Алексей Толстой-Бірінші Петр

касындағылар: «Мундай іспен қыльшіывды кандауьш, Никита Иваныч, уяггау болар» — десті. Ол сөгіиіп, сарайға карай жүгіріп кетті. Содан кейін карауылшы шал еңкейді де, сілейіп ж а т к а я Волковты нығынан тартып: — Б а р , каш, жөнінді та п . Бірак какпаға жолаиа, кабырғаны жағалап барып бір жерден шығып кет... — деді... Л у б яикі алаңындағы оттар сөнді (жалғыз-ак бір үйдің оты жылтырап к а л д ы ), — Овсей канша даурык- канмен де ешкімнік отынға барғысы келмеді. Қаран- ғыда бірсыпыра стрелецтер үйлеріне кетіп қадды. Кей- біреулері уйкыға кетгі. Т өрт — бес адам корғанға та- ман ш еткерірек барып, бутақты жөкелердін. астында акырын сөйлесіп тур... _— Б о р ис Голнцынның Рязаньдағы үйінде шылды- раған алпыс күміс шынжыры тығулы жатыр... Соны алып, бөлісіп алайық — дейді Гладкий... — Гладкийдің есілдерті сл талау ғой, бірақол кім- Ді ерте а л а р екен. — О л а р ға сенім жок: ө здері талайды, сонсок біз жауапкер боламыз. — М ан ағы стольниктің айтқаны дурыс; узамай-ак біз Петр патш адан корка б а с та м асак жарар еді... — Қ орқыуы ң да кыйын болм ас... — Ал, мына біздің царевнам ы з бар ғой, — біреу- лерді акш ам ен жарылқайды д а , екіншілерді куиі-түні карауылда кақшыйтып қояды, Үйіцде барлык шаруа- шылығыц буліиіп жатыр... „„ ^ си баР той, кудайға нан, сауык оскеріне алды- артыма карам ай-ак кетер ем... — Ал енді ол жеңеді-ау, сірә, жігіттер... — и п -о ң ай жеңеді... \"7. Б УЛ * е РДе біз боска күтіп жүрміз... Бүйте бер- кб'Р *у ж моинымызға т у з а қ түсіріп аламыз... Коем Г ^ ^ ӨЗД^ ' Н тыя койыи- мойындарын бурды- «Тағы сол Г ло\" б'?еу бась,н ж іберт келеді екен. — десті ТОЙ' Б^л итті не ж ы н«.УалапЖҮР-» лап, аттап с в Іф Й 5555 « “ ™ Р м а л ага ш.уьт келе жа- 200

— Стрелецтер неге бытырап к-еткен? Олар карау- ылға неге жіберілмеді? Кремльде бәрі даяр; ал сен- дердін, оттарын. да сөніп калыпты гой! Уйктап жатыр екенсіндер! Иттер! Овсей кайда? Слабодаларға тез адам жіберіндер! Спасск мунарасыиан дабыл қағыл- ған соқ-ақ бәрің де мылтыктарынды колға алып дай- ын болындар... —'деп айкай салды. Боқтап, балағаттап, талтаіщай басып, Гладкий үй- ге кіріп кетті. Ж өке астында турғандар күбірлесе түсті: — Дабыл... — Бүгін түнде болмакшы... — Журтты жыйнай алмайды... — Қайдан жыйнасын... — Былай істесек кайтеді, жігіттер... Ә? (Бастарын зкақындастырып, естілер-естілмес дауыспен): — Олар бізге алғыс айтады... — Әрине... — Н аграда да, тағы баскасы д а болады... — Ал, булардан, жігіттер, тү к шыкпайды... — Оны білеміз... Жігіттер, кані кім барады? Екі кісі болса тәуір болар еді... — Ал, кайсын, барасын? — Дмитрий Мелнов, барасын б а? — Барам. — Яков Ладыгин, барасын б а? — Мен бе? Жарайды, барайын... — Өзіне жолықпай қоймандар... Аяғына жығылып, ссылай да осылай болып жатыр, дендер... Сені, улы патшамызды өлтіруге әрекет істеп жатыр, дендср... Біз сенін, сенімді кызметшілеріқ болғандығымыздан, өзіміз крест сүйіп ант бергендігімізден осыны хабарлай кел- Дік, дендер... — Үйретпей-ак кой, өзіміз де білеміз... — Айтармыз... — Ал барындар, жігіттер... « 15 Қолдағы бар екі-ак батальон эскермен (Преобра- женек және Семеновск батальондарымен) соғысуға ой- лауға да болмады. Соғыса калғанда отыз мьщ стре- 201

лецтер, кала адамдары, ш етел жаяу әскері, генерал Гордоннык солдат полкі патш аны к сауык эскерлерш шыбын курльг кермес еді. Сондыктан Борис Голииын; Преображенскіде тыныш к а н а отырып, істің аяк алы- сын күтейік. Узамай күз түсіп, жол бузылады. Онын артын а л а сықырлаған а яз келеді — онан сон желке- лесең д е стрелецтерді пештен тусіріп соғыоқа шыға- ра алмайсын. Жаз шыккан ооң не боларын кере жатар- мыз. Б у дан бізге жаман б о л а қоймас, кайта Софья мен Василий Васильевичке ж ам ан болатын болар: кыс бойы б о яр л ар өзара әбден кы зы л кеңірдекке түсіп бо- лады, сонан бір-бірлеп Преображенскіге де келе бас- тайды; стрелецтерге жалакысы н бере алмайды—уйт- кені казнанын. калтасы бос. Халык болса аш, аосадалар, колөнершілер к атты куйзелулі, саудагер- лердің д е шыкпаған жаны бар. Ал, егер сонда да Софья дабыл кағы п әскер шығара к а л с а , онда колдағы сауык оскерлерімен Троице-Сергиевоның бекем камалдарына барып ты ғылу керек, ол ж ер белгілі көрген жеріміз, бй- да жыл бойы, не одан д а көп отырып, бас корғауға бо- лады — деді. Борис Голицынның акылы бойынша Преображен- скіден Троицадағы архимандрит Викентийге жасырын сыйлықтар жіберілді. Борис Алексеевичтін. өзідағы архимандритпен сөйлесіп, оны ң жәрдемін сурап екі рет барып кайтты. Генерал Зом м ер кудайдык кутты күні әскерлердің даярлығын к арап, сынап жүрді.— атылған зеңбіректерден патш а сарайынын сынбаған терезелері де қалып жарымады. Бірак, Москва туралы Петр сөз қылганда Зоммер те к кабағын шытып, пы- сылдап: «кайтеміз, корғанарм ыз...»— дей берді. Ле- фортта келіп турды, бірак сирек келді, ішуін де койган, сыпаны, күлкісінде кілткі б ар, осының өзі Петрге бәрі- нен коркынышты болды. Ол енді Лефортка да сенбе- дь сан р е т тун ортасында Алексашканы оятып алып, шекпешн иығына іле л стап, карауы лдар орнында бар- с ы л п ! б1 кау ға Патрдың өзі д е барып журді. Сулы- Москвя ‘лерде’ Яуза ж ағасы ң да узак, турыл, Петр жылті,тағапТ« б„арлады ~ а Рғы бетте тастай каракғы, Р жарык жоқ, тілсіз тынған тыныштык. 202

Суыкка тонып, көңілсіздеу өңмен Алексашканы шакырып алып, жәйімен үйге кайтты. Көлден кайтып келгенсін тек алғашкы күндері ғана Петр әйелімен бірге жатып жүрді. Кейін патша са- райына ж апсы ра салған шолан сыякты 'бір терезелі аласа ғана палатада өзіне — сәкіге, Алексашкаға жер- ге, киіз үстіне төсек салғызды. П етр көлде жүргендө Евдокия ж ары н күтіп, жылап, көзінін жасын көл кы- лып еді, ж үкті болғанына төрт ай д а болып калып еді; күткені енді келді, бірак онымен көзінің жасы тыйыл- мады. Күйеуі келгенде алдынан ж олға шығып, карсы алайын деп еді, кемпірлер жібермей койды. Шоланда кемпірлердін. қолынан жулынып шыгып, суйікті еріне жүгірді,—сукғакты , жүдеу ері, бөтен біреу сыяктанып кіріп келді, — Евдокия бетін аймалады, кушактады, бауырына басын кысты... Жары жарылып кеткен ерін- дері мен сүйіп алғанда — карамай мен темекі исі мүн- кіп кетті. Евдокияныц өсе бастаған ішін бір сыйпап өтті де: «Ау, бул туралы хатка неге жазбадык?» — де- генінде ғана ж үзі жылып өтті. Әйелін ертіп шешесіне сэлем беруге барды. Сөйлегенде сөз арасын үзіп, тү- сініксіз сөйледі, иығын ырғап, ылғый касына берді. Ақырында Н атал ья Кирилловна отырып: «Патшам П е­ тенька, ертеден бері монша жактырып койып ек» деді. Петр шешесіне бір түрлі карап: «мені қышындырып турған кір емес, шеше» дегёй тәрізденд?. Наталья Кирил­ ловна түсіне калды, көз жастары моншақтап коя берді. Евдокия күйеуін үш-ак түн касы на тарта алды, — күткені кандай еді, сүйгені, аймалап еркелеуге сенгені кандай еді! Б ірак, не пайда, бетпе-бет келгенде кым- сынып, әуелгі неке кыяр түнгіден бетер сасып, тіпті.не сурап, не коярын да білмеді. М арж ан тасты жастыкта мелшиіп ж атты да койды. Күйеуі уйкысырап шошы- нып, касынып жатты. Евдокия козғалуға да корыкть).' Кейін ол шоланға барып жаткан сок журттан уялый, кірер тесік таб а алмады. Ал П етр эйелін тіпті умыт- кан тәрізденді. Күні-түнін түрлі жумыспен, жүгірумей, Голнцынмен сыбырласумен өткізді... Август айы осы- лай басталды... Москва іші кара булттай түнеріп кет- ті, Преображенскіге коркыныш кірді, кулак тігіп сак- тык амалын істеді. ,

16 — М ин херц, рим патшасынан аскер сурап, хат жазса калай болар еді? — Акмақ... — М ен акмақпын ба? — деп Алексашка басын ке- теріп алып, киіз үстімен еңбектеп, жакын келді. Кез- дері ойнакшып кетті. — Айтып отырғанымяыа «в\"1 бар, мин херц. Одан он мыцдай жаяу аскер сурау ке- рек. А рты к керегі жок... С ен осыны Борис Алексеевич- пен сөйлесіп көрші... Алексаш ка бас жағына келіп отырды. Петр аяк- тарын жыйып, көрпесін ж оғары тартып, кырындап г/- сіп жатты . Алексашка ернінің терісін пстелеп оты- рып: — Б ізд ің оған беретін акшамыз, арине, жок, МЙ1 херц... А кш а керек. Біз оны алдап түсіреміз. Апырзу біз осы императорды да а л д ай алмаймыз ба? Мен өзім- ақ Венаға барып келер ем, ш ы н айтам... Ой, сонан кея- ін М оскваға, стрелецтерге бір тиіссек, кандай кызык болар еді... — Ж оғалш ы әрі..і — А л, жарар... — Алексаш ка да тонын жамыльШ жата кетті: — Шведтерге не болмаса татарларга ба­ рып жалы ну керек деп отырғаным жок кой... Оны ней де тусінемін. Жаратпасаң. калсын... Билік өзінде— Көрпесін бүркеніп ж аты п, тусініксіздеу, тістене сөилеген адамша Петр: — К еш айттың, — деді. Әңгіме тынды. Лашық па л а та іші ысып кетті. ПеШ астынан тышқан тысырлай бастады. Альютан: «СаК гюл» — деген дауыс келді, — бул Яуза бойындағы ка- рауылдардын даусы еді. Алексашканың квзі уйкыға кездері Петрдың уйқысы кашып, мазасы ке- І рл'- Б аҒы жастыкка тиіп, көзі ілінсе-ак болға- л іін ж ,’,пӨР-'* бір үксіз Үн естілгеи секілді бо- льш кет^^РСд І„ Та\"Даи-Тулайды\"- Уйкысы шайдай ашы- бөпсне К?б, т г ’ жүрег| °Р НЫІ!а түосе тағы да елегізіп ■— Рс кабырі алардыц сыртында сонау үйде біреу жы- 204

лап жаткан сыякты болып естіледі... Осы түндерде көп ойлар ойланды... Қысылып-кымтырылса да, елеусіз калса да ойы на ешнәрсе алмай өткізген Преображен- скідегі күндерін уайымсыз, көңілді, ду-думанды, мәніс- сіз өткізілген күндерін есіне түсірді... Акырында: журт- ка жат болып калдым... Қаскырдық бөлтірігі, солдаттын досы атандым... Ойнау, билеу түбінде келіп мінекей', жау канжары жүрегіме такалып тур... Уйкысы та гы ашылып кетті. Көрпесін оранып бук- теле түсті. ...Апа болм ай абысып кал, ап а ; уятсыз, канішер... Кебеже бөксе, буғы мойын мәліғун... (онын, соборда шатыр асты нда турган әлпеті есіне түсті.) Боянған, мужик бет, кудды касапшы! Ж олы м а гранат тастат- ты... Пышақ салы л өлтір деп адам жіберді... Кеше ас- ханаға бір кеспек квас әкеліп тастаған екен, итке бе- ріп көргеніміз кандай жаксы болды, — ит табанда қаггы... Петр ойын тыйды... Бірак аш у өзінен-өзі баса көк- теп кабак тамырларын білеудей кылды. Қыршыным- нан кыйғың келгөн екен! — деді. Ан, бол, адам бол, әй- теуір, Петрдей өмірге жерік ж ан тумаған болар... — Алексаш ка... Уйқтап қ ал ды қ ба, шайтан, квас акеліп берші... Алексашка аласурып тон асты нан карғып турды. Қасына-кусына бакырашпен к вас әкеліп, әуелі өзі урттап қарады да, сонан Петрға берді. Есінеді. Аз ра­ на екеуі эцгімедесіп алды. Алыстан «абайла!» — деген мунды, ш ир ак дауью естілді... —- Ал енді уйктайыктағы, мин херц... Петр сокіден жалацаяк атып түрегелді... Мынау енді — ойға келген хиял да емес, тү с те емес, шынында Да біреу тарп-турып басып, ж ы лдам дата жағалап ке- леді... Сөйлеген, айкайлаған дауы стар естіледі... Алек­ сашка көйлекш ең екі қолына екі пистолет алып, боса- ғаға барьіп ту р а қалды. — Мин херц, бәрі жүгіріп келеді... Петр ал а к та п есікке карады. Келіп калды... Есік алдына келе беріп, тура калысты... Қалтыраған бір дауыс: — Патш а, тур... бзлеге кездестік, бәлеге... — деді. 205

