум ы сш ы- ларынын. в л іғ і — ойына сап е т е каллы... — С а у с ы э б а, Ренсен, — д е л Петр тачкасын ж ерге коя берді д е , тершіген бетін ж е н ін е сүртіп, Р енсенге колын со ад ы : — Я, я, бул м ен ғой..._Халын калай? Во- роиежден б е ке р кеттің... Л л м е н мунда Лингст Р оггі- вің верфГнде дүйсембіден б е р і істеп жатырмын... Сен кенің кім екенімді біреу-м іреуге айтып койып ж үрм е, эбайла... М ен мунда Петр М ихайловпьга, — деді. О ны қ кадэла к ар ай ты н баданадай к езд ер і тағы д а Воронеж ■гадиндай ж ал т-ж у лт етті. ^ « М и н х е р кениғ... С іздің у к азьщ ы з бойы н та о к уға **берғлгең келеагек н а в и г а т о р л а р ,— тегіс оркаласты - рьглды... И в а н Головин, П л е щ е е в , Крапоткин, В асилий Волков, Верещагин, А л ек сан д р Мсншиков, А лексей Ьровкин, к ү н сайын м ае Б и т к а поп, мен де осы л ар л ьщ ішіңдемін, біреулері С а а р д а м ғ а , біреулері О стиид лво- рынық к е м е жумысына — к ірістірілді... М ачта ж а с а у жумысына — Александр К икин, Степан Васильев; сыр, бояу ж ум ы сы іяз — Яким; с у тиірмендер ж ум ы сы на — рольский д ь як о н Крявосыхин; кеме шару.'апылык жу- *ьк тар ы н д а — Борисов пен У ва р о в ; блок ж а с а у жу- иысына — Л укин мен К о б ы л и н ; матрос ж ум ы старып- Да — К онш и н, Скворцов, П е те л и н , Мух,-шов ж о н е С:г- вявин; б о м б ар д и р ж ум ы сын үйренуге Арччло Г агата

‘кеггі. БіздТң бурын жіберілген 'стольниктер, бір ком- пасты ғана үйреніп алып Москваға кайтпакшы болып жатыр екен, бәрін де үйреніп болдык деп ойланған екен... Б ір ак біз олардың ойын өзгерттіх, остадский верфіне барып кара жумысшы болындар дедік... «Яков Брюс мырза келді, сіздің хатыңызды тап- сырды. Әлі күнге аузы бітпеген жаракатын көрсетті, сол жараны тойда сізден алдым деп шағым кылды... Журтты енді канша уақыт азаптар екенсін сен... Айуан! Жаракаггаған адамдарың енді мунда да жеткені. Ивашка Хмельницкиймен араласуыпды тый... Оның бе- тіи көрме, аулак. бол... Питер...» «...Маған жааған хатықызға карағанда, мырза, мен Ивашка Хмельницкиймен араласатыи сыкылдумын, бул өтірік, мырза... Яков сізге Москвадан тура мае күйінде барды, сүйтіп ессіз-гүссіз күйінде шағым ет- ті... Мен Ивашкамен араласу тугіл — ол екеуміз орка- шан боктасып айрыламыз, б_ір-бірі.мізге канымыз қас... Ивашкамен хат жазысып туруға сіздің кольщыз тисе тиер, бірак менің колым тимейді. Мен саған бір ш ай­ ка туралы жазып едім ғой, мырза, тағы да солардан сегіз адам уры усталды, бул урылар посада сауда адамдарының, касапшылардық, лаушылардык, бояр- лардың арасынан шығып отыр. Булар: Петрушка Се­ лезень, әм Митька Пичуга, әм Папугай, әм Куста Зайка,_ әм дворян баласы М ишка Тыртов... Олардын косы, урлаған затгары Тверь какпасынын сыртында екен... Ал онсоқ меніқ үстімнен Брюс, не баскалар барып шағым ететін болса, — олардық бәрі де мастық- пен шағым етеді... Сізге б а с нем Фетка Ромода­ новский...» «Мин хер кениг... Шетелдік Томас Фаденбрахт те- мекі саудасын калай жүргізуі керек екені туралы хат маған келіп жетғі. Бул жөнінде өткен қыстыгүні указ шығарылған, ол указда: бірінші жыл — таза өз пайда- сына сауда етсін, екінші жыл б аж салығын төлесін де тағы өз пайдасына сауда етсін, ал үшінші жылы бул сауда торгке салсын: кім квп берсе, соған берілсін... де- лінген болатын. Мунықызға қайранмын —япырым-ау, 406

ёіздіц м ем л екет басында о ты р ғ а н бэярларыңыздыц осы- ған да м ы йы жетпегені мо, б у л онша кыйын іс емес *ой... С із д ің государьлық қы зм етщ ізге 15 000 м ьілты қ сатып алы нд ы , 10 000 м ы л ты к жөнелтілді, оны мен ка- тар сіздің кызмстіцізге 8 г а у б и ц а және 14 ед инорог жасауға з а к а з берілді. Т е м ір ш і шеберлер тур ал ы көп- ак свйлестік, б ірактаба алм ай жатырмыз; ж аксы лары елінен ш ы қкы сы келмейді, ж ам андары н ы қ бізге ксрегі жок... Б а р ы п , менін, генерал м ы р за м а бас и, м енің үйі- ие көз к ы р ы н салып турсы н... (Мунам кейін ж асы ры н сыямен ж азы л ған )... М унда м ы надай х абарлар бар: .француз ко р о л і Брестіге ж а н а д а н флот жыйыстырыл жалкан көрінеді, кайда ж іб е р м е к — оны ешкім білм ей- Ді... Кеш е В енадан хабар ал ы н ы п еді: испан к оролы кайтыс б о л ғ а н екен... Бул ө л ім н е н кейін не болатынын, —сіздің ө зің із де білесіз ғ о й ...1 Б ізд е бы йы л жаңбыр к ө п болды деп жазы псы н... Москва с е к іл д і жерлерде с о н ш а л ы к толарсактаған бат пац б ол ғаны на танымыз б ар ... Біз м у н д а су бетінен т ө м е н -а к жерде ту р ам ы з, — сондада ж ер ім із куп-курғак.... Питер...» П етр д ы ң буйрығы б ойы н ш а күнделік ж ургізіп отыр- ған В асилий Волков, ку нд ел ігін е мынаны ж азд ы : «А мстердам да бір ж ар ы м ж а с к а толған сәб и, кыз бала к өр д ім , үсті-басы ж ү н -ж ү н , тым толык, беті ж ал- пақ — бір жарым четверть, муны жәрменкеге алып келді. Ж әр м ен кед е тағы б ір піл көрдім, ол б ил ед і, тү- рікше т р у б к а тартты, м уш кетон атты, үнемі касы нда жүретін и т б ар, онымен о й н а д ы ,— аса гамаша... «А ғаш тан істеген адам б асы н көрдім, сөиленді! Сағатша б у р аи койса, сен не айтсаи, ол соны аитады . Д о қ ғ ал а к к а орнатылған екі ағаш ат көрдім, оған мініп ал ы п , кай кешемен д е айдап жүре береді... к ү түсіріп 'Куміс пен корғасынды еріткеи әинек көрдім, о эйнекпен тереңдігі бір ту т а м су түбіндегі ағаш ты р теді, — с у кайнап кетті д е, а ғ а ш жанып кетті... «Бір доктордан анатомия көрдім: адамныц іш са райын ал к а -са л к а бөлек тү с ір г е н екен,— а д а м н ы к жү- 1 И спан королыпыіі мурагерлігі үшін соғыс болмак- (А в рд Ч ескеріуі.) 407

регін, өкпесін, бүйрегін, бүйректіқ тас боп катуын көр- сетті. Өкпе тамырлар ескі шүберектей тарам-тарам бо- лады екен. Мый тамырлары жіптей оралып жатады екен... Өте тамаша... «Амстердам халасы теңіз жиегінде, ойпад жерде, көше-көшелерініңбәрінде д е кеме сыйғандай кек канал бар, каналдық екі жағы кен, кешіе, кей жерлерде кос хүйме катар жүре бере алады. Қаналдьга, өкі бетін ж а- ғалай өсіп турған бвік ағаш, булардың ара-арасында фонарь.'Фонарьсыз көше жок. Түн сайын әр ұй өз ту- сыадағы фонарьды жағып туруға міндетті. Бул көше- лерде — күн сайын плезир лемесе серуен болып тура­ ды. «Көпес дегендерің мунда аскан бай келеді, буларды Еврміада жаксы курмет кылады, халкы саудамен кү- нелтеді және өте бай келеді. Оларға теқ ешкім ж оқ сыякты... Актастан салынған, іші алебастрмен оймыш- талып тасталған биржасы — сондай тамаша... Бдені шахмат доскісіндей шаршыланып бөліяген, арбір көпес ез шаршькында турады... Күн сайын мунда толған адам, алдындағы алаиымда ж урт иін тіресіп жүре ал­ ияйды... Шаа-шунда болып турады... Кейбіреулер,— жаһудтер, кедей адамдар, — жвпес аралап, иасыбай ис- кетеді, әрине, кейбіреулері күйінгеннен де искейді ғой, сүйтіп әлгілер тамағын асырайды...» Яков Номен деген бір көргеніыен көз акы алатьиі голланд күнделігіне былай деп жазыпты: «...Патшаның жасырын атден жүруібір жетіден ас- нады: Московияда болған біркатар адамдар оны та- нып калды. Осындай узын-кулак тез бүкіл елімізге жайылулы. Амстердам биржасында жург. бул шын патшанын. өзі ме, әлде тек оньгц елшілерінінбірі медеп оны білу үшін кот а ш а салып, бэс тігісті. Московия- мен сауда жургізіп отырған, Москвада сан рет патша- ам конак етаеи Гаутман мырза пагшаға жаксы пейіл корсету үшін заандамға келді. О л келін: «Улы дәрежёлі әміршім, бул сіз боласызба?»—деді. «Буған иатша суық жүзбен: — -«Көріп отырсық ғой» —деп жауап кайырды. •

«Осыдан кейін олар М о с к о ви я га солтүстік ж ол ы - нын кыйы нш ы лығы , Б ал ты к те ң ізін д е гавань с а л у д ы к . «ртьікшылығы туралы көп с ө й л есті. Тура бетінс К ар а­ ганда п а тш а жақтырмайтын: сонды ктан онық а ш уы н а шмейш д е п Гаутм ан бетіне к а р а у г а бата алм ады. Б у л хенде м ы н а д а й кызыктар д а б о л д ы : Альдерстон Б л о к Деген бір еу көшеде келе ж а т ы п , т а ц калғандай, а д ам лүлерлік норсе көргсндей, п а т ш а н ы ц бстіне бедірейс к а ­ рай калы пты . Сопда патш а о н ы былш еткізіп бетхе Койып ж іб е р іп ті, танк ж а н ы н а баты п, маскара б о л ған Альдерстон Б л о к каша ж ө н ел іп ті, сонан: «Ал, А льдерстон сен енді р ы ц а р ь болдын,»... — дсп КВДырып ж ү р г е н журт оны м а з а к етіпті. «Бір с а у д а г е р жумыс ү с тіп д е патшаны көргісі ке- Д[п, верф ь іноберінен оны к ө р с е т деп сурайды. Ш еб ер турып сен о ны көру үшін б ы л а й ет, мен «Заандам бал - ташысы П и те р , мынаны, не а н а н ы істе» дермін, сонда сен сол а д а м ғ а карай кал, с о л московнттердіц п атш а- с ы б о л ад ы ...» — дейді. К өргенінен коз акы алған копес верфьке к ел сс, бірнеше ж у м ы с ш ы бір ауыр бөренсні кетеріп к е л е д і екеи, сонда т у р ь ш жацағы шобер: «З аан д а м балташысы П и т е р , сен неге көтсріспсй- сін?» — д ей д і. «Сонда келіп бойы ж еті ф у т к а жуык, киімдррі ка- Рамай-карамай шашы буйраланы п манлайына ж абы с- кан бір б а л т а ш ы балтасын к а д а й тастап, та р с ы л д ап хүгіріп к е л іп , бөренеге иы ғы н то са койып, б а с ка ж у- мысшылармен бірге бөрене к ө тс р іп жүре бергепдс ж а- Нағы са у д а г е р та ң калады. «Ол ж у м ы стан кейін к ү ң ғір тте у порт асхапасы иа барады, с ы р а ішіл, темекі т а р т а д ы , кодімгі кар апаиы м адамдармсн ойнап күледі, эцпм ел еседі, оларды ц кал- Хьіңына м;>з болады, б а с к а л а р өзін сын тутып^ ку р м ст кылуын тілем ейд і. Ол күйеуі Московипда ж ум ы сш ы боп ж ү р ге н әйелдердіц үйіне ж и і барып турадьг, эиел- Дермен о ты р ы п можжевел а р а ғ ы н іш ед і.ар к ал ар ьш ан кагып, калж ы кдайды ... О н ы к мынадай бір ^ ы к т а р ы Да б ол ған ... Б ір күні ол ш и е саты п алады, оны к а л п а ғына с а л а д ы д а , колтығына кы сы п алып, көш д « ү р е б е р е д і, осы күйімен З е й д е й к а богет.не кел еді. Со- 409

