Алексей Толстой-Бірінші Петр

атылды. Петр карлыға шықкан жуан дауыспен «есін- дер, есіңдер» деп айкайлап койды... Солдаттар емпен,- деп келіп еспе ескенде еспелері догадай иілді. Митишев присганына келгенде эскер кайыктан тус- кен еді. Шаршап келген солдаттар кумакка жата- жата калып, уйқыға кетті; унтер-офицерлер оларды таяқпен әрец оятыд жүрді. Палаткалар тігілді, от жа- ғылды, түтін шубалып өзенге «уйылып жатты. Петр, Лефорт жэне Головин қастарына үш казак сотняла- рын ертіп алып, анау белестен әрі, —Азовтың жары жолында жатдан, — Гордонның бекіністі лагеріне шауып жетті. Обаға тіккен генералдыц ала шатыры алыетан-ақ көрініп тур еді. Жолшыбай садакка ушып төқкеріліп жаткан ат- тар, кыйрап калған арбалар екен. Жусан арасынан булт беріп белбуардан жалаңаш, күйік желке, тәпел- тек бір татар буға калып еді. Петрдык аты осқыры- нып, қыялай оған кдрап өтті. Кастарындағы казактар: — Біздің обоздарымыз Митишевтен шыға берген- де татарлар булттай түнеріп аттын басын коя бергея еді. Осы жерлер бір өте қауыпты жерлер. Сонау, — деді камшысымен сілтеп, — белестен әрі караң-қуран көрініп окүргендер бар ғой... Әне солар... Ал казір к.а- раныз д а турыңыз, — аттың басын бері карай коя бе- реді... — деді. Булар да обаға карай аттың басын жіберіп, дүрсіл- детіп ала жөиелді. Шатыр басында болат, калка устап, үкілі калпак киген, бүйірінде дүрбісі бар Гордон тур екен. Әжімді беті суеты корінді. Корней тартылып, зекбірек атылды. Оба басынан анау күн сәулей түсіп жаткан жайылма, қылмыйған мешіт мунаралары, сар- ғылт Азов қабырғалары алаканындағыдай анық көрі- неді екен; слободаның орнынан орыстар келген күні түріктердіқ оздері жіберген уласкан үлкен өрт көрін- ді; Азов қамалынык алдындағы бурыл белестен узын- нан шубақ жалғастырып, ілгерілі-кейінді иревдетіп, жағалай қазған ор,. окоп, беобурыштап шығарған бе- кініс көрінді. Желсіз тымық жайылманың сонау арғы шетінде желкемдерін түсіріп турған көп зеқбіректі биік кемелер көрінді. Гордон соларды көрсетіп турып: 350

— Өткен жумада туріктер К а ф а д а н теңізбен м ы ң жарым янычар, әкеліп түсірген екен. Бүгін де осы кемелер аскер әкеліп тур... Б із к е ш е тутқын түсіріп ек , —етірік-шынын кім білсін, — қ а м а л д а алты м ындай эскер бар ж әне қырда татар а тты әскері бар д ей д і. Жетісгеей ж а тқ а н ештеңелері ж о қ сыяқты, — т е ң із олардық қолында... Аш камап қ а м а л алу қыйын бо- латын түрі бар... — деді. — Ш абуылмен отырып а л а м ы з, — деді Л еф о рт қолғабын бы лғай тастап. Головин д е сенімді түрмен: — Я, солай: урамен отырып аламыз... Нссі б ар онық... — деп койды. Петр сүйсініп Азов тецізінің бурқыраған көбігіне, камалдын кабырғаларына м у н а р а басындағы ж а р т ы айдың ж аркы лы на, лемелерге, күнбатардыц -әдемі с әу- лссіне карады . Ж а с кезінде көрген сүйікті картинала- Рына жан бітіп, сол жат ж ер л е р енді кез алды нда іурғандай. — Ал, П етр Иванович, сен н е дейсін? Азовты а л а эламыз ба? Н еге үндемейсін? — Алуымыз керек, — деп Г о р д о н ауыз әжімдерін тастай жымырып алды. Шатырдан карта әкелінді, барабанны й усітне ж а й - Ып>алып генералдар картаға уи іл д і. Петр әскерлердін кайсысы қ а й ж ерде болуы к ер е к екенін тырнагымен сьізып көрсетіп: Гордон о р тада — камалдан бес ж у з ЗДам ж.ерде болады, он ж ағы н да — Головин, сол ж а - иляда Л еф орт болады — деді. — Мына ж ерде — ауыр б а т а р е я , мында — мортир- *еР болады... М ына жактан ор-окоп казып барамыз... Солай емес пе, Петр Иванович? — Олай ету ге де болады, н е ге болмасын. Б ір а к Желкемізде т а т а р атты әскері к а л а д ы ғой. — Онық талканы н шығару к ерек... Оған к азактар- жаба м ы з ... — Я, та л к а н ы н шығаруға д а болады... Менің ай- *Ып турраны м — Митишево пристанынан азык тасы п «еткізудің қыйындығы ғой, ә р б ір _барған обозбен үл- чон әскер ж іб е р у деген кандай кыйын... 351

Генерал мырвалар, азық-түлікті осы кдйыкпен тасысак кайтеді? Генералдар париктерін салбыратып, картаға тағьі үнілді, Гордон отырып: — Кайыклен тасу одан да кыйнырак болады, —> Дон шынжырмен қурсаулы. Ж ағада өте күшті артил- лериясы бар екі каланча тур... — деді. — Каланчаны жою керек! Генерал мырзалар, ә? — Ондай, екі каланчаны м а !— деп Головин күлді де, батыс жақтағы белес үстінен кврінген өркеш-өр- кеш дөнгелек башнянын басына карап, жанарсыз көз- дерін кіржитті. Ойланып алып Гордон: — Несі бар, каланчаларды жоюға да болады... —1 деп ж ауап кайырды. — Ж арайды ендеше, кудай жолынды онғарсыя, Петр Иванович—деп Петр Гордонды өзіне тартып, жагынан сүйіп алды. — Ертед камал түбінен аттан. Біз де барлык. әскерлерімізбен тез жетерміз... Бір-екі күндей бомбалап, сонан сюң шабуыл урамыз... Түрік кемелерінен нәзіктеу керней дауыстары шы- ғып, кешкі жыйынға шакырчп жатты. Кеш түсіп, жай- ылманы көлеңке басты. Мешіт мунараларынын жоғар- ғы жағы кызарып тур еді, енді о да сөнді. Ауада тек шырылдауык шегірткелердін. ғана шырылы калды. Петр келіп шатырға кіріп еді; үстінде екі майшамы ■бар, беті неше түрлі тағамнан көрінбейтін стол тур екен. Астарына барабан қойып, айнала олар отыра кеггі. Табақшадағы кдй еттерінік буы буркырап тур енен. Петр комағайлана умтылып, екі колын оған бірдей салды. Көқіл көтеруте ықғайлырак болсын деп үстіне киген сауытын шешіп тастаған Лефорт ветер арағын канылтыр кубкаға куя бастады. Кып’ Кызыл боп Головин: «Бірінші Боибардирдін саулығы үшін» деп дауыстай бергенде, «Тос көтерілді! Тос кө- терілді...» деген дауыстар шатырдан темен карай кв- леккеде сиректеу тізіліп жаткан солдаттарды жағалай жаңғырығып ала жөиелді. Зецбірек дауыстарымен шатырдағы майшамдар селкілдеді. «Тамаша!» — Деп Петр де дауыстап ікіберді. Кубокті аракка толтырыа жатып, Лефорт күліо койды да: — Бул жаксы турмыс, Петер...— деді. 352

• ' М аркитанка-қыздарың б а р ма лагерінде, гене­ рал м ырза?— деді Головин, б у д а сауытын шеш іп кашп; Л е ф о р т пен Петр с а к -с а к күліп: — Буған Вареной М адамкин ш ебер еді... десті. — Варенойға кісі ж іберіндерш і... делінді. _ Так ата е к і стрелец полкі косылы п күшейтілген Гордон ген ер ал Азовка аттанды . Алдыңғы катардағы казак ж үзд іктер і сыдырып к а м а л алдындағы бу р ы л төбеге ш ы кты д а , — сол б о й д а -а к аты са бастады. Б ір- сыпыра к а за к т а р кейін, торт к о л о н н а боп келе ж а тк ан *аяу әскерге кар ай шауып: « Т а т а р л а р келіп калды?.. Татарлар, татар лар !.. С актаны ңдар! Зеңбірек ш ы ға- рындар!..» д е п айкайлап келе ж а т т ы . Твбеніц сол ж а - ғынан ж ар ты айға усап, к а н а ты н жайып татар а тты эскері ш ығып еді. Олар он м ы н ға ж уы к адам екен. Ьірден-екі ж ы лдам ы р ак жортып, ш аны коюлана түсіп келеді. С уы лд ап садактар д а у ш а бастады. Казак ж ү з- Діктері енді араласы п кетті. К е й б ір аттылар атыпын жалын қуш ы п, кейін кашты. Полковниктердік ж а л ау көтер деп буйырғандары да б о е к а калды, — б арлы к казак аггы ә с к ер і кылышын су ы р м ай, төнкеріліп тө- мен қарай ж ө к к іл д і. Оған дейін татарлар он ж а к тан келіп орапта алд ы , «ішкеие ға н а б у й р а жал аттар ж ер бетін ж ауы п, кыйсык кылыш тебелеріняе жалт-жулг ойнайды. Ш аң-ш у н. Буркыраған ш аң. Бірсыпыра к а ­ зактар а тт а р ы н буръш кылы ш тасы п каллы. Ш ап-шуп араласып, алағ.ай да булағай болды . Жүгіріп ж а я у аскер де ж е тт і, олар торт д а к б о п тура калып атысты. Стрелецтер а р к а н салып сүйрелеп эенбіректерін ж ет- кізді. Т атар л а р бірак каусы рм алап кетті. Ол жер, б ул жерден ко сы л ы п о к атылды. Т е б е басы булак-будак түтін. Ойнап ш ы ккан аттар. Д о м ал аны п жаткан та - тарлару З е ң б ір е к огы суы лдады . Дүркін, дүркін ог< атылды. Ж у р т т ы ң есі шығып, у -ш у болып, усТІ-устіне ата берді. О ф ицерлер алас урды . Күш ті зенбіректердін күрсілі окты н-окты н барлык ш у д ы басып турды. К ім - Ді кім аты п ж атқаны н ешкім а й ы р а алмады. Әр-бері- ден кейін с а яб ы р бола калып, тү т ін ыдырап еді, б ір ак затар д а, тү р ік те көрінбеді. Т ек жығылып бүйірін со- 353

ғып жаткан ат, шық қозғалмай апіп жаткан, не жан ушырып, арпалысыл жагқан сансыз көп адам бурыл төбе баурайын жауып жатты. Алдағы анау белеете, ат үстінде, кара атты генерал Гордон тур екен. Сауыты жалг-жулт етеді. Буйірінде дүрбі. Дулығасы окқа уш­ кан, кішкене ғана бурыл басы домаланып сауытынан шығып тур. Жабымен ол көк семсерін былғап койды да, аяңдап Азовқа карай белестен түсе берді. Әскер- лер арасынан: — Алға, алға, батылырак умтыл!..—деген дауыстар шықты. Гордон отряды камалға жакындай барып узын, жалғас окоптар казып, айнала кедергілер коя баста- ды. Түріктер камал қабырағларында турып лагерьге зенбірек атты, улкен қоркыныш туғызды. Бомба тусіп, жарылып, шыйылдап жердің бетін булкая-талкан кыл- ғанда полковниктер, офицерлер, стольниктер, патша сарайының тагы баска адамдары жеңінік кайырмасын калқаиай жер бауырлап жата-жата калысты... Бул бомбалар — ойын-сауык әскерінің шаттауық салып аткан горшоктары емес еді, — жер күнренте жэрылып, топыракты боратып аспанға көтергенде, түсі кашкан жауынгерлер ешнарсеге жарамай тек шокына берді— Жалғыз Гордон ғана зенбірек оғынық суылына кара- май, түксиіп, түрік доптарына бас имендер деп сол- даттарға акырып қойып, аспай-саспай, ман-ман басып жүре берді: — Б ас игендерінді ж азаға тартам... Қоркак болу жаксы емес... Шанде, шанде! — Уят!.. Сендер де орыс солдаттарымын, дейсіндер-ау, — дей берді. Оның айтуындай-ақ азық-түлік жетістіру, әсіресе, су жетістіру кыйын болды. Митнщево пристанынан шубаған обоздардыц, татарлар кустай ушып келіп, талқанын шығара берді. Салт атты татарларды тыю- ға мумкіндік болмады, — олар табан тіреп соғыспай, садақты боратып-боратып жіберіп, кырға кашып шы- ға берді. А'кырында лагерь жойылып, журттың бәрі Те­ рек окопқа тусті, снарядтардан бастарын корғады. Ле­ форт пен Головиннің әскерлері тек тертінші күні ғана музыка тартып, барабан соғып, ту көтеріп, —өздері- нін белгілі позициясына жетті. 354

• Маң-маң басып бомбардирлер ротасыньщ алдында Петр журді. Осы ротаның ж ай с о л д аты боп М еншиков, Алеша Бровкин, Волков ж ү р д і, кызметке ж а к ы н д а алынған мерген зенбірекші — г о л л ан д Яков Я нсен жүрді. П етрды ң алдын ала б урк-бурк, басып, ж е з та- рш е соғып, — патшаның ж а қ а а р а қ досы — ш әлкес- гік, маскүнемдік жөнінен а л д ы н а адам салмаған, с а л - Рьі ерін, а ю тумсық, екгезердей — литаврщик, ж у р т койған аты м ен айтқанда В ар ено й Мадамкин жүрді. Бір бөлек бомбардирлерін е р т іп Петр Гордон л а - геріне өтті. (С ол қанаттағы Л е ф о р т әскері де, о ң к а- иаттағы Головин әскері де а с ы ғы с окоп казып ж а т ы р еді) Топырарын жағалай ж а л д а п алдына үйе қ а зы л - ған окоп, то пы раққа сыммен б у ы п отырғызылған бу- Да-буда ш ы бық, ■қум толтырып койылған қапш ы қтар камалдың т а с қабырғаларынан бес жүз қадам ғ а н а жарде еді. Қабырғаның өркеш -өркеш тістерінін а р а - сынан түрік солдаттарынын ш о ш а к төбелі тебетейлері, тесірейген к взд ер і көрінеді. А лексаиіканы қ иы ғына иівіп, Петр осы ж алға секіріп ш ы ғы п еді, Гордон ту р а умтылып ж а л м а -ж а н Петрды к ейін тарткылады: — Ахтунг! Сақтан! Сақтан! — деді. Сонық арасы нш а-ак камал қабы рғасыны қ тесігінен аврінген у зы н сүмбілі м ы лты ктан түтін бурк ете к а л ­ лы: Петрдың қолындағы д үрбісі ушып кетті. О копке қайтадан оекіріп түсіп, ол б у ға калды . Журт коркы п жугіріп келіп ед і; ол тісін сақсы йты п, ыржыя к ү л ді - Ой, ш айтан! Иттер-ай! А ндып тур екен ғой. Білте берші маған... — деді, ш ош ы п кеткен өнмен. Бомбардирлер аузы аспанға к а р а п турған к ы с к а Чойын жез мортирді сүйрелеп а л ы п келді. Петр (а л а ң - Дап журтқа қ а р а п қойып) бір к а р т у з дәрі қуйып, ж ы и- ырма қ а д а қ т ы қ окты алакаіпдна асыкша қағып әке- ліп, оның о тты ғы н дөптеп м ортирге .апарып салды д а , °тыра кал ы п нысана көздеді: Бірінші оқ, жолың болсын... Бар! — деп аты п калды. Мортирдан жалыны бурк е т е түсті. Дөңгелеяс д о п доғадай и іл іп барып кам ал кабы рғасыны н бер ж а к Жанына түсті. Түріктер өркеш -өркеш тіс аралығынан 355