— М ин херц, сөйлеп турған — Алешка. Алексаш ка есіктіи ьірғағын ағытгы. Ентігіп, көзі аларып, ж а л а к а я к Никита З о то в кірді; оның артынан пребраженецтер: Алексей Б ровкин мен муртты Бухвос­ тов кірді; тулып сүйреген адам дарш а екі сгрелецті сүйреп кіргізді. Сакал, шаш тары үрпиген, еріндері сал- пыйған, аж арлары сынык стрелецтер екен. Зотовтын. корыкканнан д ау сы д а шыкпай калған екен, ол ысы лдап қана: . — Б у л ар Мелнов, Л ады гин деген Стремянный полкінің адамдары керінеді, М осквадан кашып шы- ғып, осында келіпті, — деді. Стрелецтер табалдырыктан өте кулай кетті, са- қалдарымен жер сүзе бас урып, барынша коркыныш- ты дауыспен, батыл: — Ой б ай, ой бай, патшам, батюшкам, кор болды ғой басың, ой, ой... Сен туралы олар кара ниетке мін- ді, жер кайы скан күш жыйнап жатыр, болат канжар кайралып ж аты р. Спасск м унарасынық басына дак- ғырлатып дабыл кағылып ж а т ы р ,. оған жан-жактан журт куйылып жатыр... — дей берді. Қалш ылдап, уйысқан буйра шаштарын былғап, сол аяғын селкілдетіп, Петр стрелецтерден бетер қоркы- нышты а й к а й салды, Никитаны итеріп тастап, сол тур- ған күйінде ж алаң ішікі киімдерімен ата жөнелді. О жер, бу ж ерд ің бәрінде де есіктерден бастарын суғып караған кемпірлер естерін танды . Ішкі ж ак тағы жасырын есік алдында үрейлері ушып турған кызметшілер опыр-топыр болды. Узыя бойлы, ак киімді біреудік соқы р кісіше екі колын ал- дына кар ай созып, іштен ата жөнелгенін көріп калды...| Кейбіреулері «көкем-ау, патш а ғой мынауі» — Д«п ко- рыккандарынан жығыла кетті. П етр олардың арасын как жарып, жүгіріп барды д а , қарауылшы офицердін колынан тізгіні мен камшысын жулып алып,_ аяғын: үзеңгіге с ал у ға да шамасы келмей, атка карғып мінді, • атын үсті-үстіне камшылап, ш ауы п ала жөнелді. Со-: нан лезде ағаш тар тасасынан көрінбей Кетті. Алексашка онан гөрі саб ы рлы лау еді: ол шекпені. мен етігін киіл алыл, Алешкаға «патшанын киімдерін алып. арты мнан куып жет» д ед і де, екінші бір карау- 206

ылшының аты на мініп алып, Петрдың ізін куа ш аба жөнелді. Аяғын үзенгіге салмастан, тізгіндерін бос тас- тап, кулдырап шауып бара ж аткан Петрды Сокольни­ чий ағашында әреқ куып жетті. — Тоқта, тоқта мин херц, токта! — деді. Мәуелеп өскен биік ағаштардық үстінде күзгі жул- дыздар жаркырап тур еді. Сыбдырлаған дыбыс естіл- ді. Петр жан-жағына жалт-жалт карап, қалтырап, онан әрі каш а жөнелуге ыкғайланып, тебіне бергенде, Алексашка тізгінінен ала кетіп, ашулы сыбырмен, тағы Да: — Ойпырым-ау, кідірсейші, сен, мин херц, тыржа- лакаш қайда барасын!..—деді. Папортиик арасынан пырр-пырр етіп, каиаттарын бутакка ооғып, жулдыз астында карауытып, курлар ушты. Петр тек жалаңаш жүрегін баса берді. Алексей Бровкин мен Бухвостов патшаның киімдерін жеткіз- ді. Үшеуі асып-сасып, жандәрменкүн патшаның киімде- рін кигізді. Шапкылап тағы да жыйырма шақты столь- никтер, офицерлер келді. Ептеп басып бәрі де ағаш- іан өтіп шыкты. Москва жактан әлсіздеу от көрінді жэне дабыл каккан дауыс естілгендей болды. Петр жағыи жазбай, даусын тіс арасынан шығарып: — Троицаға тарт... — деді. Төтесінен салып, елсіз даламен Троица жолына к а ­ рай шаба женелісті. Петр тізгіндерін коя беріп, үш бурышты калпағын көзіне түсіріп, шауьш келеді. Мез- гіл-мезгіл кужырланып, камшымен атын омырауға са- балайды. Алды-артында жыйырма үш адам. Аяктарын кулаштап кере тастап, курғак жолмен тасырлап келе жаткан аттар. Біртіндеп белестер, ойлы-кырлы жер- лер, кайың, терек өскен тоғайлар калып жатыр... Міне, енді шығыс жактан аспан да көгере бастады. Атгар пырылдап, кулактарына жел суылдайды. Бір жерлерге келгснде карауытқан бір цәрсе жолдан ауып булт ете түсіп еді, б ір ак оның аң екенін, әлде түнделетіп келе жаткан, корыкканнан калың шөпке жасырынып ку- лай кеткен адам екенін ешкім айыра алмай калды... Троицаға Софьядан бурын жету керек еді. Кула- ғызып, сарғайып таң біліне бастады. Бірнеше аттар сүріне жығылды. Таяу ылдыйда оларды кайта ерттеп 207

алып, демалмастан тағы д а шаба берді. Алдарындага сонау кам ал мунараларынык шошақ төбелерін, монас­ тырь кумбездерінде оннакш ы ған таксәулелерін көргеа- де П етр атын токтатьш, кейін карады да, кіжініп кой- ды. Сонан аяндап отырьгп монастырь қакпасына кслш кірді. Ж о л соккан, уяттан қысылған шалажансар пат- шаны аттан тусіріп алып, архимандрит болмесіие эке- ліп кіргізді. М осквада да, Преображеискіде де куткен ісгіабір де бірі болған жок: Софья стрелецтердін басын кураи алмады, Спасск мунарасынан дабыл да кағылмай кал­ лы, ол туні Москва ойына ешнәрсе алмай, бейкам уйк- тап ж атты . Бірак, Преображеисх есіз калды.. Журу- тың борі — Наталья Кирилловна екі кабат келіні- мен, ж ақ ы н боярлары, стольниктері және үйші-кара- шы адамдарымен, екі п олк сауык әскерлерімен, олардың зеңбіректері, мортирлері, барлык ок-даріле' рімен, — тегіс Троицаға кош іп кетті. Екінші күні уй ішіндегі шіркеуде кундізгі ғыйба- датта ту р ған Софьяныи. ж ан ы н а боярларды как жа- рып, Ш акловитый келді. Т усі бузылып кеткеиін бай- кады д а , Софья тацдаиып, қасы н квтеріп алды. Ол ке- кесін күлкімсн Софьяға иілді де: П етр патшаны акыры Преображснскіден куыа шыктик, ол жын урған көйлекш ең ғана кашып кетіп- ті, каида кетксні белгісіз... — деді. Софья еріцдерін жымырьш, нәліленіп: , -ичынданып калан к а р а й қаш са да оныд еркі бар ғои... — дей салды. ПІ, 3 И^ . калғандай ешнәрсе д е бола койған жок тэ- тап Сол 'КУНІ> Лаврентий Сухаревтін Лім боллы Т тү1елімеи Т роицаға кетіп калғаны мэ- Г к а й с ы с ы ? аНЫЛ КЫ' кашан а згы Рып улгіре койғаньш Лаврентийлін Л к 6 аЛМады= Тек кана, ыуны істеген деп ЖОрысТьГ Москвяпа Д? СЫ 501)110 Гол,шьш шь,ғар са-ак к а ^ ^ а рч ™‘-“ кыРрллаапп, яя РаЧн:Ыа бжЫеРрдКейөб, еяйдмі'ыТнүа\" жШер-' 208

ден боярлардың жол арбалзры шыгып, тактай гөсел- ген көшелерді дүнгірлетіп, б ар пәрменімен Ярослав жолына кар ай айдап ала жөнелетін болды... Василий Васильевич Голицын өз тағдырын болгер- лікпен білуге тырысып, барлык, түнін Медведевпен өт- кізді. Күндіз мец-зен боп сарайда жүрді, не айтылса соны м акулдай берді. Шакловитый аласурып поліктан полкка шапкылады. Софья ашуын сыртка шығармай түйіліп, акыры н күтті... Ойламаған жерден өзініқ жүзбасыларымен, бес жүзбасыларымен жэнс біркатар стрелецтерімен, будан жеті жыл бурын шіркеудіц купия бөлмесіндегі алтар астынан царицанык інісі Иван Кирилловича шығарып алған, полковник Иван Цыклер д е Троицаға кетіп кал- ды. Цыклер Софьяныц сырлас, сснімді адамдарынық бірі еді. О л енді Петрдан кешірім сурап, царевнанық барлык сыры н оған ашып беруінде сөз бар ма. Цыклердің кеткенін естігенде Софья жамаи кьюыл- ды. Сол сыякты сенімді тобеттер кетіп жатканда кімге сенуге болар? Ал енді калған полковниктер мен уряд- никтерге — мемлекетгік макызы бар үлкен жумыс жө- нінде токтаусыз Петр патшаға келіндер деп буйырған (Борис Голицыннын. колымен жазылған, аяғына сыя- сын шашыратып, кыйғаштап «П тр» деп кол койылған) жарлыктар алып, барлык он тоғы з стрелец полктары- на да Троицадан шабарлар келе бастады. Ш абарларды застав-эаставтарда устап алып, са­ бан, ж арлы к кағаздарын тартып алып отырды; сүйт- се де, кейбіреулері заставтаи полктарға карай ©тіп ке- тіп, жарлыктарын окып та үлгірді. Будан кейін Софья: «Кімде-кім Троицаға кетуге талаптанса,—ол адамнын. басы кесілсін»— деген буйрык жариялаткызды. П ол­ ковниктер буған: «Жарар, кетпейміз» —десті, Васи­ лий Васильевич Петрға кеткен стрелецтердің аііелдері- не сенімді адамдар жіберіп, коркытып, күйеулерін ша- қыртып х ат та жазғызып еді. Бірак, будаи да мәнді ештеқе шыкпады. Петрды келісімге келтіру үшін — булар патриарх Иоакимді Троицаға да жіберді. Патриарх бул усы- иысты ықыласпен кабыл алып жүріп кетті де, кейін 209

қайтпай, тіпті Софьяға ж ау ап та кайырмай, срл жакта калып қойды. Полктерге, көпес жүздіктері мен кара жуздіктерге, слободалар мен посадаларға Петрдан жа- қа буйрыктар келді... О нда: «Қателеспей Тронца лав- расына келіндер, егер кімде-кім келмей калса, —од адам ө л ім жазасыпа буйырылады...» —делініп жазы- лыпты. Сонымен мунда к а л с ац д а басың алынатыя, он­ да б арсаң да басыц алынатын болып отырды. Корык- каннан Нечаев, Спиридонов, Нормацкий, Дуров,- Сер­ геев деген полковниктер, бес жуз адам урядниктер, көптеген ж әй стрелецтер, көпестер, посадалар арасы- нан сайланған адамдар Т роицаға кеггі. Орысша киія- ген П етр патша, жанында Борис Голицын, екі царица жэне патриарх бар, крыльцода турып, келген адамдар- ды бір-бір пияла аракпен кар сы алды. Келгендер коз жастарын ағыза зар еціреп, мынау аласапыраяды жой деп етінді. С ол куні-ак Сухарев полкінда: «Жауыздарды устауға М оскваға барайык.!» — деген айкайлар шыкты. Василии Васильевич е тір ік аурып жатып алды. Шакловитый журт көзіне көрінуге сескеніп, сарайдыіі жасырын бөлмелерінде жүрді. Гладкий жолдастарымен Медведевтің жаткаи жеріне тығылды. Кремльдік бар- лык «акпал ар ы бекітідці. Крем ль кэбырғаларына зен- біректер шығарылды. Софья кайд а барарын, не кыла- рын біле алм ай, босап «алған палаталардыц онысына бір, мунысына бір бара берді, — колдарын төсіне ку- сырып, аяғы н шақ алып журді. Сарайдағы мынау мыл- кау емірден ашык соғыс, көтеріліс, кескілесу көп жаксы еді. Үкімет, кызьж, өмір — көрген тустей ыдырап жо- ғала берді. 1г Бірақ «.ала бурынғыдай-ақ тып-тыныш сыякты. ^ркашанғы әдетінше у-шу болған алавдар, базарлар. п .,^ ,„ 0ЛСа тоқылДаіктарын токылдаткан кузетшілер, шакырған әтештер. Ешкімнің д е соғьюка барғысы кел- еиді. Ж уртты ң бәрі Кремль кабырғаларының ішінде жалғыз кал ған Софьяны умыткан тәрізді. ° НДа Келш Софья шешім кьілды, авгусгыц жый- ырма тоғызы күн, касына Верка деген қызды альш жэ- тартты ТЭИ ҒЗНа аДаМ Корған алып- Троицаға өзі 210

18. Ярослав жолынын, шақы куні-туні басылмады. Мооквадан шыккан аттылы-жаяу адамдар, арбалар үздіксіз ағылы п жатты. Троица лаврасының дуалда- рыныц алдында, посадаларда, Троицанық айнала — төцірөгінде ығы-жығы көлік, түтіндеген от,— қонак,- тайтын ж ерге, азьгққа, ат шөбіне таласьш, сағат сайын жанжалдасып, төбелесіп жаткан б ір журт. Троицада- ғылар мунша хальж каптайды д еп күткен жок. еді, сон- дықтан о ларды н камбалары а з уакыттық ішінде-ак, босап қалды , даладағы маяларды журт талап әкетті. Лл, онық бер жағында стрелецтер мен кызмет здамда- рыныңтамағын ток кылу керек болды. Ол үшін макай- дағы селолардан азык-түлік әкелуге отрядтар жібері- ліп жатты; квп узамай оларды д а тыкырына таяп, ешнәрсесін қалдырмады. Сүйтсе д е Троица тар бол­ ды, адамдары ашыға бастады. А т акты-атакты боярлар- дыц көбі басына шатыр тігіп, біреулері аула ішіндс, біреулері ту р а мөшеде жатты. П атш а шығып сөйлесуін, есік алдында, күн көзінде отырып күтті, астарын да сол жерде стырып ауыз тиді. М ундай опыр-топыр таршы- лыкты М оскванын ушканда кус конбайтын тып-тыныш үйлеріне ауыстыру қыйын болды. Б ірак журт — үлкен істін түйіні шешіліп, өкімет басы ауысып жатканын жаксы түсініп, буған да көнді. Б ір ак, мунық түбі кай- ырлы болар ма екен? Ойлап оты рсац болар ісболудай- ак болған, будан жаман ешбір нәрсе жок секілді: бу­ к и Москва барлық халык, бүкіл Россия—жаралы. ар- калары жоса-жоса, турмысы ікайыршыньщ турмысын- дай. Кеш б о л са журт от басында отырып, арба астын- да жатып, емін-еркііСэңгімені шертеді. Лавраның айна­ ла төқірегінін. бәрі кызарған от, ың-жын. дауыс. Б ал аша білетін бір мужиктер шыкты, — бір түрлі рсңкпен көздерін кысып койып, отыра калып, кішкене орамалын жорге ж айы п тастайды да, бөркінен тас кумалактарын алып, кім тілесе соған олар .кум алак ашады; к у м а л ақ -; тарын уш бөліп шашып тастап, колын бір жүргізіп өтеді де, күбірлеп әулиелік курады: — Тілегенің болады, ойлаған ойыңа жетесін, тек кана аяғы на шабата, үстіне тері тон кимейтін, ак өнді 211