қына бір топ бала ереді. Балалардық кейбіреулері оған унай кетеді: «Ей, балалар, шне жейсіндер ме?» —дейді ол ба- лаларға. «Сүйтіп, тәуір көрген балаларына бірнеше түйір шие береді; сонда калғандары д а жүгіріп келіп: «бізге де шиеңізден беріңіз, не басқа бірдеқе беріқіз» деседі. Ол бірақ, оларға вдбағын түйіп кояды да, келемеж кылайын дегендей бетгеріне шие тасын түкіріп жібе- реді. Біркатар балалар оған қатты ашуланып шіріген алма, алмурт, шөп, кыйкым-сыйкымдарды лактыра бастайды. Ол күліп жүре береді. Баланыд біреуі жа- нына батырып ту сыртына таспен белдеп урады, сүйтіп ашуына тиеді... Акырында, шлюзге жете бергенде, бір бала балшыклен баеына былш еткізеді,—сонан ол к.ат- ты ашуланып: «Тәртіп сақтайтын —бургмистр деген жок па осы, —сіздіқ елде!..» —деп айкайлап жібереді. Балалар будан да титімдей сескенбейді... «Мейрам-мейрамда ол Гарменсен деген бояушыдаи кырык, гүлден және бір кружка сыраға сатып алған желкемді қайығын мініп, буғазда серуен етеді. Бір кү- ні Керкрак буғазында серуендеп жүрген кезінде, пат- шаны бетпе-бет келіп кергісі келген, квп адамы бар, бір кеме онық кайығына жакындай түседі. Кеме келіп онық қайығына тіреле бергенде, соңынан қалмаған ке- меден кутылу үшін, оныц үстіндегі топырлап турған адамға қарай бөтелкелерін бірінен соң бірін жіберіп- жіберіп қалады, бір жаксысы, олары ешбір адамға ти- ыейді... «Ол оны-муны білуге өте кумар адам, көргенінін бэрін: «Мынау не зат?» деп сурай кетеді. Ал айтып берсеқ: «Муны мен дурыстап көргім келеді» дейді. Әб- ден түсініп жеткенше аударып төқкеріп карап, о жер, бу жерін сурағыштап болады. Голландиянық штатгал- тері, ағылшынныц королы Вильгельм Оранскиймен кө- рісуге бір бөлек жолдастарын ертіп Утрехтіге барға- нында, оған тәрбие үйлерін, госпитальдарды, түрлі фабрикаларды, маетерскойларды аралатып, көрсетуте тура келді. Оған, эсіресе, профессор Рюйштің анато­ мия кабинеті унап кетеді — тірі адамдай, күлімдеп 410

б ал а сУ®егіне о л өте-мвге та ң к а л а д ы , !;>Ви-| СҮ?1'! алады- р ю йш <5арьш, анатомиялык кыз- ІШ|-к аРынын а к т а р ы п тастаган, б а с к а бір « ж о етіиеи простыняны ж у л ы п алғачда, — гтатша орыс ^«ЫпЛДаСТарЬШЫН' бет а ж а РЬІ бу зы л ы п, жиренгеніи кө- .-!. '5 ? , к а л а д ы ДЗ. ашуланып: б у л ш ы к стін тістерінмси .. ” ДЬфвиын б а деп, ақырып тастады... • _■ «М уны ң бәрін мен түрлі ад ам д ар д ы ц айтуы бойын- . ша ж азы п а л ғ а н едім, ал к е ш е оны өаім д е к өрдім. емн к°в ® мның Ж€С1Р әйел і дүкенінен шығып б ар ад ы «Ол_, сер м ей тастаған екі ко л ы на екі үлкен ж а н а оалта у с т а п , асыға басып к е тіп б ар а жатты. Б у л өзі —узын <5ойлы, денесі тік, м ы к ты , жылдам, еп ті' а з а м мсен. Б еті д еқгел ек, жүзі с у ы к , к асы кара, ш аш ы кыс- *а>б уйра, қоңырқай адам е к е н . Үстінде кызыл көііло- п, сарж евы й шекпен, б асы нд а калпағы бар екеи. Осы т ү р ін д е оны, көш еде ж ү р г е н көп те, м ен ің ойе- лім мен к ы зы м д а көрді...» «Мин х е р кениг... К еш егі к ү н і Венадан, ц е з а р ь ел- шілері б із д ің елшілерімізге б і р дворян жіберіп мыіга- Дай х а б а р берд і — ку д ай ды ң «удіретімсн ц езар ь Л ео- Дольдтің әскер і түрікгерді ж е к іп т і, түріктер үш к а б а т окопқа т а б а н тірей алм апты , б әрінен де айдалы п шы- ғыпты, с о н а н түріктер к а ш ы п ты , цезарьлар б а та р ея- иен о қ ж а у д ы р ы п ж іб ер генд е, түріктердін. а л д ы суға Шомып, а р т ы цезарьлар кылы ш ынын. астына тусіпті, суйтіп, н е к ерек, гүріктердіц тал к ан ы н ш ы ғарып, обо- зын ал ы п т ы . С ол урыста 12 0 0 0 түрік еліпті, о л а р д ы ц Ішінде у л ы уәзірі де өліпті, с у л та н ы да елді д е г е н сөз «Ц езарь әскерін б астаған генералиссимус савоискі арцухының інісі — Евгений е к е н , 27 жастағы, ж а с жі- Пт д ейді, ж ә н е бул соғы с о н ы ц «бірівші соғысы көрі- неді... «О сы ны х аб ар етіп, б у л куаныш ынызга о з г е пат- шаға қ у тты болсын айта к е л е , өрбір>аталыс е в айты л ғанда з ен б ір е к , мушкет а ты л ы п , то,йчв™ 3,1ЛуПи^ р „ иыз... А мстердам нан, с е н г я б р ь д ін 13 куні... іш т е р .. 411

11 Январь ішінде Петр Голландиядан Англияга ба- рып, Лондоннан үш шакырым жердегі Дептфорд ка- ласының верфіне келіп турды. Бул жерде ол, Голлан- дняда үйрене алмай әуре болған енерімен, — ғылыи жолымен корабль салу өнерімен, баскаша айжанда, кемелердін, геометриялык пропорциясымен танысты. Екі ай жарымдай математика окыды, кеме пландарын сызуды үйренді. Москвада навигатор дайындайтын мектеп аш у үшін математика ғалымы профессоры Ан­ дрей Фергарсонды, Волга-Дон каналын салу ушія шлюз шебері капитан Джон Перриді кызметке алды. Ағылшыннан текізші ерте алмады, акыны олар коп сурады, елшілер казнасында акша аз болды. Москва­ дан үзбей, кундыз, ока, тіпті патша мүліктерінен де — кубоктар, меруерттер, кытай тостағандары да келіп жатты, бірак осының бәрі д е үлкен заказ беи адам жалдау істеріне жетіспеді. Бул кыйьіншылықтан оны ағылшын досы, Кармер- тенніц маркизі лорд Перегрин куткарды; онык үшін ол Московияныц барлык, темекі саудасын квтеріп алып, —әркайсысы ағылшын кірімен бес жуз фунттык — үш мын башке темекіәкелу үшін кун ілгері жыйырма мың фунт стерлинг берді... Тек сонан кейін гаиа алые жол- ға жузетін атакты голланд капитан, текаббар, менмен, бірак аскан шебер тенізші — Корнелий Крейсті жал- дауға шама келді: буган 9 000 гульден, — біздішпе —■ 3000 ефимка,— жалакы, Москвадан жеке үй, барлык керекті азык-түлігі, вице адмиралдык атак, жаудан түскен олжадан үш процент берілетін болды; ал тут- кынға түсіп калса, казна есебінен сатып алатын болды. Архангельск мен Новгород аркылы Москвага ше- телдік командирлер, штурмандар, боцмандар, дорігер- лер, матростар, кеме ас пісірушілері, кеме шеберлері, кеме соғысынын. шеберлері агылып келе берді. Патша указы бойынша олар көпес, дворян үйлеріне орналас- тырылып отырды, —Москва тарыла бастады. Мунша көп шетеддіктермея боярлар не істерін білмей састы. Шет жок, шен жок созылған обоздар келіп, булар кару-жарак, желкем тігетін кенеп, агаш жоньш, теш р 412

соғатын ту р л і курал-саЛиан, к и т мурты, картуз к агаз, таган, як о р ь, бокаут, ясен, м р ам о р сыякты зат тар д ы , жәшікке с а д ғ а н өлі бала, с п и р т к е салған мүгедек, кеп- кен крокодил, этеш айдары сы яқты нәрселерді әкеліп жатты... А л халыкка к а р а с а ң , о лар ашығып өлм естің күнін к ө р іп отыр, Москва т о л ғ а н кайыршы, урьг-кары- . лаРДЬ'Ң езд о р і де ісіп-кеуіп ж а т ы р , ал мундай ж ағд ай - Да бір ж а гы н а н осы с ы я қ ты заттарды тасып әкеліп жатыр!.. Е кі беті алмадай, куты рған шстелдіктер ба- сыда секіреді... Патшаныц о с ы мыйы айналып кеткен жок па ек е н ? — десті ж урт. Б ір а зд а н кейін М осква базарлары на лак ап т а рады: Петр п а тш а шеттс жүріп, с у ғ а кетіп өліпті, ал б аска- лары оты ры п: жоқ, оны кеспеккс салып суға тастап жіберіпті. Лефорт П етрға у к с а с бір немісті тауып алып, о н ы ж уртка Петр д е п ж ү р ге н көрінеді, о н ы ң аты- иен еи д і ол бклейді, а з а п қ а салады, дінінді бузады , десті. Ө к ім е т адамдары о н д а й өсекшілерді у стап, П ре­ ображ айся приказына әкен та п с ы р к л жүрді. А ркасы на Дүре соғы п, етіне шок, б асы п, олардан Ромоданоізский- Дің өзі с у р а к алды; бірак. осы лакап кайдан та р а ғ а - нын, м у ны ц уясы кайда е к е н ін біле алмады. Ц ар евн а Софьядан ешбір сыбыс у ш п а у үшін Новодевичий мо- настырынын. қарауылын күш ейтті. Боярлар м си бас Дворяндарды Ромодановский өз үйіне шакырып алып, олардың ойыи білу үшін а я у с ы з ар ак берді. Қ о н ак тар алаңсыз отырсын деп есік ке «арауы л койды; осылай бір-екі кү н той-топыр к ы л д ы , әкгімс тыңдап сто л ас- тында ергежейлілер меп күлдіргіш тер жүрді, м астар- ды ж а ғ а л а п окымысты аю ж ү р д і, табанына к у б о к ус­ тап к о н а к к а усынып, іш песе кубогін тастай б еріп бас- салып пара-парасы я ш ьтғараты н болды, ж а л а к -ж а л а к бетіне тіл ін тигізді. Ш а р ш а п , так к а сыймай күпсиіп, ш алабуры л м ае болып к а л ғы п , бірак сак ты ндап, кы- рағы б ақы лап князь-кесарь Ромодановский отырды; осылардын. көбі Петр ж ә н е о ны ц адамдарының аяғы тайғаны н аңдып жүргенін о л д а білгенмен, м ае т а бол- са к о н ак та р ешбір арты к с ө з сөйлемеді. Көп ү зам а й жау беті о з-ө зш е н ашыла к е т п . Мос- кваға Л и тва шекарасына жіберілген эскерд ен .-Д р^а Жүз е л у ш амалы стрелец кел ген екеи. Бул ш ек арага. 413