бастарын суғып, мазақ қьшып, жанға баткавдай жә- бірлі оөздер айггы. Петр қызарып кеггі. Домалатып оған екінші мортирді әкелді. Азовтык биік қабырғаларынык түбіне келген кез- де бул камалды шабуылмен отырып аламыз деген ке- шегі есерлікті ойға түсірудің өзі де уят сыяктандьг. Қорғаланып алған армия батарея, редутарын нығай- тыи алып, екі жумадай бомба тастады. Қаланыц о жер, бу жерінен өрт шықты. Карауыл мунараларынын біреуі қулады. (Осынын, куанышына Петр землянка- сында үлкен той болды.) Б ір ак түріктерге тағы да те^ иізбен жыйырма галер әскер қосылды. Өрттер сөнді- рілді. Қыйсық пышак янычарлар түн сайын жыландай жорғалап, орыс окоптарына келіп күзетшілерді жарып кете берді. Қол жеткісіз қарысып, қаыал «абырғалары бәз-баяғы күйінде тура берді. Азык-түлік жетістіру кыйындап кетті. Соғыс кеңесінде ленер.алдар калан- чаны а л у керек, тілеяе шығып каланча алғандарға адам басына он оомнан бәбге беру керек, деп каулы кылды. Ал кім шығады дегенде, екі жүздей дон казак- тары шыхты, буларды кушейту үшін екі солдат полкі қосылды. Сол түні казактар буқбақтап барып, сол жа- ғадағы каланчаға жетіп, кәкпа бузуға кірісті, — бірак кақпа бузылмады, сонан кейін сүйменяен кабырғаны қулатып, кіріп-кіріп барды. Түріктер отыз шамалы ра­ на адам екеи. Тертеуін шауып тастап, қалғандарынын қолын қайырып тастады. Он бес зеңбірек колға түсір- ді. Суйтіп, Донвыя арғы бетіндегі екінші каланчаны зенбірек астына алды, түріктер оданда адшып шыкты. Улы ісгін басы қайрылды. Д он босады. Лагерьлердө журт жыйылып шоқынып алды, той болды, той той- лауға Митищеводан князь-папа келді. Бірақ, ойда жок бір улы бәле ксзікті. Шыжыған шілденің күні еді. Шаңкай тал түсте солдаттар колен­ ке іздеп әурв-сәрсең. болушы еді. Урысуға көніл шап- пай, ешбір ашу, ыза келмеуші еді. Осы мезгілде сол- датгарға котелекпен щи беріліп, бір шыны арак бері- ліп жататын. Жалындап күн кызуын төккенде журт жанын кояр жер таппаушы іеді; шыпылдап шілделік-

тер шакырып, быжынап шыбын б е тк е жабысып ж ү р у - ші еді. Сағымданған Азов м у н а р а л а р ы мен кабы р ға- иры кол ж еткісіз болып көрінеді. А там заманғы э д е т бойынша тү ск і тамактан кейін б а р л ы к лагерь ж а т а шып демалып, — генералдан б астап, ас пісірушіге дейін орыс армиясы теп-тегіс к.орылдап, уйкыға кете- тін. Күзетшілердіқ мурындары пы сы лдап калатын. Осындай бір уйкы сағаты нд а бомбардир г о л л ан д Яков Янсен жоғалды. Сағат е к іг е кеткен кезде зем л я н - касынан ш ы ғып, есінеп, көзі к у н г е шағылысып туры п, журттан буры н оны Петр білді. Ж а д а ғана үш бом- бамен м унараны ушырып тү с ір е м із дегенбіз. У ш ырам Дан Янсен б ә с қылған. — Ш айтан көтеріп кетті м е, ж ы н көтеріп кетті м е, оны! —деді дауыстап Петр. Лагерьді айнал а карады. Б ір солд ат турып: кы зы л шекпенді, к олы нд а «апшығы, түйінш егі бар бір а д а м Қамалға к а р а й жугіріп бара ж а тқ а н ы н көргендей бо- лып ем деді. П етр хызу бойы м ен о солдатты а у ы зға беріп жіберді. Қ арап еді, а й тк а н д а й -а к , Янсепнің з а т - тары да куркед е жок екен. Т ү р ік тер ге каш каны-ау Десті. Таңертең барлык п о л к тар д а кудайдан безген голландецке л а ғ н а т айтылсын д е п буйрык берілді. Б у л опасыздық о й түсірген генерал Г ордон соғыс кеңесін шащруды т а л а п етті, онымен к а т а р , Головин мен Л е ­ форт лагерьлерінде корғану ж у м ы сы калай болса со- лай, журдім-бардым істеліп ж а г к а н ы н , олардыд к а м - с“здығын, л а г е р ь мен лагерь ар алары ид а к азы л ған Итнас ж олы ж о к екенін, түріктер жорғалап жетсе, бул бәлемен аякталатынын а й та келіп: -С о ғы с ойыншық емес, генерал м ы рзалар.Б із сан а д а м өміріне жауап б ер ем із. Лл бізде ур °йын, қ ал ж ы в д а жүрген секілді —-ДЭДь г ЬІзаланып Л еф орт сазара к о й д ы . Зәбір У ловин ала кө зім ен карады. Б ір а к , Горді , ^ лаП кайтпай, к о р ғ а н у жолдарын тез тәр тш к е салуды та л а п С оғыста, — деді ол, - е д а л д ы м е н жаудан ко р ку- керек, генер ал мырзалар... — Біз о л а р д а н корыкпакпыз б а. — Оларды шыбындай жанш ып өі

— О, жок, генерал мырзалар. Азов—шыбын емес... Генералдар'Гордонды корқакеын, итсін, шошкасын деп боктай бастады. Петр болмағанда, басындағы па- ригін де жулып алатын турі бар екеи. Дэл осы күні, түскі тамактан кейін барлық әскер шырт уйкыда жат- кан сағатта туріктер камал кгқпаларынан шығып, үн- сіз-тунсіз, нак сол екі лагерь арасындағы траншеясы казылып болмаған жерден келіп.бассалды. Стрелецтердін жартысын уйқылы-ояу күйінде жа- рып тастады. Басқалары айбалталы найзаларын, мыл- тыктарын тастап, он алты зеабіректі батареяга карай- кашты, мунын өзі де дурыс бекінбеген еді. Бул зекбі- ректерден атып та үлгіре алмады: кашкан стрелецтер- ді бастырмалап куа келіп, түріктер кыйсық канжа- рымен редутке шыкты; ышкынып, басын салып жіберіп, алдындағы саскалактап топталып «.алған зещбірекші- лерге тура умтылды. Гордоннық баласы полковник Яков осы арада карусыз, мылтык тазартқыш темір шыбык сермелеп кана корғанып жатыр еді... Лагерь астан-хестен, тарс-турс атылып жаткан мылтык,. Петр землянка төбесінде, жудырығын түйіп —кызуланып, әбден каны кайнаған... Акыру но команда беру пайдасыз. Уйкылы-ояу солдаттар жын сокқандай төқкеріліп олай да, булай да жүгіреді. Петр турып: лагерь жалынан секіріп түсіп, пистолетін көте- ріп, карт бүлкілмен редутке карай — баласын корғау- ға жүгіріп бара жатқан Гордонды көрді. Оған ере тәртіпсіздеу топтанып кызыл, жасыл, көк шекпендер жүгірді. Лефорт лагерінік жалынан жалп-жалп еткен жалау көрінді, ол жақтан да буларды жаудан кутка- руға журт жабыла жүгіріп келе жатты. Жердік бетін солдат алып кетті. Жау колына түскен редуттен бу- дак-будақ түтін шыкты. Шегінуін бүркей түріктер де оқ атты: олар камалға, ойға карай сүйрелеп, зекбі- ректерді ала кетгі. Шалбарлары кызаравдап, каша урьк салып, каруларын сермелеіп, атысып, редут жал^ дарынан жөнеле бастады. Бытыраған орыстар енді ілгері-кейінді катарласып бас-аяғын жыйды, түрік- терді өкшелеп камалға карай умтылды. Петр карал

д ан осынық бәрі о й ы н ға уксап көрі- & асақ женді!.. Түріктер, о л а р д ы куа орыс- я орына барып қуладьі. Ш экелІ Аттан, аттан трубаш ы лар кайда, тру- ^ г - . д е п П етр айкай салды. (ігтепкйіеді. Б ірақ оны ешкім естіген жоқ. Көзі Алексаш ка Меншиков о н ы ң жанынан шау- ші вге шьікгғы. Кылышьшен атын с а б а л а п ордан ол «арМЕкетгі. «Ур-р.ра-аа!» деп, ау зы н арандай ашып, барйдадган дауыспен айқай салды... Барабандар со- иіод, Осы а р ад а келіп түсініксіз б ір д е қ е бола кал- №■Түріктер каш ып барып қабы рғаға ж етіп еді. Қақ- палар ашылды д а , төңкёріліп іштен яны чарлар шықты юве Йр.ақбоз а т мінген, үстібасы қып-қы зы л, басын Даүлмн салдесі бар біреу шығып, — кулашын жазып, кмыи'жайды... Таре-туре атыс ар асы нан адам шошы- гақдайшықғырған дауыстар естілді. П етр д ы қ еті тітір- Кп “ ггі- Орыстар кейін қаша б астад ы , бастырмалап Г0ВДарына атты лы -ж аяу түріктер түсті... Орыстар «мп-Тамп ж ьңы л а берді, жығыла б ер д і. Петр ашу- ла«ДЫ, ддашын жулдыі.. Тағы да А лексаш ка көрінді: м оқтай. заулап анау қызыл сәлделіге барып, шай- Касыпқалды, екеуі де аттарынан у ш ы п түсті... Төңіре- пвің бэрін оқ-дәрі тү-гіні алып к етті... Бомбалар жа- Ойнап аттар шықты. А рттан косылып, журт *0бейе берді, — аласурып, адам беті к ү л болды... Окоп ^дындағы ж а л д а м а топырақтан өтіп орыстар енді °*°пқа куйылды. Талканы шыкты. Ос^і урыста орыстар бес жүздей солдатынан, бір “?®^игінен, он офицері және барлы к. батареясынан Ярылды.. Бірнеш е күндей Петр, тістерін кайрап түрік- \"Р турған қ а м а л жакка карамады. Алексашка канға ^ялған қыльппын «өреетіп, кім к өрінгенге мактанып ~ А лексаш ка батыр болды... О р ы с лагерьлері- (а « 0 ^1 чусіп,\" кабағы салбырап к е тті. Ал, керек Йол- Л Уйқтаңдар! десті. Лефорт пен Г олови н көзге көрі- ВДен калды, — олардық лагерьлерінде енді бурк-бурқ ь“ ьпі..жатқан топырак кана көрінеді... д ^іЗД екке ушырау Петрды к.атты ойландырған- 4ай- Қабағы қатьщқы, көп сөйлемейді, осы күндер

ішінде ол есейіл кеткен сыякты. Азов алыну керек! — деген ой онын енді квкейін тескендей. Абройлы бо­ ла ма, абройсыз бола ма — әйтеуір, бүкіл Россияны ок ушында байласам да — Азоеты енді аламын! — деген- дей болды. Кеш әлемінде землянканың жанында узак түн жамылып, темекі тартып отырып, ол, Гордоннан соғыс туралы, бакыт туралы, даңкты колбасылар ту- ралы әқгіме сурай берді. Гордон: — Ботқамен, күрекпен соғысқан қолбасы ғана бакытты, қайсар болғаң, с а к болған колбасы ғана ба- қытты... Солдат колбасыға сенім кылса, солдат ток болса — о л тайсалмай соғысады... — деді. Петр камалға зекбірек а та беруін койды. Кунініи бәрін ж ер казып, апрош жасаумен өткізді, апрош ар- кылы эскерлерде қамалға бірден-екі жакындай берді. Шекпені мен паригін жулып тастап, онык «зі де жер казды, ш артак токыды, сол жерде отырып солдат- тармен бірге тамак ішті. Өзеннен қарағанда А’зов төскейінде туратын еді. Сондыктад Гордон камалға қарсы аралда шанец жа- сап, онда батарея кою керек деген акыл берді. Бул өте қауыпты жумыс еді, сүйтсе де .қайсар, өжет Яков Долгорукий бул жумыска б ар м ак болды. Ол басы кет- кенше умтылып —соғыста а т шығарғысы келген адам еді. Сол түні-ақ ол еқі полкпен аралға орнығып, окоп казып жатып алды. Муның аса қауыпты екенін еске- ріп, ертеқіне түріктер күшті отрядпен, татар атты әс- керімен Доннық арғы бетіне өте бастады. Сол жағы- нан келіп орыстарды аралдан айдап шыккысы келді. Гордон екі генералдык екеуіне де Долгорукийге жәр- дем етулерін сурап хат ж азды да, оған карамай, езі эеңбірегін, атты аскерін алып жүре ,берді, кедергіні калқалап аралдын төменгі жағынан келіп орын алды. Түріктер урысуға қорықты, токтап қалды. Соны- м«н — Гордон сол жағада, Долгорукий эвресі кетіп аралда, түріктер қыймылдауға каймығып оң жағада тура берді... Лефот пен Головиндер асықпады, акы- рьйда олар тіпті лагерьден козғалмай қойды: екеуінін де Гордон алдын орал, кес-кестеп, көздеріне шыккан суйелдей болды... Сондықтан олар: «Мейлі, жалғыз езі-ак төтеп бере берсін...» дейтін болды.

Петр р едут басына шығып ә с к е р д іц қозгалысын к а- рап еді, бір-ақ о да, басқалар д а не боп жаткапмн чү- сіве алмалы. Қ ол суғуға— к оры кты ... Бір мечем а — татар атты әскері ат жалдап с у г а берііі кеи і« і і і , янычарлар а т қуйрыгынан у с т а й отырып судам о і і і . Сонан .татар л ар далака кар ай кетті де, түріктер - каиалға кайтты . Жалауын ж елпілдетіп. мучы.чаемн тартып Гордон д а қайгып кел ді. Суйтіп оқ шыгары.т* иай олжалы болды, жаудыц б е т і кайрылды. Аралдан алаканьшдағыдай а н ы к кмріміп п р і а н Аэовқа бо м б а атылды, квп ү й д ің кул-талкаиы ш ы кты, вртшықты. Ө ртген қашып, б о м б ад а н сакіаш.ш, к.чмал түбіне қар ай кашқан адамдар көрінді. Орые ляіч :>ін- дегілер қ у а н а бастады. Ш абул у р а й ы қ дсп ж \\р і іа іы Да бір қы зулана түсіп еді. Б ірак. бул рсгте де Гордон онтайы ж ок, асығыс істен ж у р т ты токтаііы . м учкін, камал коменданты М уртаза-паш а жаіішылыміеіі \" а- ақберілер, сөйлесіп көрелік д е тен ге ксліірді Ііочб.-іііы буршақтай бор;атып-боратып ж іб ср ііі, .'Үнтп.і .*бд. н врт алғаннан кейін М уртаза-паш аға хат боріи <кі к а ­ зак жіберілді. Олардың ар ты ш ш , неғш ар і-к.чі д -н Қарап турды: казактар к абы р гага жетті, хаіыи к - с .о - тіп. бөркін былғады, оларды к а к и а іа кіріічді. б :р а к °°нын арасы нд а-ак бул патша о кілдерін же.ікі-.і ч аа- Дап шықты... Хатты олар к а й ты п лкслді. Опии ''•. мне Якрв Янсенніц колымен орыеш а кли\\ч с.н к-р ж а «ыд- тан екен. Головинніқ шатырында о ты р ы н , іе тр .ід Ічр к » н - ®ың: ооғыс ғылымы бойынша о у ел і анроіин. п 'а '- - ф ■ таға жетіп, о ны тесу керек, т е к сонлн еин *аиа ш алум .і ^РУкерек д е ге н і желге айты лган ооч Л<ілділ. Ар•=’■ =111>•• °тырған генер ал д ар онм ш н д а г ь к ы да ке.г.е м. • басын куш актап, исслкссіи ка с ы д ы , шырамді : квзіне Азопты алғаны слесіеіі, Л ч.ж каГалріад.ідкм ,. тартылған ж е ц іс музыкаеыныи д а у с ы гсплм'і,.і' ■* ДЫ- Гордон қылышын жерге б ір түііін коііма - А'такты Кондс маршал эрдаи ы м гчл.т і .і д >•■» еді... — Дей бергенде Головин о н ы н сдчгн о.лмі _ — Қонде, Конде дейсін дс оты раеыи ‘'Ксн. •> ^ мен кетші әр і!.. Сеніжчі ток б о с у акьп МІК|!| • “ьіздың аб ройы н а кір келтірдік доді. 361