біреуден қорык. Үшінші ауланы ң жанынан журме, үш жулдызға к а р а п дәрет сындырма. Ерте ме, кеш пе, әй- теуір, өз ойлағынықа жетесін, аминь. Маған ракмет айтпай-ак кой, оданда акшанды шығар... дейді. Бул балш ы мужиктар караңғы да арбадан арба ке- зіп жүріп, журттыц басын катырды: — Царевнаның қанаты қайырьілды,—деді олар сыбырлап,— князь Василий Голицыннық өмірі бірінші карға жетпейді... Олардан кеткенің акда болғаи... Петр патша әлі бала, ол үшін ақы л ойлап, іс кылатын царица мен патриарх; барлық іс солардың цолында... Олар жақалыкты колдайды... Жаңалықтың өзі мына- дай болады: боярларға күйме мініп жүргізбейді, олар- дыц әрқайсысына тек күн елту үшін бір-бір үйдеп ра­ на цалдырады. Сауда адамдары мен слобода адамда- рыныц м аадай алды жақсылары патша сарайына ба- ратын болады, мынаны істейсіндер, мынаны істемей- сіндер деп олар батыл, еркін айта алатын болады. Шетел адамдарыныц бәрі д е Россиядан куылады, олардың мал-мүлкі талауға н-үседі., Мужиктер мен малайларға ерік беріледі, — олар уайым-кайғыдан, эртүрлі алым-салықтан қутылады... Бақсы-балгерлер мен тәуіптер осылай деді, олар- дыц сөзіне уйығандар да осылай ойлады- Лаврада шат- тық белгісін білдіргендей үздіксіз коцыраулар соғы- лып жатты. Ғыйбадатханалар мен соборлардын. есікте- рі жабылмады, шамдары ж арқы рап турды, бой тіті* реткендей күцренген монастырь саздары күн-тун тын- бай естіліп жатты. Таң бозара Петр патта,— о ц жағында ,шешесі — царица, сол жағында патриарх,— крыльцодан түсіп, тац ғыйбадатына туратын болды. .Одан кейін царица халык алдына шығып, жаңа келгендерге өз қолымен бір пияладан арақ беріп жүрді, гыйбадат пен ораза- дан жүдеп катып-сенген, бірақ көңлі сергек патриарх: Зулымдардан кашкандарың, патшадан корык- кандарыц кудай суйерлік іс деп, Петрға карагі койып, уагыз аитты. Орыс киімдерін киініп, тап-таза колда- рына жібек орамал устап, әдепті түрде, басын төмен са.іып, аш аң жүзді патша турды. Темекі тартып, арак шіпсгешне міне үш жума болды . Н е шешесі, не пат­ 212

риарх, не Голицын оған не десе, ол соны ғана істей берді. Л авр ад ан атгап, сыртка шыкпады. Түскі гый- бадаттардан кейін үпемі архимандрит кужырасында, образдардын. тусында отырып, боярларға колын суй- гізді. Тез оөйлөп, тікірейе қар ау ы н койды, жайымен, әдепті гу р д е ғана жауап кайыратын, онда да ез акы - лымен емес, үлкендердің акылымен жауап кайыратын болды. Н атал ья Кирилловна жаіқын квретін боярла- рына әлсін-әлі: — Қ удайға қалай шүкіршілік етугеде білмеймін,— патшамыз кәдімгі есті латша болды, дәреже тутып, зілдей салам акты адам болдьг... — дей берді. Шетел адамдарынан П етрға жалғыз-ақ Л ефорт жіберілетін еді, онда да халық алдына шықканда, не журтпен б ір ге тамақ ішетіи ж ерде емес, кешкіғурым іана, патриархтың да көзін ал а берш, патша отырған бөлмеге келетін еді. Петр оны ү н жок, түн ж ок ку- гиақтап, сүйіп, жеиіл күрсіне карсы алатын болды . 1 Екеуі тізерлесе катар отырды. Л ефорт өзініц ж ам ан тілімен оны-муны айтып, күлдіріп, көцілін көтерді, ойын-калжын, арасында кыйыстырып акыл да беріп отырды. Петр өзінін, көйлекшеқ қаш қанына қатты уялаты- нын ол әбден түсінді.Сондыктан «Брониус тарихынан> бурынғы корольдар мен даққты қолбасылардың айла- мен ж ан сактаған мысалдарын келтірді... «Бір ф ран­ цуз дюгі кысылған кезінде ам алсы з әйел киімін киініп, әйел орнына еркекпен бір төсекке жата койыпты, ал ертеціне сол дюк жеті кала ж аулап алыпты... колбасы Нектарий жаудыц жеқіп бара жатканын көріп, өз ба- сыныц жалтырымен жауын қоркытып, бет-бетіне ка- шырыпты, а л кейін мазактан қуты ла алмай, жалты- рын мүйізбен әшекейлепті, данкы на да ешбір кемшілік келтірмепті — дейді Брониус...»— деді Лефорт күліп Петрдың балауыз тамған колдарын катты қысып қойып. Петр ысылмаған, күйгелек, әпербақандау еді-. Л е­ форт оған Софьямен күресте бәрінен бурын сактық керек: ш ап беріп урыска ш ыға келме,—урыс казір журттық бэрінің де шекесіне тиіп болды, — мынау Москвадан шубап келіп ж аткан халыкка лавраның 213

кайырлы батасын беріп, бейбітшілік орнатам, жақсы- лыкка колдарынды жеткізем деп уәде береоер. ихрья түбі шіріген бағанадай өзінен-өзі-ак кулаиды деи берді. Тағы д а сыбырлап: — М аң-м аң бас, уян, сөйле, жумсак кара, аяғын талғанша ғыйбадат кыл,— сонда журггын бәршө де жағасын. Ж урт сонда: мінекей,мундай улыкты оізге кудай ж іберді; мундай улы к тусьгада жанымыз жан табады... дейтін болады. Борис Голицын-ак айкай са , журтпен арпалыса берсін... Петр ж а н жолдасы Францтың орывды сөздеріне тад калды. Лефорт отырып: \". — Французша саясатшы д еп өз пайдасын білуді айтады,— француз королі Он бірінші Людовик —«зше мужик керек болған жағдайда — нағыз опасыз мужик- ке де конакка барады, ал орны келген жерде атакты дюктік, немесе графтың да басы н алып тастаудан таи- ынбады. О ны ң соғысқанынан д а айла-шариғы еткеш кеп болды; ретіне карай түлкі д ө болды, тазы да бол- ды, суйтіп жауларынык быт-шытын шығарды, мемле- кетіи де байытты...—деді. Оның сөздерін тыңдау өте тамаша еді; үйткеяі, ашейінде ол биші, сотқар, қалжыңбас болса, енді ке- ліп орыстардың өзі де ауызға алм аған акылдарын ай- тыл отыр: — Сіздің елде, —дейді ол, — әркім әржакка тар- тады, ал мемлекетпен ешкімнің д е ісі жок: біреулер лай­ да көздейді, екінші біреулер шен-шекпен, дәреже көз- дейді, тағы біреулер тек «арны ның ток болғанын ра­ на ойлайды... Мундай жабайы хал ы қ Африкадэн та- былмаса б а с к а жердей табыла қ ояр ма екен. Не кесіп жок, не әскер жок, не флот ж оқ... Жалғыз-ак ойла- ғандары — журттың үш кабат те р к ін бірдей сылырып алу, ал оларыны ң өзі елейін д еп отыр... Мундай сөздерді айтканда ол: Петр үшінші РимніН жағын жактар-ау, муным П етрдыц көңіліне келіп ка- лар-ау деп қорыкпай, батыл айтуш ы еді... Ол Петр­ дыц ешнәрсе кермеген, әрнәрсегө кумар, алып ушкан ойыныц караңгы түкпірлеріне шаммен кіріп-шыккан адам тәрізді. Өте кеш еді, С ергия әулие суретініц ал-, 214

дында ж ағу л ы турғал шамдалдың жалын тілі суман- дап көк айнекті де жалап барадЫ, терезе сыртындағы сакшылардын. да дыбыстары басылған, сонда да Л е ­ форт калж ыңм ен күлдіріп қойып, тағы да өзінік әңгі- месін бастады: — Сен ө те ақылды адамсын, Петр... Ой, шырағым- ай, бул дүниені мен көп кездім, түрлі-түрлі адам көр- дім... Ал са ға н мен басурам, жаны мды жолықа курбан етем... (Іші-бауыры елжіреп Петрды ң баттыйған кара квздеріне, соқғы күндерде көп жылды басынан ке- шіргендей сабырлы көздеріне кар ады .) Саған сенімді, ацылды адам дар керек Петер... Асыкпа, тура тур, — біз сенің іс іқ үшін, сеніц сөзің үшін отка түсіп, суға кетуден тайынбайтын, ол үиіін әкесі мен шешесін де кыятын ж а ң а адамдар табамыз... Мынау боярлардан іүк шықпайды, мейлі, олар езді-өзі орынға, дәрежеге таласып уры са берсін, — оларға ж аца бас қондыра алмайсын, ал ол бастарын кесуге ешуакытта да кеш болмайды... Асыкпай келешегіңді күтіп ал, бойын өсіп, буғанан. катсын, боярлармен устасуға сон әлір әлсізсін... Қ ы зы қ та, ойын-той д а , сулу кыз да табыла- ды... Ж ас кезінде кызыкты көріп қал, оған казына жетеді, сен — патшасын — деді. Оның ж у к а еріндері өте жакыннан сыбырлады, шыйырылған мурттары Петрдың беттерін кытықтады; кейде мүләйім, кейде өткір көздерінен ақыл да, сот- карлык та көрінітт турды... Сүйікті дос ойдағыны тап- ты, Петрдың басында көмескі түрдЬ ғана бар нәрсе- лерді ол аш ы қ айтып берді. Н аталья Кирилловна П етруш аға мунша ақылды- лык кайдан тап болғанына таңы ркап бола алмады; мунша әдептілігіне қуанып бола алмады: шешесі мен патриархты сыйлайды, жакын боярларынын айткан сөздеріне к у л ак кояды, әйелімен бір жагтады, моншаға барады. О сыны' көріп Наталья Кирилловна лавраға келгелі күздігүнгі 'шешек аткан кызғалдақтай гүлденіп , кетті: он бес жылдан бері көзгө ілінбей, катардан да калып еді; ал енді царица м атуш каға сәлем бере кел- ген текті-текті князьдар тағы д а иін тіресетін болды; боярлар мен околыіичийлер сүріне-жығыла жүгіріп, царицаныц қасы мен кабағына карайтын болды. Ғый- 215

бадат уакытында ол бірінші орында болады, патриарх та кресті алдымен оған экеледі. Шіркеуден шыкканда журт тегіс ж ата калады, диуаналар, жарымжандар, кайыршылар күқрене дәріптеп, етегін сүюге өцменія созады. Н а тал ья Кирялловнаның дауысы да жай шы- ғып, асықпай акырын сөйлейтін болды, көз карасы да патша көз карасы сыяктанды, Оныи ыстык бөлмесін- дегі сәкілердік, сандыктардың үстінде салтанатты киіиген боярлар отыратын болды, олардың ішінде: өие- бойы езу тартып отыратын, к у екенін, не есті екенін сездірмеу үш ін қабағын жауып отыратын, жақын ішін- дегі де б ір е қ ж акыны — П етрды ң бала кезінде оған тәрбиешілік міндетін атқарған Тихон Никитьевич Стрешнев болады; жүзі суык, түсі сары, ат жактылау келген князь Иван Борисович Троекуров болады; КУ' даларынык бірі Петр Абрамович Лопухин болады,— бул өзі а т жақты, кассыз қы зы л кабакты, тым аласа бойлы, жүдеу, шен қумар ш ал еді; арқасын пешке сүйеп, қолдарын кусырып, цыгандарга уқсас, орак тумсық князь Михаила Алегукович Черкасскийде кал- ғып отырады. Осы айдың орта кезінде Федор Юрьевич Ромадановский мурттарын сипап, ба-ттыйған жанарсыз көздерін аударып-теңкеріл курсініп койып, кебежедей карнын ы рғап царица бөлмесіне келіп отыра бастады. Царица үйге келгенде оты рған адамдардыц эркай- сысын өзінің және әкесіиің аты мен ғана атады, сакый- налы колына просфора устап, ж а й орындыкка отырды. Онын қатарында — ажарлы, сем із, салмақты іиісі Лев Кириллович болатын болды. Б о ярлар олармен асык- пай, жайласып отырып, мемлекет жумыстары жайын- да кенес курды: Софьяға кандай шара колдану керек, Милославскийді қайту керек, кім ді Сібірге айдап, кім- ді монастырьға жіберу керек, к ай бояр кайсы при- казды баскарау керек, деген секілді мцселелер шешті.- Борис Алексеевич Голицын,— өте бір болмай бара жатканда болмаса, — царицаға кел е бермеді, бір жа- ғынан агасыныц кылығынан д а уялды және тіпті бос уакыты да болмады: күні-түні буйрыктар жазды, Москвамен сөйлесті, полктарды азғырыл шакырып алып отырды тергеу жумысын жүргізді, эскерлерді азык-тулік жағынан жабдыктау ісімен шуғылданды. 216

Оныц өзі Василийден дебетер менмендеу, такаппарлау адам еді, ешкімніц де кецесш тындамады. Үстіне ал­ тын ж алаткан жеңіл сауыт, басына Кызыл кауырсын кадаған итальян дулығаны киіп, киімі мен ат турма- нын әдемілеп, аздап ішігі алып, мурттарын шыйырып тастап, астына жал-куйрығын тегіс алтын жіппен өріп тастаған, ойнакшып тура алмайтын байтал мініп, куйындай уйыткып полктарды аралады да жүрді. М ак- пал ер үстінен еқксйіп, жацадан келген полковниктер- мен сүйісіп амандасты. Шабылған шөптей жапырылып, тізерлей ка л ға н стрелецтерге а тк а тік отырып шауып — Амансындар ма, жігіттер! Қіналарынды кудай кешірер, патш а женілдік етер. Көліктеріңді доға- рып, боткаларынды аса беріндер, патша сендсрге бір кеспек а р а к сыйлык жіберді... — дел кырылдай ай- кайлағанда сакалынан ілгері такы р иегі қызарып ке- теді. Обоздағы стрелецтер турып әйелдеріне: — К өрдің бе, Бористін. өзі көқілді ғой, булардың жумысы, сірә, оңға басса керек, біздін. булар жағына шыкханьшыз кандай жаксы б олған, — десетін болды. Барлык жумысты Борис Голицынын өзі аткарып жүрді. Б о ярлар өздерінін мазалары кетпей үйде цари­ ца жаны нда отырып, тып-тыныіп ой ойлай бер- геніне мәз болды. Бориске тек митрополит ауласының ішінде кілем шатыр тігіп алып ж атқ ан Яков пен Гри­ горий Долгорукийлер ғана ызаланды. Олар отырып: «Жеті жы л бойы көресіні Василийден-ак керіп болып едік, енді мына Бористын желкемізге мінгені-ау. Ең- бектен кашсан. дөқбеккеніқ кебі келген екен ғой...» десті, Бористы Петрмен бірге Кукуйда арак ішкендері үшін, латыншылдығы үшін ж әне шетел дәстүлеріне кумарлығы үшін патриарх та жаратпады. Бірак, ол да бір утыры келгенше деп үндемей жүре берді. Августың жыйырма тоғызы күні лавраныц темір курсаулы какпасыныц түбіне ш ауып келіп, жалаңбас, шекпені далацдаған, көзі аларып кеткен, шаңнан бет- аузы көрінбейтін бір стрелец токтай қалды. Уйысып калған ш оқш а сакалын қақпаға асып турып: — П атш а ісімен келемі — деп ол айкай салды. 217

Сықырлаған қақпаны ашып, әбден болдырған ат устінен стрелецті түсіріп алды ,— еқгезердей-ак мужих екен, сүйтсв де аяғын б а с а алмай калған тәрізді,— патша ісімен өтө суыт ж үріп, алқынып калган екен, сондықтан қолтығынан сүйемелдеп отырып, оны Борис Голицының алдына алып келген еді. Келе жатып ол басыи ш айкай берді. Есік алдына келе бергенде Ьо- ристы көріп қалды да, умтылып барып, князьдін аяғы- на жығылып: — С оф ья осыдан он шакырым жерде, Воздвижея- скіде к е л е жатыр — деді. 19 Воздвиженск селосында алғы застава правительни- цаның күймесін токтаткан еді. Софья куйменін әинек есігін азд ап қана ашты д а , алдында турған кейбір стрелецтөрдіқ түсін танып, сатылғандар, кудайдан без- гендер деп оларды сөге бастады , кіжініп жудырығын түйді. Стрелецтер коркып кетіп, бөріктерін алды, бі' рак, күйме қайта жүре бастаған кезде айбалталары- ның сабымен жолын бөгеп, аттарының делбесіне жа- бысты. М улы көргенде енді Софьяның өзі коркып,— кандай болса ондай болсын, әйтеуір, бір үйге іез жет- кізіқдерші — деді. М ужиктер мен мужик әйелдері есік-тесіктерден сығалады. Балалар да көрелік деп үй төбелеріне тыр- мысты, куймені көріп иттер шулады. Уят -кысып, ашу кернеген Софья шалкая түсіп, супсур болып отыра берді. В ерка барып оның аяғьіна жығылды. Ж°лға срмек ушін ала шыкқан, басында коқырау такдан калпағьі бар, бойы бір-ақ кез ергежейлі Игиашка беттерін тыржыйтып, жылай бастады. Күйме бір бай арақ сатушьіның үйіне келіп токтады. Софья үй иеле- Рі жасырынсын, көрінбесін деп әмір етті де, бір бөл- месіне келіп кірді. Верка өздері ала келгсн жабынғы- ларымен кереует, сандық, сәкілерді жауып, шамдал жакты. С оф ья да жата кетті. Б ір бәленік таянғандык дей'б олдыН басын теміР ^урсаумен кысып жіберген- ӨтпсГ,' ак’ сырттан а т аяғынык дубірі мен Ү гіге со клан қылыштың жы ңылы естілді. Кабакка 218