воевода, князь Михаил Роыодановскийге көмек үшін Гүндертмарк, Чуібароб, Колзаков және Чермный деген полковниктер бастаған төрт стрелец полкі жіберілген еді. Булар Азовты алганнан кейін Азов, Таганрог ка- малдарын салуға «алдырылған полктар болатын, Стенька Разинніц істегенін біз д е істейміз деп казак- тармен бірге бурнағы жыл күздігүні бунт шығарған полктар болатын. Булар осы ауыр жумыстан так бе- зер боп М оскваға, үйдің касы, отты ң басына келіп, кә- сібін етіп, аз-маз сауда-саттығын жүргізіп, күнін кер- гісі келген еді, оның орнына — буларды кара солдат есебінде Л итва шекарасына, сулы сылпыл жер, аш- алан турмыска кайта куған еді. Стрелецтерді Москвада бірен-саран күткен жан да болған болса керек. Олардыц шағымы ешбір токтау- сыз (сарайда туратын бір катын аркылы) Кремльге, оныц қыз бөлмесінде бакылаусыз турған Софьянык сінлісі церевна Марфанын колына жетеді. Осы катыв аркылы М арфа оларға: «Жоғарыда отырған адамдарымыз бузылды. Кей- бір боярлар Кукуйға барғыштап кетті, алыс-беріс кө- бейіп, куда-жегжат бола бастады, ц'зревйч АлексейДІ өлтіру ойлары бар екен. Бір күні біз оны жасырып, ор­ нына баска б ала салдык, тауып бер деп акырып-жекір- ді, жас царицаны көкала қойдай қылып сабады... Не заман боларында біле алмай отырмыз... Патаіанын, өлі- тірісі белгісіз... Егер сіздер стрелецтер Москваға тез жетпесендер, Москвадан айрылдындар, бу дүниеде Москваны көру сендерге, оңда жоқ; сендер туралы указ жазылып та қойды...» деп дереу жауап кайы- рыпты. Осы хатты колға алып, ой баурым десіп, стрелецтер алақ-алақға жүгірді, утыры келген жерде: «царевна Софья үш ж үз адамнан бөліп алып, жылына сегіз рег конақ етуші еді, оныц сінлілері, царевналар да осыны істер еді, — карапайым адам да ет жеп еді; сыйыр тілін, каз етін, палаусалған тауықетінжеп ек, ет пен жумыртка салған сомса беретін еді, сонын со- нынан туздалған буженін беруші еді; тешкі, снятка, арак дегендерің канша ішсендер де аяусыз еді, балды 414

екі та б а к бер у ш і еді... М іне, б ізд ің бурынғы патш ала- рымыз о с ы н д а й болып еді... Б ү гін д е тек шет ад ам цар- дын ғана та м а г ы ток, көйлегі көк болды. Барльіғы ң д а аштан ө л іп , а з а қ тозуға. қ а л д ы н д а р , сендердің сы бага- м ш еттен крокодил саты п алынып жатыр...» десті. Ж а к ш ы ғ а р а й ы қ деп олар С тр ел ец приказына д а кел- Ді, б оярин И ран Борисович Троекуровтан да сескенбе- Ді, б у л а р д ы ц бір катарын у с т а п алып, түрмеге к ар ай алып ж ү р іп еді, — б аскал ар ы араш а түсіп ж ол д аста- рын та р т ы п алып калды... К нязь-кееарь, өзіне Гордон, Артамон Головин се- кілді генералдарды ш а к ы р ы п алып, сөйлесе келіп, кашқын стрелецтерді М о ск вад ан тез куып ш ы ғаты и болды. С ү й т се де сескенді, г в а р д и я , солдат полктарьгн байқауға Ф едор Юрьевичтін ө зі барды; бірақ, б улар- дың бәрінде дс солдат тыныш, жайбарақат болып шык- ты. Семеновецтерден тандап ж у з адам алды, өзі тілеп ш ыккан п о с а д а көпестерін а л д ы . Сүйтіп, журт уйкы ға бас койы п , түн ортасы б о л ғ а н кезде, ыңсыз-шыцсыз слобода аралады , бузып-жарып стрелец үйлеріне кір- ді, б ірін д еп оларды ш ығара берді. Бірак оларды и еш- кайсысы д а карсыласпады: «А й, сендср семеновецсіц- дер ме... Неменеге абыржы йсындар, біз өзім із-ак ке- теміз..» д с с ті. Аспай-саспай сом са салған дорбасы н, ш уберекке ораған ши м ы лты ғы н алып, М осквадағы ж ум ы сы н б ітіріп алған ад ам дай , мыскыл айтып ш ы ға берді... Л и т в а шекарасына стр елецтер царевна С оф ьяны к хатын а л а кеттіЛСол күні Новодевичий монастырын- дагы ц а р е в н а Софьяга М а р ф а стрелецтердіқ ш ағы мы н жіберді, о н ы сомса ішігіе с а л ы п ергежейлі айел апар- ды. Сол әй ел гркылы С оф ьяны к жауап-хаты кайтты : «Стрелецтер... Сіздердік полктарыцнан М оскваға аз адам келген екен... Енді т ө р т полкпен түгел келш, Девичий монастырь алдына ту тігіқіз, Москваға бар, патша б о л д е п маған б ас у р ы к ы з... Монастырь солдат- тары М о с к в а ғ а жібергісі к елм есе, — оларға күш терін жетеді, о л а р д ы кағып тастап , Москваға жетуім із ке- рск... К ім д е-кім жол тоспаи к ы л с а . адам салып, әскер шы гарса — алы п келіп о л а р м е н урысыңыз...» 415

Бул Москваны согыспен алу керек деген буйрык ед1. Царевна хатымен қашқындар литва шегіне кайт- каннан соң онда булік басталды. 12 Петр де, улы елшілер де европа саясатына онша жаксы түсіне алмады. Соғыс аш у москвалыктар үшін: даланы көшпелілерден корғау, кырым татарларынын. бузаклык шабуылдарын басу, шығыска баратын кур жолы мен су жолын кауыпсыз ету, теқізге жол салу еді. Европа саясаты оларға тусініксіз саясат сыяктана бастады. Үйткені, корольдардық кол койған шарты мен берген антына катты сенуші еді. Француз королы турік султанымен бір екен деп білуші еді, ал англия королы, голландияныц штатгалтері Вильгельм Оран­ ский түрікпен соғысканда П етрға жэрдем берем де-; ген уэдесін білуші еді. Ал оны қ бержағыяда, —төбе- ден түскендей— түсініксіз хабар келді (буны Польша- дан Августық адамы әкелді), — бул хаібарда: Авс- триянык цезоры Леопольд түріктермен бейбітшілік әя- гімеге кірісті, бул бейбітшілікке, — московиттермен де, поляктармен де сөйлеспей әсіресе Вильгельм Оран­ ский ынталанып жүр делініпті. Ж аным-ау бул калай, әулие табытынық жауына карсы христиан каруынық табысты болуын тілеймія деп күні кеше берген онын. сенімі кайда? Петрға сый- лыкка яхтада беріп еді ғой... Інім, туғаным да деп еді ғой... Бір табактан дәм татысып той да тойласып еді ғой... Муны енді калай түсіну керек?—десті. Цезарь Леопольдтің түріктермен бітім туралы сей- лесуі тусінікті-ак: үйткені онымсн француз королынык арасында (елшілердің түсінуінше) бірі менік балам, екіншіс; менің балам Мадрид королы болсын деп, ис- пан мурагерлігіне таласкан алакөздігі бар ед і- Бул, әрине, кішкентай іс емес еді, а л бірак Англия мен Гол- ландияның мунда канша жумысы бар? Англия мен Голландиянық саудагерлері мен өнер-і кэсіпиелері алдакашаннан-ак. Атлант мухиты менЖер-' 416

2 Й 5 * т ' « ' аге Францияньің а д а , а м с ц а и д с р і. нен к ож а бо л у ы н жоюға кез а л а р ты п жүргенін а л ана тгааккаэаНПпРеМЛру’^ем? £есЛ,ІГнІНе К“ аУрл- „Вкеалйиккиойрдоілңьдаылткыбнатлаажсыынна кдна- пзу емес, т е к шута мен тем ір, ж іб е к пен жіп тасы п, ер- КІН ж у р е тш кем е жолы ғана ек ен ін , тек бай б а з а р та­ на екеш н, ко л ы на каратам г а в а н ь екенін, ал мына гол- ландтар м ен ағылшындарга «здері соғыскаинан гөрі оаскаларды айдап салу п а й д а л ы р а к екенін... түсіиу иетрға д а , у л ы елшілергс д е кы б ы н болды. А ғы лш ы ндар мен голландтарды ң: Францияға к ар- сы соғы суы үш ін Австрия ц езар ы н ы ң кол-аяғын боса- туға ты р ы су ы және су л таим ен соғысуын оры старды ң жүргізе б е р у ін тілеуі, б у л ар ға б у д ан л а с о р а к ы р ак бо- лып к өр інд і... Бул европаның екіушты, улы саясат ы еді... Петр А нглиядан А м стерд ам ға кайтып келді. Мы- нау В е н а д а н келіп отырған ж а м а н хабар ту р ал ы е)'- рауына бурмистрлер узак. с о н а р ға сап жауап қайы- рып, әқ г ім ен і сауда істеріне к а р а й аудара берді. О л ар московиттерге пайдалы баска /стен де бас тарта сөй- леді... Ал о с ы ж ы лы Демидов д е г е н шебер О ралдан м а ц нит т ем ір кенін тапкан еді... О л туралы Виниус П етрга: «...Б у л кеннен жаксы к ен болуы мүмкін ем ес, жср жузінде м у н д ай кенді жер б о л т а н д а емес. К еиніц коп- тігі с о н ш а , ж у з кадак кеннен кы р ы к кадақ ш ойын шы- ғады. Е лш ілерге болат куя білегін жаксы ксн ш ебзр- лерін т а у ы п ал а кайт, деп тапсырагөрікіз...» — деген. А ғы л ш ы нд ар мен г о л л ан д тар Оралдық м агнит ке- ЯІ ту р ал ы әңгімені зер сал ы п , кошеметпен ты вд ад ы Да, ж а к с ы шеберлер тауы п б ер деген жерге келгенде сылк т ү с е берді, оны-муны сы л тау айтты, с ен яер он- дай зав о д т ы , бәрібір ө з д е р ің жургізе алм айсы ндар ғой, б а р ы п көрерміз, м ум кін тіпті езіміз осы іске кі- рісер м із...— десті. Сонымен, не керек, темір шебсрло- рін А н гл и я дан , Голландиядан д а тауып а л у ға бол- майтын іболды. О с ы л а р д ы к үетіне, М о с к ва д а болған стрелецтер бассы зды ғы туралы суы к х а б а р жамала кетті. Вепа- дағы ж а с ы р ы н хабаршы д а улы елшілерге осымы жа- 417