Л ефорт былш етпей оны қ бетіне карая езу тартгы. Петр к ал ай да шабуыл жасаймыз дел карысып отк­ рыл алды. Шабуылды августың бесіае тағайындады. Ал енді Азов камалыныц зеқбірегін жойып .беруге кім шығады дел эскерге ж ар салынды. Қамалдың зен- бірегін жойған офицерлерге жыйырма бес сомнан, сол- даттарға он сомнан байрақ берілегін болды. Полк поптары тускі ғыйбадат устінде журтты қурбан болу- га шакырды. Суйтсе де, солдат полктары мен стрелец полкгарынан ешкім буған б а с көтермеді. «Жанын тас- тай алм ай жүрген ақмақты тапқан екенсіңдер...» де- гендей кабактарын кіржитіп, сырт бере берді... Бірак. дон казактары Петрға жасауылдарын жіберіп, екі мыц жарымдай казак камал басына иіығуға әзірміз, керек десеңіз одан да көп адам табылады, онын үшін, тек кейін Азовты, там болмаса бір кун тонауға руксат етсекіз болғаны, десті. Петр де, онан кейін генералдар да жасауылдарды кезек-кеэек кушактал, сүйіп, Азовты үш кун тонатуға уәде берді. Оларға жэрдем беруге бес мыц стрелецтер мен солдаттар шьіғарды. Шабуыл болардыц алдында- ғы тун ішінде Гордон Петр отырған землянкаға кел- ді, Петр майы балқыған ш ы рак жарығында трубка сорып, соғыс картасына үқіліп отыр еді. — Солдатгармен сөйлестіңіз бе? Калай, Петр Ива­ нович,— жолың болсын дейкУіз бе?.. —деді. Дулығаны койып Гордон отыра кетті. Қарт шарша- ған еді. Қусырыла түскен _ жағынан сертиген бурыл түктер көрінді. Алдыцғы жағынан екеуі кетілген, сар^ ғайған үлкен тістерін ашып, ауыр курсініп койды. Өз кушіне сенімі мол жас балаға жылы қарады. Мум- кін тіпті, жастықтац өзі де солай албырттыкпен өтуі керек шығар деген ойға келді, — Кыс түсхен соц Воронежде улкен флот саламыз, — деді Петр, қызарған көзін көтере беріп. —Ал ертен Азовты алу керек, Петр Иванович. (Қолындағы шы- бығымен Дон жағасының батыс бетіндегі кішкене жай- ылманы көрсетті.) Бері дара... Осы араға екінші ка­ мал саламыз. Кыстыгуні түріктер А'зов теЯізіне басын

ШШ-2' да суйаалмайды, ал көктемде ү л к е н флотпен е зім із д е каліл ц^лармыз... Бері кара, — м ы н а Керчь түбіндегі буғаэдан тағы бір камал с а л а м ы з , сонан соң — о а р - лык теціз біздікі болады... Т е ң із кемслсрін ж а с а п ащі Қара теңізге де шығамыэ. (Шыбығы карта бе- тіңде олай д а , булай да ушып, ә р ж ерд і көрсетіп ж ү р .) Бутан жеткен соң кол-аяғымыз босап, жеріміз кскнді. Кырыиды теңізбен келіп ал а м ы з... Қырым — б іздікі. Соқда тек Босфор менен Д а р д а н е л л гана калады. С о -' гьюпен болсын, жайшылыкпен б о л с ы н — Ж ерорта те - нізге де шығамыз. Жібек пен б и д а й ғ а журтты к а р қ «дамыз. М іне карашы, м унда к а н д а й елдер ж аты р: Венеция, Рим ... А л енді мына ж а к к а карай ғой,— м ы - нау Москва — су жолымен т а в а р д ы Царицынға д е й - ін келтіреміз, а л анада біздің П анш иноға дейін ж ү р - генжерімізден Донға дейін к а н а л казамыз... Т уп-тура ™>сквадан — Римге барамыз, ә! Б у калай? Міне, ш ы н “ УДагер сонда боламыз... А зо вты ал а аламыз б а, Петр Иванович! Гордон ойланы п отырып, ж а у а п берді: ~~ Мен оны жаксы білмеймін... Солдаттарды көріп отырмын.... К өбі акмак, — б аскы ш сы з-ак. шабуыл ур у- га болады д е п ойлайды. К ө б інің бетінде өкіну, тіп ті түчілу бар. Б ір а к мен оларға: ш еш індіңдер ғой СНД> ОДан тайм андар. Барам деген ө зд е р ік бірік к а л м аи *ҮРесіңдер; жүруден коры ккандары нды атып ж іб е - Ремін, — д едім . А л енді баскыш болсын, фашина б ол- қол б о м б а болсын, — бәрі д е дайын. Енді: я ж а саған өзіқ ж а р бол деп, аттану ғ а н а калып отыр, д еді- Петр ш ы дап отыра алмады. Т ү нгі сағат бірдік ш а ' «асында М еншиковты оятып а л ы п , екеуі шапкьілап ?.т“РЫп к азак тар д ы ң косына б а р д ы . Кос жьш; ж “ рт- Ьзактар ой ы н д а ешнәрсе ж ок, ж ү к к е шығып У £ *атцр екен. Б уларды , — ш аш ын устарамен алды рган, еР беггі. көзі ойнакшыған, - о л а р д ы н атаманы карсы алды. П етрды ол от басына е р г е отырғызды д а, ө зі Де иалдас ку р ы п отыра кетті. А 'йн ала топырлап к а за к У да ж ы йналы п қалды. К епкен балык, арак ә к е ллі. Күлдіргі, ерлік-сөздер басталды. Казактарды ң е _Р сеДен корқып отырған турі жок, екен. Кара 363

рына жылтылдап жарығы гүскен отқа умтыла беріп, жау жүрек бепер, күлімдеп: — Адамзаттың ең асылы, алуан күші — казактар ғой... Бірак, Москва біз туралы не біледі? Бар (Ялетіяі — бізді каракшы, ел тонаушы деп біледі... Па, білге- ніңе болайын... Сүйтіп бізге воеводалар жіберіп оты- рады, ал олары елді тонаушыдан жаман тонайды... Біз- ге жаксы келдің, патша. Сен бізге он кезіңмен бір ка­ раты. Біз осы ессіз адамдарға уқсаймыз ба? Казактар кыран бүркіт емес пеі Хо-хо-хо... Бізді көздің ка- рашығьшдай сактау керек...— десті. Шығыс жак бозара берген «езде казак қостарыв сыбыс жағалады. Жүздеген казактар топырак жалдан өтіп, мысыктай жорғалап, кам ал жактағы кара көлеқ- кеге карай каран-караң жоғала берді. Тағы біркатары стругага мінді. Қармак таккан аркан, жекіл баскыш- тар сүйрей кетті. Ыценз-жынеыз казак косы бооап калды. Төңкерілген үлкен аспандағы жулдыздардың жана- ры да сөне бастаған еді. Обоз әтештері шакырды. Тан салқыны денені муздата бастады. Осы арада солтустік жактан бір от жалтетіп, зеибірек атылды. Бул — Гор­ дон генералдык бутыр полны мен Тамбов полкынык шабуылға шыкдан белгісі еді. • Қамал каібырағасына бутырліктер мсн тамбовец- тер ғана шыға адды. Олардын сокынан ала келе жат- кан стрелецтер жықылдаған темір, жанталаса кеекі- лескен адам дауыстарын естіп сескенді де, өртенген слободаның жүзім бактарынын арасына буғып-буғып жата калды. Казактар жанын сала өзен жағынан келіп кплікті, бірак баскыштары кыска болды, түріктер жо- гарыда тас қулатып, ыстық карамай куйып, камал ка- бырғасына шығартпады. Сонымен казактар ештеце бітіре алмай, костарына кайтты. Шабуыл басылды. Күн көтеріле бергенде қамал басынан көп елік кө- рівді. Түріктер ырғап-ырғап алып кабырғадан өліктер- ді лактырып жатты. Өлік домаланып келіп орға кулал жатты. Өлген адам мын жарымнан. артык еді. Окопта жаткан солдаттардан күрсініп әягіме кылғаны енді осы болды: 364

Куні кеше Ванюшкамен кулігі-ойігап ек, бүгін м эне қус-қутанға жем боп ж аты р ... — Түрікке жетер бізде к ү ш қайда... Біз м унда не кермедік... ~ Б із соғьіса білеміз бе... Б әрім ізді де ж оқ к ы л а - К ар а басын соқайып, М о с к ва ға генералдар ған а кайтатын болар... Патшаның шақыруымен Гол-овин шатырына гене­ ралдар жы йы лды . Гордон к ө ң іл с із, үн жок, Л е ф о р т «сшей б ереді, ешкімге карам айд-л. Головиннің де мой- нына су кеткен, бар тапқаны — басын төмен сал а бе- реді. Тек патш ам ен келген М енш и ков кана ер яд ам ш а кампыйып отыр, — басы ш үберекпен тацулы, қы лы - шы тағы д а каіьқан: кам ал кабырғасында болған...- Ол періге өлім бар ма... Ашуы бойы н кернеп, едірейіп П етр отыр. Түрегеліп геяералдар тур. — Ал? Н е айтасындар, г е н е р а л мырзалар? ( Л е ­ форт білінер-білінбес Гордоннын, шынтағын кысып кой- ды. Головин ешнэрсе шыкпайды дегендей «олын ‘был- гац тастады .) М аскара болдык. кой, ақырында? Ә лде ~~камауды коям ы з ба? — деді П етр. Генералдар үндемеді. П етр тырнағымен столды ты - кылдатып, б еті бүлкілдеп аш у л ан ы п отыра бсрді. М ен- шкков стол ға кар ай бір аттай т ү с т і де, көздері еж ір ей- іп... колын созы п: — Петр Алексеевич, руқсат ет... Бул жерас сөііле- сУге менің ш енім жетпейді... Б і р а к мен камал кабы р- ғасында ө з ім болғандыктан... тү р ік ті де, эрине, ц а й - аамен түйрегенім бар... О лардын. әдеттерін айтайыи... Ттоіипен салыстырғанда б ізд ің солдаттарымыздың бе- муін олардын, біреуіне балау керөк. Кандай өж ет д е- сеңші, өздер і, т у р а — жанын түрш ігеді... Т үрк— мсніи найзамның уш ы нда, ,ал сол т у р ға н д а лағнаттың ш ы ң- ғырып а й б а т шеккені, к а б а н д а й арсылдап тем ірге ауыз сал ғаны ікандай? Ал еиді о ларды н карулары д а болса б ізд е я жаксырак: к ы й сы к кылыштары уста- Радай еткір, оны біздін найзам ен не айбалтамен ал дегенше, — о л басыцды үш к е с іп тастайды. Қ абы рға- ны теспей ту р ы п , — біз турікті а л а алмаймыз. К,ама 365

кабырғасын бузу керек. Ал енді солдаттарға узын сүм- білі мылтықтың орнына кол бомба мен казак кылы- шын беру керек... —деді де, касын қайшылап тастап, масатганып, Алексашка хөлеңкеге карай шегініп кетті. Гордон турып: — Мына жігіт дурыс айтып отыр... Ал, кабырғаны тек минамен ғана бузуға болады, олай болоа, кабыр- ғаға жер астымен ғана жету керек... Бірак, мунын өзі өте кауыпты және өте узакка созылатын жумыс... — деді. — Ал, — деді Головин, — бізде астык та бітіп кал- ды. Оқ-дәріміз де таусылуға жакындады. — Келер жылға дейін «.амалды коя турсак кайтер аді, — деді ойланғандай өқман Лефорт турып. Петр басын лык квтеріп алды да, —кешегі табак- тас дос-жарларына тесірейе, сурлана карап: — О, сендердін. генерал болғандарынды урайын, — деп кызарып, акырып жіберді. — Қамауды өзім бас- таймын. Өзім. Үқгірді бүгін түннен бастап қазындар. Жерден казсандар да астық табындар... Дарға асам... Ертеқнен бастап соғыс басталады... Алексашка, бар инженерлерді альт кел. Шатырға картайған, кабағы салбыраған Франц Тиммерман мен еңкіштеу суйекті, узын бойлы, ашык жүзді жас жігіт Адам Вейде кіріл келді. — Инженер мырзалар, — деп Петр «артанын кыр- тькын алаканымен жазып, майшамды жакындатьт койды. — Сенгябрьге камал кабырғасын мннамен бу- зуымыз керек... Міне, карандар, ойланыңдар... Үнгір казып жетуге бір ай ғана срок берем... Петр көтеріліп, трубкасын майшамға тутатты да, жулдыз карауға шатырдан шығып кетгі. Алексашка иығынан бірдеме деп сыбыр етіп калды. Бомбардирдін бул күнге дейін керсетпеген мына мінезіне таңыркап, бул калай десіп, генералдар сол куйінде шатырда тура берді. Азовты қамау токталмады. Шабуыл урып орыстар- дык тук бітіре алмағанына масаттанган гүріктер енді күні-түні тыныштык бермеді, істеліп жаткан жумысты 366

кже асырмяды, траишеяға к е л іп түсетін болды. Уйткып оралып, ж ерд ің шаңын а с п а н ға шығарып, татар атты эокері л а ге р ь түбінен кетпеді. Обоздардық талканы н шығара берді. Олармен ш ай қ асы п көп казах х а з а тап- га. Орыс армиясы азая берді. Әлеін-әлі ол-пул ж етіс- пеи кала берді. Қара тецізден ікүркіреген кара б у л гтар кетерілді, — мундай күркіреуді москвалықтар естіп- көрган ем ес еді: жалыны тіп -тік ж ерге шубатылыл, ш а- тыр-шутыр найзағай түсті, к ү н н ің күркіреуінен жер солікылдады, шелектеп ку йған ж аңбы р окоп пен тран- шеяларды кенерелеп суға то л ты р ы п кетіп отырды. Күр- кіреген б у л тк а еріп, елеусіз су р гы л т, суык «үз д е келіп калды. А рм ияда жылы киім д е ж о к еді. Түрлі аурулар басталды. Стрелец полктары на сыбыр-күбір хір д і... Күн сайын салкын тарж ан тең ізд егі желхем саны өсе берді: түрж терпе күш үстіне к у ш іқосылып жатты. Лефорт камауды хою керек деп сан рет Петрды көндіргісі келіп еді. Бірак П етр айтканынан кайтпады , коюга к внбсді. Қатац, өжет б о п кетті. Өзі катты ж үде- Ді, үстіндеігі кех шехпен с ы р ы к к а ілгепдей салпылдап, бос халды. Ойын-күлкіні койды . М ае боп лагерьге кел- ген князь-папаны күрак сабы м сн урып жыкты. Ж умысты Петр талап етк енд ей тез істеуге болады Деп ешкім ойлаған да емес е д і. Б ір а қ ол мүмкін екен. Сентябрьдін. ор та ліенінде инж онер Адам Вейде келіп: тап бастион астына жеттвк, с о л жерде жумысшылар баска бір д ау ы стар естіді, түр іктер минаға карсы м ина койып ж а т п а с а игі еді? Өйтсе б а р л ы к іс каран болды тағы, деп П е тр ға хабар берді. П етр шаммен үцгірге түсіп о ж е р г е е з і барып еді, д а у ы с оған да естілді. С ол бойда-аж, енді ешбір «еш еуілдемей ек болмаса осы иияаның ө з ін тутату керек д еген токтам кьілды. С үйтіп окан сексен ү ш бут ок-дәрі куйы лды Шабуылға д а - йывдал д еп әскерге буйрык б е р іл ді. Үш рет эенбірек атылып, б а р л ы к жумысшы, сол д аттар ға ^ б а р етілді. Петр ш нурды өзі тутандырып ж іб е р д і де, «ейін™ ^ й ге карай қаш ты , — оған ер е А лексаш ка мен Р Мадамкиндер д е жүгірді. Т үріктер кабырғадан ішкі бекінісіне карай жвнелді. Е к і ж а к та Р 367

Доннын тек арғы бетіндегі каркылдаған карғалардыа ғана даусы естіліп тур еді. Б ір кез канал түбінен ке- нет жер бурк копарылып көтерілді де, гүрс еткен кат- ты дауыс шыкты, как айрылған төбешіктен, от, түтін, топырак тас, ағаш мыйдай араласа, ушкындап, борап тіп-тік аспанға көтеріліп, әлгінік арасында осының бәрі орыс окоптарына карай куйыла бастады, ыстық куйын сокты. Шытырлап ушкан бөрене лагерь ортасына де- йін жетті. Петрдан үш кадам жерде басы жарылып Вареной Мадамкин кулады. Ж үз елуге жуык солдат, стрелецтер, екі полковник, бір подполковник елді, жа- ракаттанды. Әскер басына айтуға тіл жеткісіз коркы- ныш туду. Шан басылған кезде булар камалға карап еді, мурты мүдірмей калған камал, онык үстінде мәз- майрам боп, карк-карк күліп турған түріктер көрінді- Журт енді Петрға жакындауға да корыкты. Осы айдын, аяғынан әрі кетпей сумен де, курмен де жаппай шабуыл жасалсын деп (әріптерін калдыра, сыясын те­ ге, айкыш-уйкыш етіп жазылған) буйрыкты ол ез ко- лымен жазды. Сау калған екі мина үнгірлері де аяқта- лып казылып келді. Әскерлер тәубаға келіп, иманда- рыңды айта берівдер деген әмір берілді. Сонымен журт тегіс өлімге даярланды. Жауыннан сарғайған үш бурышты киіз калпағын баса киіп, саландаған етсіз аяғы шөп сүзіп, кішкене ғана барақ .жүн атпен лагерь аралаған Петр енді удайы көзден таймайды. Ол кайда барса салт сонына еріп, пистолетін беліне кыстырған Меншиков пен тру­ ба устап, мушкет асыиған Бровкинніқ Алексейі де сонда. Буларды хергенде журт окопка тығылатыи бол- ды: бір жаман сөз айтпай-ак қой-ау, тіпті, көңілсіз тү- рівді көрсе-ак болғаны, — бул үш лері шап беріп жа- быса кетіп, унтер-офицерді шакырып ап, басынды бэлеге салады. Қыйт етсеқ — дүре соғады. Бір күні: «біздіқ мунда әкелгенде — орыс етімен түрік карғасын тойындырайын деген ғой» — деп сөйлесіп отырған бір бөлек стрелецтерге кез боп, Петр олардын бет-аузын шиедей қылды. Обоз ортасына апарып дертеге —дар- ға асылсын деп буйрык берді. 368