кіргендей именбестен стальник И ван Иванович Бутур­ лин сураусыз-дәнеқесіз конак ж а й ға кіріп келді; екі колы калтасында, қалпағын сындыра киген екен. Қірс сала: — Ц аревна кайда?— деді ол. Верка ту р а жүгіріп, бармактарын тарбыйтып, итер- — Шык, ш ы к, уятсыз неме... О л уйқтап жатыр...— деп шығара бастап еді. — А, солай ма, жарайды, ендеш е царсвнаға айт, лавраға бармасын...—деді ол. Софья атып түрегелді. Бірак. Бутурлин басьшан бөркін алғанш а үндемей, қадала карап турып алды... — Барамын лавраға... Айтә бар, іні.ме— бара- мын...— деді. — Өзіқ біл... Бірак, саған патш а осы жсрде жатый слшілікке келе жаткан князь И ван Борисович Троеку- роаты тоссын деп эмір стті, оған дсйіи лаврага ссиі жіберме — деді. Бутурлин шыгып кетті. Софья каіітадаи жатты. Верка калтырамасын деп оған іш ік жауып конды. Күн еңкейіп, конак үйдік слюда тсрезссі дс күцгірттонс бастады. Д а л а д а н шартылдаган малшы шыбыргкы- сынын, мөңірсгсн сыйырдык, сыкырллган какпаныи дыбистары келді. Одан кейін тагы д а тым-тырыс бол- ди. Игнашканың калпағынын конраулары муиды түр- ле сылдырлап койды,— онын өзі д е сандықтаи аягын салбыратып муңайып отыр еді. «Б аскаки койгаіідя, миііау да менсн күдер үзгсн-ау» ...дсді де, ашу кср- і:ен Софья калшылдап кетті. Егср оііыи коли жетсгін жсрде болса ергежсйлі сандыктан домалап-ак түестіп еді... Бірак Софьяның эілдей колдары көтсріляеді... — Верка, — дсп акырын оны шакырыи алди да, — лавраға барғасын Ванька Бутурлннды умытпай, м сііііі ссіме салш ы ...— деді. Колына Верканык салкык еріндсрі тиді. Кара ко­ ленке іцірде Ваньканын жалаңаш аркасы көзінс слес- тслі, бурап тасталған, көгергеи колдары кнрінгсндсчі, айбалтаның жүзі жаркылдагандай, онин жаурын- дары көтеріліп барып, кайта сулк. түскеидрй, блсь ныч ориында канды көбік калгандай бон кчрінді... Коріен- 219

сіздік істеме!.. дегендей боп Софья демін тежей күр- сініп койды. к- ' Е лш і боп Троицадан Троекуров келе жатыр. ьудан екі апта ғана бурын Софья оны Кремлвдан Петрға жі- берген еді, — бірак ол еш нэрсе де бітіре алмай, кзитьш келіп еді. Софья сол ж о л ы -ак оны іштей жек көрга, қолына жолаткан жок еді. Өкпеледі ие екен, злде ко- рыкты ма екен? Жүзі суык демесен орташа ғана акы- лы б а р боярин болатын. С офья быртыйған аяктарыя төсектен түсіріп, етегімен м акпал башмақтарынын ба- сын ж ап гы да: — В ерка, кол сандығымды әперші... —дедь В ерка кус твсектің үстіне кол сандыкты әкелі койып, онын бір бурышына майшам жабыстырды Д*. орі-бері урып барып, Софьяның жынын келтірш,— шакпағын оред жакты... О т исі шыкты, кағаз тутатып алып, майшам жақты. Самайларына түскея шаіігга- рын жыйнай отырып. Софья жары кка үкілді- АУРУш1‘ сі Иван патшанын жазған хатьш қайта-кайта окып шыкты, — ол Петрға татуласы ндар, каи тегс берудін керегі ж о қ деп жазыпты, а л патрнархқа: Петрмеи Софьяныц өштесіп катып қа л ға н журектерін жібітіп, сүйіспеншілікке келуге ш апағатты жәрдем ете гөр, Деп жалыныпты. Окып отырып кекесін турде күліп қойды. ЖзрзйДы> барібір, — бул корлықка д а көнуге тура келеді. Кайт- сем де касқы р бөлтірігін Троицадан алдап шыгарсам болғаны... дсген ойларға кетті. Осыидай калык оиға шомып отырып, аулаға кірген арбаның- дыбьіснн Д® сезбей калды . Тек алдыңғы үйден ТроекуровтьіК °а* рылдаған даусы шығып, о иы сурап жатканда ғана, Софья кереуттегі кара ш әлісін басына жаба салды да, сол турған күйінде князьді қарсы алды. Ол тар есік- тен кырындай кіріп, бармактарын едснге жеткізе иіліп тэжім етті де, кайта түрегелді, — алкынып келген екен, бойы төбеге тиіп тур, шүнрек көзін көлецке басып көр- сетпеді, майшам жарығында тек үлкен мурны ғана жалтырады... Софья турып патш а мен царицанын амандығын сурады. Троекуров: кудайға шүкір, бәрі де аман, дед і күрілдегеи дауыспен. Сакэлыя сыйпады, исгш касып койды, ие кэрек, әйтеуір, Софьянык саулЫ- 220

ғын сурамай-ак. койды. Муны тусініп Софьянын бойы муздай болды. Будан әрі де басына кемшілік келтіре бермей, отырып-ақ сөйлесуі керек ед і, бірақ отырмады. — Л авраға жетіп конғым келіп тур, мунда менің бабым табылатыи емес, —деда де, не дер екен деген- дей- князьдіқ көлеңке баскан көздерін керуге тырысты. Ел билеп ж урген Софья, әйелдік етіп алдындагы уш кабат тон киіп турған акмактан, еқсесі түсіп турға- нын өз басына кемшілік санады. — Жолдас-жорасыз, әскерсіз бізге карай бекер шыққансыз, царевна... Жол қауыпты ғой... — деді Трое­ куров. — Мен несіне қоркайын: менін, аскерім сендердің эскеріңнен кебірек болар... — Кеп болғанмен пайдасы не... — Жолдас-жорасыз келе жатканымның себебі де сол, — мен кан төгуді тілеыеймін, тагуласуды тілей- міи. Қайдағы канды айтып турсын, царевна, ешқан- лай кан төгіс болмак емес... Ал егер бунтшы, бузақы Федька Ш акловитый оеріктерімен бірге канкумарла- нып жүрген болса, біз оларды д а табармыз... — Сен осы неге келіп турсы н?— деп акырып жі- берді Софья. (Троекуров жан калтасынан жібінін үс- тін бастыра кызыл мөр соғылған ораулы қағаз алды.) — Буйрық әкеліп турсьш ба? Ендеше, Верка, боярдың қолындағы буйрыкты ал. Ал, менің айтарым мынау: аггарды жектір, лавраға жстіп конамын. Троекуров Верканын колын қағып тастап, қолын- дағы кағаздың орауын жазды д а , асыкпай, әр сөзін зілдей кылып: — Букіл Улы, Кіші және Ак. Россиянық жеке би- леушісінін, патшасынын. әрі улы князініқ буйрығы бойынша саған тоқтаусыз М оскваға қайтуға, патша- иын сен туралы не дейтінін сонда жатып кутуге әмір етілді... — деп оқый бергенде — —• Тебет! — деп Софья колындағы ораулы кағазды жулып алыл, жумарлап-жумарлап лақтырып жіберді... Басындағы кара шәлі тусіп кетті. — өзімнің барлык, полктарыммен қайтып келем, ең әуелі сенік басынды алам! — деді. 221

Троекуров ырқылдап иіліп барып, буйрыкты кай- тадан колына алды да, алдындағы Софья шамданып, шаптығып турмаған адамша буйрығын әрі карай окып: — А л егер коярда койм ай, лавраға карай аяк бас- сан,— онда сені аяма деп әмір етілді... Міне, сөз осы!.. — деп, суық жүзбен сөзін аяқтады. Софья колдарын көтеріп, тырнактарын желкесіне кадап, тікесінен серейіп бары п төсекке кулады. Тро­ екуров буйрыкты ептеп к ан а орындыктык шетіне коя койып, мундай жерде оған — елшіге не Істеу керек: тәжім етіп шығу керек пе, болмаса тәжім етпей-ак шыға беру керек пе? — деп ойланып, тағы да сакалын касыды. Софьяға карай көзінің кыйығын салып еді,— ол етпетінен тусіп, көйлегінің астынан макпал башмак киген аяктары білніп жаты р екен. Троекуров асыкпаи бөрігін киіп алды да, тәжім етпей-ак, есіктен сытылыл шығып кетті. 20 «...Осындай үлКен жумы стык тусында мунша кг- шеуілдеуіңнін арты жақсыльгкка сокяайды...» делініпті. Василий Васильевичтің колындағы осы хаты дір*л' деп тур. Балауыз шамды жақындата түсіп, хаттағы асығыс жазылған оөздерге үңіліп кояды; жазылған сөзд^і уғынып, ойын жыйнауға тырысып, кайта-кайта окыйды. Немере інісі Борис Алексеевич өзінік осы хатында: «Бутырский полный алып полковник Гордон Троицаға келген сон оған патшанын колыи алуға руксат етілді, Петр Алексеевич оны кушактап, көзіяе жас ала, кайта-кайта сүйді. Гордон оған өле-елгенін- шс кызмет етуге серт кылды... Онымен бірге шетел офицерлері де, драгундар д а , рейтарлар да келді- Ал ссндердің колдарывда енді кім калды? Сендерде дүкендері мен істеп отырған «әсіптерін жэне устап отырған моншаларын тастай алмаған азғантай ғана стрелецтер калып отыр... Қ нязь Василий, айтпады де- ме, әлі де болса кеш емес, сені аман алып калу бүгін колымнди келеді, бірак ертеңге калсак — онда кешік-; депт^ <*>едька Шалковитыйды ертең тезге саламыз...» ^ Бористің жазғандары шындық еді. Софьяны лавра-

ға жібермеген күннен бастап әскери адамдар мен лау- азыи иесі адамдардыц Москвадан кашуларын тоқтату- ға лаж болмаған еді. Боярлар көрер көзге, тал-түстз- ақ кете берген. Мандайынан қайтпайтын, алдау-арбау дегенге көнбейтін кескекті ер жауынгер Гордон д а Василий Васильевичке келігі Петрды н Троицаға кел деген буйрығын көроетті... — Шашым болса ақ; денем болса талай түскен ж а- радан шуп-шубар. Інжіл устап ант етіп Алексей Ми- хайловичке д е, Федор Алексеевичке де және Софья Алексеевнаға д а адал кызмет еттім. Енді Петр Алек­ сеевичке к етем ін,— деп Гордон былғары колғап ки- ген қолындағы узын кылышымен еденді ток еткізіп бір урып койды да, қырылған беттерінің катпарын жыйырып, к а д а л а карай калды. — Басымды жанғы- рыктан ушып түсіргім келмейді...— деді. Василий Васильевич карсы сөз айткан жок, — ай- тудың да пайдасы жок еді, үйткені Петр мен Софья- ның арасындағы таласта Софьяның женілгеніи Гордон түсініп тур еді. Сонымен Гордон сол күні-ақ желпіл- дете жалауларын көтеріп, барабандарын соғып, Петр- ға кетті. Бул Софьяға тиген ен соңғы және ец катты соқкы болды. Василий Васильевич осы күндері ауыр уй№ баска ндай мең-зен боп кетті: Софьянын әуре- шілік әрекеттерін көріп отырып, не оған жәрдем ете алмады, не оны тасгап кете алм ады. Жаман атактан корықты, б ір ак оның ажалдай төнгендігін де, одан кутылуға болмайтынын да сезді. Т ак қорғаушылык және бас қолбасылық өкімін пайдалаиып, кемі жыйыр- ма полк әскер жыйнап, Троицаға — Петрмен сөйлесу- ге де бара ал ар еді... Бірак, буған тәуекелі турмады, — сөзімді тындаудық орнына, полктарда: «каракшы, бүлікші» — деп айкайлап жүре м е неғылады деген ж.ор- кьшыги кірді... Осыған ікүдіктеніп, кыймылдамай жа- тып алды; Софьямен бетпе-бет келуден де қзшты, му- нық үшін тек аурумын дей берді. Сенімді адам аркы- лы, жасырын, Троицадағы інісі Бориске латынша хат жазып: М оскваға карсы соғыс бастамауын өтінді, С о­ фья мен Петрды татулаістырудын. түрліше жолдарын көрсётті, өзінің патша кызметіне сінірген еңбектерін дәріптеп, кызмет үстінде көрген азаптарын айта берді. 223

Б ір ак. муның бәрі де бос свз болып калды. Түсш- де көрінген тәрізді бір адам көз аддьша елесгеп, ояы албастыдай басты, жаңын қыйнады, жаман шошыпы, бірак денесін қозғалтуға шамасы келмеді- Ж ары лай жанған б алауы з шамнық отына шыоые келіп соқты да, кулап түсіп, — шыр дөкгелендь ва' силий Васильевич шынтак.тарьш столға салып, мен- зеқ боп басын қыса берді... Ө ткен түні ол баласы Алексей мен (алдакзшаи катардан калып, умытылған) әйелі Авдотьяға: кідір- мей М осква түбіндегі а та конысы — Медведковоға ке- тіндер гсген еді. Үйі кацырап бос калған. Есік, тере- зелері т а с бекітілген. Б ір а к өзі әлі кете койған *(*• ты. Басы нан ушкан бакыты кайта айналатыи тэрізді болған күн де болып еді, Софья Троица жанына оа- рып кайткан соң беті-колын жумастан, аузына Дэм' ал.мастан ат шаптырып ж арш ы жумсап, стрелецтер- ді, көпес, дүкенші жүздіктерін, посадалыктарды Жа­ ке б арлы к жөн білетін адамдарды Кремлвге шакыр’ тып алды . Кызыл крыльцоға Иван патшаны альта ніықты,— бірақ ол түрегсліп туруға шамасы келмси. аянышты пішінде, тіреу бағанны к тубіне келіп отыр* Ды (оның енді бул дуниелік адам еместігі көрініп тур). Софьяның езі қара орам ал жамылып, шашта- рын желбіретіп, — жолдан, келген куйіяше, —халык алдына шығып сөйлей бастады: — Бейбітшілік пен сүйіспеншілік бізге бэрінея Де кымбат еді... Троицадағылар біздің хатымызды ° кЫ‘ май, жібергсн елшілерімізді куатын болып отыр- Сондыктаи інішегім Петрмен тату-тәтті сөйлесейін Де\" ген ниетпен кудайға сыйьшып, атқа мініп, өзім барып едім... Мені тек Воздвиженскіден әрі жібермеді- Сол жерде масқаралады, ар-имабатымды төкті, мен бір патша қызы еместей-ақ, ж а й қыз деп атады, кала* тірі каитқанымды взімде білмеймін... Бір тәуліктен „ Р ' *Үл “*е наннан титтей ібір үзім ғана ауыз тидім- г,пйьі. арышкин- мен Голицыннық буйрыктары «пп.Ыа ,Шал Маңа™ағы селоларды ң бәрі де таланып к \"■ л а Р інішег>м П егрды аракпен суарып, жын- жібсрген... Күні-туні мае болып, ол шолая- да жататын көрінеді... Олар Москвамен соғыспакшы, 224