вып, мундағы журт га оны тегіс естіп отыр, — кала аралап бір католик молда жүр дейді, Москвада бунт шықты, князь Василий Голицын айдаудан кайггы, царевна Софья қайтадан такка отырды, халық оған кулшылык. қыламыз деп ант берді... —дейді, депті «Мин хер кениг... Сіздін. государьлык хатынызда, сіз, стрелецтер кёліп бунт көтергенін, оны сіздің өкі- кетіқіз, сіздін, дурыс кызметіңіз аркасыида басканын, солдаттар тыныштандырылғанын жазыпсыз. Буған бек куаныштымыз. Мен тек сенің істі аяктамағаныңа өкі- немін, — істі дурыстап тексермей турып, бузыктарды шекараға кайта жібергенің орынсыз болған... Қудай карғар, сені... Қала сыртындағы Сарай сенсгінде саған олай делінген жок еді ғой... «Бул жактан баратын почтанық кідіріп калғаны үшін бізді жоғалды деп ойлаған болсацыз, —кудайға шүкір, бізден бір адам да өлген жок, барлығьімыз да саумыз... Мунша коркақтык саған кайдан тап болға- нын білмеймін... Ренжи көрме: шын жаным ашыған- дықтан жазып отырмын... Осы жетініқ ішінде біз бул арадан Венаға жүреміз... Біздін. жоғалғаиымыз тура- лы-онда да әцгіме аз емес кврінеді... Питер...» * Кызыл жумыртқа мейрамы; жаркыраған/желсіз тымык күн; көшелер сыпырылған, тап-таза. Қакпалар мен калиткаларда карағай бутақтары желбіреп тур. Қыя басып, кыбыр еткен жан жок, болса —ол найза көтеріп, не шокпар устап дүкен күзеткен күзетші. Мос­ ква тегіс түскі ғыйбадатка жығылған. Қайық бутакта- рымен безелген аласа есіктерден ыстык, эсем леп ке- леді. Топ-топ кайыршы, —олар да мундай күні шір- кеу босағасына жыйылып коңырау даусымен мүлгулі, мейрам күнніц сәулесі олардың денесін ертеп барады... Кала арақ сасыйды. Осындай тамылжйған тыныштыкты доңғалак сал- дыры бузып кетті, —Никольскіні бойлап, темір кур- саулы жеділ арба бөренеге соғып секеқ кағып пәрме- німен жіберіп келеді, жеккені семіз ат, арба үстіне компылдап, кек шекпені шаң-шаң боп, көзі уясынан шырып жалақбас, ат топелеп, бір көпес келеді... Мунын Иван Артемьич Бровкин екенін журт тегіс таный кой- ды. Қызыл алацға жете берді де, ішін соғып турған 418

атын ж ү г ір іп келген кайы рціы ларға тастай берді д е , — түтігіп, е н т іг іп — бас бояр л ар түскен ғыйбадатка Ж а­ ка ғана б а с койған Қазаи с о б о р ы н а сүріне-кабына кі- ріп кетті... Әншейінде ауы зға а л у д ы ң өзі корқыныш ты болатын б у л адамдарды б у зы п , жарып келіп, к нязь- кесарьдын алтын-күміс ж а л ты л д ап , күдірейген сыртын көрді: с а р ғ а я түскен еггі б еті м еруерг тас төккен ж а- ғасынан көрінбей князь-кесарь е ң алда, атам-заманғы патша кубланам асы нда кілем ү стін д е тур екен... Ж у р т- ты ы ғы сты ра барып, ж ак ы н д ай түсті де, Бровкин оған бас иді, б у л ды р аған көзіне, ту нж ы раған кабагы на ка- рады... —•_Г о с у д а р ь , узак. түн а т с аб ы л ты п Сычевкадан ке- ліп турм ы н, деревням Н овый Иерусалим колтығы нда болатын... Б ір жаман хабар ә к е л іп турмын,— деді. — С ы ч е вк а д а н дейсін б е ? — д еп түсіне алм ай, Р о­ модановский Иван Артемьичке шатынай карады д а, — сен немене е зің , — маспысың, әлдекімніч кім екенін білмей т у р м ы с ы н ? — деді. А ш у кернеп мойны күж ірейе түсті, у з ы н мурты селкілдеді. Б ір а к Бровкин та й сал - ған ж ок, ум ты лып барып ку л а ғы н а : — Т о р т полк стрелецтер М о ск ваға келе ж аты р. Ие- русалимнен шыкканына екі күн бодды... Ж үрістері жай, о б о зб е н келеді... Ғ афу е т, государь, осындай х а ­ бар б о л ғ а н с о ң ғана ам алсы з тыншықызды а л ь т тур­ мын... — д е д і- Қ ол ы н дағы асасын о м ы р ау ы на сүйей салып, Р о м о ­ дановский И в а н Аргемьичтің колы н кысты, кы зары п кетті, ж а к с ы киінген б о я р л а р ғ а , олардың не болы п калды д еген д ей рөуіш б е р г е н бетгеріне кар ады ... К нязь-кесарьға тура караудан тайсалып, олардын бәрі жерге к а р а д ы . Жайымен б а с ы н изеп Борис А лексеевич Голицынды шакырып алды д а: — Ғ ы й бад аттан кейін м а ғ а н кел... Архимандридті асыктыр, ғыйбадатты тез б ітір сін ... Артамон м ен ви - ниусқа д а айт, мағаи тез ж е тс ін ... деді- Ту сы р т ы н д а турған б о яр л а р д ы ң тағы да сыбы р- күбірін с е зіп , кырындап к а р а п койды, көзінің б уалды - ры сөнді... Ж у р т коркып к а л а й шокынуын да ум ы та бастады.!. К алиланык ш аңы лы естілд., төбедеғ, кегер- шін ш а н д ы терезеге барып к а н а т кағып жатты. 419

14 Гундертмарк, Чубаров, Колзаков жэне Чермный- лардың төрт полкі —Новый Иерусалим аталып жүр- ген Воскресенскі монастырынан төменгі ойпақда екен. Бунак-бунак вавилои конрауханадан әрі анау көгеріп көріметін батыстан жулдыз жылтырайды. Монастырь караңғы, каклалары жабык- Ойпанда да жарык жок, оттарЫ көмілген; арба сыкырлап, ақырған дауыстар естіледі — стрелецтер осы түн обозымен Истра өзені- нен өтіп, Москва жолына түскелі жатыр екен. Монастырь түбі мен Сычевке деревнясина олар тек азык үшін ғана токтаған екен. Алға барлаушы жібер- ген еді, булар Москва тубінен кайтып келіп: онда ала- ғай да булағай болып жатыр, боярлар мен ірі кепестер деревняға, вотчиналарына кашып жатыр. Ал, слобо- далар стрелецтерді ғана күтіп отырған көрінеді, булар жетсе гана болғаны, —какпа алдындағьі карауылда- рын кағып тастап, полктарды қалаға жіберетін түрі бар. Генералиссимус Шеин үш мындай адам сауык әскерлерін, бутырецтерді, лефорттықтарды жыйып алыпты, шамасы урыспак көрінеді, бірак естерінде бол- сын — халььк тегіс стрелецтер жағында, соларға болы- сады, стрелец әйелдері казірдің өзінде-ак найзаларын уштап, балталарын кайрап, аласурып бірі ерін, бірі баласын, бірі ағайын-туғанын — күтіп отыр...» десті. Полк-полктарда узақты күн талас болды, біреуле- рі —бузып-жарып Москваға тура кіріп барайык десті, біреулері — жок, Москваны жанай өтіп, Серпуховка, не Тулаға түсейік, сол арадан Дон- мен Украина кала- ларына а т шаптырып, адам жіберейік, —казактар мен стрелецтерді көмекке шақырайык., — десті. — Серпуховтан не аламыз... Үйге, слободаға жету керек. — Москваны торып отыра' алмаймыз... Бізге Шеин не кыла алады... Оған карсы барлық Москваны көте- реміз... Анада Москваны көтере алмағанымызды біле- сіндер ме... Ол енді кауыпты іс... — Олардың әскерін бастайтын — Гордон мен пол- 420

комик К р а г е емес пе... Б у л а р калжыңды білмейтін адамдар... — Б іэ шаршаған әскерміз... Арак-шарабымыз да к м ... Т о р ы ған жөн болар... Овсей Р ж о в кызуланып а р б а ғ а шыға келді. О л бес- жүздік б о л ы п сайланған еді. Б у н т басталған а н а у То- ропеценіц өзінде-ак олар оф иц ер л ер мен полковник- терді те гіс айд ап шыккан. Т их о н Гундертмарк а т ж ал ы - ва колы ж е тіп әрен, кашып куты лған болатын. Б асы н жарғызып алып, әлдэрменкүн Колзаковта өзен өтіп к тк ен б о л аты н . Сол а р ад а б у л а р жыйылыс ш акы ры п сгрелец басш ы лары н сайл ап ал ған ... Овсей бар даусы - мен ай ғай л ап : — К ім н ің көйлегі бүтін? М е н ің көйлегім — а л д а к а - шан ж и д іп түскен, өткен ж ы л д а н бері сакалым д а та- ралған ж о к , моншаға да тү скенім жок... Көйлогі бүтін- деріқ — отьгр, торы... Ал б із д ің ойымыз ж алғы з ғана — үйге ж е т у ...— деді. — Үйге жетелік, үйгеі — д еп айкай салды, стрелец- тер ж ү к -ж ү к к е шыға келіп. — Софьяны н. бізге ж а з ғ а н жаубын умытты ндар ма? Ш а м а келгенінше тез ж е і іп, қол ушын б еруім із керек. А л асықпасак — б ізд ін ісім із каран... Ф ранчиш- ка Л еф о р т ты мойнымызға м інгізіп аламыз... Б із казір урысысып, Софьяны патш а койы п үлгіруіміз керек... Сүйтсек к а н а бізге ж ал акы б о л а д ы , тамағымыз д а тоқ болады, е р ік те аламыз. Т а ғ ы д а Кызыл алаңға баға- на о р н атам ы з. Боярларды кокырауханадан лакты ры п, — үй -м ү л к ін бөліп аламыз, ц ар и ц а муның бәрін бізге береді... Н ем іс слободасын күл-талкан к ы лам ы з, — журт ә л і о н ы қ кай жерде б о л ғаны н да умытар... О всей дің касына ірткіші-стрелецтер — Тума, П рос­ куряков, Зо р ин, Ерштар д а ш ы ға келді... Қ ынабы нан суырып кылыштарын жалактатты ... — Ж іг ітте р , айда, етін д е р судан... — К ім д е-кім М оскваға б ар ғы сы келмесе, — наиза- нын уш ы н д а болсын... Ж уртты н. көбі арбаға ж ү гір д і, айкайлап аттары н кам ш ы лад ы , обоз да, оны мен бірге тол-топ стрелецтер де буы рқаны п жаткан өзенге карай қозғала бастады... 421