. Августы» жыйырма бесіне к а р а ғ ан түні Петр Яков Долгорукий орнаған аралға е тт і. Ол жерден соғы с жаяын о а к ы л а у ыңғайлы оді. Б а р л ы к лагерьлерде де жжер к ір п ж кақпады. Полк то птар ы от басында бол- ды’ буирыкты ң өзі солай е д і, — унтер-офицерлердің еріндері жы бы рлай берді. Т аң с а р ғ а я полктар д а коз- галды. Ж ер қопарып екі мина ж ары лды . Бір минуттай мна күқгірт жалын жарығы мунараларға, камал ка- оырғаларына, оның алды ндағы төбешіктерге, өзенге түсіп еді... Адам коркын, а л а р ғ а н көздер көрінді... Орыстар тағы шабуыл урды... Бутыр полкы кабырға тесігінен өтіп, іоіке к ірді, оомбаға ж ы ғылып, іштегі үй ж а ғ а л а й егілген а ғаш тар арасында кеокілесіп жатты. Преображенцтер мен сем еновецтер су жағы нан ка- йыклен ж етіп, баскыш койып, к ам ал кабырғаларына шыкты. Турііктер оларға с а д а к атып, найза түйреді. Жүздеп-жүздеп журт баскыштан кулады. Бірак ашын- ган жан еш нәрсеге токтамады; ш ыға берді, ты рм ы са берді; ал а с урып, алкынып, боктасы п жатты. А кыры кабырғадан асып ішке де ту сті. ІІІыңғьгрып б а ж -б а ж аткен янычарлары мен бірге М уртаза-пашаның ө зі де Дүрсе к о я берді... Қалған полктар кабырғаға т а я у келіп, үйме-жүйме боп, айқ ай л ап , даурыға берді; б ір ак өлімге баты лы бармады. Қ а м а л кабырғасына шықпады. Ал стрелец- т«р тағы д а топы рак жолдаи » р і аяғы н баопады. С онда Гордон к ай ты ц д ар деп б ар а б а н соғуға буйрык бергсн еді. Б утырецтардың бірак ж а р ты с ы ғана кайтып шы- ға алған. Преображенцтер м ен семеновецтардьщ ж а - таласқанына казір сағат то л ғ а н еді, булар М уртаза- пашаны ты-ксыра отырып, ен д і та р квшелерге ксліп, куйылды; осы арада өртеиіп к а л ғ а н үйлерді т а е а л ап келіп л ак ты р ғ а н тас, тастаған б о м б а, аткан с ад ак бур- шақтай б о р а д ы . Қыйыншылыкка кезікті. Бірак. б улар- ға ешбір п о л к кол ушын берм еді. Аралда турып П етр ашуланды, ш аш ын жулды, о скерді кейін каііыр, к а н та- Дан қам ал кабырғасына ж ал д е п а т устіне ат ш аптыр- Ды. Қолға түскен түрік туын у стап , алтын латасы ж ар - кылдап, ү к іс і желпілдеп, ойр ан-б о теа полктар а р ась н- да олай б ір , булай бір ш апкы л ап Лефорт жүрді. К «зі- 24—А. 369

түк көрмей, солдаггарын сынған кылышпёв төбелеп, Головин жүрді... Гордон кабырғада ок пен садақ ас- тьшда жалғыз калып —даусыкарлыиқанша айкайлап, шақырып жатты. Әокер тағы умытылып казылған орға дейін жетті де, кабта серлілді. Олардық көбі мылтык, қылыштарын атып урып, енді осы жерде-ак өлтіріқ- дср, бармаймыз, шакатымыз келер емес деп бетін басып, жерге отыра-отыра калысты... Такта, токта, кайт деген тағы да барабандар соғылды. Қамалда да, лагерьлерде д е журт тым-тырьк. Шок- шок үйілген олікке .қарғалар келіп конып жүр. Үшійші күні түнде орыстаренді едмауын койды. От жакпай, үн шығармай, зеңбіректерін сүйрегіп, Доннын сол жаға- сымен 'кейін кайтты: еңалдында обоздар, оған жалгас калған әскерлер ен соңында, буларды корғап — Гор- доннық акі полкы жүріп отырды... Бекінген каланча- лар түбінде үш мыңдай солдат пен казактар калды. Тақертеқ тен.із жактан дауыл турды. Дон түтігіп, су аспанға буркырады... Қырым жағына өтуге тыры- сьш еді, — коп арба мен адамнан айрылды. Амалсыз татарлардың коз алдында ноғаблар жак жағамен жү- ре берді. ГорДонға удайы олардын шабуылын тойта- рып отыруға тура келді; кейде эеңбіректсрдін де басы бурылды, төрт дақ болып катар турып, ок та шыға- рысты; каш а урыс салды. Сүйткенмен де түнде адасып калған Сверг солдат полкі полковнигімен, туымен коса татар кылышынан теп-тегіс қырғын тапты,—бірен- саран тірі калғандарын тувқынға алып кеггті. Черкасскіден еткен соң ғана татарлар кейін кайт­ ты. Онан әрі әскерлер елсіз-күнсіз, куба жонмен жол тартты. Акырғы азығына колы тиді. Буршағын төгіп, булт келді. Өқменінен өте оолтүегйсген екпек жел сок- ты, муздак түсті. Жер ікатгы. Қар жауды. Боран уйт- кыды. Ж еңіл шекпен киген, ж алақаяк солдаттар кар- жамылған үнсіз-тілсіз куба жонда тірілей сандалды. Жығылған жан — кайтып гурмады. Такертеқ кебі жат- кан күйінде кала берді. Боранмсн бірге улысып, кас- кырлар д а еріп отырды. Үш жеті өтті легенде әскер әрең Валуйкаға жегті, 370

енді арм иян ы ң үшген бірі ғ а н а калды. Осы а р а д а ііетр жақьщ -жарандары н қ а с ы н а алып, Лев Қ ирил- ловичтщ Т у л ад ағы қ ар у -ж ар ақ заводына озып кетті. іш ш аныц соңы на ере, қолға тү с к е н екі турік пен т у ­ рнетуы ал ы п жүрілді. Жол ү стінд е Петр князьчкесарьға хат жазды: «Мин х е р кениг... А лынбаған Азовтан кайткан соң генерал м ы р за л а р советінде, м а ға н , келесі со ғы ска кемелер, галистер, галерлер д а й ы н д а у жумыоы тап - сырылды. Б у л жумысты бүгіннен бастап дсреу қ о л ғ а алармыз. А л мундағылар, с ізд е р : государьдық әкесі, прешпургтің, архиепископы, б у к іл Я уза мен бүкіл Ку- куйдің патри архы касиетті Н и к и та өзінің кулдары мен кудайға ш үкір аман-сау келеді. П етр». Суйтіп бірінш і Азов ж о р ы ғы инабатсыз, абройсыз аяқталды. ЖЕТІНШІ ТАРАУ Екі ж ы л өтті. Лепірген — т іл ін тістеді, күлген — *ым болды. О сы жылдар ііііінде үл кен бір, корқыныш- ты оіқыйғалар болып өггі. Қ а л ғ ы ғ а н турмыска б а с а көктеп баты с ауруы снді. Б у р ы н ғы турмыс как ж ары - лып, онын к елісім ге келмейтін кү ш тер і алшайып, а р а - ларын аш а түсті. Боярин м ен дворян болғаннын, діншілдер мен с т р е ­ лец болғаннын, бәрі де өзгер істен (ж аңа істен, ж а ң а ВДамнан) корыжты, ж ақалы кты ң жылдамдығын д а, к а - галдығын д а жаратпады... О л ар отырып: «Көрген^ кү- ніц күн б о л м а д ы , каран болды , барлығын да к ы йра- тып барады, б арлы ғы ны кда ты ны ш тьиы кетті... А тасы з көпес өкім етке жармасатын б о л ды ... Өмір сүруді к о- йып— ал ас уры п, жан т а л а с к а н біреу. Патша б о л са мемлекет б а с к а руды кудайдан б езген арампейіл па- рақорлардың « олы и а берді... Т ү п с із туңғыйыкка түсіп барамыз»... десті. Ал, ан а у б аты е елін бөлеген алтын шаннын. ты м болмаса б ір түйірін кармағысы келіп, Европаға әусе- 371.

лесі курыған, езгеріс тілеген, алас'урып асыккан ата- сыздар отырып —мына баланын патаіа болғаны кате болмаған екен: күткен адамымыз тап осы екен десті. Азовқа барып, •кырғынға ушырап, маскара болуы Ку­ куй маокүнемін есейтіп, бірден естыяр адам етіп.жібер- ді; сол оәТсіздік оны ауыздыктап баса койды. Петр- ды тііггі жаадан адамдары д а танымай іқалды, — баска адам: вжет, карыспа, іокер адам болып кеггі. Азовтың алынбауынан кейін: «Азов саған Кожухов ойыны емес кой» —деп мыскылдаған Москваға ол бір- ак көрінді де, сол бойда Воронежге кетіп калды. Оғай бүкіл Россиянын жумысшылары мен қолөнершілеріи жыя бастады. Күзгі жолдармен обоз шубады. Воро­ неж бен Донды жағалай біткен мәңгілік емендер бал- та астына алынды. Верфьтер, амбарлар, барактар са- лына бастады. Екі кеме, жыйырма үш галер, терт брандер стапелге турғызылды. Сонын арасында кылы- шын сүйреп <кыс та келді. Керектінін бірде-бірі.жетіс- педі. Жүздеп-жүздеп адам өлді. Түске енбеген ерікеіз турмыс басқа оралды, кашкындар усталып, кісенделіп кайтарылды. Боран борап, дарға асулы өліктер былак какты. Ж урт ашынды, Воронеж төщрсгіндегі орман- дарға ерт салды. Жуксші мужиктср өздерін бакьыіап журген солдаттарды елтіріп, жүк талап, басынын ау- ған жағына тартып отырды... Воронеж жумысына бар- мау үшін журт өзін-езі мүгедек дылды, бармактарын кесті. Бүкіл Россия шегіншектеп аяғын баспады, — шын таж ал түскен кез келді: бурынғы ауыртлалык, кіріптарлык, төреге тегін кыэмет ету аз болғандай, енді журггы түсініксіз бір жада жумыока айдады. Кеме са­ луна акша төлеп, помеідиктер тас-талкан болды, егіл- меген жерді, бос турған сусекті көріп зар екреді. Дін- басылардық кайдайсысы да заман турін жаратпай күңкілдей бастады. Қөзбе-көз колдарынан күш кетіп, шет адамдармен жер астынан жік шыккан, тексіз кул- кутанға күш көшті. Жака заман осылаб кыйыншылыклен басталды. Сүйтсе де коктемде флот салынып бітгі. Голландиядан инженерлер, полк командирлері алынды. Паншино мен Черкасскіде мол азьіқ-түлік қоры жасадды, Әскерлер толықтырылды. Май айынын ішінде Петр жана «Прии- 372

ішпиуи» гал ер ін ё мініп а л ь т , ф лот бастап, А зо в қ а адйта ж е тт і. С у жағынан д а , д у р жағынан да а й н ал а бекшген түріктер жанын с а л ы п , аянбай корғанды, кан- дай ш абуы лды к да бетін к а й та р ы п отырды. С онан тек астығы б ітіп, ок-дәрісі тү ге е іл іп калған кезде ған а олар карсы ласуы н қойып, б а с иді. Аресланов — Г а ­ сан би б а с т а ғ а н үш мындай ян ы ч а р талқаны ш ы к к ан Азовты та с т а й жөнелді. Еңалдымен бул жеқу — өзін-өзі жену болды — Ку- куйдіц — М оскваны жеңуі б о л д ы . Осы бойда и м п ер а­ тор Л еопольд ка, Венеция д о ж ы н а , прус королына м ақ - танышты грам оталар ж іб ер іл д і. М ооква-реканың Т ас көпірінің- ау зы нан Андрей А н д р ееви ч Виниустың ы ж - дағатымен порттар, яғни с а л та н а т ты жеціс к а кп а л ар ы салынды. Қ акпалардын. устіне т у л а р тігіліп, к а р у -ж а - рактар койы лы п, олардың о р т а с ы н а екі басты с а м у р ы к кондырылды, мунық астында: «Қуд.ай б ізг е жак, ешкім б ізг е карсы келе ал м ай - ды. Бул е ш к а ш а н болмак емес» — деген жазу ж азы л д ы . Бул қ а к п а л а р д ь щ төбесін ал ты н д а л жасалған Г ер ­ кулес пен М а р с , үш сажы н 'бойлы мужиктер көтеріп т^рды. Б у л а р д ы ң астынан, — т а к т а й ғ а бояп: ш ы нж ы р- лаулы А зор пашасының, ш ы нж ы р лау л ы татар м ы рза- сынық сур еттер і салынды; м у н ы ң астына: «Бурын б із орыс д аласы ньщ кож асы едік, еиді біз Москвадан к а р а басымызды ә р е ң сактап кашып б а- рамыз» — д е ге н жазу ж азы лд ы . Қ ак п ан ы қ ежі жағынан қ а л ы ң лоенепке ж а зы л ган үлкен к а р ти н а л а р койылды д а : б ір жағына су тэңірісі Нептун с у р е т і салынып, онын. асты н а: «Аэовты а л ы п - сыз, қутты б олсы н айтам ж әне с із ге бас урам> д еген Жазу ж азы л д ы ; екінші ж а ғ ы н а — орыстардын, т а т ар - ларды с а б а п ж а тк ан суреті сал ы н ы п : «Ай, А зовы м-аи сенен айры лдьгк та, басымыз б ә л е г е калды-ау» — д еген Сентябрьдің аяғында осы к өш рд ік жағасына, осы ____ и ____ . . __пк№ толлы: о а м о с - колына — н айза, н атөаслінае——-әәкінашліклаенр , устап князь-папа еггі. Оны ң соңы кернейшілер, ер ге- 373

жейлілер өтті, дьяктар, боярлар, әскерлер етгі. Му- нан кейін — Лефорттың сән-салтанатка бөленген о'н терт атын жетелеп өтті; Лефорттык езі үстіне сауыт киіп, колына Азовтың планын устап, патшанын. алтын шанасына түрегеліп турьш өтгі. Тағы да —боярлар, дьяктар, эскерлер, матростар және вицеадмиралдар Лиме мен де Лозьер өтті. Артыкша сан түзеп, зыкылда- ған литавшылар айнала коршаған, екі доңғалакгы грек арбаға мінген, аласа бойлы, быртык бетті, былшыйғай семіз адам, боярлардың аузына кум кую үшін осы екінші Азов жорығының алдында генералиссимус ата- ғы берілген боярин Шеин етті. Муның соиынан үлкен кенепке салып, он алты түрік туын суйреп өтті. Буған жалғас туткынға түскен татар батыры Алатыкты алып жүрді, — ол жыйылган журтқа кылый көзін алартып, тісін саксыйтьш еді, —оған журт у-шу боп мазак кылды. Будан сон «еле ж аткан Преображенск полкы- ның артын ала терт ат жеккен арбамен дарға асулы опасыз Яков Янсен өггі, оның екі жағынан екі жендет оны кыспа таяқка салып, шьібырт.қы былғап турды. Онан кейін инженерлер, кеме ішеберлері, ағ,аш шебер- лері, усталар втті. Оған тете, стрелецтер сонынан салт-генерал Гордон, онан кейінірек —тутюнға түс- кен туріктер ©тті. Сегіз ат кеме тәрізді алтын арба тартып келе жатты; оның алдында жаяу, теніэші шек- пенін киген, тоты кус канатын тіккен үш бурышты киіз калпақ киген Петр келе жагты. Журт оның дөцгелек жузіне, серейген узын бойына тақкалды; көбі шокы- нып, бул патша туралы естіген Кіоркынышты, сырлы сездерін естеріне түсірді. Әскер Мооквадан өтіп Преображенские барды. Он- да барысымен, боярлар дереу мәжіліске келсін деген эмір берілді. Осы улы думдға, бурынғы салтеа жат, шетелдіктер, генералдар, адмиралдар, инженерлер ка- тысты, Петр батыл дауыспен боярларға: — Бүгінде елімізді, бурын-сонды онтүстікке муи- дай жакын келмеген, кыдыр аралап жүр; оны устаған жан бакытты болады. Сондыктан күл-талканы шығып, ертеніп кеткен Азовты кайтадан түзеу, оған көп әскер кою керек; оның жанынан өзім іргесін калаған Таган­ рог камалын жөндеп, оған д а ел қондыру керек... Оны- 374