князь Василийдік басьгн 'кеспекип... Б ізд іқ тыяысышлз тарылуға айналды... Алда-окалда сіздерге біздік ке- регімтз ж оқ еюен — зйтывдар, онда И ван екеуміз ау- лаққа 'кетіп, зйтеуір, бір лаигегқ тауьтп алуға қам ете- лік... — деді. Софьянын. көздерінен жас п а р л ап коя берді... Ты- ғылып сөйлей алмай, кресті алып жоғдры көтерді- Халық креске, царевнанын еқкілдеп жылағанына, Иван патшанын. снсесі түсіп көздері жумылғанына карап турды... Бөржтерін колдарына алып, бірката- ры күрсінді, көздерінс жас та алд ы ... Царевна бір кезде: «Троицаға кетіп калмайсындар ма, сендерге сенуге б о л а м а ? » — деп сурағанда, олар: «Болады, болады, ссндерді зэбірге бермеймдз...»—.деп ай- ғайлады. Журт тарады . Царевнанын айткан сөздерін есте- ріне тусіріп, мурындарын тартып, — әрине, буларды зәбірге бермеу де жен еді, б ір а к калай бермессід? Москвада асты к дегенін. таусылуға айналды, — кала- шыларды Т роииаға бурып экететін болды, калада т,а- лан-тараж, тэртіп жоқ. Б азарларда сауда-саттык ку ­ рыды. Барл-ық іс токыраи, турып калды — аласапыран- ға айналды. Әбден ығыр болып біттік. Енді муны аяқ- тайтын уак, жетті. Бізге олардьщ, Влсилийі яе, Борис Голицыны н е ,' кайсысыііан да көретіи к«ресіміз блр ғой... — десті. Бүгін о н мыадая адам бой бермей, жан-жактың бәрінен б а с а көктеп колдйрында — журттм аласаны- ранга салған бузык Федыга Іііакловмтыйды жолдасары- м я *бірге устап влып, мойындарьгага шынжьгр са л и т лаврав» эк-еліндер деген П етрды қ грамотасы, -ганда жазылған. солардыц тіймі бар, «Федыганы колымызға устал ■беріндер'!» деп у-шу боп, тап баяғы-будан әл- денеше ж ы лдар бурын умтылтаньшд-ай бой бермей журт тереэе-терезеге, кызыл крыльпоға тггыкты. «Микита Гладкийды, Кузьма Чермпьтиды, Оброська Петровты, Селтеерст Медведев попты кольгмызіа бе- ріадер...» деп айғайлады. Қ арауылдар кару-жаракта- ршн тастап, каша басгады. Қызметшілер, сарайдыц карашы әйелдері мен кыздары, күлдіргішілер мен ер- 225

гежейлірер саты-сэтылдардың астыва, подвалдарға ба- рып тығылды. . Ентіге сөйлеп, Василий Васильевичті есікке каран суйрелеп, Софья: бар, ана айуандарға айт, —Федор Левонтьевичті тірі турып бере алмаймын... дед}. Васи­ лий Васильевич Қызыл крыльцодав калай келш шыкіканын да білмей калды — карсы алдындағы енте- леп турған журттьщ ызалы аш уң, ыетык.лебі, сарым- сак исі бетіне соғып, тесей устаған найза, КЫЛЫШ, пышақтардыц уштары өңменінен өтіп кетті... Ол өзі- нін. не айтканын да білген ж ок, — әйтеуір бір айкай- лады д а , шегіншектеумен отырыш сенеден шыкты... Соның арасында-ак көп адам иықка салып итерген есік сыкырлай бастады... Василий Васильевич түсі ка- шып, боп-боз боп кеткен, көзінін, жанары сөніп, кыи- мылдамай қатып калған Софьяны иерді.. —-«Араша- лап кал а алмайсын, бер оны »—деді. Сарт етіп, есік ашылды, сау етіп журт кіріп келді... Софья Василии Васильевичке аркасын тіреп, тығыла түсті, тығылған сайын зілдей денесі басып б ар а жатты. Ол оны сүйе- мелдейін деп еді, — Софья ж ам ан дауыспен шынғырып жіберді д е, оны итеріп тастап, каша жөнелді... Кейін екеуі келіп Грановитая палатада турған кезде Федь­ ка Шакловитыйдың шынғырған даусын естіді- ЖУРТ оны царевнанық жуынатын йвлмесіне тығьілған * е' рінен тауып алған екен. Осыларды көре турса д а Василий Васильевич ка- шуды кешеуілдете берген еді. Жолға дайыидалған күйме іңірден бері ішкі есік алдында тур, үй баскару- шы мен бірнеше ескі кызметшілер алдыңғы үйде кал- ғып отыр. Алдында майшам, басын устал Василий Васильевич отыр. Шалқасынан түсіп, канаты күйген шыбын жаты р. Үлкен үй жым-жырт, ешбір сыбыс жок- Твбедегі зодиак белгілері болмашы ғана жаркырап, ескі грек кудайлары, күкгірт уйде, князьға карап тур- ған сыякты. Василий Васильевичтің өз күйігі ғана жа- иы\"® катты батулы. Ол осының бәрі не себепті осы- лаи болғанына, буған кім кінәлі екеніне тусіне алмай- ды. Ай, Софья-ай, Софья-ай!..—дей береді. Енді ол езжщ сырын өзінен жасыра а л м а д ы ,-о н ы жан-төні- йен суиетін пердесіз әйелдің сүйкімсіз беті — ордакда 226

ған, декір, коркынышты ауыр сыйпаты оныц сыр сан- дыктарынын. түкпірлерінен көтеріле бастады... Б у л сыйпат — о ны к данкынын, сыйпаты еді. Енді П етрға не дер, ду.шпандарына не деп ж ауап кайырар? .Қатынмен айналысып, үлкен дәрежесінен айрылды, Қыры мга барып м аскар а боп кайтты, сүй- тіп жүріп: «Х алык турмысы ж айы нда немесе жалпы халыққа тиісті барлык істерді ж өндеу жайында» деп дэптер ж азды ... Желкесінен колын жулып ап, жуды- рьжтарымен столды койып калды... М аскараі М аскара! Кешегі өткен дәуреннен калғаны осы маскара! Терезе жапкышының арасынан сарғылт сәуле кө- рінген еді... Тан, атып калғаны м а? Әлде Москваның үстінен қызылды -жасыл ай туды ма екен? — деп В аси­ лий Васильевич орнынан турды, төбесі күмбездеп шы- ғарылғаи, о ны ң турған тусында зодиак белгісі бар па- латанын, күнд-ірттеу сэулесіне к ез жіберді... Ж улдызға қарап б а л ашушылар, бақсы, б ал гер саудагерлер ал- даған екен... Қ ап ібәлем, аяуш ылык болмас... деді іші- нен. Қөңілсіздеу пішінмен бөрігін б аса киіп алды, кал- тасына екі Пистолет салды, сүйтті де шамдалдағы ба- лауыз шамнын. жанып бітюеніне тағы да біраз қарап турды. Ш ам білтесі еріғен балауы зға кулап түсіп, пы- шылдап б ары п сөніп калды... Қаран.ғы кораның ішінде ф онарь устаған біреулер күйбектей бастаған еяі. Алыстан таң сәулесі білініп келеді екен. Василий Василевич күймеге мініп жатып, үй баскаруш ыға кілтгі берді де: — О ны мунда алып кел... — деді. Қызметшілер күймеге ш ам адан тиеп, арт жағы на кобдыйшалар таңып жатыр еді. Үй баскарушы алды- на салып, иіынжырларын сылдырлатып Васька Си» линді алып келді. Баксы қатты уһлеп, терт жағы на және жулдыздарға карал шокынды. Қарашылар оны Василий Васильевичтің аяғынын астына әкеліп ты- ғып тастады. — Қ удай бетінен жарылғасын!— деді кешір ж ай ғана сабырмен. Ерігіл турған алты боз ат желе ж ор- тып бөрене төселген көпіршеге жетті де, онан Тверскі- ні бойлап отырып, тауға карай бурылды. Көшелерде 227

элі адам аэ. Өюріп-бакырип еыйырлар шьггаа жад­ ная шаң арасымеа какпадарды. жаіғалап, «ыаьфаии керней тартып жүр.. Шіркеу алдырьшан калтыраи каіғ- ыршылар оянып, қасыныл. бір-бірімен керілдесе. бас- тады. Кей жерлерде кіші. дьжкгар. всінеп, аяаса. шір- кеу есіктерін ашып жатыр. Кеше мүйісшен, көмір *і- елген арба үстіндегі бір мужиктід: «каі*ір... камірл— деп анкайлаған даусы естіледі. Кдтыадар- шығыл ке­ шеге жуындыларын, күлдеріа тагйі жүр. Олар ад-таа калып: мына желдей есіп б ара жатқан акбоа аттарға, олардың алдарындағы биік ерде компаидад, шауыя бара жаткан, устеріне алтын зерлі Кызыл шекпеа ки- ген, бөріктеріне тоты кус кауырсындарын таккан салт аттыларға, көзінен басталғак сакалы букіл те­ с т ж ауьт жаткан, бөксесі күбідей, алдыіга карай созулы білекпендей колдарына оғг екі ак жібек догбе устаған, түсі суык кешірге, «иязь күймссінід артын- да тік турып ап, колдарына жаландш кылыш устаған, шикіл сары екі жалшыға карады. Катындардын ше- лектері қолдарынан түсіп кетті, кездесіп калған ада*г- дар жалма-жан бөріктерін алды, кейбіреулері сақтык етіп жүгініпте отыра кеТгі. Василий Васильевич М осква көшесіаен еқ соағы. рет осылай өтіп барады. Ертеңгі күні не болады? Ай- далу бола ма, монастырьға бару бола ма, азапка тү- су бола ма? Белгісіз. Ол казір селтиген муртыя ғана юығарып, сеңсең тонга оранып отыр. Қалғып отыр- ия-ак тәріэді еді. Бірак Васька Снлии козғала бер- генде, бар күшімен оны теуіл жібердг... «Масса­ ми!» — деп Васька оған. тацьгркал калда. Кяязьдін куиулы көаіюн асты тартып; ,неле жаттьг. Эастаеаға карай шьгккашган кейм ол акырьга ғана: — Сеиіқ балгерлігіннің бәрі толытг турғая бір өтг- ргя, алдауг арбау... Нәсілсіз туған иг, азғын, суя— Қамшыме» жоныКды тілу — саған жеткшксіз....—ДВДІ- — Ж ок, жок, жок, ешбір күман кылмаңыа. каке- жан, бәрі де, бәрі де сенің колықа түседі, паіша тэ- жіи де киесіц... — Жап аузынды, жап, арамнан туған, бузык итГ— Василий Васильевич арқасын тіреп алып, әлгі бак-

сн*ы вйбайыы салгшипа ө з м е а ш , жын урғандай ит тепкініқ асты на алды... Медведовкаға бір шакыры мдвй экер калғанда князьді күтіп, карауыл карап т у р ға н мужик күймені кврід, бөрігін былғады, оны .шрап <бір топ кайын б а- сында турған екіншісі, оғаи т а я у сайдық арғы бетін- де төбеге ш ы ғып турған үш іяш ісі бөріктерін былға- ды. «Келе ж аты р , келе жааыр!..» д еп журт абыр-са- бар бодды. Б е с жүздей адам жалшы-консылары ж а с көк шгөпке ячзеряей отырып, т ә ж ім ет.іп князьді к ар - сы алды.’ Күймеден оны колты ктап түсіріп, тонынын етегін сүйісті... Қорыккандар д а , көрейік дсп умтыл- ғандар д а к ө н еді. Василий Васильевич жалшы — иоң- сыларына экаратяагая пішіимен к а р а л койды, — олар- дық өге тв м е н яіяш , тәжім етулері, асығыл, апын, кі ріл, купія. ш ш 'улары уна.мады... Е кі жағынан бірдей жумырлап б а с іш ш шығарылған всігі ашық, төбесі голланд үлгасімен төрт. сатылап шығарылған ағаш үйдід алты терезесінің жиі-жиі әйнектеріне көзі түс- ті... Кеқ ко р аны лйнала карш аған аткоралар, баздар, кенел зав о д ы ©сімдіктер есіруге арналған жылы дар - базалар, ку с коралары, көгершін уялары... «Ертев. подмгчийлер іивуып келіп, бәрін де ж а- зып ал ад ы , печаттайды, тас талқанын пгығарады... Бэрі де карам, қалады»... — деген оған ой келді. Асык- яай-үсіклей Василий Васильевич уйге кірді. СүЗеіі де, жақа ған а түктеиіп теле ж а тк а и б е т әлпі де -әкесіне тарткан князь балзсы Алексей алдьщғы үйде экесі- ніа алды нан лсүгіріп шығып, дДрілдегеи еріядерімен әкесінія. молы»* жабьюып еді, — ^утоығы сал-салкын екеи. Ас іш етія яалвтада Василий Васильевич « а ш к - таічан адлмдай, вейілсіз ш а щ и н п виды да, тея-тегіс эдема кабы рғалар. онын. бос ж ерлврш е усгалгаы ж э- лак-звояак. кілеадер, волкадағы кашбатты аях-табак- тар т ү с іи турғаи яеаециаи айнаяии. Аддыядағы столғ-а барып отырды... Муныц бәрі д е кдран кддмак.!.. де- гендей. П н я л а г а арақ куёыя, п а р а ван сындырып ал ьт, т у з сауъвжа батарды д а, оларын ішкен де жөк, жеғен д е ж ок, — ушыпт кегти.. Еңоесі тусіц, ж антай- ып оты ра берді. Алексей касыядв, бір нэроеаі айткы - сы келіп, әзірленіп, демін тежеп тур еді... 229

— Ал, не айтайын деп турсын? —деді Василий Васильевич кабағын түйіп. — Эке, олар мунда келіп кеггі..; — Троицадан ба? — Ж ыйы рм а бес адам драгун, ішінде поручик бар жэне стольник Волков бар... — С ендер не дсдіндер? — Б із оларға — батюшка Москвада, онын мунда келетін ойы да жок, — д едік. Стольник турып: егср князь өзінің ар-инабаты түсуін тілмесе, дереу Трои- цаға жетсін... — деді. Василий Васильевич кыйтырланып езу тартгы. Ал- дындағы аракты кағып салды , нан жеді, бірак түк дәм-татуын сезбеді. Алдындағы баласыныц еңсесі тү- сіп тізелері қул тізесіндей калшылдал, аяғынын зс- тындағы еден тактайы козғалы п, өзін-өзі әрең устап турғанын көрді де. Василий Васильевич оғай акырып жібере ж аздады , баласының үрейі кашып турғаньін көріп, аяп кетті: — Тіэеңді қалтыратпай о ты р эрі — деді. — Сенімен бірге маған д а Троицаға кел деді- — деді баласы . Сүйдегенде Василий Васильевич карайып кетгі, турегелді, б ір а к бул жолы оны менмендігі токтатты. Кабағын түйіп жіберді. П иялаға екінші реткуйьшалды- Қуйка кесіп, оған сарымсак косты. Баласы жалма- жан сірке сауытын жакындата койды... — Ж ы йнала бер, Алеша, — деді Василий Василь­ евич.— Д ем алы п алайын, түнде жүріп кетерміз... Ку- дайдын өзі ж ар болар... (К уйкасын шайнап отырып, ойына ж ам ан ой келді. М андайынан тер шып ете кал- ды, көздері аландай бастады.) Онсон, Алеша, мына- ны істеші: мен бір мужикті а л а келгенмін... Бар, өзін басы-касында бол, оны судың жағасындағы моншаға апарып беікітіп тастасын, көздерінін. карашығаиан бе- тер бағып турсын... — деді. Алексей шығып кеткеннен кейін Василий Василь­ евич. ушында ^куйка дірілдеп ту р ған пышакты колы- нан тастап жіберді, бөті тыржыйып, кабағының' ас- тындағы калталары тартылып, еріндері салбырап 230