Дал осы арада арғы бегтегі кара көленделеу буталар арасынан бір белгі берілгендей болып еді: — Токта, токта... — деген дауыс шыкты. Қарай-карай қалысып, караңғы да болса, үстінде сауыты, басында үкілі калпағы бар, су үстінде келе жатқан бір адам байқалды. Гордонды таный кетгі. Тым-тырс болды... — Стрелецтері деген онық даусы анык естілді. — Өз патшасына шын ниетімен берілген терт мын, аскер менімен келіп тур... Сотые үшін де біз өте колайлы орын алып отырмыз... Бірак, туыскандарымнық канын мен төккім келмейді. Айтындаршы, осы, не ойлап ке- лесіңдер, кайда барасындар? — Москваға... Үйге барамыз... Ашып-арыдык,.. Азып-тоздық... — Сулы-сылпык орманға бізді неге кудындар?.. — Азовта біз аз кырғын тапканымыз жок... Азов- тан кайтканда біз елімтік етін аз жегеніміз жок... — К амал салып иығымыз жауыр болды... — Бізді Москваға жіберівдер... Үйімізде үш күн болалык, сонсок не кылсан. д а еркіаіз... Әбден дауыс басыЛып 'болған сод, Гордон, алака- нын аузына тосып: — Ал, жақсы... Бірак, өзеннен карақғыда есалац адам ғана өтеді... Акмактар!.. Истра тереқ су, обозда- рық суға кетеді!.. Акылымды алып арғы бетте тура бе- ріңдер, бергі бетге біз де туралық, ертең свйлесерміз..; —деді. Арғымак атына мініп ап, харацғыға күми беріп көрінбей кетгі. Стрелептердіц жүні жығылып қалды, шулап, от жа- ғып, палау пісіре бастады. Бултсыз тад атыл, күн көтерілген кезде Истранын арғы бетіндегі белестен Преображен полкынық мон- шақтай тізілген катары көрінді. Олардын жотарылау бөктерден — көк арысты он екі жез зеқбірек кврінді. Зеқбірек білтелерінен түтін шығып жатты. Онык сол жақ канатынан бес жүз драгун көрінді. Он жак кана- тынан Москва жолын кес-кестеп, анау тар өткелдер мен кедергілердің сыртында ту р ға н —калған барлык әскер корінді... 422

, а£ Т еЛеЦТер у' шу болды' асы гы п аттарын ж е к ті, ка- зактарш а — төрт бурыштап арбалары н қойды... Анау оелестен қ асы на алты д р а г у н ертіп, аяңдап Гордон И * ө з е н г е К«ЛД'; асты ндағы карагері суды б ір исксп коады д а күмп берш тусе к етіп үзенгі кайыртып мына оетке с е к і р т алып шыкты. Стрелецтер генералды қор- шап алд ы ... ги н 7 ыцдаңыздар!.. (деп к о йы п , темір биялай киген колын к ө т е р д і;)... Сіздер а к к ө ц іл , есті ад ам сы ндар гой... У ры суды ц кажеті н е ? Б арлы к ірткіш ілерівді, М оскваға каш кан бузак ы л ар ы нд ы бізге устап б еріндер! С а к а л ы желпілдеп, к ө зд е р і кызарып, О всей оған тура ум ты л ды : Б із д іц ішімізде ондай б у за қ ы ірткіші а д а м ж ок... Орысты б у за к ы қылып о ты р ғ а н , міне сендерсіндер, атака нәл ет! Біздіқ б әр ім ізд ің д е кресіміз мойнымыз- Да... Б у л к р ест унамайтын а д ам дар ы ң Франчиш ка Л е ­ форт к ой, сірә? Қ а у м а л а п олар ж а к ы н д а й түсті, шу кетерді. Гордон көзін к ы с а карап, қо зғал м ай, а т үстінде отыра берді: — М о с к в а ғ а сіздерді ж іб е р е алмаймыз... А лдары ң- дағы к а р т жауынгерді ть ш д а п д а р , шу ш ығаруды' кой- ындар, ж а м а н болады... — д е д і. Стрелецтер қызуланды, айкайлап боктай бастады. Қырғый к ө зд і, кара ш аш ты, у зы н бойлы Тума зеңбірек үстіне ш ы ға келіп, қ олы ңд ағы кагазын былғады... — Ш еккен жапа, көрген жәбіріміз толык ж азулы... Е қ б о л м а с а үш адамды ғ а н а өзен өткізіціз, үлкен поля­ ка б а р ы п б із осы ш ағы м ы м ы зды окылык... — А л , казір-ак окыеын... Гордон, тында... М үд ір іп , жудырығымен а у а жарып, Тума о к ы й бас­ тады: «...А зо в та болғанымызда о ры с атағына кы ясты к кы- лу үш ін Франчишка Л е ф о р т Москваныц ж аксы стре- лецтерін мезгілсіз камал кабырғасына апарды, окуш ы - на б а й л а п бізге, ол Ф ранчи ш ка, улы кырғын тапты р- ды... О н ы ц арам ойымен ү ң гір казылды, осы үңгірмен ол үш ж ү зд ей , тіпғі одан д а артык, адам кы рды ...» Г орд о н шпорымен аты п тебініп, кағазды жулып алуға ум ты лы п еді. Тума ш егініп калды. Стрелецтер шу е т е тү с т і. Тума әрі к а р а й окый берді: 423

' «...Сол Франчишканын арам ниетімен ата — баба- ларымыздыц аруағын кірлетіп, инбатыя түсіріп, темс- кі тарту, сакал алдыру шықты, бүкіл халык алдында карабет болдык...» Стрелецтерді сезге көндіруден әбден үмітін үзген сон Гордон атын бауырлап, аспанға секіртіп, топты жара өзенге карай шауып ала жөнелді. Сонан журт оның арғы беттегі генералиссимус палатасына барып атынан секіріп түскенін бір-ак көрді. Узамай-ак келбей түскен күн астынан поп ризалары жалтылдай баста- ды. Сонда келіп стрелецтер де соғыс алдындағы нама- зыи окыды. Зеңбірек арасына жабу жапты, қызған кезде салкындату үшін жанына суға толы шелек кой- ды. Бастарынан бөріктерін алды. Жалба-жулба, жала- каяк поптар намазға кірісті... «Қуат бер, алла, шет гдамнық тілімен урынғандарды жеңуге; өзім деген, өлім курығына ілінген жанға сүйеу бол, алла...» — деп күқрене кетті. Арғы беттегі, Шеин палатасынық жанындағы әскер- лер шокынып болып, крест сүюге келіп жатыр, ал стре­ лецтер әлі тізерлеп, күңреніп отыр. Олар шокынып алып, мылтығына келіп, патрон тістсп, ок октап ж а­ тыр. Поптар тозып біткен епитрахилилерін орап, арба сыртына шыға берді. Белестегі он екі зенбірек бірдей атылып кётті... Зеқбірек оғы обоз үстінен шыжылдап өтіп, монастырь кабырғасына барып жарылды; бурык- бурык топырақ аспанға көтерілді... Овсей Ржов, Тума, Зорин, Ерштер кылыштарын жа- лақтатып, айкайды салып жүр: — Бауырларым, жүріндер, жауған окка жалындап карсы баралық... — Москваны канмен алалық... — Рота-ротаға бөлініңдёр... — Зеңбіректі әкел, зеқбіректі... Стрелецтер асып-сасып жүгіріп келіп тәртіпсіздеу рота-рота болып бөлівді, бөріктерін лактырып, жасы- рын бслгілерін айтып: — Сергиев! Сергиев! — деп айкайлады. Полковник Граге төмендеу көздеп ат деп буйырып еді, батарея оғы енді обозға келіп түсті, —ағаш, тас аспанға борады, ат үріқті. Стрелецтер тізіліп тура ка- 424

яып м ы л ты к пен және төрт з е ң б ір е к бомбасымен ж ау ап берді. Б е л ес т е н үшінші р ет а т к а н д а булардын. та п шо- «ярл аны п турған жерін к ө зд е п атты. Стрслецтердің бір- катары ж а ң а ғ ы тар өткелдерге, кедергілерге к а р а й дүр- се қоя б е р іп еді, о ларды к алды нан бутырецтер мен яеф ортецтер шыға келді. 'Ғөртінші рет зеңбіректер күрсілдеді, белес басы к а п -к а р а түтінге оранды. С тре­ лец р о т а л а р ы мыйдай а р а л а с ы п кетті, үйме-жүйме бол- Ды, ол а й -б у л а й жүгірді... А қ ы р ы туын, каруын, ш екпс- нін, б е р к ін тастап ты ры м -гы ракай каша бастады . Д р а- гундар су д ам өтіп, аттар ы ны ң басын жіберіп оты рып кашка н д а р д ы кейін кайы рды , и т куған койдай д үркі- ретіп о б о з ғ а айдап тыкты. Сол к ү н і-а қ генералиссимус Шеин өзінік ш аты ры н м онасты рь іргесіне тігіп а л ы п тексеру жүргізе б а с т а ­ ды. С трелецтердіц ешбіреуі д е Софьяны а у ы зға ал- мады, онын. хатын айтпады. З а р жылады, ж арак атта- рын, ж о с а -ж о с а тілінген ж о н д а р ы н көрсетті. М сск паға ашумен аттанғанмен де, ен д і есімізді жыйып, айыпты екенімізді о зім із де біліп о ты р м ы з деп ант-су іш ті. Тум а д ы б аға асылып, а р к а с ы өрім-өрім тілінген болса д а , бір ауыз тіл к атп ай суракшыларға тск жа- ман көзім ен карай берді. Туманы, Проскуряковты және ен, зу лы м елу жеті стрелецті Москва ж о л ы иа апарып д а р ғ а асты. Қ а л ға н д а р ы н кагақ күзетпен түр- ме, м онасты рьларға апары п жапты ... 15 Венанын. цезарь сарайындағыдай жылдамдағак, ку, етірікш і адамдарды о р ы стар өмірінде көрген емес.„ Петрды о л а р курметпен к а р с ы алдьі, бірак т е к жа адам с се б ін д е ғана карсы а л д ы . Леопольд т а жыльі шырай б е р іп — інім. деді, б і р а к бетпе-бет '“ лгевде. сөйлесуге келгенде ж асы р ы н , түс.н тү>-ел көрсетпсй м аскамен келіп жүрді. Т у р ц и ям ен бітш ігуралы әңті- меде д е к а н ц л ер бәрін м а к у л д а д ы , демеді б ә р ін істейтін боп уәде кылды ал бірак каулы ға к ел ген де булт беріп ш ы ға б ер д ь ПетР оға” ө і і - А ғы лш ы ндар мен го л л а н д та р сауда ж ө н.нд ег 425