мен к а$ ат, — бізге қырдан гө р і, тецізбен соғысу ко- лайлырак, боліғандыктан, — ікырык. кемелі не о д а н да көп кемелі теңіз караваны сал ы ну ы керек... К ем елер бас-аяғы түгел, соғыоқа д ай ы н етіліп, зеқбірек, мыл- тық орнаты лып істелуі кереяс. А л муның үшін: п а тр и ­ арх пен монастырлар сегіз м ы ң ш аруа үйімен бірігіп — бір кеме ж асасы н . Боярлар ж ә н е барлық әскерлік шені бар ад ам дар о н мың шаруа үйім ен бірігіп бір кем е ж а ­ сасын. Көетестер, кепес ж у зд ігі, к а р а жүздіктер жәнеі слободалар үлкен он екі к е м е жасасын. Бул үшін боярлар, руханилар, д інбасы лар, әскери адамдар, сау- дагерлер компания курсын, с е р ік тік орн.атсын, міне осындай компаниялардық с а н ы оты з беске толсын. Ал. осыған б о я р л а р каулы к ы л ы ң д ар , — деді. Б оярларды ң кэбінің қ о р ы к к ан н ан көзі ал а қ ан д ай болып к етті, кысылып тонд ары терге боялды, сүйтсө де олар о сы н дай каулыға кел ді. Компаниялар д екаб рь- ге дейін к уры лы п болсын, о л орындалмаса вотчинала- ры, ата іқоныстары, к о ра-ж айлары тегіс патшанын. пай- Дасына ал ы наты н болсын д е ге н буйрьпк берілді. Ә рбір компания, ор ы с балташылары мен орыс араш ы лары - нық үсгіне, ө з жанынан ш етел шеіберлерін, тілм аш тар, жақсы у с та л а р , бір-бір ж аксы о к ш ы , ағашшы, б ір су- рет салуш ы ж әне аптекасы <5ар б ір дзрігер у стасы н делінді. Онан ә р і, — Петр Волга — Д о н каналын ка зу ға ай- рықша с а л ы қ салынатын болсы н, канал казу ж ум ы сы «.азірдеп ‘б а с та п колға алы нсы н деп буйырды. Б о яр- лар буған таңы ркады , әйткенм ен талассыз каулы шы- ғарды. М у н д а й асығыстык б о я р л а р ғ а ауыр тиді, бір.ак іалас-таласпа Петр буларды к б ә р ін күн ілгері шеш іп койған еді. О л қазір такта о ты р ы п сөйлемейді, алы п- келіп ак ы р а д ы , ал анау сакал-м урттарьш кы ры ккан генералдары т е к бастарын и зе й береді... Апшыңды Куырып б а р а д ы ! Преображенскінін. айналасы то л ы к эскер л а г с р ь л е р і— тартылған т р у б а , дан.ғырлаға« б а ­ рабан, өл е ң айткан солдат, іс ж ү зінд е боярлар д у м а ­ ем бул ж е р д е тек ескі тэртіп ү ш ін ғана пысынап оты р, — ал енді,'бүгін-ертек боярсыз-а,к істейтіні к ө р ін п ту р . Ш ынында д а , узамай б о я р л а р үкімімен емес пат- шанық ж ө к е жарлыгымен ү л к ен бір іс істелді. 375

нын өз кецесінде дьяктың және князь-папанын колы- мен Москваның осы калай деген тандаулы елу дворян- дарына математиканы, соғыс-инженер, хеме салу. өнерін, тағы баска ғылымдарды үйренуге (бунсыз да, кудайға шүкір, ізгі Володимирден бері өмір сүріп өк) шетелге бар деген указ жазылып, ол указ солдаттар аркылы таратылды. Моксванық жөп үйлері у-шу боп, жылап-сыктады, бірак мунынды «згсрт деуге, не бол- ' маса, күйіміз келмейді деуге батылдары бармады, «.о- рыкты. Ж ас боярлар жыйып алынды, журт оларға ба- тасын беріп, олармен ©лімге кетіп бара жаткан адамдай-ақ ксхштасгы. Әрбіреуіне оны күту жэне онын -жауабын жазып отыру үшін бір-бір солдат қосылды, сонымен олар кар еріп, жол бузылған көктем үстінде жат, алыс, салтанатгы елдерге карай жол тартгы. Осы столытктердің бірі Троекуровтык ікүйеу бала- сы Петр Андреевич Толстой еді. Ол стрелецтер бүлін- шілігіне катыскан кінәсін жуып-шаю үшін басын кур- баи кылудан да тайынбады. 2 Азовты жаулап алу ешбір -ойламай істелінген өте бір кауыпты іс болды: орыстар бүкіл түрік империясы- мен үлкен соғыс тілеп алды. Күш -болса еліп-талып бір қамалды алуға шак жеткендей ғана күш еді; Азов уры- сында жатып муны Петр де, генералдары да жаксы тү- сінген еді. Сондыктаи, бурынғы можуховтых, әперба- кандык енді жоғалды. Шегел жаулап алу ойға да кіріп-шықпады, ендігі бар тілек түріктер хеліп Россия- ға карсы сумен, курымея соғыс аша калса, әл-дәрмен күн корғанып, күн өткізе туру болды, Енді одак іздеу керек-ті, асығыс армия мен флот- ты түзеп, оларды карулардыру керек болды, түгелінен дат баскан мемлокеттік маішинаны жақадан Европа түріне салып кайта куру керек болды, мунык бэріне акша, акша және акша табу керек болды... Мунын бәрін тек Европадан ғана алуға болатын еді. Сондыіктан Европаға адам жіберу, жібергенде олар акша беретін етіл жіберу «ерөк болды. Бул мін- 376

дет — үлкен, кезек күтпейтін ж ә н е өтс асығыс м ін д ет еді. Петр (м ен оныд жақын ж о лдас-ж оралары ) м уны азиялық ку л ы қ пен шешті: сән -сал тан атка бөлеп ул ы елшілер ж іб ер м ек болды, о ны м ен бірге, б ал-м аскарадқа баратын ад а м д а й танытпай к иініп, — Преображен пол- «ынық уряд ни гі Петр М ихайлов болы п ГІетрдын ө зі де баратын болды . Сонымен бул: « с із болсаңыз бізді тод- мойын, ва р в а р деп санайсы здар, а л біз патша б о л с а к та жэне б а с қ а м ы з болса д а, не А зовта түрікті ж ең ген болсак та, әйтеуір, біз так ап п ар , менмсн адамдар ем ес- піз, карапайым , ж ай а д ам дар м ы з, еыпайылығымыз д а мумкін с ізд е н кем болар, ед ен ге д е ж ата кетеміз, му- жнкпен де та б а қ та с бола к о я м ы з, а л енді біздің ж а л - гыз-актілегіміз — караңғылы ғы мызды, мадандығымыз- Дьі жою, сіздер д ен тэлім ал у , мархаматты д остар...» деген секілді болып шықты. Әрине, м у н ы ң ешбір окасы ж о к , есеп дурыс ед і: Европаға,б а л ы к куйрыкты к ы з о к е л с ең оған олар м ун- Дай тандана койм ас еді... Б у р ы н П етрды н ағасы к у д а й деп есептелген болса... М ынау бойы кере сажин, су л у жігіт сауда м ен ғылымға б о л а патшальш, улы лы ғы н жыйып т а іқойды... Бул міне б о л м а ғ а н іс, бул та ц ға л ар - лық іс. Улы ел ш і етіліп Лефорт, т ү р л і тілге жетік, .акы л-есі мол, Сібір нам естнигі Федор А л ексеевич Головин ж эн е Дума дьягі П рокофий В озницын сайланды. Б у л ар ды н жалына М о ск ван ь щ жыйырма д воряны және іш інд е Алөксашка м ен П етр бар, оты з б е с волонтер ерді. Жолға ш ы ғу ойда жок бір ж ам анаттан токтал кал - Дьі. Дон к а за к т а р ы арасанан, полковник Цыклер б ас- таган, бір заго в о р д ы ц беті аш ы л д ы , бул Цыклер П етр- Дың Троинада болған кезінде о ған стрелец полкы н журтган б у р ы н алы я «ел.ген Ц ы к л е р еді. Бірак. П е тр бул Цыклер Софьяның ең с е н ім д і кулдарының б ір і болғанын еш к а и іа н умыта к о й м а й , оныц ж арам сакты к кылығына с е н г е н де жок еді. А зо вты алганнан ,кеи.н Петр Т аган р о г қамалын с ал у га ж іберген еД'. — о а к к у - «ар Ц ы клерге б у л айдауга х е тк е іш в н та_болды_ 1 а- ганрогта о л е р ік сіз жумыока ы за л а н ға н , \" Катак ты рн ағы бурынғы еркінен айы рған к азактард •377.

тауып алып, олардың арасында жасырын әрекетке кі- рісе бастады. «Патшаньщ шетелге шығуы женінде, улы елші етіп біздік жауымыз, лағнат, ж ат е л д к Лефортты сайлауы жөнінде және бул жолға кеп шығын шығаруы жөнін- де мемлекет ііиіндс наразылык күшейтіп отыр. Патша- мыз карыспа, еш кімді тыидағысы келмейді, керексіз ойын-сауыкпен күнін еткізеді, халық басына қайғылы 'күн туғызып, журттьі зар жылатып жатыр, казнаны босқа шашып отыр... Ол взі түнделетіп жападан жал- ғыз неміс кызына барыл жүреді, оны оп-оцай колға түсіріп, басын көсуге болады. Ал оны елтірсендер, — сеңдердің, казаетардың алдарыңнан шығатын ешкім жок... Стенька Разиннің ісгегенін істендер... Осыны іс- теген соң тіпті мені патша койсандар да бәрібір: мен —ескі дінді қолдаймын, карапайым' буіқараны сүйем» деді. Қаэактар буған: «аял бер, патша немістерге жө- нелоін, — Стенька Разинніқ істегенін біз де бір істеп керелік...» деп жауап кайтарды. Муны еетіген стрелец елулігі Елизарьев ат аямай Москваға шабады, осы сумдықты хабар етеді. Тергеу жүргіэе келгенде, Цьгк- лер мен Москва дворяндары Соковнин, Пушкиндердін де байланысты болғаны және олардык Новодевичий монастырьмен де катнасы болғаны аішылды. Цыклер- ге Петрдың өзі дүре салады; жаны ауырып, өлім казіие көрінген кезде ол Софья мен Иван Михайлович Милославскийдіқ (муныц өлгеніне үш жыл болған) Петрды өлтіру пығылдары жөнінде көп жаналыктар айтады. Милославскийдід баяғы Петрдық, бала кезін- дегі коркынышты көлеқкесі қайта көтеріледі, ескілік- тіц, бітпеген ескі жаранын. аузы ашылады... Сонан кейін Дон монастырыңдағы Милославский- лердіқ бейіті бузылыл, Иван Михайловичтіц суйегі жаткан табыт суырып алынған еді; оны жайдак шана- ға салып, шанаға желкесі күдірейген талпак танау он ехі шошқа жегіп, шыбырткылап, шыцғыртып айдап отырып, кеқ көпірлі Москваны как жарып өтіп Преоб- раженекіге алып келді. Не күлерін білмей, не коркып жыларын білмей —топырлап ж урт онын сокынан еріп отырды. 378

.Преобрэжсиокідегі солдат слободасыньщ ал ак ы н д а терт бурыш тап сап қурып, а л д а р ы н а мылтық у с тап эскер тур екен, барабан соғы лы п жатыр окен. О л а р - дыцортасында — жерден көтеріп көпіршелеп с ал ы н ған тактайша, онын. үстіне жацғырыж. жатыр екен, м у ны ң жанында — генералдар жәие а т үстінде, — басына үш бурышты іқалпак, үстіне кар а ш а п а н киген — Петр ту р №ен. Петр тізгінін тартып ікойьіп еді, сырмінез а т ты р п етпей тура қал ды , Петр су р л аны п турған бетін бу р д ы , беті күлейін д е п турған ад а м д а й булт-булт етті. Б ір а қ ол күлген ж о к . Табыт ашылды. О ны ң ішіішен ж и д ің - кіреп кеткен ока, көгерген бас, буындарынан буралы п Тасталран к о л д а р көрінді. П етр ж ақы ндай түсіп, И в а н Михайловичтің сүйегіне а т үстінен түкіріп жіберді. Т а- бытгы экеліп ж аңағы кепір так тай ш ан ы қ астына « о й - Ды. Осы ж е р г е дүре жеп, ү сті-басы кәкала-кекала кой- Дай болған Ц ыклерді, Соковнинді, Пушкинді жоне ү ш стрелец ур яд ни гін алып келді. У д ай мае князь-папа үкім окыды... Ед әуелі тік баспамен ш аш ы нан сүйрелеп кепірш е- ге Цыклерді ал ы л шықты. К иім дерін сыпырып алы п, *ыр ж ал аңаш , етпетінен тактайш аны н, үстіндегі жан,- ғырыққа ж а тк ы зы п қойды, Ж е н д е т ікеліп ыдк етіп б а л - таиен ш ауы п қ ал ды да, әуелі о ң қолын, сонан сон сол вдлын ш ауы п тастады, — колдарыныц ш орш ып тақтайға ту сіп ж атканы естіліп турд ы . Цыклердің а я к - гары селкілдеп ед і, түбінен екі а яғы н да шуып та с т а- ДЫ- Ол ку л ы н д а й шықғырды. Ж енд еттер ж акғы ры кка оныд сакалы желпілдеген л ю л а к денесін .койып алд ы , енді басын ш ауы п тастады. К өпірш енід жары ғынан онық қаны Милославскийдін, табытына куйылып жатты... , Мемлекет — Л е в Кириллович, Стрешнев. А п р ^ и н . Троекуров, Б о р и с Голицын ж эне д ь я к Бнниус бастаған боярларға калды ры лды : М осква,— б а Р^ы^ ^ І '^,’лльг' Ракшылык істерім еи, — Р ом одановскийге калдырылды. Март айы нык орта шенінде улы «лпилер Петр Михан ловпен бірге Курляндияға ж үріп кетті. 379

Апрдельдіқ бірівде жасырын сыямен, былай деп, Петр хат жазды: «Мин хер Виниус... Кешегі күні, «удайға шүкір, сау-саламат Ригаға хелдік, едші мырзалар улы курмет- пен карсы алынды. Сарайға кірерде және сарайдан шығарда олардың курметіне 24 зенбіректен ок атылды. Двинанын музы бузылмаған екен, онык үшін біраз күн мунда кідірмекке мэжбүр болдық... Сураған жанға біз- ден сәлем айтып, тэжім етіқіз... Вудан кейін де жасы- рыи сыямен жазып отырам,— отка устасаң оны окый аласын... Ал сырт кез үшін кара сыямен жазам, онда өдкей мынадай сөздер болады: «Сәлем де, менін мыр- зама генералға бас ур, меніқ үйіме .көзіцніц қырын са- лып, барып турсын. Соны өтініп бас и»... Ал өзгенін бәрін жасырын сыямен жазам; әйтпесе бундағылар, осындай хатты квруге өте кумар келеді екен». Буған Виниус былай деп жауап кайтарды: «...Осы уакыжа дейін улы елші мырзадан, онык жолдас-жораларынан тек бірінші ғана почта кедді, сол почта келген сағатта мен елшілермен ер жігіттердін сау-саламаттығы үшін, еқалдымен патшаныд сау-сала- маттылығы үшін компан .курып, асыр салғаным сонша, тіпті Бахус өзінің немересі Ивашка Хмельницкий еке- уініц күлкіден шек-сілесі катты. Генералдар, полков- никтер, барлық басшы адамдар, урядниктер, бар- лык солдатгар сізге сәлем айтты. Бірінші ротадағы ба­ рабанщик Лука кайтыс бЬлды. Араб, Ганибалка, ку- дайға шүкір, енді жуасыды, шынжырдан босаггык, орысша үйреніп жатыр... Үй іштеріқ тегіс аман...» Бір жетіден кейін Моокваға екінші хат келді: «Хер Виниус... Бүгінгі күні бул арадан Митауға жү- ріп кеттік. Буған шейін езеннің арғы бетінде турып ек, өзен тек пасха күні ғана бузылды... Мунда біз кеп корлык көрдік, көзіміз ғана то к болды. Сауда адамда- ры мунда мантель киіп жүреді екен; сыртынаи өте ок- ды адамдар-ак сыяқты екен; бірак, шаналарын сата бастаған кезде біздік кірешілерімізбен бір тыйын үшін боктасып, ант ішісті... Атка шанасымен коса он тыйын баға берді. Ал ездері не с)фасақ да —аузын үш есе артык ашады...