Васька Силин жар астында су жағасындағы мон- шада отыр. Қүні бойы тамақ сурап айкайлап, ықыр- сумен болды. Бірак, айналада ж а н жок, тек селеу буталар ғана суылдайды, өзенде шортаннан кашкан майда балыктар шолпылдайды және (моншанын кіш- кене кенеп терезелерінің тесігінен) жылы жакка ке- туге даярланып, шыркырап, жөкте жүрген топ-топ кара торгайлар ғана көрінеді. Ш аршаған кустар ықырсы- ған адамның даусынан сескенбей-ак жанғакка келіп отырып алып, шыкылдаса бастады... «Ой, менің туып-өскен кайран Полтавам-ай, мепі бул қарғьіс атқан Москваға экелген шайтан ба екен, жын ба екен! Ой, сендерге тегіс оба келсін, бәріқ де бет-бетіқмен босып қақғырып кет, калаларын жермен жексен болсын»... — деп ыңырсыды баксы. Батып б а р а жаткан күн тар терезеге сәулесін тү- сірілч орман басынан әрі өтті де, көрінбей кетті. Васька Силин енді ешкім та м а к бермейтінін анык түсінді, басына сібірткі жастанып салкын еденге ж а ­ та кетті. К.алғып бара жатыр еді, бір кезде шошып түрегелді де, мойнын созып, сакалы н төсей тура кал- ды: босағада Василий Васильевич тур екен. Басында уш бурышты кара калпак, ж олға киінген тонынын. ас­ тында ш етелдік кара киім, етегінің астынан кылыш- тын ушы шығып тур... — Ал, енді не айтасың, сәуегейім? —дсді князь біртурлі дауыспен. Васька Силин шошып кетгі, — калтырап, селкілдеп коя берді... Оның сәугейлігіне князьдін, алі де болса сенетінін түсінсе... Қнязьді колынан устай алып: «Патшаға азап көруге бара жатырсын! Бар, корык- па... Торт бүржіт тырнағын ж азып алды, терт қузғын эрі ушып кетті... Өлім аяғын тартты... Онык бэрін де көріп отырмын» десе жаксы болар еді. Оны айтудын орнына Васька корыкканнан және аштыктан есі ке- тіп, бәз-баяғы сокпакпен патша гәжін киесіннік төңі- регін айналып, жылай берді. — Қудай үшін, мені босат, П<?лтавама-ак кетей- ін... Менен ешбір зыян да, жамандык та кәрмейсін — деп жалына бастады. Василий Васильевич босағада турып, оған жам ан 231

көзімея карады. Соиан кенет шығып- кетті де, есікті сыртынэн тоиармен тіреіт койыіт, кулып. салды- шаньг айнала берді. Васька моншаны майда шьгоьге- тармен көміп жүргенга түсіне койды, «Өйтпеі _Өйт- ве!> — деп айқайлады. К нязь оған: «Сен кот білетгн немесін ғой, караң батсын!..» дегт жауап кайырдьг... Түтінге шашалып, отты үрлей бастады. Жанғагг ағаш исі шыкты. Васька жерде ж атк ан бір бураудаг алып, оны есікке салып сындырды, бірак есікті буза алма- ды Қырындап терезеге басыи суғып, айкайлай бас- гап еді, көмекейіне түтін кірді... От алған шыбыкгар шытырлап, лаулап жана бастады... Бөренелердін: ж*- рығынан о т корінді. Ж алын гулеп аепанға көтерглді- Васька ыстыкка шыдай алм ай сәкінід астына барып тығылды. Тебе сьгқырлады. Лапылдап моншанык ка- бырғалары өртенді. Желсіз-кузсыз тымык түнде с у үстінек көтеркпгмг от жалыны аспанға шығьгп, жуддыз бетін шірксді. Ярославль жолына карай жөнеліп, бара жаткан алтк боз ат пен кара былғары куйменіа кызарыдкьг кө- леңкесі біресе егістікпен зымыраіт, біресе дымкыл еқіске « д р ай кулдыйлап, біресе төскейге карай өрме- леп, біресе кайыц тоғайлыктың арасында бултылдап көвке дейін корҒніп отырды. — М ынау от кайда жанып жатыр? Әке... Біздін үй емес пе? — деп Алексей бір ем ес, екі емес, бГрнеше. рет сурап еді. Василий Васильевич ешбір жауап «айырмай, күй- ме түкпірінде калғьіп отыра борді... 21 Монастьірьдың мал корасының астьіндағы үйг ба- яғы аласапыран кезінде ок-дәрі камбасы балған X* еді, казір ол камба-монастырьдьщ. азык-түлГк коятын үйі етілген екен. Ағаш шеберлері келіп осы камба- нық ішін тазарттьг. Қатар тургаи екі кірггіш баған арасынан көлденен белдік орнатып, ол белдікке блок буғалык такты . Онан төмен,— ж ерге әшгіп біп бө- рене тастады д а , оның үстіне бауырлай жаткан адам

басына киіп жататьш 'қамыт ж а с а д ы — бул дар екен. Айыпты адамдар жауабын ж азып отыратын дьяктар үшін отырғыш, стол әкеліп койды жэне ж о - ғарғы дәрежелі адамдар отыру ү ш ін Кызыл шуберек- пен капталған орындык койылды. Б у л камбадан жо- ғары тас ам барға карай шығатын баскыш жасалды. Бул амбардз ек» күннен бері Федор Шакловитый кі- сеидеулі отыр еді. Тергеу ж ум ькы н Борис Алексеевич жүргізді. М ос- мадаш кылмыс зерттеу приказьшан Емельян Свежев деген жендет келтірілді. Бул — шыбырткымен бір ур- ғаяда-ак қ ан д ай адамньщ болсын барын айткызумен атағы шыккан. адам еді. Ж азалау бағанынық жанында көи алдында ол шамалап урушы еді, ал егер а ям а й ура койса, он бес урғанда адамнын, жотасын как ай- ырып түсуш і еді. Тольш ж а тк а н , сан түрлі адам нан жауап алындь*; олардын. кейбіреулері көрген-білгенің өздері-ак айтып берді. К у зьм а Черемный де к олға түскен. Софьяның жақын адамдары кын бірі — пристав Обросим П ет­ ров та айл ам еи әрен, усталған. О л бурын екі рет кор- шалаганда д а , кылышпен кдрсыласып, кутылып кет- кен еді. А л, Никита Гладкий мен поп Медведевтің екеуі де каш ы л кетгі. Олар ж үрген жерінде усталатын болсын деген буйрык барлык, воеводстволарға тар а- тылды. Ендігі кезек Федор Шакловитыйға келді. Ол кеше былайғылардьің берген куаліктерінде, жауаптарында оған тағылған айыптарды окы ғанда кызуланьш: «М у- ныд барі ж ал а, муны менід душпандарым мені жок. кылғысы келіп кастыкпеи айтып тур, меніқ ешкандай жазығым жок...» — дел еді. Соньщ үшін бүгін оған. арнап Емельян Свежев келтірілген болатын. Б ірак ол муны білген жок еді. Оокдыктан бүгін де бурынгы- сынша айьвбын мойындамай: бунт кетергеаім ж о к . патшанын. өміріне хкянат ойдағаньш жок — деуге дайындалды... Петр алғаш тергеу жүргізіліа жаткан кедде аурак. альшып ж атк ан жерге келген ж о к еді. Оған кешкісін дьякті ертіп Борис Алексеевич келш, сурак. ж ау ап- тарды оқып беріп турған еді. Ал, кейін Нермный м ен 233

Петров, оный жолдастары Огрызков, Шестаков, Ев­ докимов, Чечеткалар колға тусіп, нағыз каны кас душпандары сейлей бастаған кезде, олардыц жауап- тарын Петрдын өзі де тыңцағысы келді. Жер астын- дағы ж ай ға оған арнап тағы бір орындык әкелінш койылды. О л келіп шылауланған күмбез төбенің ас- тында шынтактарын тізесіне, иегін жудырығына сүн- еп койып, үндемей ғана сөз тындап, шеткерілеу отыра берді. Алғашкы рет дар сыкырлағанын, оған белу- ардан ж алаңаш , апай төс, сом денелі Обросим Петров асылып, онык бужырлау беті сурланып, кулактары салбырап, тістері аксыйып, сыкырлай бастағанын квр- генде П етр орындьгғымен кейін, кірпіш тіреудік таса- сына там ан иіегініп, ж азалау біткенге дейін сол кү- йінде козғалмай отыра берді. О л сол күні күні бойы өңі кашып, тунжырап, ойланып жүрді. Бірак, кейін, бір-ібірте еті үйреніп, тасаланбайтын іболды. Бүгін Наталья Кирилловна ертенгі ғыйбадаттая кейін оны кідіртіп калған еді: патриарх келіп мынау аласапыраңнық жақсылыкпен аякталғанына кайырлы болсын айтып, сөз сөйлеген. Софья элі күнге Кремль- де болатын, бірақ оның енді ешнэрсеге шамасы кел- мейтіні белгілі еді. Москвада қалған полктар Петр патшаның аяғына жығыльш, кешірім беруін сурап, әйтеуір, қайда бар десе, сонда бара беруіе біз риза- мыз, тек болғаны кара басымызды, үйішімізді, істеп отырған касібімізді аман қалды рса болғаны деп өті- ніп жатты. Собордан шығып Петр к о р аға жаяу келді- Кора- ның айналасы толған стрелецтер еді. Олар: «Патша, мына Федьканы біздің колымызға шығарып бер, оны- мен біз өзім із сөйлесіп көрейік...»— деп шу ете кал- ды. Басын төмен салып, қолдарын былғай, асыға басып олардың жанымен П етр ескі амбарға карай өте шықты. Сатылардан тайғанактай басып, дымкыл, каранғы б азға барып түсті. Тері, тышкан истері мүк- кщі. Ж еке, қапшык, бешкелерді аралай өтіп барып, аласа есікті итеріп жіберіп кіріп келген еді. Дьякгын кағаз ж азып отырған столындағы майшам төбедегі өрмекшілердің ауына, такыр едендегі сыпырындыға, жазалау станогінің таза бөренелеріне сарғыштау сәу- 234

лесін түсіріп тур екен. Дьяк та , онын катарындағы орындыктарда отырған Борис Алексеевич, Лев Ки­ риллович, Стрешнев жэне Ромодановскийлер де ма- цызданып ту р а келіп, бастарын иді. Олар кайтадан отыра берген кезде Шаколовитыйға Петрдыа кез» түскен еді. О л аналардан бір ады м дай жерде тізерлеп тур вкен, буйра шаш басы томен салбырап кетіпті, патша сарайында устап алғанда үстінде калған кьім- батгы іпекпенінік колтықтары жыртылған, көйлегінө тецбіл-теңбіл кан түскен екен, Федька өңі қашып, Сурлана түскен бетін жайлап көтере бергенде, онын. көздері патшанын, көздеріне түскен еді. Көзінік кара- ‘шығы бірте-бірте үлкейе түсіп, әдемі еріндері жайы- лып, калтырап, үнсіз жылаған тәрізді болды. Петр- дан көзін алм ай, кеудесін ілгері -созды. Борис Голи­ цын де патш аға көзін салып, мыйығынан күліп: —/Тергеуді жүргізе беруге руксат па, патша? — Деді. Стрешнев сезін кою муртгарынын арасынан^шы- ғарып: — Қолынмен істегенінді мойныңмен көтере біл, - -> біз сенімен осылай әуре боп оты ра береміз бе? П атш а істін. анығын білігісі мелш отыр... — деді. Борис Алексеевич дауысын көтеріп: — М уны н жалғыз-ак берер жауабы: ондай сөз- дерді айтқаны м жок, ондай істерді істегенім жок деу көрінеді... Ал тергеуге кар аған да — бәленіқ бәрі осында... Д ү р е соғуға тура келеді—— деді. Ш акловитый итеріл жібергендей, тышканша ж ор- ғалап әрі карай каша женелді, — үюлі жаткан тері- лердің, туздаулы балык иісі шығып турған кеспектер- дін астына кіріп кеткендей болды... Ж оғарылап барып жабысы п жата калды. С у л к түсті. Петр оған карай бір аттап еді, аяғының астында жатқан Федь- каның күбідей такыр мойнына көэі түсті. Қолдарын ферязінін калтасына салды. К айтадак салмакты түр- де жиіркенген өкмен отырды д а , ж ас даусымен төбе- ден тускендей етіп: ' — Ш ынын айтсын... — деді. Борис Алексеевич: — Емельян... — деді. 235

Дыбанын, сырт жағынан, түклірдея тізесіне түсетін кызыл көйлек киген, узын бойлы, кушык иык бір адам шыға кедді. Ш акловитый оны мундай тез кеда кояды дел ойламаған б олса керек, —саскакынан журелей отыра калып, мойны ішіне кетіп, Емельян Свежевғіа а т жактылау келген, бүлк етпейтін бетіне карай к адд ы ,— ыандай дегендей маңдайы жок, ка- б аш ғ а на бар, жақгылау келген адам екен. Касьша келе беріп Федьканы балаш а көтеріп алды да, бір сілкіл жіберіп, аяғынан тік турғызды. Жеңінев ға«а тартып шекпеяін сыпырып тастады, маржан салыя тіккен жағасын ағытты; жібек хейлегшін омырауына бармагын салып, кіндігіне дейін айырыл, сыпырыи тастлды д а , хсудесін белбуардан жаладаштап алды... ' Федька аныктап-ак айгайын деп еді, бірак дауысы кырылдап, уғымсыздау болыл шыкты: — Ойпырым-ан, бәрін д е айтайын... —деді. ч Орындыктарда отырғам боярлар бір адамдая басгарыы, сақалдарын, беттерін бурып алды. Емельян Федьканың қолдарыи артына кайырып, білезіктеа байлады д а, ілмек арканын аспаға салып, оныя екінші ушын төмен тартты. Шакловитый акырыя турып калды. Аспа сыкырлады, Федьканын аркасын- дағы колдары кетеріле бастады. Булшык еттері бултыйып, иыетары көтерілді, ө зі бугіле түсті. Емель­ ян оны сегіз хвздікген теуіп жіберді де, швмеріліл арканды тарта тусті. Байлаулы колдары иыктьщ тү- бінен барып айналып шығып кетті, жоғары созылып калды... Федька ышкынып жіберді. Аузы ашылып, квздері бадырайып, іші кусырыдьш, кеудесі жерден бір кез көтеріліп салбырап қалды . Емельян арканнық 5шын мықтап байлап тастады д а , шегеде ілулі тур- ған кыска сапты шыбырткысын колына алды...' Борис Алексеевич отырып ым кағыл еді, дьяк темір курсаулы кезілдірігін киіл алып, куарған мур- нын майшамға жакындата тусті де, оқый бастады: — «Будан кейін сол капитан Филипп Сапогов жауабында былай даді: «Өткен жылы, июль айыныд Ішшде, кай куні екені есімде ж о к, улы государыня Софья Алексеевна Преображенск селосыиа келді, од кезде улы патша Петр Алексеевич Преображенскіда 236