пайдасы үшін ғана елбезектеп жүр, олардың айтка- кына сене беруге болмайды... Әулие табытьш корға де- генді бізге Иерусалим патриархы да жазып отыр... Осынық цезарьға ешбір мәні ж ок болғаны ма?.. — ле­ генде канцлер отырып: — Бул Секілді өте бағалы, сыйлы пікірге цезарь түгелімен косылады, бірак, он бес жылдык соғыска лайсақ көп каржы жумсалып, казіргі ен колайлы іс бітім болып отыр... —деп жауап кайырды. — Бітіміқ бітім-ау, бірак. француздармен соғысай- ын деп отырсыздар ғой,- бул калай?— деді Петр. Канцлер буған түсінбеген адамша күле карады да койды. Петр- өзіне түрік камалы Керчь керек екеиін айта келіп, егер цезарь түріктермен бітімге кол коя койса, онда Москва үшін түріктерден Керчьті талап етсін, деді. Канцлер отырып бул талапка бүкіл Вена сарайы куанышпен косылатынын, бірак Керчь мәселе- сінде үлкен кыйыншылык бар екенін, ол оны күнілгері біліп отырғанын, үйткені түріктер соғыспай камал бе- ріп көрмегенін айтты. Қыскасы, не керек, Венаға барудан ешбір мән шықпады. Ондағылар тіпті. елшілердін грамота мен сыйлык тапсыру ісінде де салтанатты жағдай жаса- мады. Елшілер кавалерлер бөлмесі аркылы бөркін алып өтуге де, сыйлыкты карапайым кырык сегіз адам алып жүруіне де көнді, бірақ патша сыйлығы цезарь аяғынық астына кілемге апарылып қойыла салынба-. сын және залға кіре бергенде оберкамергер дауыстап турып тым болмаса, йатшаның кіші атагын атайтын болсын... Біз шуапггар емеопіз, цезарь колына карап алым төлеп отырғанымыз жоқ, улылығымыз қатар ха- лыкдыз>... десіп еді. Буған сарай министрі таңырқаған жүзбен: «Мундай халық естімеген талапты орындау ешбір мүмкін емес...» деп езу тартты. Европа саясаты деген не екенін булар мунда Гол- ландиядағыдан да гөрі жаксы түсінді. Ашу басу үшін операға барды, оған суқтанумен болды. Кала сыртын- дағы корғандарын аралады. Сарай ішінде болған улы маскарадка катысты... Осы арадан Венецияға жүруге Петр жыйылып-дайындалып болып еді, бірак Москва- дағы Ромодановский мен Виниустан Жаца Иеруса- 426

лнмде б о л ғ а н етрелщтер « у н ты ту р аЛи хат а л ы п й - 'Діріп к а л д ы . «...М ин х ер кениг... И ю л ь д ің 17 күні ж а зы л ған се- нщ хатын. м аған тапсырылды, о л хатында И ван М ило- славскиидің сепкен урьіғы ө н у д е деп жазыпсын, — бу- Ран бек к а т а л болуынды су р айм ы н ; одан б аска еш бір іспен о л о тт ы сөндіруге м ү м к ін емес... « К азір гі пайдалы ісімізді тастап елге кайтуга кат- ты к ы й н ал аты н болсак та, ш а р а жок, мундай іс үшін біз са ғ а н , сен ойламағандай т е з жетеміз... П итер»... 16 У спенскі соборындағы тү с к і ғыйбадат соцы нан князь-кесарь крест сүйіп, ш ір к е у д ін поп туратын биік- теу м інб есіне шықты да б о я р л а р ғ а бетін беріп колы н- дағы а с а с ы н тас еденге т ы к -т ы к түйіп койып: — У л ы патш а Петр А лек сеев и ч Москваға кайты п келеді, к а з ір жолда, — деді. Соны айтты да топ ж ары п, ырғала басып, шыға берді. А р т жағы нда еңгезерд ей, туксиген екі гайдугі бар ал ты н д а л ғ а н күймеге м іи іп алып, М оскваны ж аң- ғыртып жостырып ала жөнелді. Бул х аб ар боярларды төбелеріиен жасыл тускен- дей тітір етті. Ж ыл ж а р ы м д а й ж алакаш ж аты п, ж ай туруға ж а тт ы ғы п калған е д і... Қырғый келді! Е н д і уй- кы мен к у л кі кош бол, — т а ғ ы д а маскарад киіміпді ки. С трел ец тер бунтына ж а у а п бер! Т атарларм ен на- шар ур ы с к а н ы қ а жауап бер ! К азна калтасы б о с тур- ғанына ж а у а п бер! Міне к а з ір басталғалы оты рған, бірак әне-мінемен элі б астал м аған барлык іске ж ауап бер! Б ә л ег е басың калды да, көке-ау! Т ы н ы м д а болмады, ты ны ш ты к та болмады. Пат- шаның у л ы думасына күніне екі рет жайылды. Б арл ы к кепестерге дүкендерінді ж а п , бакыр акша санауға, оны ү ш к ү н ішінде санап б ітір у г е — Улы казна прнка- зына кел деп буйрык берілді. Приказ дьяктарын жыи- ып а л ы п , — кудай үшін, — приказдарында аш ы лып- ш аш ы л ған д ар ы н болса т е з соны ң бәрін тәртіпке са- лы идар, б у л біткенше у с а к подьячийлер и'»\"і 'қ<а*ғ**а'з* кв 427

шірупгглерді тонаға үйлеріяе жібериевдер, кстугө асығатындарын аяғынан аркандап койын кггетіггдер... — деп буйрык берді... Боярлэр патшаны кареы алуға дайъмдалды. Кей- біреулері күнедсн коркьпг, ғстт шөп сеуіп таетаған ее- кі немкгше киімдері йен париктерш сэядықтарыаан шығарды. Столовой налагал а рдан басьғ артық образ- дарды а л ь т таетап, онын оряьгна кавдай да болеа ай­ на жэне баска еурет кой дел буйрык кылды. Евдокия царевичпен. жэне Петрдык жаксы көретін апасы — Натальямен — асығыс Тройцадан кайтгы. Сентябрьдіқ төрті күні кешке таман йнязь-кесарь үйініқ темір каішаларыиыц алдына шан, баскан екі күйме келіп токтай калды. Күймелерден Петр, Лефорт, Головин ж аяе Меншиков тү с т і Каста касты. Каста ішінен кабэған ипер арсылдады. Каста ашкан сол­ дат Петрды танымзған еді. Петр оны вцмеиаген итсріп тастап министрлерін ерте, лас ауланьг кесіп, домалан- ған шарларға жәяе орап тастаған бағаналарға тіреп салған тобесі корғасын жабуль», боеағасывда шьғн- жырлаулы окымысть» аюлары бар аласа крыльцоға карай жүре берді. Жоғарыдан терезе ашып Ромода­ новский карады да, — быртыйған бегі райланып бү- лік-бүлік кулімдей бердг. 17 Ромодавовскийден шыккасын натша тура Кремль- ге келді. Оның келтеніи Евдокия де естіген еді. Сыла- нып, сыйпаньш ол ерік күткен еді. Воробьиха, үстінде әсем квкірекшес? бар, көзін тігіп, күлівдеп, бүйірдегі царица крыльцосынан бакылап карап турған еді. Есік жарығынан шыккан жарыкта керініп турған Воробь- ихаға тереэеден минут сайын Евдокия да карап тур- ран еді, — к атан ол орамал былғар екеи дел куткен еді. Бір мезгіл бір қатын жүгіріп Евдокиянык бөлме- сіне кгрді де: — Келді, кеддт!.. Тура царевнанық крыльцосына келіп түсті... Жүгіріп, біліп келейінші... деді. Муны еспп Евдокия мең-зең бодды —жаман сеэгм 428

Кірді. Ә л і курып, отыра к етті. Терезеден — ж у л д ы зд ы кузгі тү н көрінді. Ж ыл ж а р ы м д а й айрылып, бір ж апы - рақ х а т ж а з ғ а н жок еді. Қ е л д і д е — оуелі Н а т а л ь я га оарды... Е вдокия сау сақтар ы н сыкырлатты д а ... «Қу- даи б ер ген тыныштыкта ойнап-күліп өмір өткізіп, бой- лай к у а н ы ш та болып ем. К е л д і е н д і,— күйдіруге!» — Деді. Ушып т у р а келді... А л еш ен ьк а кайда? дереу әкесі- не а п а р у керек!.. Есікте В оробьихам ен түйісіп калы п еді... О л к аты н сыбырлагг.' — Ө з көзіммен көрдім... Ы атальяға кірді... Ж ы л а п көрісейш деген адамдай — қ у ш ак тап алды... Д ү з і су- ық... м у р ты н жоғары ш ы йр аты п тастапты. Ү стінде ше- тел ф о р м а л ы , сур шекпені б а р , калтасынан о рам о л ушы м е н трубкасы кылтыйып көрініп тур, аяғы н д а үл- кен етік ,— о д а біздіц ж а қ т ы к етігі емес... — А к м а к , ақмак, не б о л ға н ы н айтшы, онаи д а... — О ғ а н : сүйікті кар ы нд асы м , мсн жалғыз б ал ам д ы көргім к е л е д і,— деп еді... О л бурыла бергенде-ак, Н а ­ талья А л еш ен ьк аны алып ж е т ін келді. — С ур жылан, сур ж ы лан, сен Наташка, — дсді ерні к ем с е н д е п Евдокия. — С үйтіп ол Алешеньканы колына алып, жүрегінп басып, қ а р а ғ ы м , ш ы рағы м дап сүйе берді. Ә рі-бсрідаи кейін оны ж ерге отырғызды д а шетел формалы ш ляііа- сын ш екір сйтіп киіп ап: «П реображенскіге у й к тауга барам...» деді. ■— С оны м ен кетіп к а л д ы м а ? — деді (ш аш ы н жу лып) Евдокия. — Қ е тіп калды, цар ев н а матушка, періштем, — ке- тіп к а л д ы , уйктауға кетті м е, неміс слободасына кетті ме, әй те у ір кетті. 18 Т а қ атысымен-ак. үлкен к а р а арбалар, күймелер,- салт а т т ы л а р Преображенскіге ағылып келіп ж аты р... Б оярлар, генералдар полковниктер, барлык вотчина адамсымакгары, думный дьяктар, —каитып келлсн к о ж ағ а б а с июге асығулы. Ада.мға иін тірескен ал 429

дыцғы үйге омыраулап кіре беріп: «Я, не білдің? Пат- ша калай екен?» дел үрпиіп, сураса берді. Оларға журт біртүрлі күліп: «Патша кеқілді көрінеді»... деп жауап берісті. Ол журтты кайтадан дурыстап салынған үлкен па- латадағы үстіне бөтелке, стакан, кружка және салкын тамақ салулы табакшалары бар узын столда турып ка- был етті. Күн сәулесіне темекі түтіні оралды. Патша- ның сыртқы түрі орыс тәрізді емес, —жука шуғадан шетелдерше тігілген шекпеиі бар, мойнында — кестесі бар, жүдеу, мурты шыйырулы, жібекше жылтылдаған парик киген, отырысы да орысшаға келмейді, — жіп шулықты аяғын орындык астына бүге тастапты. Тондары шубатылып, сақалдары желліддеп, көз- дері алактап журт бір-бірлеп келіп, шенінен карай — бірі басын жерге тигенше, бірі бел-буардан бас иіп жатгы; тек осы арада ғана олар — Петрдың аягыныц зстынан қолдарында қырықтык бар, оңбаған екі ер- гежейлі — Томас пен Оеканы көрді. Сәлемдерін алып Петр бірін көтеріп, сүйіп, бірініц аркасынан кағып, эркайсысына күліп: — Көрдің бе сакалын коя бергенін! Мырзалар-ау, Европада сакал койғанға күледі... Куаныш үстінде оны маған қыйсандар кайтеді... Ерік патшанікі ғой, біз оған ңе кыла аламыз деген жүзбен боярин, князь, карт және жас воеводалар тур... Аяғын ушынан басып, созылып, іркілдеген, таралған әр сакалға бір жармасып, қырыктыкпен кыйып түсіп, Томас пен Сека жүр. Патша аяғына желп-желп іүсіп ескілік көркі жатыр. Ала-кула қьіркылған бояринде үн жоқ, колымен бетін басып, кемсец-кемсең етеді, олар- ға өз колымен патша толық стакан арақ қуйып: — Көп жасауымыз үшін қағып сал... —деп кояды. Самсоннық да сақалы қыркылған болатын.._ (Көздері жаркырап, сарай адамдарына қолын шошайтты). Осы сакал алу қайдан шықты? Сақалсызды әйелдер сүйеді — бул П ариж дәстүрі. Ха-ха-ха! (деп екі рет — көніл- сіз карқ-қарқ куліп койды). ...Ал сакалын кыймаған- дар — табытына салғызатын болсын, о дуниеге бар- ғанда взі жамалады...— деді. і.. Канша катаңдық кылса д а, не ашуланса да, мынау 430