Щ Ь * * * е ' меніқ генерал .мы рзама вас и, м енің ^иие кезікы ры н салып, б ары п ту р с ы н , соны өтініп б а с »...;<Мунан «ейінгі сөзінін. б ә р і ж асы ры н сыямен ж а - Р и гад ан кала а р а л а п , корган арал ап ©те вергенімізде, — солдаттар к о р ғ а н кабы рғалары нда •ЭДДЫ. ека м ы ң шамалы адам -екен... Қала м ы ктап бе- Рйяген к а л а керінеді, бірак ә л і д е бөкініс істері а я қ - тальм болм аған екен... Б у н д ағы ж у р т бек с а қ к а л а ғ а И, басқа ж е р г е д е карауы лм ен д е жібермейді, оны сы қолайлы ем ес... Ал елі катты а ш , — астық ш ы қп аған ». Және ү ш жетіден кейін: «Мунан б ү г ін теқізбен К енигоберпке барамыз... О сы Лабавада б із д іқ ел д ік адамы н а н б а й т ы н бір тағы ж э н - Дік көрдім... Қ айсы бір адам ны н. әптегінде спирт к у ­ р г а н шыныға салып койған саламандра бар екен; иынысынан алы п, калыма у с т а п көрдім. Онын, ж а з у - Иғыдан еш б ір бөтені жоқ: с а л а м а н д р а — а н — о т т а ’Урады... О сы а р а д а н барлы қ кіреш ілерім ізді коя бер- Йк. Қайсыбір кірешілер каш ы п к е тті, оларды тапты ры п ал, дүре с о к , торгіге салып о л а р ғ а шығарған а қ ш а - чызды өндіріп ал , басқалары на с а б а қ болсын...» Грот-матча мен 'ф ок-м атчаныи тік тігілгеи ү л к е н төрт желкем і мен узын б у ш п р и т тіц түбіндегі — а л ғ а еңкейте т іг іл г е н екі желкем ді с а м а я жел к е р н е/и -- Солжағынан к а р а й қымка ж а н т а я түсіп, «Святой і е© !- п<8», к ектем ніц күн ш ағы л ы ск ан сурғылт *м ж ы й ж ө н е л д і. О жер, б у ж е р д е кебікке ° ? \" \" «үйрек муз к ерінеді. Кеменін м унарад ай бшк к, МЦа Бранденбург іуы ж елбіреп .у лы, тап-таза, а ш к а н жездері ж а л т - ж у л т етед . _ _ Даған толкы и емен Нептунға с о ғ ь іп , алдағы У тіи түбінен к ө б ік буркырап к е л е д і. вкнн Вол- Петр, А л е к с аш к а Меншиков, А л еш а £оп Б и т к а ,— ковжэне іл м и ге н кырма с ак ал, к а з а н ^б ' киген жіп бэрі тегіс с у р ш уғадан т іп лген и ем ісш ^ ар_ шулык, ил ік пейтін бамшак ° ^ ы теМекі та р т ы п Кандардын. ү с тін д е трубка м ен ж а к

Петр кекілді, шынтақтарын оорайған тізесіве тіреп сейлеп отыр: — Біз келе жатқая Кенигсбергтегі Бранденбургтың курфюрстасы Фридрих өзіміздіқ курдасымыз, онын бізді калай қарсы алғанын — көрерсіздер... Біз оған казір өлердей керекпіз... Онда осы күні түк үрей жок: оны — бір жағынан шведтер, екінші жағынан — поляк- тар кысып отыр... Мунын, бәрін біз біліп алдык. Қөрер- сіидер, — ол әлі согыс женінде одақ болалык —дер, жігітгер... — деді ол. — Муны біз деойланып кврерміз, —деді Алексаш- ка отырып. Петр теңізге түкіріп койып, трубкасынын. аузын жеңіне сүрте салды да: — Я, солай, бул одактық бізге түкке де керегі жок. Пруссия түріктермен соғыспайды. Ал енді жігіттер, ай- тьш койғаным, Қенигсбергге бузақылык етіп жүрмен- дер, —бастарыцды жулып алам... Инабатымыз түсіп жүрмесін, — деді. Мойнын оозып Битка поп: — Мінез-к,улығымыз удайы жаксы болып келеді, несіне корқыта бересін... Курфюрт дегенік кім, біз есті- меген атак кой —деді. Алексашка отырып: — Корольден төмен, дюктен жоғары болса, —кур­ фюрст болып 'Шығады. Бірақ, әрине, муныи, елі күйзел- ген е л — айраннан шалапка көшіп отыр ғой, —деді. Алеша Бровкин боз көзін алартып, муртсыз аузын ашып тындады да отырды... Петр онын аузына түтін үріп жіберіл еді. Алеша шашалып, жөтелді де калды. Ду күліп, аналар оиын бүйіріне түйгіштей бастады... Алеша қызараңдап: — Ал, немене, немене... Бул сөлекет ойын, —қыза келе біз муны — оларға да-істеп жүрерміз —деді. Аркандар арасында калжывдасып отырған осы жі- ғіттерге карт капитан финн таңдана қарап тур. Осы аржайы жігіттердіқ біреуі — Москва патшасы дегенге оньщкенлі сенбейді... Бірак, дүниеде тақыркарлык нәр- се аз ба дейді ол ішінен... Сол ж ак борттан анау алыста жылжыи келе жат-

* “ а ««Р'нд!. Анда-санда желкем көрініп койды. асып бара ж а т қ а н желкемі көп кеме көрінді. Б у л теңіз бурын — ввкингілердің, ганзей' кө- “^ Р ‘н,ң еді, қаэір о л — шведтердіц колы на қарап отыр. Күн д е еқкейді. « С в ято й Георгий» ж елкем- дерш тусіріп, шолп-шолп то л к ы н соғып, желге к арсы , фришгаф б уғазы н тецізден б ө л іп турған узынша ка- иырылмаға Д арай жылжый б е р д і. Буғаз аузын к о рғап турған П и л а у ікамалының а л а с а форттары меи м аяк та- ры керше ібастады. Ж ақы ндай келіп булар зеңбірек атгыда я к о р ь тастады. М осквалы қтарды капитан кеш - кі асқа ш ақы рды . Таңертең б у л а р кемеден ту с іп , жа.ғага шықты. Ө з- геше көзге түскендей өшнарсе ж о қ екен: жағалай кум , биік қ ар а ғай ; жыйырма ш ак ты балықшы кайыіктары тур, қазы қта -курап аулар ж а ты р . А ласа, жел үрген на- шар үйлер т у р , бірақ б у л а р д ы ң терезелерінен а п п а к герезе ж ап қ ы ш тар ы бар екені көрініп тур... (Петрдын. Анхенесіне тү с т і.)... Сыпырылған, тап-таза есік алды н- Да— кенеп тел п ек киген әй елдер үй шаруашылығын істеп жүр; ер л е р і су өтпейтін б ы л ғар ы бөрік киген, мурттары қ ы р у л ы , сакалдары иегінід астында ғ а н а. Аяқалыстары б ізд ін мужиктярдан гөрі де сараидау то- Різді, бірақ ікай-кайсысы д а б е л г іл і бір жумыспон ж ү р - гені көрі»іп ту р , уялмай, кы сы л м ай амандасады. Петр су сы н дап шығатын ү й л е р ін сурап алған ед і. Онда барып, тазалығына, хош иістілігіне танданы п, іап-таза ем ен столға отыра к етті д е , жолдастарымон сыра іще б а с т а д ы . Осында о ты р ы п П етр керіселік д еп курфюрст Ф р и д р и х к а орысша х а т ж азды . Оны П и л ау Қамалынық б ір оолдатын ертіп ал ы п Волков Ксниг- сбергке ал ы п кетгі. Бальж ш ы лар, балыкшы әй е л д е р келіп есіктен сы- калады, тер езед ен қарады. П етр б у л меймандос ад ам - Дармен к ал ж ы н д асы п , кезін қы сы п , кайсысының аты кім болатынын, канш а балы к а л ғ а н ы н сурады, со бэрін д е к ас ь ш а шакырып алып, с ы р а ішкізді. 383

Түоке таман осы сыраханаға төбесінде страус ка­ наты бар алтындаған бір күйме жетіп келіп еді, бул күймеден сәнденіп бет-аузын пудралаған, үсті-басы көк жасыл \"мсійек камер-юнкер фон Принц күйбекгеп түсв калды; балыкшылар мен балыкшы әйелдерді олай, бу- лай ығыстыра жүріп отырып, сескенгендей әліппен ол, мына каңылтыр кружканы қағысып отырған москва- лыктарға таяу келді де, столға үш кадамдай жакын- дай беріп етегі делдиген «.алпағын колына алды бір аяғын тастап, калпағының үжілерін жср сүздіре қолын былғап тастады, тізесів кымка бүгіл қойды. — Менің алдияр таксыр -билеушім, бранденбурггын улы «урфюрстысы Фридрих куанышпен сіздін улы... (дей беріп жаңылып калды. П етр колын шошавдатып, коркытып койды.) Көптен күткен кымбатты конағын мынау нашар үйден оның буйрығы бойынша әдейі да- йындалған адемі үйге келуіқізді сурады...—деді. Алексашка Меншиков осы турған кек-жасыл киімді жігітае көзін тігіп карады д а кадды, стол астынан Алешканы түртіп койыш Міне, мынау шын эдеп... Қазыктай катып турға- нын'карашы, — еурет дерсін... Паригін көресін бе, кыс- ка, шағын; біздің париктеріміз — кіндігімізге түсіп ту- рады... Ой, атака нәлет-ай!.. — деді. Петр фон Принцпен бірге күймсге мінді. Жігіттері сонынан ж ай арбамен еріп отырды. Қаланыц тәуір же- рінен, Кнейпгофтан «онаіктарға бір көпсс үйі дайында- лып койған болатын. Кара көлеңке түсе булар келіп Кнейпі-офқа кірді; тас ікөшемен доңғалак даңғырлая келеді. Ешбір аула да, ш артақ та керінбейді, —бул нө кереметі Үйлері бетін кешеге беріп салынған, кішкене эйнекті үлкен терезелер — усынсан. колын жетіп тур. Қайда барсаң да күлімдеген ж ары к. Есіктері ашык жа- тыр. Алаңсыз дәнеңесіз адамдары кыдырып жүр... Бай- ғус-ау, тоиап кетеді дет неге корыкпайсыздар? Шы- нымен осындай уры жоқ па? — деп булардың сурағы- ларыда келген еді. Булар келіп тускен уйінде — тағы оол — ешнәрсе кымталыіх, тығылмаған, жақсы-жаксы заттардыц бәрі Де ашык-тесік бос жатыр. А км ак адам ғана алып кетс алмайтьш сыякты. Петр коңыркайлау еменнен салын- 384

ЭД ц м я а я ы » онын. әдемі картиналары н, киік мүйіз- Врк.мк.-табакхарык шолып ө тіп , акырын ғана А лек- — Б ар л ы р ы н а д а катан ес к е р т, егер кімде-кім к урт- таі бір нарсесін е қ о л тигізсе, — ка кп а ға апарып асы п вдшс_— д е д і. — Б у д д у р ы с , мин херц, м ен де осыдан коркы п «іи... Кваідері үйреніп, көцілдері токтағанша журтгы н варіне де к ал т а л а р ы ц н ы ц аузы н тігіп кой дейін д е п отырмын... Қ у д а й енді бас көзден сактасын дагы... — деді ол. Фон П р и н ц күймесімеи та ғы келді. Петр онымен сарайға к етті. Сарайға о город аралатып ж асы ры н есікпен экелді, огород шііпен шьшылдап атып ту р ған фонтан көрінді. Ой*ык.-ойдык. көгалдарынан б ір ін топтан домалатып, бірін тауыктай кекірейтіп, бірін пирамидаға уксатып турліше кы ры ккан буталар каранд ады . Фридрих к о - нағыа бак ішіндегі есіктен к а р с ы алып, кестелі м а н ­ к и жалкан кдлынын. ушын усынды . Оның жібек сы я- Аыпаригі, кырулы кен мандайлы, кыр мурынды өткір күзін аж арлап тур. Көкірегін басты ра асынған к өк лентасынын жулдыздары ж арк-ж урк. етеді. — Е, туғаны м , жас інішегім, — деді французша кэне осы сөзін немісше кайтара айты п. Петр оған ты р- надай сырыйып, жоғарыдан тө м ен карады да, оны не атарын білм ей, аға десем, ләуазы м ым а тура емес... Дяденька — д еу ге тағы ыңғайсыз. Жарығым дейін бе Мде баска не десем болар екен! Таппай айтсаң тағы *8бірленеді-ау... деп ойлап калды . Конағынын. колын жібермей, кілеммен шегіншектей каліп курфюрст оны кішкене ғ а н а конақ жайға кіргҒз- Ді. Ол үйдін. әдемілігіне Петр т а ң калды. —Перобра- женокіде б ү гінге дейін ілулі т у р ған, Петрдыц бала ш а- ғындагы, б ір сүйікті картинасы жанданып кеткендей болдьь М аздап жанып жаткан мрамор камин үстінде *ймен, ж улды збен, кек әлемімен эшкейленген тамаша бір әдемі сағатты н. бір тасы б ы л ғак тап тур, ідуЛ|- Тур . ған жол-жол картиналарға, ж ер д егі нәзік орындь1.кТар- ға.скамьяларға, тағы да толып ж аткан, әркайсысының °рньш тапкы сы з эдемі, сәнді заттарға айналып, үш »-А. Толстой 385

басты кабырға шамның ж ылы жарығьі түсіп тур. Жуп- жука биік шыныларда гүл таккан алма, итмурын бу- тактары тур. Курфюрст темекі сауытык колына алып аударып- төцкеріп отыр, күлімдеген өткір көзі кысылықкылау. Қонағын ол алтындаған бір нәзік орындыкка, жарык- ка әкеліп отырып еді, Петр мына тым-тәуір мүлігін опырып аларым ба екен деп сактанып, салмағын кө- біне аяғына түсіріп отырды... Курфюрст немісше сөй- леген сөзіне француз сөздерін араластырып сөйлеп отырды. Акырында ол соғыс жөнінде одак болалык дегенге келді. Петр де мэн-жайға түсіне койды. Уял- шактығы жойылайын дсді. Голланд немістерініц мат­ рос тілімен сөйлеп, ол, өзінін жасырын жүргенін, ои- дай іс жөнінде сөйлеспейтінін, бір жетіден кейін улы елшілер келетінін, —одак жөнінде солармен сөйлесу керек екендігін түсіндірді. Курфюрст алаканын соғып койып еді. Петр буған дейін терезс гой дсп отырған, — айналы есік дыбыссыз ашылып кетті де, эржағынан кызыл киімді кызметші- лер үстіне тағам, ішімдік койылған кішкене стол алып келді. Петрдыц ете карны ашып отыр еді, тамакты көргенде ол көнілдент кетті. Бірак, не пайда, тағам ауыз жарығысыз аз екен: бірнеше жапырак кана кол­ баса, куырылғаіі көгершіи, паштет салған сомса, салат кана елеен... Кербез козғалыспен курфюрст конағынын столға жакындауын сурап, крахмалданған салфетка- ны жанына коя беріп, жымыйып езу тартты да: — Христиан елінің жауларына карсы сіэдің улы патшалык каруларықыздың тамаша табысына бүкіл Европа таңдана карап отыр. ОЙбо-ой, шырағым-ай, ме- нің амфитеатр залында отырған римлянин сыяктанып саған тек кошеметпен қол шапалактағаннан баска не шарам бар. Менін бакытсыз елімді жан-жагынан жау камап отыр, олар мына поляктар мен шведтер. Сак- сонияға, Польшаға, Балтык теңізіне, Ливонияға бу ка- 'ракшылар кожа боп турғанда халыктардын гулдену/ мүмкін емес. Жас досым, узамай-ак сіз түсінерсіз,— біздіқ күнамыз үшін кудай жіберген ортак жауымыз —түріктер емес, осы шведтер... Олар Балтык тенізіне түскен әрбір кемеден баж салығын алып отыр. Біз тек 386