жоқ еді; царевна келіп онда т е к туоке дейін ғана болды. Онымен бірге Федор Ш акловитый және әр- түрлі полктардан келген толып ж а т к а н эскери адам- дар болды; Федор оларды Лев Кирилловичи сабау үшів және улы государыня Н а та л ь я Кирилловнаны елтіру үшін экелген екен... Сол арада ол, Федор, сарайдық алдын-ғы үйіне шығып, оған, Филипп С а- поговца: «Іш кі сарайларда айкай шыкканын тындап Турындар...» деді. Тап сол кезде царица царевнаға урсып жаты р екен, інікі сар ай л ар д а дауыс күшті екен... «Айкай шыккднда бәрік д е даяр турықдар: біздіц іштен акеліп берген адамдарымызды өлтіре сабандар...» — деді... — Ондай сө з айтканым ж ак , Филипп бекер ай- тады, — деді Шакловитый, даусын кылғына шығарып. Борис Алексеевич ым кағып койып еді. Емельян шегіне түсіп, ыңғайлы ма екен д еп карап алды д а , шалкая б еріп шыбырткысын үйіріп, ілгері умтыла су еткізіп тарты п келіп жіберді. Федьканық жумсак, сарғыш денесі шымырлап кетті. Шынғырып жіберді. Емельян екінш і рет тартып ж»6ерд\\. (Борис Алексе­ евич «Үш» дей койды). Үшінші -рет шыпкыртты. Шакловитый кулындай шыцғырып, аузынан көбігі буркырап: — М ае едім, ес-түсімді білмей турып, мастықпен айтып едім... — деді. Дауыс басылғаинан кейін д ь як тағы да оқый бастады: — «Будан 'кейін ол Филиппке Петр Алексеевич патша туралы да жаман сөздер айтыпты: «Кукуйға барады, а р а к ішеді, ешк^ндайлык шарамен оны кайта жөнге сал у мүмкін емес, үйткені ол маскүнем... Сон- дыктан оның патшанық шығатын есігіне жасырын гранаттар тастап, оны, патшаны осы гранаттармен өлтірсе ж аксы болар еді...» — депті, деді. Ш акловитый тырс етпеді. «Бес!»—деп, Борис Алексеевич жулып алғандай, буйрык берді: Емельян кулашын жаза шыбырткысын шүйіріп алды д а, Петрды керіп калып шошып кетті, үш ар- шындай шыбырткысын қайта түсірді. Петр ’ Ш акло- витыйдың қасына жүгіріп барып; көздерін Шакло- 237

витыйдыц көздерімен деқгейлестіріп турып, —бойы узын ғой, — Федьканың аларып кеткен көздеріне ка- рады... Аркасы да, колдары д а, желкесі де селкілдед коя берді... — Шынынды айт, ит, доқыз... (деп қабырғалык- тан бүрія алды) Мені ж а с кезімде өлтірмегендеріда өкінесіндер ме? Солай ма, Федька, солай ма?.. Өлтір- мекші кім еді? Сен бе? С ен емес пе? Кім?.. Гранат- пен адам жібердіндер ме? Қімді жібердіндер? Атын айт... Ал неге өлтірмедіндер, неге пышактамадыя- дар?.. — деді. Петрдың ашуланып, қып-іқызыл боп кеткен дед- гелек жүзіне ашумен кыйсайған кішкене ғана аузына карап, Федька өзін актап міңгірлей берді, — күшгсн- гендіктен кан тамырлары білеудей болып кетті. — Ж алғыз-ақ: «Неге с о л царицаны тумаларымен бірге бурын жок кылмадык екен?..»—делінген сез анык есімде бар... Ал пышак, гранат деген сөздер — болған емес, ол менің есімде жак... Царица туралы жаман сөзді Василий айтгы... — деді. Василий Васильевичтің аты аталар-аталмастан-ак Борис Алексеевич- тура умтылып, женДетке: — Ур! — деп акырып-ак жіберді. Емельян патшаға тиія кетпесін деп корғанықкы- рап, шыбыргкыньщ төрт қырлы ушымен ғана Федь- каны жаурындарының арасынан жыйыра тартып жібергенде арқасын кызыл етке жеткізе тіліп салдьі- Шакловитый кецірдегін созып, бакырып жіберді - Оныншы рет урғанда есін таны п, басы сылк етіп те- сіие түсіп кетті. — Түсір, ептеп жоғары апар, үстін аракпен сүрт, жас баладан бетер күт... Е ртең сөйлейтін болсын... — деді Борис Алексеевич, аузын жібек орамалмен сүр- тш жатып. Боярлар астыңғы уйден малкораға карай жоғарьі шығып кеткеннен кейін Тихон Никитьевич Стрешнев, Лев Кирилловичтін кулағына сыбырлап: — Көрдіц бе, Лев Кириллович, Борис князьді? — деді. г — Ж о-ок... Несін айтасың? 238

— Орындығынан ушып тура к е л д і ғой... Федька- ның аузына кум -куйғысы келді ғой... — Неге? — Федька артьіқтау айтып қойды, олардын, — Борис пен Василийдін, каны бі-р ғой... Кандастык дсген оларға патхданыц ісінен гөрі кымбатырак, көрі- неді ғой... Лев Кириллович дәл үйдісін көқ-көпірдіқ үстіне келген жерде тура калды да, танданы п, колдарын көтеріп, сандары н сокты: — Ай, ай, ай... Біз әлі Бориске сеніп жірміз-ау...— Деді. — Сен, бірак, сенгенмен де абайла. — Ай, ай , ай... 22 Моржасы ж ок қаралай ж ағы латы н кішкене үйде от жанып ж аты р; үй толған түтін, ішіндегі адам тек беліне дейін ғана кврінеді; ал сәкінін, үстіндегі еш- нәрсені айырып болмайды. Ш ы р а к оты желпілдеп тур, онын. көмірге айналған б асы астаудағы суға түсіп бы ж -бы ж етеді. Мурындарынан боғы аккан, кіидіктері шодырайып, гші шермиген жалақаін куй- рыктары салтак-салтак б алалар жүгіріп, әлсін-әлі сүрініп жығылып, жылап жур. Белін жөкемен буынып алған шермиген катын: «жер жуткырлар, жеп бол- дыңдар-ау мені, оңбағандар!» — деп оларды колдары- нан жетелеп, есікке қарай сүйрелеп жүр. Василий Василривич пен А лексей кешеден бері осы үйде отыр еді: — «Улы патш а, сеидерге шакыр- ганша осы посадада отыра берсін деген әмір етті...» — деп, оларды монастырь какпасына кіргіэбей койған еді. Сонымен булар кезегін күтіп отыра берді. Тамак- тарынан ас өтпеді. Патша буларды ң актанған сөзде- рін тьщдағысы да келмеді. Василий Васильевич болар істін бәріне де бел байлады, жолда келе ж ат- кавда не жамандыеда да дайы ндалған' еді, — б ір ак мынау быксыған үйде болармын деп ойлаған ж о к е д і. Күндіз оған полковник Гордон келіп кетті. Көніл- 239

ді, ойынла ештеңе жок екен,— ниет білдіріп, тандай- ын қағып, катар адамындай Василий Васильевичи тізесінен кағып койып сейледі... «Ешнэрсе етпес, ка- паланба, князь Фасилий Фасильевич, үге берсен_ун болар, деген орыстың к а к а л ы бар ғой» —деді. Бас еркі б а р , бакытты адам ғой, үлкен шпорларын сыи- ғырлатып шыгып кеггі. . Л авр ад а не болып жатканы н біліп келуге жіберіп алатын д а адам жок. П осада адамдары царевнаныи бурынғы бул досына енді сәлем де бермейді. Тыска шығуға да уят. Үйдіц сасы к иісі мен балалардын шуы б а с катырып, түтін көзді жеп барады. Онын үстіне қарғыс аткан бақсы да ойдап шыкпай койды, оттың ішінде турып, терезеден: «Есікті а-а-аш, өлдім. өлдім!..»— деп айкайлаған оны ң даусы кулакта ту­ рып калыпты. Ымырт жабылып, ел әбден орынға отырган шама- да үйге к.арауылдарымен к а б а т урядник кіріп келді. Түтінге шашалып, жүкті катынға: — Васька Голицын сіздің үйде ту р а 'м а р ­ лей еді. . Қатын жыртык шынтағын шошайтып: — Әне отыр... —деді. — С аған патша сарайына келсін делінді, киін. князь, — деді ол. Қарауылдар қоршаған Василий Васильевич пен Алексей екеуі, кара жумысшыларша жаяу салпан- дап, монастырь какпаларынан етті. Стрелецтер танып калып, ушып-ушып тура келді де, күліп, мазак кыл; ды: біреулері бөріктерін шікірейтіп киіп, біреулері сакалдарын устап, біреулер-і бузықтык ишара көр- сетіп: — Көңілденіңкіреп турындар... Қостуяктыға мініп колбасы келеді... Аты қайда екен, оның? Бутынык арасындағы болар... Уай, колбасы балшыкка жығы’- лып калм аса игі еді-тағы... — десті. Масқаралануиан өтті: митрополит Крыльцосына жеткенде Василий Васильевич баспамен жүгіріп шык- ты. Бірақ карсы алдынан наш арлау киімі бар, бурын- сонды көрмеген бір дьяк м аң-м аң басып шыға келді де, саусағын кетеріп, ыммен Василий Васильевич^ 240 -

тоқтата қойды, сүйтті де колындағы ораулы грамота- ны жазып алып, дауыстап, әрбір сөзін төбеге урған- дай салмакты кылып, окый бастады: — «...Барлы к жоғарыда аталы п өткен айыптарын үшін улы патш алар Петр Алексеевич пен Иван А лек­ сеевич сенің, князь Василий Голицыннық бояр а та- рынды ж ою ға, сені әйел, бала-шағаларыцмен бірге Каргаполға мәқгі жер аударуға, жер-конысынды, Москвадағы кора-жайларынды ж әне барлык м ал- муліктерінді өздерінін, улы патшалардын, меншігіне алуға, сеніқ кіріптар, крепостной жалшыларынды, опричь шаруаларынды және о ларды н балаларын а за т етуге әмір етт і...» — деді. ^ Грамотаны бастан-аяқ у зақ ок ы п болғаннан кейін оны к айтадан орап алып, дьяк, касында турған прис­ тавка, — ж ал акб ас, жығыларманға келіп шак шыдап, баласы қолтығынан суйеп ту р ға н Василий Василь­ евича көрсетті де: — Тутқы нға ал, айтылғанды булжытпай жүзеге асыр... — деді. Василий Васильевичи сол а р ад а туткынға алды. Алдына сал ы п пристав айдап кетті. Шіркеу корасы- нан ш ы ккан сон әкелі-балалы екеуін жөке төсеулі жайдак, а р б а ға отырғызып, а р т жағына пристав пен солдат мініп алды. Үстіне ж ы рты к шекпен, аяғына шабата киген арбакеш делбені кағыл-кағып жіберді, шабан мәстек аяғын санай басы п, лаврадан д ал аға карай ілби жонелді. Тун ортасы болып калган уа- кыт еді, жулдыз бөтін дымкыл б у шіркеді. 23 Троица жорығы аяқталды. Будан жеті жыл бу- рынғыдай, Москваны лаврада отырумен жеқіп шык- ты. Боярлар мен патриарх ж әне Н аталья Кирилловна бас косып акылдасып отырып, Петрдык атынан И ван патшаға хат жазды: — «...Ендігі жерде патша а ғ а , біз екеуіміз д е ер жетіп, камалатқа келгендігімізден кудайдын б ізгө тапсырған патшалығын өзіміз баскаратын күн туды ; 241

ал үшінші карабет адамға, апамызға, біздт екі ер басымыз тірі турғанда лауазы м алыл, іс басында болуға ж ол бермейміз»— деді. Софьяны ынсыз-ііиыңсыз түн ішінде Кремлъден Новодевичий монастырьға апары п тастады. Шаклови- тыйдыц, Чермныйдыц және Обросим Петровтың бас- тары кесілді; баска бузакылар алақға, посадаға апа­ рып дүре соғылып, тілдері кесіліп, мзқгі сюірге айдап жіберілді. Поп Медведев пен Никита Гладкий кейін Дорогобуж воеводасы аркылы усталған еді. Олардың жанын кыйнай ж азалай келіп, акыры баста- рын кесіп тастады. „ Қызмет көрсеткен бірсыпыра кісілерге жерлеи, акшалай наградтар берілді: боярларға 300 сомнан, окольничийлерге 270 сомнан, дума дворяндарына 2оЧ сомнан берілді. Лавраға Петрмен бірге келген столь- никтерге — 37 сомнан, іле-шала артынан келгендерше 32 оомнан, 10 авгуска дейін келгендеріне 30 сомнан, 20 авгуска дейін келгендеріне 27 сомнан берілді. Ка­ ла дворяндарына да осы тәртіппен — 18, 17, 16 оом­ нан сый берілді. Барлык қатардағы стрелецтерге адал кызмет еткендері үшін — бір сомнан акша бе- рілді. Москваға кайтар алдында боярлар приказдарды езара бөлісіл алды: приказдын ішіндегі ең бірінші және ең маныздысы — елшілік приказ Лев Кирил- ловичке берілді, бірак оған косыла корғаушы лауа- зымы берілмеді; ооғьіс жіөнінен де және баока жумыс- тар женінен ендігі жерде керегі шамалы болғандык- тан Борис Алексеевич Голицыннен кол үзгенде де болатын еді, — патриарх пен Наталья Кирилловна оның көп кылығын, әсресе, Василий Васильевичгін аркасын дүреден, басын жаңғырыктан куткарғанын кешіргісі д е келмеп еді, бірак боярлар мундай текті атанын баласын лауазымнан кур калдыруды лайык таппай: «Қой, болмас, муны істесек, мына Петр пат- шадан олжа сурап, орын дәме етіп жанталасып жүр- ген саудагерлер, тексіз дьяктар, шетел адамдары, тағы баска сол сыякты журттан шыккан опасыэдар узамай приказдардан өздерімізді де куып шығар» — деп Борис Алексеевича напака айыруы жэне аброй- 242

ын төкпеуі үш ін Қазан сарайы приказын алып берді. Муны естігенде Борис жерге түкіріп, сол күні м ае болғанша іиггі де: «күл болмасан б ү л болындар, м а- ған өз байлығы м да жетеді*— деп айкайлап, м ае күйінде, М осква колтығындағы вотчинасына кар ай атын б ауы рлап шауып ала жөнелді... Жаңа министрлср,— оларды шетел адамдары осылай а та й бастаған болаты н, — карамағындағы приказдардан дьяктар мен подьячийлардын, біреулерін куып, біреулерін алып, бурынғы салт бойынша ой ойлап, іс б а с к а р а бастады. А йта калғандай ешбір өзгеріс б о л ға н жок. Тек б о л ғаны — Кремль сарай- ында бурынғы Иван Милославскийдің орнында енді, кара сусар іш ік киіп, есікті сарт-сурт ашып-жауып, кыдың-кыдын. басыл, Лев Кириллович жүретін болды... Булардын, бері де бесенедеи белгілі, ескі адам дар еді, — о л ар д ан ел күйзелтуден б аска, дүниекорлык- тан, тәртіпсіздіктен баска ешнәрсе де күтуге болмай- тын еді. М осквадағы және Кукуйдағы барлык сауда- герлер, алыпсатарлар, посаданын. сауда және кол- өнерші адам дары , шетелерден келген саудагерлер, ғолланд, ганновер, ағылшын кемелерінін капитан- дары іс басына жақа адамдар келія, жака тәртіптер орнауын асы ға күткен еді. П етр жайында түрлі-түр- лі ақы здар жайылып жүрді; а л көпшілік бар үмітін соған артты. Бай Россия ғасы рлар бойы шырмалып, бой ж аза алмай жатты... Б ул турмысты мына ж а ң а патша туземесе, кім түзер? Петр М оскваға баруға асы кпады . Лаврадан әске- рін ертіп алып Александровск слободасына карай ат- танды, — онда Төртінші И ван ны қ коркынышты са- райының каукыйған шірік каібырғалары әлі күнго турған еді. Сол жерде генерал Зоммер үлгілі урыс көрсетпек боп жатыр еді. Б у л урыс ойыны ок-дәрі түгесілгенше бір жетіге созылды. Сол жерде Зоммер- ДІК де кы зм ет өмірі аякталды, — агган жығылып, ол бишара мертігіп калды. Октябрь айынын ішінде П етр патша тек с а у ы к эскерлерімен ғана Москваға к а р а й жүріп кетті. К.а- лаға он шақырымдай калған ж ерде — Алексеев село-