сакалы цнан суйресе де,~ н е қорлык көрсетсе дё, — мундай коркынышты б о лы п көрінбеген болар е д і. Ту- Ж ат' өзгеРіп Кеткен, — езу тартканда ішіц муздай болады... Столды н. ана басында б ір кішкене поляк — ш аш тараз к ү зел ген сакалды са б ы н д а п кырып ж аты р ... Ан турған а л д ы н а айна қойып, сымпыйган бояринға кем сеңдеген ернін, сакалдан айрьглы п бузылған б етін көр сетеді... О сы арада-ак, с а қ а л д ы кыркылғап м а с тар са калын ж о ктап жылап ж аты р... Генералиссимус Ш еин Ді, б о яр и н Троекуровты, кн язь д ар Долгорукийлерді, Белосельскийлерді, М стиславскийлерді журт — киім- дерш ен ғ а н а таныды... П а т ш а сакал-муртын кы ры л- ғанд ард ы екі колымен бетінен устап: — Е н ді цезарь сарайына барсаң да — түк уяты жоқ... д е п кояды. 19 Т үск і та м а к ішуге П етр Л ефортка келді. С үйікті досы Ф р а н ц тал түсте әр ең ту р ы п, есінеп, алты ндаған, былғарымен каптап тастаған, кең жап-жарык бөлме- сінде, а й и а алдында отыр е д і. О па, далап ж а ғы п , та- рап, к иім д ер ін, айнала ү й ір іл іп кьізметшілері ж ү р сді. Кілем үс тін д е Гамбургтен әк ел ген ер, әйел ергеж ейлі ойнап ж а т ы р еді. Анадай ж е р д е кішілік тутып а т бас- шы, с а р а й управитель, к а р а у ы л начальнигі т у р еді. Петр к ір іп келді. Турмасьгн д е п Францты иы ғынан ба­ са койды д а, айналадан карап: — О ларды н. жүргізген тексеруі тексеру ем ес, ба- рып ту р ға н салақтық, ойы нш ы қ екен. Ж ақа ғана Ш е­ ин к ел іп м а ғ а н муны айтты, а к м а к ізі онық өз қолын- да б о л ғ а н ы н түсінбсйді... С трелец Фалалаев д ар ға асуға а п а р ғ а н жерде с о л д аттар ға: «Шортанды жут- ты ндар, б ір а к тісі оның к а л д ы » деп айкайлапты... П е т р д ы ң долданған к ө зд ер і айнаға тусті. Л е ф о р т б уры лы п, турған журтка ш ы ға беріңдер деп буйырды . __ Ф р а н ц ... Улы тіл ж у л ы н ған жок... Бүгін бояр- л ар д ы ң са к а л ь ш кырықтым, — Ішім ерттей ж анд ы ... Білем, б у л канқумар саранчаларды ? Олар да біледі, тегіс б іл е д і, — үндемейді, ж асы рады ... Ж ай ға н а бунг 431

болмаған; стрелецтер әйелдері мен үйлері үшін ғана келмеген... Әте сумдық іске дайындалған көрінеді... Бул мереэбен бүкіл мемлекет былғанған. Қалған ірік-ші- рігін кесіп тастау керек... Аксакал, боярларды канды кепілмен тегіс байластыру керек. Бул Милославский сепкен тукым!.. Франц, бүгін, түрмелердегі, монас- тырьлардағы стрелецтерді тез Преображенскийге жет- кіз деп — указ тарату керек... Түскі тамак үстінде ол тағы да кеңілденгендей бол- ды. Біркатар журт оның бір жана мівез тапканын сезді, — жабык, тесірейе карайды: әқгімелесіп, кал- жындасып отырып кенет тына калып, не оғаи, не бу­ тан өқменінен өткізе безеріп карай калады... Мырс етіп кояды, сүйтеді де, тағы д а күледі, ішеді, пейілсіз- деу сылк-сылк күледі... Шет адамдар —соғыс кызмегшілері, тенізшілер, инженерлер кец отыр, көңілді отыр, ал орыстар, бул түскі там ак үстінде, кысылып отыр. Музыка ойнап жа- тыр, би билеуге булар к ы з— ■келіншек күтіп отыр. Алексашка Меншиков стал үстінде бір жумылып, бір жазылып жаткан Петрдык колына карай берді. Ле­ форт француз королынын. сүйікті дос-жарлары тура- лы нешетүрлі күлдіргілер айтып отырды. Дабырлаған дауыстар көтеріле түсті. Бір кез өңешін соза айкайлап жіберіп, Петр ушып түрегелді де, еліріп, столдын ар- ғы жағында отырған Шеинге созылды: — Урысын сен! Урысын! — деді. Орындығын лактырып жіберіп, шыға женелді. Ко- нактар турып кетгі, журт астан-кестен болды. Лефорт анасына бір, мынасына бір жүгіріп таныштандырып жүрді. Ж урт басылды. Музыка даусын косып катты ойнауға кіркггі. Әйелдердін. де алды келе бастады; олар сенекте париктерін, көйлектерін жөндеп жятты... Жаксы киінген, шашын жоғары туйіп тастаған бір көк көзді сулу әйел журттық назарын аударды, — алтын- даи жалтылдаған, кестелі жібек көйлегі кең, жалацаш иыктары, колдары аппак, қарауға көз керек. Ешкімге көзін салмай ол залға кірді-де жайымен эп-әдепті ғана тізе бүгіп койды, сүйтті де жоғары қарап тура берді. Қолында — гүл. Шет адамдар жалма-жан: «Бул кім?» —деп сура- 432

ды. О л — аск ан бай көпес Бровкиннің кызы — Алек­ сандра И ван о вн а Волкова б о л ы п шыкты. Л еф о р т оныц саусактары ны н ушыизн сү й д і д е , биге шакырды. П ар- нар б о н . көйлектері су д ы р ап, б ас иісіп, ж у р т билеп кетті. Б і р кезде тағы да — ж у р т үрпиісіп калды : енті- гіп П е т р кайты п келді, көзі ІІІеиннін көзіне тү с іп ке- тіп, кы л ы ш ты ала умтылды, кулаштап, столды салып калды. Б ір а к одан бурын генералиссимус басы н тар- тып а л а қойды. Быт-шыт б о п шөлмек ушты. Л еф орт жүгіріп к ел д і. Петр ш ы нтағы м ен шеткеоны к а ғы п тас-. тап, Ш еи н ге кылышын тары серм еп калды. — Б а р л ы қ сенің полы гы ңды, өзінді, б а р л ы қ пол- ковниктерінді, турап салам , у р ы ит, арамнан ту ғ а н к ү -(і шік, а қ м а к ... > А л ек с аш ка билеп ж ү р ген әйелін тастай б еріп, еш- бір им енб ей Петрға жетіп к е л д і де, қылышынан да сак тан б ай оны кушактай а л д ы , бірдеме деп кул ағы на сыбыр е т е койды. Қылыш тү с іп кетті, Петр А лексаш а- ның п ар и г ін е дем алып: — Сволочьтар-ай, сволочьтар-ай... Ол, полковник деғен а т а қ п е н сауда кылы пты ... — деді. — Е ш т е н е етпес, мин х е р ц , жөні болар, м ы н а бір венгерский аракты жутып жіберші... . Ж ө н і табылды. Венгерский арактьг жутыл ж іб ерд і.' Сонан к ейін Шеинге саусағы н беэеп койды. Л еф ортты жаньгна шакырып алды д а , онын іскен тум сы ғынан сүйіп а л д ы : 4- — А н н а кайда? Б ілдіндер ме? Сау ма е к е н ? — де- ді. Қ ы зу л ы ернін кыйсайтып, би.ік терезелерден сонау сар ғай ға н батыска қ арадьі... — Токта, мен о ғ а н өзім барайы н... — деді. ; 'Ж е с і р Монстын уйіядегілер колдарына м айш ам алып, а н а есікті бір, мына е с ік ті бір ашып-жауып жү- гіріп ж ү р , ж есір әйел де кы зм етш і қыздар д а сүрініп- кабы иы п жатыр.\" төменгі көйлегім жаман крахм алда- ныпты д е п Анна аш уланы п, бастары бәлеге кал ған екен, сон д ы к тан оны к а й та д а н крахмалдап, к айтадан отекке б а с у ғ а тура келіпті. А нна жоғары үиде е д і, ба- сында пудраланған паригі б.ар, бірак әлі киінбеген, •зін іқ пудраланатын бөлм есінде шулығын тігш отыр еді. Қ о р ы к ы н кеткен ж есір әйел мен кыздардын. жаны - ____ _ 433

нан жоғары карай жүгіріп вт е шығып, Петр дәл осы күйінде Анхеннін үстіне кіріп келеді. Анхен орнынан турып, бэсын шулғып тастав, жайымен ғана «ах!» деді.- Петр шала киіщ т суйіктг жарын кушактап, кысьіп алды. Аласа ғана бөлмеде Анхенніқ жүрегі дүрс-дүрс сокты. 21 Кісендеулі стрелецтерді жан-жақтан жыйьііі. Пре1- ображенскийдін слободасына әкеліп, карауыл койып үй-уйге және подвалдарға тығып жатты. Сентябрьдін аяғында буларға тергеу басталды. Петр, Ромоданов­ ский, Тихон Стрешнев жэне Л е в Қирилловичтер сурак алды. Слободадағы дүре соғылатын үйлердіқ алдын- дағы оттар түн-түнімен сөнбей жанып .турды. Он терт жерде стрелецтерді дарға асты, дүре сокты, оддн түсі- ріп алып аула ішінде олай-булай сүйреді, кайтадан асып койып астЫна салам жакты. Тірілсін дел арак ішкізді, тірілтіп алып, тағы д а бурзп шығарып таста- »ан колдарынан алып сілкіледі, сүйтіп ^асты ірткіші- лердің аттарын айткызды, , Екі жетіден кейін барып әрең дегеиде бунттьщ із- вүзін білді... Овсей Ржов әбден жаныңа.батып, шьйа- мы ке-кен кезде, кып-кызыл ғып куйдірген.оу аузы мен кабырткасын күйдіре б.а&Шан :0 І р ...£офьяның хатын айтты; оныц әмірі ^ патша кою нйетімен Новодевичий..ЦЩжтаЩда кёлмек бол- ғанын айтты. Овсейдін інім КонсТантив үшінші реу кан шыкканда барып жақ^ғы.,Срфьяныа ш ы н олар Новый Иерусалимніқ ортаяінй •, мунарасынык түбіне- көк арасыКа тығып тастағанын ДЙтты,,,Царевна Мар- Фанык катш каны , ергежейді ДвДотЬчііцн. катысканы, Софьяға жакын әйел Верканыв .бдтыскады ашылды. ' Бірак, дүреденкоркып айтіадндар кед болған жок, Стрелецтер, біз тёк кару альіп бунт вдғарғанымы* үшін ғана жазалымыз, бірак ана жаман ой туральг жазалы емеспіз десті... Осы өлімге бзсын байдап к а­ й р ысуларды көргенде Петр өзіне карсы өшоенділік- тін *те кушті екенін сезді... 434