тырбынып екбек ете көреміз д е , о л а р бізді тонай бере- Д|. Ьшак, о д ан жәбір көріп о т ы р ғ а н тек біз ғана ем ес- піз, Голландия штаттары д а, А н гл и я да жәбір көріп отыр... Ал түріктерді алсак, о л а р тек Габсбургтердіц испан үкіметін заңсыз басыи а л у ғ а колын созып о ты р- ган нысапсыз, ж алм ауы з— Ф р ан ц и ян ь щ көмегімен га- на кушті... Қ ымбатты досым, у з а м а й - а к сіз Ф р анци яға қарсы улы одак. курылғанын к ө р ееіз. Король он төр- тінші Л ю довик картайды, о н ы ң атакты м арш алдары о дуниеде, Франция ауыр с а л ы к п е н куйзеліп отыр...- Онық енді тү р ік султанына ж ә р д е м бергендей күш і д е калған ж о к ... Х алыкаралык о й ы н д а Турцняиык к а р т а - сы басылады... Ал мына Ш ве ц и ян ы алсаң о-о, м іне, Московияның желкесінде тУ рған қауыпты жау осы, — деді. Шынтактарьгн білінер-білінбес толға соғып ал ы п , курфюрст а л м а бутағынык г ү л д е р ін козғап ж іб ерд і. Сур квздері ж алт-ж алт етті. Ш а м жарығы тускен кы - рулы беттері келбетті көрінді. Петр б у л немістің арбап о ты р ған ы н сезді де: с т а ­ кан толған виноны кағып с ал ы п : — С іздің инж енерлеріқізден артиллеристік аты с жайын үйренер едім... — дсй салды._ — Б а р л ы к пар к сіздіц у л ы курметіцізге к ы зм ет етуге дайын... — Данке... — М ына б ір мозель виносынын. домін та т ы п * к а- рацыз... — Д а н к е . Европа ісіне а р а л а с у ғ а бізге әлі ср терек, —туріктер б ізге кабағын к а т т ы түйіп отыр... -=■ Тек П о л ы л ад ан көмек б о л а д ы екен деп о й л ам а, жас досым, о л а р швед эуеніне басады ... — М ы н а м озель виноцыз ж а қ с ы вино екен... — С ау д а істеріцізді ө р к ен д ету үшін К араігеіиз сіз- Дерге еш бір п ай д а бермейді... О н а н гөрі Балт К нен бірнсше гавань салу — Р о с с и я ғ а тугесілмес ба лықтың к ө зін ашады. „ Курфю рст алм а жапы рағын а у зы н а салды д а. мі°к а . виттіқ қ ы сы л ған тәрізді әлпіне іш тен к үлп, к рап өтті... 387

Елшілер келерге дейінгі бүхіл келесі жегіні Петр зецбіреклен мишень атып, кал а сыртында өткізді. Сүй- тіп ол артиллериянын, бас инженері Штейнер фон Штернфельдтен мынадай аттестат алды: «...Петр Михайлов мырзаны бомба атудын теория- сына да, практикасына да өте жетік, әрі сак, әрі шебер атыс художнигі дел тану керек, және оған, онын та- маша жаксы мапімётіне колдан келгенше кызмет етіп, бас ию керек...» Улы елшілер бурын-сокды болмаған үлкен салта- натпен Кенигсбергке келіп кірді. Алдарынан кымбат жабумен жабылған салт аттар жетелеп отырылды, олардың соцын ала —пруссия гвардеецтері, паждары, кавалерлері және рыцарьлары жүріп отырды. Кулак жаңғырта орыс трубаштары труба тартып отырды. Бу- лардық сонынан күмістеп тіккен көк жасыл киген отыз волонтер және төстері мен аркаларында алтындаған гербтері бар, ікызыл шекпен киген салтатты елші адам- дары жұріп отырды. Көсілген, айнала терезелі-күймеде үш елші—Лефорт, Головин, Возницындер келе жатты, —булардық үстерінде — ак атлас тыстаған сусар ішік, бастарында каукайған, мандайларына брлиант саму- рық кадалған биік кундыз бөрік. Шірене түсіп, әруак- тай катып отыр, саусактары толы жалтылдаған сакый- на, колдарыидағы таактары д а жалт-жалт етеді. Күй- меге ере — бар жаксысын киінген Москва дворяндары келе жатты... Елшілер кабылданып, курфюрстпен олар шаруала- рын сөйлесіп болғанша Петр яхтаға отырып, Фришгаф буғазына серуенсе шығып кетті. Үйткені ойланғандай ыуғіда жумыс жок еді: курфюсрт каиша ма жылмак- дағанмеи, онан көрі Польша мен одак болу тиімдірек еді. Улы елшілер де бурынғы әдеттердің бірі жок: сөз бағып, эріп теріп, кадала бермейді, әдет-ғурыптары да сыпайы, тек болғаны тізе бүгіп курфюрсттык колыи сүйгісі келмейді, неге дссеқіз ол әзір король емес кой деседі. О лар соғыс одагы емес жай досТык одах бола- йык деп тіресіп отырып алды. Курфюрст соғыс жөнінде одак болуға тарта берді. Сонда отырып елшілер: жа-

райды, а л о о ғы с ж өнін деод ак б о л а коялык, бірак, б у л а*ақ боЗынш а Турциямен с о ғ ы с т а н шегінген м ем ле- штермен соғысатын болалык, д е с ті. Бул бағытты к у р ­ фюрст Ж аратпады, сонан ол я х т а д а ғ ы Петрға б ар ы п , ошмен та ғы у з а к түн сөйлесті. Б ір а қ бала да о ғ а н утшрмай кір тырнағын ш айнай б ер д і. Акырында, так, болмаған со ң: — Ал, б о л с а болсын... Б і р а к т е к каназ ж а зы с п а- **••• Б асы ң а б ір жаман кун т у а калса, курфю рст, хэрдем б ерелік, міне крест... Н а н а с ы н ба? — деді о л . Сонымен, ауы зш а ғана к у п и я о д акты к шарт ж а с а - 5“\" (акыры нда муны кағаз б е т ін е түсіруге тура к е л д і) , үлы елшілер ж уруге дайы н дал ы п ед і, бірак бір өте Иақызды ж а ң а х абар ікеліп, П и л а у д а үш жетідей кі- Дірулеріне т у р а келді. Бул х а б а р : Польшада ж ан а к о ­ роль сайл ау жумысы б ас та л ға н ы туралы хабар еді. Сенмдерде, сейім бөлімдерінде шляхталардын. ә р к а й - сысы өз кандидаттарьш ж а к т а п кыян-кескі кы лы ш та- сып, иы лтык атыеып жатты. К а н д и д а тта р саны о ннан асып кетті, б ір а к , олардын. іш ін д е гі ен басты ж эне ен беделділері сак со ния курфю рстысы Август пен ф р а н ­ цуз королының інісі, принц К о нти еді. Польша та-ғына француздың оты руы, — польшаныц түрікке к а р с ы одактан шығуы, М осковипға карсы со- ^ыс ашуы д с ге н сөз еді. Тек о с ы .арада, Европа ж а ғ а - сыада оты рып П етр саяси ойыннын. не екснін ж а к с ы ПГСІВДІ- П и л а у д а н ол Виниуска а т шаптырып, ф р а н - вПуи-з> в__р_н_н_ц_і_н_і_ң___п_а_р_т_н__я_сы__н___к_о_р_к_ы т к а-.н„дп аа йй эеттііпп пППо.лПяЯкКтТааОр\"- хат ж а з д е ге н буйрык б ер д і. М осквадан піезди н- СКІНІн ри йпі.1 с О п а и э пяпт.інкш ЯТЫНЗ ХЭТ ЖЭЗЫЛДЫ. йфій. Ал а н а Париждеи де а л ты н 389

жыған поляктар король етіп Августы да, Контиді да сайлады... Аласапыран күн туды. Пандар кызметшілері мен мужиктерін каруландырып алып бір-бірінің ху- торларын шапты, коныстарын вртеді. Петр будан сес- кеніп, Литва шегіне, Авгусқа көмек етуге әскер жібе- ріндер деп Москваға тағы х а т жазды. Бірак, Августың өзі де Польша тағына мінуге он екі мың әскермен кел- ген еді. Француз партиясы жеңілді. Пандар корғанда- рына, усак шляхталар аракханаларына тарады. Принц Конти,— осылайша атын шығарып,—Булонияға де- йін келді де,,бу калай деп иығын сілкіп, .қайтаДан өзі- нін. ойын-сауығына кейін тартгы. Король Август Вар- шавадағы орыс елшілеріне келіп, Петрмен кол устасып бір тілекте болам деп серт берді. Улы маңызы бар іс жаксы аякталды. Елшілер мен Петр волонтерлерімен Пилаудан жүріп кетгі. Елшілерден озьш, Берлин, Бранденбург, Гальбер- штадт калаларынын. ешбіреуіне токтамай Петр лаумен жүре берді. Жолшыбай тек Ильзенбург жанындағьі атакты темір заводтарына ғана бурылды. Осы завод- тарда Петрға домна пешінен шойын шығару, горшок- пен темір кую, жалпак, ж ука темірден мылтык сүмгі- сін соғу, су диірмені мен бурау салу, дүз шығару се- кілді жумыс процестерін көрсетті. Осыныи бәрін өз дү- кендері мен өз мастерскойларында отырып жасап жат- қан цех шеберлері мен онық жәрдемшілері еді. Істеліп шығарылған: мылтықтары, пистолеттері, кылыштары, кульгптары, тағалары Ильзенбург корғанына тасылып жаггы. Осылардыц ішінен Петр осы калай деген екі шеберімен «елісіп Москваға ала кетуге уәде кылып сді, бірак оларды цех жібермеді. Ол әрі карай журе берді, жол бойы-жағалай біткен алма, алмурт; оларға тиіп жаткан .ешкім жок. Айна- ланың бәрі шоқ-июк қарауыткан тал, үйілген астык, тас кенереден әрі —бак, тал араларында — коцылтак кірпіш төбелі үйлер. Жайлым-жайлым көгалдарда жа- йылып жүрген үлкен сыйырлар, жағаларда жылымшы- 390

лап ж ы л тіж ы лт агып ж а т к а н булак, ғасырлар всіп аспан тіреген биік емен, күрілдеген су диірмендері. Одан екі-үш шакырым әрі ө т с е ң — кішкене ғана кала, төбесін щошайтып кірпіштен с а л ғ а н шіркеу, тас төсел- ген ал ан д а тас өріліп ш ы ғары лған кудык, кала бас- кармасының биік төбелі кенсөсі, монтыйған тап-таза үйлер, көрсен. күліп өткендей сырахана: мандайшадан жоғары цырюльниктің ж ез та б а ғ ы салынған. Аяғына ак ш улы к, үстіне келте к у р тк а , басына токыма кал- пак киіп күлімдей сөйлеген адам дар... Кәдімгі кайы- рымды өскі Германия... Там ы лж ы ған жып-жылы ию ль айынык кеші еді, алдықғы дорм ездс отырған П е т р мен Алексашка ымырт жабыла Ганновердің ж ан ы н д ағы Конненбург дегеи жерге к ел д і. И т үрді, ж олға те р е зе жарығы түсіп, үй- үйлерде кеш кі тамақ ішіп ж а т т ы . Алдында шам ж а гу­ лы, мацдайы нда: «Алтын т о р а й ғ а келівдер» деген жа- зуы бар тр ак ти р босағасы ндағы жарыкка алжапкьші- ты бір а д а м шыға келді д е к учерге дауыстап бірдсис деп еді. К учер шалдығып к е л е ж атк ан аттарын тежсп тура к ал ды д а Петрға бурылы п: — А л д и яр таксыр, тр актир ш і бүгін шошка сойган екен, ф ар ш салған колбасысы б ар көрінеді... Будан жаксы қ о н а к ж ай таба ал м айм ы з... — деді. Петр м ен Алексашка д о р м езд ен түсе-түсе калып, уйыған а я к та р ы н жазып ж аты п : — Ө зім ізд е осындай турм ы сты кашан орната ал ар екенбіз, к а л а й ойлайсын, А лек саш ка, а ? — деді Петр. — Б іл м ей м ін, мин херц, — ж акы ада, сіро, орната — Қ а н д а й күлімдеген ж а к с ы өмір... Тыидашы, бу жақтын. иті де ершеленбей ү р ед і... Тап ужмак... м о с ва есіме тү ссе, — жағып-ак ж іб ер гім кслсді... — О ны қ рас, малкора ғой... — А та-анамы з « н л а й еткеи еке» и « \"Ф \"' ° \" ; Р». к...рІ ш ірід і... М ш ж ы л д а р * \" саП^ ш ™ м а і і і лкаайлажй?ерК ужрыфрютурдсыт Фдра иүдйрриехн- г-еенс тжі о’а<д••а••- - Б * ТСІІІ. зіне ж е ту ім із к ер е к , - керек іс ‘ „Үа салып арадан б ір — нағыз уж м ак б о л ар л ь к. 391

алуымыз керек... Көресің бе, бу жердщ жулдызы да біздіц ж актан жанарлырак!.. — Бізде болса, мин херц,— деді Алексашка жан- жағына карап турьш, — аак басар жер поймай мына үйді айнала былғап бітірер еді-лу... — Тура тур, Алексашка, асыкпа, кайткасын — Москванын жаныи сығып алам... — Эрине, те* сүйтсе ғана бірдеме ісгеуге болады...- Трактирге кірді. Үлкен пештен жоғары, төбеден төмен, көлденен. тарткан емен ағаштан ысталған сан еттер, колбасалар ілулі тур екен, жанып жаткая тал жары- ғынан ж ез самауырын, мыс касыктар жалт-жулт етеді. Трактирші келіп бүкгеліп б ас иді, быртыйған қызыл беті жымыя калды. Булар сы ра алып, енді аска колды қоябергевде,— сырттан бір жігіт кіріп келді. Оныа- өзі шошак төбелі, делдиген биік қалпак ки- ген, ехегі жер искеген шуға плащ киген жігіт екеи Трактиршіге ол басын изеп койып еді, тракгирші шыға жөнелді; сонан ол жақындай берді де, калпағыныа мандайыи устап,. ушып-коныл, қьілышын плащына согып, иіліп-бүгіле бастады Петр мен Алексашка ак- таң, аузын ашып, оған карады да қалды. Суйтіп бул жігіт жум сак тіл, жылы шыраймен: — Ганновер курфюрстина Софья ханым, касында оныц кызы бранденбург курфюрстинасы Софья-Шар­ лотта бар, және баласы Англия тағыныц мурагері кронпринц Георг-Людовик б а р , герцог Цельский бар, тагы баска толып жаткан ханым сарабынын кыздары мен жігіттері бар, — Гранноверден иіығып, жолдыи ауырлыгына немесе конатын үйдін де болса ықғайьі жоктығына карамай, Москваныц ілуде бір взге туғаи данкты патшасымен танысьш калу үшін осывыи бәрі- не көиіл, асығыс сіздін. патшалык. мәртебеніздін алды- нан шығып келіп отыр...—деді. Бул жігіттін аты Коппенштейя екен; ол — Петрдын ковакка жүруін сурап: курфюрстина мен онын кызы- нын квздері есікте, сізді күтіп, тамакка отыра алмай отыр... — деді. Петр муның айгканының тек жартысыи ғана түсінді және будан шошығаны сонша, тіпті үйден шыға каша жаздады... Біраздан «ейін барып, мүдіре ГЯЙЛР.П*

' • — Б а р а алмайыын, к атты асы ғы п отырмын... ж ән е умшттын. в з і д е кеш кой... Г олландиядан кайта о р а- « в велген со ң болмаса... — д е п еді. Коппенштгйннің плащы м ен калпағы асханада т а ­ ги да дөңгелене бастады. О л е и іб ір .қаймыкпастан өзі- иіхід дуры стап , тас кенедей к а д а л д ы ... - М ы н ауы ң кенедей к а д а л ы п , айрылар емес кой... Бір сағат, ж а р ы м сағат б ар ы и келгеніц де жөн б о л ар , ини хер ц ,— неміс дегендеріқ жәбірленгіш к е л е д і...— ДВДІ А лөксаш ка орысша с ы б ы р стіп. Петр намы станып к ам зо л ы н ы ң ілгегін үзіп ал д ы . Акырында, т а к болмаған с о ң А лексаш ка екеуін ған а адам керм ейтін жасырын е с ік п ен алып баруға, б а р ғ а н үйге курфюрстинадан баска, а л алда-ж алда болм айты н болса, — о н ы н кызымен ек еу інен б а с ка ешбір ж ан б ол- иайтык б о л у ы н а уэде кы лы сты . Шац-шан. үш буры ш - ты калпағын көзіне түсіре к и іп алып, кап, дегендей ошақ үстінде турған колбасаға қ а р а п койды. Кешеде кү тіп күйме турды . 8 Бузылып мыж-мыжы ш ы кканды ктан кытай шүбе- реклен п ерделеп бетін ж апкан пеш , пеш алдында кеш - ас ж ай ға н сто л , оныц ж а н ы н д а .курфюрстина С о ф ья, оның кызы Ш арлотта отыр. О с ы араны ң бір п о м е ти т! тауып б ер ге н б у л ортағасырлык. сарайдың осынша ко- лайсыздығын білсе де, оған е р л ік етіп шыдамауға ше- шесінін. д е , кызынын д а а м а л ы болмады. Ж о гары , аяау иілген төбелерін, д а у ж о к , ж аиалак ш ар л акан бул үйдің с ы р ы кетіп, сылауы тү с к е н кірпіш к а б ы р ғ а- ларын осы зам а н п ы и бірнеше ш палсрлері мен кілем де- Рі шақ-ш ук ж ау ы п тур. Ж и р е н с а к а л рыиарьлардыц вкшесімен, о л а р д ы ц аттарыны н та ға с ы тескен К|РП!Ш ВДенде кож ай ы н н ы н жүғіріп ж ү р і^ж ап л эр м ен к у н ^әзср тауып б ерген ж іб с к креслолары ТУР‘ ^о- Расаңда ж е р исі, тышкан исі м үіисіп ^ Рт, « еНпе әйел- галған с а л т -с а н а турпайысыздыгы сске ) Олап- «РДІН бойы тітіреді, ж ар ату ш ы ға ш ү к і^тк е т .^ О л л р ДЫң көцілін ж убаты п отырған нәр се т У 393