сында алдынан көп халык шығып, оны карсы алды. Олардын колдарында икондары, хоругвилары, табак- ка салған көмеш нандары болды. Жолдық екі жие- гін мсағалай, балта қадалған, Ібөренелер мен жанғы- рықтар жатты. Ылғал жерді жанбастап сол бөрене лер мен жаңғырықтарға бастарын салып, — кессен бас мынау дөп, —стрелецтер жатты. Булар —Троица- ға бармай калған полктардың Петрден кешірім сура- уға орталарынан сайлап жіберген адамдадары еді...- Жас патша бул бастарды кеспаді, оларға урыспады, бірак көқілді карамады. БЕСІН Ш І Т А Р А У Лефорттың беделі өсе бастады. Кукуйда туратын шетелдіктер де, Архангельск, Вологдадан сауда-саттык женімен келген шет адамдар д а ол туралы өте жаксы пікірде болды. Амстердамнык болсын немесе Лондон^ ның болсын мундағы сауда үйлерінік приказчиктері ол туралы өз кожаларына хат жазып, іс иіні келгенде оған аз-маз сыйлық жіберуге — бәрінен бурын, жаксы арак жіберуге акыл беріп жатты. Троицк жорығында сіцірген ен.бегі үшін ол генерал атағын алған кезде кукуйліктер бірігіп оған семсер сыйлады. Оның үйінік жанынан вткенде олар бір-біріне кездерін кысып кой- ып: «О-о, б у л адам...» десіп қоятын болды. Онык үйі де енді тарлы қ ете бастады, — келім-кетім кобейді, журттың көбі онымен кол алысып, тіл кағысуға, өзін оның есіне салуға кумарланды. Қүз өтіп бара жатка- нына карамай^ үйін кеңіту, үйі үстінен жэне екінші ка- бат үй салу жумысына кызу кірісілді, —екі жак жаны­ нан кіріп-шығатын тас крыльцо салынды, үйдік ман- дай алдына колонна орнатылды, сокпа мужик сәулеттері турғызылды. Бурын фонтан туратын аула- сының орнынан енді су, атыс ойындары үшін көл ка- зылды. О ны қ жан-жағынан қарауылшы солдатгар ту- ратын үй салынды. 244

05 билігіяше Лефорт муиша ш ы ғын шығаруға мүм- кінбармаған д а ■болар еді. бірак, мунын. осылай болуын жас лагша ж аксы керді. Троицаыын, теке-тіресі кезінде Лефорт О етрға акылды анадай-ак кереж болды: Л е ­ форт онын. ойын жаксы тусіаді, о иы қауып-кдтерден кдрғады, пайдалы, пайдасыз ісін тану га үйретті, өзі де оны ете ж аксы көретін болды, у д ай ы патша касында болғанда, орыстарра усаіп, көзін мөлитіп аяғына бас урып, деревня бер, адам бер д еу үшін болғ.ан жок., екеуіне бірдей ортак, іс үшін, екеуіне бірдей ортаксау- ық үшін болды . Сыпайы, калжыңбас, аккөқіл Лефорт терезеден түскен ертецгі кундей күлімдеп, кішілікпен рлем*берш, Петрдық уйқтайтын бөлмесіне жетіл ке- ліп жүрді, сүйтіті — кызыклен, ку?анышты ннетпен, б а- кытты тілекпен — жақа кун басталаты н болды. Петр Лефортты сүйгевде — өзіиін. европалььк шетел, жаікг сы қалалар туралы, олардық кемелврі туратын, те ­ лек! мен ром исі іпығып нарггай капнтандары жүре- тіи гаванадары туралы тәггі хиялары н сүкмні еді, —■ ссының б әр і оның бала жасынан бері шетедден кел- ген карте налардая, плакаттардан көз алдына елөстеу- ші еді. Тіпті Лефорттық киімдерінш. взі де орыс исі сыякты ем ес, одан тіпті азге, өте ж ақсы кош исті б о - лып кврінді. Петр ө з досьшың үйі анау әуоелесін қурткдн шетел көркінін. ен. болмағавда бір пушпағы болғаыын тәуір керді,— патшанын, ойыв-сауығы үшін Лефорт сарайы ошекейленді. Шешесінен болсын, не Л ев Кириллович- , тея болсын а л а алган ақшасын ол осыдан аямады. Ен- ді Москвада, үкімет басында өз адамдары отырған кезде Петр ешбір алақсыз ойьш-сауыкка еаіп кетгі. Л е - піддеп кеніл адыц ущты, осындай жерде, эсіресе, Л е ­ форт керек болды: онсыз істегісд келсе де, істін келі- сі иелмеді— Өз орыстары көңіл квтергендей не а,к.ыл берер?—Б а р тапканы «аршыға устал, ад аудауға шы- гарар, неыесе сокыр мужнкгер шакырыл, —эя ыцран- Т*Р~ — Тьфу, ойы« болмай бул адыракалсын! Лефорт оныд ойын ерншіқ емеуірінен-ак танушы еді. Лефорт онық &лыа ушк.ан көддінід дусы еді. Оілымен катар сгодышй град Прешпургтін жумысы да кайтадая колға алынды; көктемгі эскери ойын-сау- 245

ыктар үшін крепость дайындалды. Полктарға жаца киім тігілді: преображенецтерге көк шекпен, оемено- вецтерге ак, көк шекпен, Гордонның Бутыр полкына — Кызыл шекпен кигізілді. А ла күздей той-топыр, танца болып өтгі. Шетелден келген көпестер мен өнеркәсіп адамдары Лефорт сарайындағы о#ын-сауык арасында ез істерін істеп отырды... Ж аңадаи салынған танца залы алі де болса кебе қойған ж о к еді, үлкен екі пештің кызуымен бнік ойма тебе терезелер, оларға карама-карсы бітеу кабырғада турған терезе тәрізді айналар суланып, тершіп тур еді. Сарғылт кірпіштен төселген еден жана ғана балауыз- бен сүртілген екен. Ымырт жэбылып болмағанмен ка- бырғада туратын үш сыйрақты майшамдар жағылған. Тыста кылаулап жумсак кар жауып тур. Ал аула ішін- дегі төмпек-төмпек балшык, үйілген жанкалар ара- сымен келіп жаткан бір ш ана, — акку мойын, кара бо- яуы алтынмен әшекейленген неміс шаналары, көсілген узын, көпшік салынып, аю терісі төселген жәшіктей орыс шаналары, алты атты кесем жеккен ауыр, былға- ры повозкалар және жайдақ ш аналар келіп жатыр: ал . осы ж айдак шаналармен тізесін шокыйтып, карк-карк күліп, Лубянскіден Кукуйға дейін екі тыйыкға мужик жалдаған бір шетелдіктер келіп жатыр. Тас крыльцодағы, кар тапталған кілемдер үстінде кошкар тумсык, кырма бет екі күлдіргі—Томос пен Сека — қонактарды карсы алып тур. Булардык біреуі — кіндігінен келетін кара испан бешпент киіпті, басын- да ала ка р ға канатын тіккен салам қалпағы бар, ал екіншісі — турік болып киініпті, басында, мандайлыК; тан шошка қулағын тіккен, екі аршын кенеп сәлдесі бар. Голланд кепестері, әсіресе, ана испан киімді күл- діргіге м әз боп, онық тумсығына шертіп койып, испан королынын ден саулығын сурап жатгы. Емен кабыр- ғаларына көк фаянс табакш алар іліп тасталған жа- рық сенекке кіре беріп, конақтар сырт киімдері мен оеріктерін формалап киінген лакейлерге бере берді- 246

Танца залына кіре берісте оларды күмістеп тігілген ак. атлас шекпен киген, басында күм іс пудра сепкен п а­ рил бар Л еф орт карсы алып турды. Конақтар қызулы ошаққа там ан келіп, венгер арағын ішті, темекі салып трубка тартысты. Орыстар тіл білмегендіктерінен қысыльга (голланд- ша, немісше, ағылшынша сөйлей білетіндері аз еді) кеіпігіп, дәл ас үстінде келетін болды . Баска конактар оған дейін еркін жайласып, бойЧ5орбайын отка жылы- тып, келелі сө зге кірісетін еді. Т ек ж алғы з үй иесі ғана шекпенінін. бүйірін делдитіп, конакгган конакка нөбе- лсктей ушып-коньмі, — оларды бір-ібірімен танысгы- рып, саулығыін сурап, жолда көрген-білігенін сурап, түскен үйінін. жайлы-жайсызын сурап, уры-карыдан сактануын ескертіп жүгіріп ж үрді... — Е, е , солай, орыстын. осы қ а р а халкы жайында мен көп эңгімелер есітгім, булар бай жолаушыларды тонауға д а , тіпті, өлтіруге де д уз жанбайды, —деп еді- бір конак. Ағаш сауд агері ағылшын Сидней отырып, тілін шай- най сөйлеп: — Ішер асын халкы кулық-сумдықпен табатын ел —окбаған ел ... Орыс көпестері кудайға шоқынғанда, я, қудай, е б ін тауып алдауға жәрдем ете гөр деп шоқы- нады; муны олар ептілік деп біледі. О, бул елі кур- ғырды мен жақсы білем... Мунда тек карумен ғана ке- лу керек... — деді. Кукуйде туып-өскен, күйі ш ам алы саудагер Гамиль­ тон, бір кезде Кромвельдің кысьімынан Московияға кашып келген пэр Гамильтонның немересі, әкгімеле- сіп отырғандарға сыпайы жүзбен жакындай түсіп: — Бақытсыздығымиан тіпті осы жерде туып-өссем де орыстардың бул өрескелдігі мен арсыздығына көн- Дігуім-ақ кыйын болып жүр. Б у ларды ң бәрі жын-шай- тан билеген ж ан сыкылды!.. — деді. Сидней, ағылшынша дурью сөйлей алмай отырған, Дврекілеу, ескі модамен киінген, б у л кукуйлікке к ар а- ДЫда, жаратпай ернін кыйсайтты; сүйтсе де отырған үйін сыйлап Гамильтонға ж ай ж ау ап кайырды: — Біздің бул елде туратын ойымыз жок... Ж үрғізіп 247

отырған ірГ саудамызға орыс бассыздығшшцкесфі пи- малы... — деді. — С із, ағаш саудасын ж ұр гізуіт ме едГиіз, сэр? — Я , мен ағаш саудасын гстеймін, сэр... Архангельск қолтыЕынан біз едэуір ағаш концессиясыы альш. отыр- мыз. А ғаш концессиясы деген сөзді кулағы шалып, — галлаид В ан Лейден, де кедесушілерге карай крахмал- ды биГк. ж а ға буғағын тГреген,. шоқшыйған испан са- «.алды, кассыз кьш-кызыл бетіи жакьшдата түсіш — Ой, сөз бар ма, — ары с ағашы жаксы-ау, бірак Музды мухитшцсуралыл жеддері. мен Норвегия карак- шылары жаман ғой,— деді д е,— аузын аша есінев, бу- рьінғысынан д а кызара түсгі; жумылғав көзінеи дома- ланып екі тамшы жас шьгкты, — карк-карк. күліп қойды... — Ештеңе етпейді, б ір бөрене бізге жьгйырма бес тыйыннан түседі. Ныокастелъде біз онъгтоғыз шиллинг- ден' сатам ы з... Сондыктан біз тәукелге бара аяа- мыз... — деді узыв бойлы, сүйекті, сэры Сидней. Голландец отырып, «Бір бөрене тоғыз шиллинг бол- ғаны м а?> — деи танданыи тандайын какты. Ол Мос- ковияға кендір, кеяегг, кар а май, поташ сатыіг алуға келген е д і. Оныц екг бфдей кем есі Архангельекіде кыс- тап тур едг. Гсі нашар еді, патш а саудагерлері — каа- наға товар сатып алып жүрпен Москванык фі ютіесте- рі екі кемені естіген сон, көп сурап шалкая тусіп ЖҮР еді, ал ж е к е усақ алып-сатарлардьто товарларьг тгүкке аепай отьгр едг. Ал мьшау ағылшын, рас болса, таксы кееш істеп жүр екен. Қандай жабір. Жакып отырғая орыстар ж о к па екен деп жав-жағъш а ква кырыв са- лып койдьг д а , Ван Лейден: . Ж е р жузь кара т & ь ш ы ң үщ ширегі, матшлік ағаштың м аядай алдыжәне б а р лььқ. кендірдін,бэріорыс патаіасының қолында отыр... Біраас буларды одан алу асвавдағы анды алудаы ондй. емес_. 0 , жок» сзр, сіз оул коіщвссияішздан кеп а а й д а шығара алмайсыз— иолтустж елсіз, а-юды ағаац кееусе уйретуге болар ма \" иіІЬІ Сылай кМғанда др, ү щ кемекің, сар^ екеуін сом 60 тыйын.

норвегтер-, немесе шведтер' сур» кетіредіі ал- кадра» біреуйг се» б асады ,— деп мяш еяеіееч- ағыяшывдьг иукаттым-ау дегендей таеьг д а еылк-еы'лк күлііт кой<- дьг.— Е-е, б у л ел, Жака Дүнкедей-ак, бай ел, И»- диядая д а бай, бірак бул елді бөярлар билед тур- гаи кезде б із зыявная көз аша алиаймыэ... Москвада журт 93 пайдаларын түсінбейдР,. москвадыктар тағы- ларша сауда кылады... Әттец, егер' олардык Баштык те- кізінде гаваны болса, жақсЫ' ж өддары болса, сүйтіге адал бгоргсрлер сауда кылса, онда> б у л жерде үлкен оборот ж асауга Йедгар еді ғойі.. — Е, еола#, еэр; —деп Си-дке# иваннзданып жауап кайырды, — м е » сіздо ратсдттанып тындаяым' жане- айг- каиыкывдьг м акул да көрдіда... €іздін; елде калай екенін білмеймін; б ір а к сіздія ея де-біздің Англия шяктанып усак, теи.із' кемелеріа жасауды енді ксгйған болар деп ойлаймын... Аиглияяыи барлык кеме жасайтьш орын- дарыкық б ә р ів д е де терт жұз, б ее ж ү з тошальгқ ке- мелер жасалып жатыр... Бізге каэір ағаш пен кендір бурынғьідан б е с есе көп кврек... Әрібір- кеменіш езіяе кемі оя мъга. ярдгай1 желкемдік кене» керев... — О-о-о!' — дестг танданып, осы ©өзда тындап отыр- ғак журттын; бәрі де. — Ал теріні» жайы калай,. еэр , ореіе тсріетін, ке- рсктігін айтуды сіЗ умыттыдаз- ғой, сэр; — деіг Гамиль­ тон оның сөзік бөлді... Сидней әдепеіз жіғітке ала көэі- мен карап қойды', күрекггей иегін кыртыстандырып, кө- зіи сықсыйтьгп, біраз шамта карагг отырдъг да; — Ж ок, мен- орыс деріеін умытытт отырғаным жэк,. бірақ мен- терт саудасын ісгемеймгн... Тёріні швед кө- пестерг алъга жүр'... Куданык. к»л®уьгаек Англия байып келеді1, « т д ы к т а к бтаге каөір квп «урылыс материал- дары керек болыа отар... Ағылшыігдар алғыеы келге- иін, — ал а алғая болатвш... БСздін: буған да вдлымыз игол жетеда... — дедт. Ол сонымен' сөзія аяктатт, креслэта барып отырдар да башмағыныч тотгардай табаяьгн ими решеткасыня салып- қойды, о-ддн әрг ешкіяге д е зер' саляадьг... Сол ’ Ярд ағылшыннын узышшк өлшеуіші, уіындығы 0,9144 249“