Т ү н ін о л осы түрм елерде өткізді. Күнін — шетелден алған инженерлерімен, шеберлерімен, әскер байқау істерінд е өткізді. Кешке т а м а н Лефортка, не б ір елші- ге, н ем есе бір генералға там ақтануға барып ж урд і. Са- ғат о н шамасында күлкім ен, музыка мен, князь-папа- ның былшылымен уйкы сы н ашып, төсектен туры п — бойын тіп -тік устап, у-ш у з а л д а н карақғы к о р а ғ а шы- ғып, е к і доңғалакты а р б а ғ а мініп, суык ж елден кор- ғанып бөкебаймен бетін кымтап алыстан көмескілеу от ж а р ы ғ ы көрініп ту р ғ а н — П реображенскийге тар- татын болды... М о ск вад ағы цезарь е л ш іс ін ік хатш ыларынын бірі осы к үндерде өзі көргенін ж ә н е журттан естігенін күн- д ел ігін е былай деп ж азды : « ...Д а н и я елшілерінін, чиновниктері, — деп ж азған ол, — к ы зы к үшін П реображ енскіге барады. Е ң ауыр тр агед и ян ы ң болып ж а т к а н жерін шыңғырған дауыс- тан б іл іп , жағалап оты ры п, олар түрлі үйлерді аралап ш ы ғад ы ... Олар, бул ү й л е р д ің едендерінде, тіп ті сенек- т ер ін д е сорғалап ж атк ан к ан д ы кергенде төб е шашта- ры т ік туры п, үш үйден ө тед і, осының бәрінен д е гөрі ж ан ы ң д ы туршіктіргендей, жанталасып ш ы ңғырған д а у ы с естіліп, соныц болы п жатқан төртінші үйіне бу- л а р д ы ң барғысы келеді... Б ір а к осы үйге к ір е берген- д е, п атш ан ы , боярларды көріп калып, сасканы нан к а й та д а н ата жөнеледі. Белдікке асулы ж алакаш ад а м н ы н алдында ту р ған патш а үйге кіргендерге бу- р ы л ы п карайды, сірә, ш е тел адамдары оны осындай ж у м ы с ты ц үстінде к өргеніне ол өте ренжіп калды-ау д ей м ін . Нарышкин о л а р д ы ң соңынан ж үгір е шығып, «С ен д ер кімсівдер? Н е г е келіп жүрсіндер?..» — деп су р а й д ы . Сонан, олар ү нд ем еген соқ, ендеше тез князь Ромодановскийдін үйіне б ары ндар дейдь.. Б ір а к чи- нов н и к тер өздерін о л а р ға бағынышты емес д е п біліп, бул секілді дузкаралык. буйрыкты елеқ кылмай, жай- ы н а н ете береді. Үйткенмен, оларды куа бір офицер ша- бад ы , алдарынан орап аттары н токтатпакшы болады. Б ір а к күш чиновниктер ж а ғы н д а болады, ~ о л ар квп т е ж ә н е олардыц рухы д а үстемірек еді... С үитсе д е мы- 435

иау офицердіқ шын бір шара колдануға калғанын се- зіп олар кауыпсыздау жерге кашып кутылады... Со- нынан мен бул офицердін аты-жөнін білдім, ол — пат- шанык досы, және езі ете қауыпты — Алексашка деген жігіт екен...» «...Акшалай төленетін жана салык шыкты, бул: приказдарда кызмет ететін әрбір чиновниктік атка- рып отырған лауазымына карай түсетін болды... «Кешке Лефорт сарайында, патшаға лайык салта- натты, түрлі ойындар көрсетілді. Жыйын, эсіресе, от ату ойынына сүйіне карады. Патша от тәңрісі тәрізде- ніп, жалырағы түскен бак ішінде, олай да былай да жүгірді, от ататын транспаранттар мен фонтандар. жакты. Царевич Алексей мен царевна Наталья да осы от ойындарын көрушінін бірі болды, бірак олар өзге бір бөлмеден карап турды... Сол балда журт бір ауыз- дан әйелдердіқ ек сулуы Анна Монс деп тапты, -бул Анна патшанық занды зайыбынық орнын алып жүр, патша зайыбын алыстағы бір монастырьға жіберейін деп жатыр»... «Октябрьдіқ оны күні, жазалыларды дарға асуға кірісті, буған патша барлык шетел өкілдерін шакырды. Преображенскі слобсщасындағы казарма жер үйлер- дің жанында алаңдык төбе болатын. Дарға асатын жер міне осы еді: мунда үнемі дарға асылғандардын. басы ілінген казыктар турушы еді. Міне, осы төбені барлык кару-жарағын асынған гвардиялык полк ай- нала коршап алды. Үй-үйлердіц төбесіне, қакпалардың басына шығып караған москвалыктар да көп болды. Жай қараушылардыц ішінде турған шет елдіктерді дар. ға асу болып жаткан жерге жакын жібермеді. «Ол жерде адамның басын койып шабатын жаа- ғырық та дайын ёкен. Суык ж ел соғып тур, журттык бәрінің д е .аяктары катып калды, көп күтуге тура кел- ді... Акыры күйме мініп, касында .белгілі Александр бар улы мәртебелі патшанын өзіде келді; күймесінен түап ол ана жаңғырыктың жаныиа барып турды. Ал 436

со тт а л ғ а н д а р да буя к ар л ы а л а ң ғ а сыймай кетті. Песір алаңны ң әржерінен, өзіне ерген солдат койып турған орындьткка шығып ап, х а л ы к к а ' бузакылар туралы укімді о к ы д ы . Халык ж у м ғ а и аузы н ашкан ж о к , сонан ж енд еттер келіп ісіне кірісті. .•«Б иш ар ал ар тәртіп с а к т а у ғ а тніс болды, о л а р дар- ға б ір ін д е п келді... Б у л а р д ы ң жүздерінен к а й ғ ы р у да сезіл м ед і, не төніп турған ө л ім н е н корку д а сезілм ед і. Мен б у л секілді сезімсіздікті ерлік деп санамаймып, үйткені о л олардык р у х ы н ы ң күштілігінен б о л ғ а н ж ок, тек қ а н а тірілей ж анд ар ы н ы ң катгы кыйналғаны н с а ­ не ал ы п , өзді-өзіне тіпті ж а н ы ашудьг койды, — тірш і- •лік о л а р ғ а ты м жексурын б о п көрінді... «О л ар д ы н. біреуін ж а қ ғ ы р ы к к а дейін әйелі м ен ба- л а л а р ы ш ы ғары п салды, — о л ар ой баурым д е п д ат етті. А л о ны ң өзі аспай-саспай әйелі мен б а л а л ар ы н а ескерткЬш етіп колғабын ж ә н е ала орамалын берді де, басын т а қ т а ғ а салды. « Б а с қ а біреуі жендетке к а р а й патшанын ж аны м ен өтіп б а р а жатып, дауыстап: « Б ы л л й ы р а к турыцыз, п а тш а , мен мына ж аңғы - р ы кка басымды салайын...» — деді. «Тіпті басы балтаға тусіп жаткан кезде д е ө з қыл- м ысы н мойындағысы келм ей тін стрелецтердің сонш а- м а кары спалы лы ғы н айты п сол күні патша генерал Г о р д о н ға шағыныпгы д е ге н д і маған біреулер айтты. Ш ы ны нд а д а , орыстар өте қары спа келеді...» «Новодевичий монастырынык жанынан тө р т бу- ры ш тап оты з дар орнатылып, оларда 230 стрелец дар- ға а сы л д ы . Царевна С о ф ья ш ағы м түсірген үш стре­ лец, монасты рьды н к абы р ғасы н д а, тап, Софья бөлме- оінің тер е э е с ін ін астында іл ін д і. Олардыц ортасы ндағы- сының колына Софьяра берген шағымы баилал қойылды». « Ш а м а с ы , стрелецтердің күшпен бузып-жарып кір- гісі к е л ге н к а л а кабы рғасьш ы ң касиеттілігін ж ә н е еш- кімнін к о л суға алм айтьш ды ғы н көрсетеиін дегендік- тен-ау д ей м ін , патша М о с к в а кабырғаларынын. мыл- 437

тык ататын тесіктерініқ аралыктарынан бөреде өткі- эіп коюға әмір етіпті. Әрбір бөрене басы сайын екі-екі- ден жаңағы көтерілісші стрелецтерді асып койыпты. Сол ретпен сол күні екі жүзден астам адам дарға асыл- ды... Бүкіл Москваны айналдыра дарға асылған мы- нау етрелецтер сыяқты частокодды ешбір баска кала, сірә, көрмеген болар». «...Октябрьдік 27 оі еді... Бул күнгі дарға асу бу- рынғылардың бәрінен де өзгеше болды. Ол әртүрлі әдіспен және мүмкін емес дерлік әдіспен еткізілді... Қызыл алацды үш жүз отыз адам каз-катар турып алып кып-кызыл каиға бояды. Мундай сурапыл улы кырғын тек патщаның буйрығы бойынша —патіиа ду- масынық бүкіл боярлары, сенаторлары, дьяктары, жендет кызметіне кірісуге тиіс болғандығынан ғана орыкдалуы мүмкін бЬлд^.дПртшанык күдігі аса ку- шейіп кетті; ол сірә', өлім жазасына . буйрылып ж ат­ кан мына бүлікшілерге булардың бәрінің де бүйірг тартады деп күдіктенді-ау деймін. Әйтеуір боярлардын. бәрінде бул канды кепілмен байланыстыруды ойдап шығарды... Болашак сыітнди куіС ілгері бойы тітіреп, барлык асыл текті мырзалар алаңға келді. Әркайсы- сынық .алдына бір-бір айыпкерден койылды. Әркайсы- сы өз алдында турған айытуіер туралы үкімді окыгт шығып, онан кейін өз колымен сол үкімді о)>ындап, айыпкердіқбасын кесіП шығатын болДы. . Жан туршігерлік бул кескігё сулк карап, сарайдан әкелінген креслода патша отыр, Ол өзі сыркаттау — тісі аурып, екі жағы бірдей ісщ деткен. Онык УстіНе, нына, жендет кызметіне орашолак ббярлардык кеп- шілігінің қалтьіраған колдарын керіп күйігі отыр... Бул жендет міндетін атка^уға генерал Лефорт та шакырылған еді, бірак, ол менің туған елімде мундай іс болмайтын еді деп суранып кайтып кетті. Барлығы бірдей тақтаға салынған үш жүз отыз адамныц б.аста- ры кесіліп тасталды, бірак кейбіреулері әбден дурыс кесіле алмай да калды. Борис Голицын өзінік өлтіретін адамын мойнынан шаппай арқасынан шауып калды; егер Александр, балтамен тез кыймылдап, бул гіакыр- 438

дың б а с ы н алып т а с т а м а ғ а н болса, денесі е к іг е бөлін- ген с т р е л е ц , адам ай тк ы сы з азап шеккен б о л ар еді, А лексан др, бугін оты з б а с кестім деп м актаңды К нязь-к есар ь да вз колы м ен төрт адам өлтірді. Әлі ку- рып, т ү с і кашқан б о яр л ар д ы н біркатарын сүйемеледел әкетуге тура келді». К,ыс бойы дүре соғу, д а р ғ а асу болып ж а тт ы . Б у­ тан к арсы Архангельскіде, Астраханьда, Д о н д а және А зо вта квтерілістер болды . Түрмелер лык. то л д ы , Мос­ ква кабы рғаларына а с ы л ғ а н тондаған ж ана өліктерді б о р а н какты. Бүкіл ж у р т ты ң төбе шашы т ік турды. Е с к іл ік каратүнек б у р ы ш тар ға тығылды. Византиялык Р усь бітті. Март желінің ішінен Балгык теңізінін жие- гінен с ау д а хемелері елестегендей болды.

Редактор—И- Дюсенбаев Оформление художника К. Ходжюинв Техн редактор И. А* Коробко Корректор Б. Уте баева ■Подписало к лечив 24/ХІ 1960 г. Им. М В УГ07322 Овъей 57.5 п. я. Уч. та*. 23.66» •Формат бумаги МХ108^|32 л. Тираж 20.00» № .1 Г ки °Н