ғадағы калкан мен сауыт ілетін дат баскан ырғакты ілула турған үлкен картина ғана болды. Бул картина мейлінше молшылыкты көрсетіп турған картина еді: теңіз балығы мен теңіз шаяны үюлі жат-кан прилавка, атыльш алынған тізбе-тізбе кус, түрлі-түрлі овощь, жеміс, найза туйпелген кабандар... Бояулары күннін иурын көрсетіп тур... Соулст, ән-күи, поэзия, көркемдікке, әдемілікке, сән-салтанажа кол сермеген ой, — міне, заулап өте шығатын қыска амірдін. ен керегі жалғыз осы да, — деп ойлайды онык езі де және жанындағы кызы да. Олардың екеуі де Германияның ең окымысты әйелдері еді. «Бул әйелдердің акылы сонша тереқ, кейде тіпті олардыц терен ойлы сауалдарының алдында бас иесін» деген Лейбницпен1 екеуі де хат жазысып туратын. Олар өз елінін көркемөнері мен тіл іліміне камкор- шылык етіп отыратын. Софья-Шарлотта Берлинде ғы- лым академиясын аш-кан. Жакында, таба сөйлеп: «Московия азиялык уйқыдан оянып келе жажан сы- кылды. Енді онын бірінші кадамы жаксылык жакка жумсалғаны тәуір ғой» дей ,келе, балташы болып жа- сырын жолаушылап жүрген варварлар патшасы тура- лы өзінік ойын білдіріп, курфюрст Фридрих та булар- ға хат жазған болатын. Б ірак шешесі де, онык кызы да саясатты сүймеуші еді, буларды Каппенбургке әке- ліп отырған саясат емес, тек кана көргендерінен көз акы алуға кумарлыктары болатын. Курфюрстина Софья етсіз- саусақтарымен кресло шынтактығын устап, кымка бойлай түсті. Дыбыс тың- дады, — түнгі бакка карай ашулы турған терезе сыр- тындағы суылдаған жапырактар арасынан доцғалак сыкырлағандай болды. Кит муртымен жоғары керіп тастаған, созса твбесіне колы жеткісіз, биік, ак сәу- кедесінің маржан тас баулары козғалды. Куфюрсти- ианыц өзі жүдеу адам болатын, бет-аузын түгел әжім баскан жэне төменгі кетік тістерінің орнына балауыз жапсырылып койған адам еді. Акшыл көйлегінік омы- рауындағы сәнді шілтер, онсыз да адам кызығудан 1 Лейбниц Готфрид-Вильгельм — немістің атакты философы, иертуПТИП' физигі' тарйхшысы жэне дипломаты. (Автордыи ес- 394

Кйлған тө сін жауып тур еді. Т е к тостағандай ул кен к а­ ра көздері ғана жаутацдаулы еді. Софья-Ш арлотта да шеш есі тәрізді кара көз, б ірак °Дан «өрі салмактылау к а р а й ты н , толық аж арлы , ан- пақ кыз еді. Пудраланған паригінсн төменгі ж а з ы к мандайы, емшекке дейін а ш ы к төсі, жалақаш иы кта- ры ж ар к ы р а п отыр, ойм ак а у ы з , кулан иек... Қ ы м к а таққылау келген мурны ға н а жеңілдеу емес пе екен дел бетіне каратады. — К елді-ау, акыры, — д е д і Софья-Ш арлотта көте- ріле беріп. Ш ешесі оньін, алдын о р ап, екеуінің де ж ібек көй- лектері су д ы р ап , кабырғамен б ір д ей терең ойы лған те резе алд ы на келіп еді. Б а к іш інд егі жолмен колын сер меп тастап, умтыла басып к е л е жатқан бір у зы н к е­ лейке көрінді. О ған ілесе д е д е к т е п ,— үстінде пл ащ ы , басында ш о ш а қ тебе кал пағы б ар екінші біреу келеді екен; б у л а р д а н кейінірек — ү ш ін ш і біреу көрінді. — М ы н ау сол, — деді курфюрстина, — к у дай -ау, езі дәу ғой... Коппенштейн келіп есік а ш т ы д а: — П атш а -а ғза м келді!— д е д і. Жіп ш у л ы к, шақ-шақ б а ш м а к , үлкен аяк көрінді, —кырындап Петр кіріп к ел д і. Ж арыкта турған екі эйелді көр д і д е міқгірлеп: — Гутен абенд... — деп м ан д ай ы н сыйпайын Деген адамдай к о л ы н көтеріп, қы сы лы п калды, уялып а л а- канымен б етін бүркеді. Курфю рстина Софья үш ад ы м д ай алдына келіп, саусактарыныц ушымен етегін кымкап көтере тусті Де жас келінш ектей, ж еп-ж еңіл реверанс жасады: — П атш а-ағзам , кайырлы кеш !.. — деді. С офья-Ш арлотта да ш еш есін іц орнына ке.аіп, ак - кудай ы р ға л ы п , әдемі к о л д а р ы н мыкьшына экеліп, эсем көйлегін көтере түсіп, тізе с ін бір бүпп коиды. — Ж ас геройды, сансыз көп халыктың билеуішс.н көруге, ата-б аб алары ны қ зы ян ды әдет-гурыптарын б у з ған орыстың бірінші адамын к ө р у ге °сы™ а Р болған з ац д ы шьідамсыздығымызды сіз паіш - > \" Т В и м кольш алып, П етр б а с иді, сырыктай бойы 395

екі бүктелді, күлкі болдым-ау, — ал еиді мына әйел- дер маскара етіп, сыкылыктап күліп жіберер-ау деп ойлады. Онын кысылғаны соыша, тіпті неміс сөздері есінен шығып кетіп, ешбіреуі аузына түспей койды... — И х кан нихт шпрехен... Мен немісше сөйлей біл* меймін, — деді ол ецсесі түсіп... Бірак сөйлеуге де оган уакыт Сергеи жок: жауабын күтпей-ак курфюрстина Софья: күн райы туралы, жол жағдайы туралы. Рос­ сиянин. жай-жапсары туралы, соғыс туралы,.жолаушы жүріп көрген-білгендері туралы толып жаткан сурау- ларын үсті-үстіне жаудыра. берді, сүйтіл турып колты-і ғынан жетелеп столға әкелді. Төбесі күнгірттеу келген' көнілсіз залға беттерін беріп үінеуі де отыра-отыра калды. Шешесі әкеліп куырьілған кус етін койды, кы- зы вино куйды. Әйелдердің жупар исі ацкьіп отырды. Қемпір, свйлей келе, шешесіндей жунсак кдрап, жал- тылдаған түрлі гауһар тастар мен улбіреген гүлдер турған аппак, дастарханға кір-кір тырнактарын салуға уялып әлі күнге жумулы отырған Петрдын колына кансыз саусактарын тигізіп койып сөйледі. Әдеппен тал шыбыктай майысып, керегіне кол созбай кетері- ліп устап, мойнын бурып жымыя күліп койып Софья- Шарлотта Петрды зор ынтамен конак етгі: — Патша-ағзам, міне біреуін алыцыз... Өте тәтгі, сіз алғандай жакеы тағам... — деп койып отырды. Осындай керемет сулу болмаса жаланаш иык, ашык төс болмаса, жупарланған жібек көйлектері су- дырап турмаса, —бул кыздың туған карындасыкнан түк бөтені болмас еді. Олардық дауыстары да бір ту­ гаи адам дауыстарындай болды. Петр де кекіреюін қойып, сурауларына жауап б ере бастады. Курфюрсти- налар даңкты фламанд, голланд сәулет өнерпаздары туралы, француз сарайының атакты драматургтары туралы, философия және коркемдік туралы әнгіме айт- ты. Мунық көбі Петрдыц ойына енш, түсіне кірген нәрсе емес еді, ол кайта-набта сурал түсінген сайын танданып отырды... Москвадағы өнер-білім, искусство жайын сура- май-ак. койыңыз! —деді ол, сТол астындағы аяғын те- бініп қойып,— сонық бәрін өзім де тек осында ғана керіп отырмын... Бізде өнер-білім дамытьш, искусство

і болмаған, к айта о л а р д а н корыккан... Б із- дК'боярларымыз, дворяндары м ы з — кара тукай му- жактер, іш іп-ж еп уйктап.ш окынғаннан баска еш н әр- капері жок... Еліміз — к ө ң іл с із. Сіздер б іздіц ел - геоарсацыздар бір күн іш інд е-ак жүрегіқіз ушып ө л ер ВДМВДер. Қ а з ір осында сіздер м ен отырып, — ар тт а ғы елше к ар а у ғ а коркамын... Т ек б ір Москваның тү б інд е ғаяа — оты з мындай уры -кары лар жүр... Мені, ж у р т — **■**н твгеді, өз колымен д ү р е соғады дейді... Езуы к ы й с а я тусіп, беті б ү л кіл д е п , алдында т у р ған тағаы ж аю л ы столды емсс, П реображ енскі слобо дасьь ныд терезесіз к ан сасыған үйін көріп отырғапдай, әп- сэгге, батты йған көздері м унары ты п езгеріп кетті. К өз эадьша елестеген бул суреттен бой тарткандай б асы н Дьік қөтеріп алды... 'Екі әйел д е есі кетіп, оның ө згер- ^ бейнесінен кез жазбады... — Б ір а к, о ған сіздер нан б ак ы зд ар ... Бәрінен д е бу- Рын мен кем е салуды тәуір к ө рем ... «Принкипиум» д е ­ ген галера б астан -аяк мынау к о л м ен істеліп ш ы кты (леп акыры қолын жазып, к о л ы н ы ң мүйізін көрсстті) ... Тәуір квретінім текіз, әсіресе, т е ң із д е жүріп ойнап, о к атканды тә у ір керем . Он төрт т ү р л і өнерім бар, б ір а к °*>арға әлі онш а жетіліп б о л ғ а н ы м жок, сонды ктан Да осы елге келіп жүрмін... А л а н а зулым, кан к у м ар Деулері — б екер ... Мен зулы м , к а т а л адам емсспін... Біздід елді билеп Москвада ту р с а — кім-кім де ж ы н - Ды болып кетеді... Россиядағы ескіліктік бәрін к о п а- Рып, тас-тал к аны н шығарып т а с т а п ,— онық бәрін Де кацадан к а й т а жасау керек... А л онсок біздік ад а м - Дарымыз к а н д а й касарма! Е тін ен е т кссіп алсан. д а Ыңк. етпейді...— Осы арада түйткілденкіреп калып,, эйелдерге к а р а д ы да, кіналымыи дегендей езу тар ты п, —Сіздіқ е л д е король болу — с ү й ік т і — іской... Ал м а- ған, шеше, — дед і курфюрстина Софьяньгқ колы нан Устай беріп, — ең әуелі өзім б а л т а ш ы болып үиренуім керек. Курфю рстиналар оған ш аттан ы п калды. О лар о ны н тырнактарынын. кіріне де, д а с т а р х а н ғ а кол^ сүрткені - Де. былш -бы лш там ак ш ай н аған ы н а да, Москва, ку- лықтарын айтканы на да, м а тр о с тілімен сөйтегенш е Де, көз қы ск аны н а да, свздерім ты кдаулы болсын д -

гендей сан рет Софья-Шарлоттаны шынтарымен түр- тіп койғысы келгеніне де кешірім ете берді._ Осынық бәрі д е,—тіпті оның сезіліп турған кат- тылығы да және адамгершіліктің кейбір көріністерін түсінбеушілігі де, — оларға, бір жағынан коркыныш- тылау сыяқты болып көрінсе де, екінші жағынан, тан каларлық тамаша болып «өрінді. Аю мен арыстаннын сыйпаты сезіліп ғуратыны сыяқты. Петрдан да алғаш- кы ақкөңіл адамныц сыйпаты көрініп отырды. (Кейін өзініқ күнделік дэптеріне курфюрстина Софья: «Бул өте жаксы адам, ал соиымен катар, ол дөкір де адам. Мінез-кулык жағынан карағанда, ол өз елінің бел ба- ласы»— деп жазды). Быжылдап турған внно, жакын отырған жаксы, акылды әйелдер Петрдық .квқлін көтерген еді. Осы арада оған Софья-Шарлотта өзінің аға, інісін, сара- йының адамдарын көрсеткісі келетінін білдірді. Петр трубкасын іздеп сыйпалап, жанын карап жатып, бір түрлі күлімдей түсті де, «ж арар, келсе, келсін» деп басын изей салды. Әлгідей болған жок: бурыл тарт- кан бурынғы испандарша койған шоқша сакалы бар, волокиттер мен дуэлистерше муртын шыйырған, кан- сыз-сөлсіз карт—герцог Цельский, сылбыр дене, ку- шык бет, кара баркыт костюм киген —кронпринц, шуп- шубар ала боп әдемі киінген кыздар мен жігіттер, ха- ным, кыздары айнала коршаған, жауырыны какпактай сулу жігіт—Алексашка,— ол кайда болса да өз үйін- дегідей' көреді, —және елшілер — Лефорт, Сібір на- местнигі, кебеже карын Головин (булар патша дорме- зін Коппенбургте куып жетіп, Петрдық кайда отырға- нын естігенде, бірдемеге ушырап калар дегендей кор- кып, дәм татуға да карамай, дурыстап кайта киінбей, сол бойымен осы үйге карай жүгірген екен) кіріп-кіріп келді. Петр герцогпен кушактасып амандасты, келешек Англия королын колтығынан көтеріп, жағынан сүйіп койды, калған сарай адамдарына бас иді. Қыздар оған бір кісідей тізерлеп сәлем егті де, жігіттер кал- пактарын былғап, бастарын иді. — Алексашка есікті катты рак жауып койшы, — де- ді орысша Петр. Сонан б акал толтырып арак куйып 398

алды д а, б а с изеп, таяу т у р ға н ж ігітті шақырып ал ы п , оір турлі ырж ыйып куліп қ о й д ы да: — О ры с дәстүрі бойынша патш а усынғанынан бас тартуға б о л м айд ы , бәріқіз д е , — кыздарын д а , ж іг іт - терің де б о к а л толтырып іш есіңдер... Кыскасы , не керек, ойын К укуйдағы дай кызып б а с ­ ила кетті. М андолина алы п итал и ян әншілері к ел ді. Пегрдың д е билегісі келіп е д і, б ір а к итальяндар со зы п , вте ж ай тарттьг. Сонан ол А лексаш каны трактирге, обозға өз м узьжаиттарын ә к е л у ге жүгіртті. Әлгінің ар а - сында-ак. П реображенскінің курайш ы лары мен кер- найшылары д а келіп қ а л д ы ,---- б әр і де бір тус к ы зы л көйлек киген, тебетейлеп ш а ш та р ы н кырыккан екен, олар ж а р ж а ғ а л а й турып а л д ы д а , касыкпен, та р е л - к«мен, м үйізбен , ағаш сы бы зғы м ен, ж ез қураймеи ш ац- ғырлатып а л а жөнелді... М ы н а у үйдіқ ор тағасы р лы к тебесінің асты н д а мундай ж а б а й ы музыка еш к а ш я н тартылып к ер ген емес еді. П е тр ж ер тепкілеп, к ө зд срін ойнақшытып: — Қ ы зды р Алексашка, к ы з д ы р !— деп койды. А лексаш ка иығын қозғап, к,асын керіп, түсін түр- лендірді д е , аяғынын, ушынан б а с т а п , өкшеге түсіп ай- Дап ала ж ө н ел д і. Софья П е тр д ы ң калай билейтінін квргісі кел ген еді. Петр оны саусағы нан кыса у стап , акдудай ж ай к ал ты п , д өңгелентіп әкетті. Әрі-бері ай- налып к ел іп , оны отырғызды д а , толыкшалау к ел гсн бір ж ас әй ел д і тандап алып, — аяғы н олай д а, б у л а й кайшылап, секіріп билеп кө р сетті. Б и баскарушы Л е ­ форт болды . Софья-Ш арлотта местей Головинді т а ц - дады. Б а к т а н жүгіріп вол о н тер л ер де келіп к а л л ы , олар ал д ы -а л д ь ш а әйелді б ө л іп алып, отырып-турып, ортөкедей орғытып, та тар ш а кыйкулап, д үрсіллотш апл*а, ж өнелді. Париктер йбое-тгіиное ькгүеатт-тгіі, КкОөМйЛлҒеКкТтСеОр ҮуІрМшІІІыЛКк\"- тай пйнм>.прнпі. Неміс о й ел д ео і к а р а терге о о я л л ы . калды... 399