Алексей Толстой-Бірінші Петр

арада Алексашка Меншиковті жетелеп Лефорт кіріп нелген еді. Баланық кигені кайырма кызыл жағальі, көк м ауыт шекпен екен, аяғында улкен күміс шпор таккан ботфорты бар, әсем парикпен орап тастаған ое- тін пудралап альитты, кестелі галстугінде — алмао туйреуіш, судай мөлдір, күлімдеген көздерімеи каи* мыкпай .конақтарды бір шолып өггі де, еп-елтейлі бас иді, қакпақтай жауырынын ж ал т бурып, камин1 пеш­ ке сырт беріп, колына труб ка алды. — Ал, қазір патша келеді... — деді. Қонаіқтар ыбыр-жыбыр бола калды, бетін есікке бе- ріп, бас конақтар алға шыкты... Сидней Алексашканық не айтканын түсінбей калып, сыйлы адамдарды елең кылмай, пештен ығыстыра түскен осы балаға карап, аз- маз аузын да ашып, ақ-таң оты ра беріп еді. Гамильтон келіп: «Патшанық бул ж ан досы, жакында денщик- тен көтеріп офицер атағы берілді, өте керек адам»,— деп оны н кулағына сыбырлай койды, — сонда келіп Сидней көз шецбергнің көқілді әжімдерін жыйып, ку- лімдеп, Алексашкаға жакындай түсті де. — М ен улы патшаны көріп бақытты болсам деп ал- дакашаннан бері арман кылушы ем... Үлкен адам емес- пін, бар болғаны-ак кедей көпеспін; туған балам мея немере-шөберелеріме дейін айта калғандай кутпегеи уакыйғаға кез кылған кудіреті кушті кудайға мын саи ракмет айтам... —деді. Лефорт орысшылап берді, Алексашка: — Көрсетеміз, керсетеміз, — деп кулгенде, онык моншактай тізілген аппак тістері көрінді. —Тентек су ішіп, ойнап күлуді білесін бе, — білсеқ онымен сау-са- ламат кыдыра да аласын. Немерлеріңе айта қалғандай эңгіме де табылады... (Лефортқа карап) Сурашы, — не сауда кылады екен?'— Е-е, ағаш саудасы ма... Ағаш кесуге мужиктер сурай келді ме?.. (Лефорт сурап еді, Сидней е зу тартып, бас иді.) Неменесі бар, егер патша Лев Кирилловичке бір жапы рак кағаз жаза оалса, бол- ды дағы... Суранып көрсін... — дей салды. , Кенет Петр де кіріп келді; үстінде дэл Алексашка- ның үстіндегідей, —иығы мен көкірегін кынай тіккен, 1 Камин — алды гш. Аударушы. 250

—преображен шекпен! бар, үсгі-басы кар-кар екен... Әдеміленген бетіне шукыршак турып қалыпты, ерні жымырулы, б ір а к к ар а көздері күлімдеп тур. Басынан ушбурышты калпағын алып, тізеден жоғары конышы бар үлкен, тік тумсык етігініқ б осағаға карын кағып, теуіп-теуіп койды. — Гутен таг, мейне хершафтен, — деді жуан, бала даусымен. (И іліп, бір колын алға созып, бір колын иін ағаіштай бүгіп, Лөфорт оған ж етіп барды.) — Ас ішкіміз келіп отыр... Аска жүріқіз, аск а жүріндз... — деді. - ■ Демін тартып ішінен тынған шетелдіктерге Петр көзін қысып койды да, — бойы м андайша тіреген, сүй- екті жігіт, — бурылып, сене аркылы шпейзезалға — ас- хана бөлмесіне карай жүре берді... 3 Қонактардық беттері кызарып, париктері жайына кетгі. Алексашка шаркатын жулып тастап, кутаны ку- шактап алып, тағы ішті, ішкен сайын тек сурлана бер- ді. Күлдіргілер баскалардын. бәрінен де бетер мае бол- гансып, секіртпе ойна'ды... Журт жамы рап бэрі бірдей сейлеп юетті. Балауыз шамдар ж ары лап жанып келді. Би билеуге кукуй әйелдері жыйналатын уакыт та бо- лып калды. Сидней өзін-өзі устап, тек отыр еді, әйтсе де аздап кызара түскен көздерінін Петрға кыйығын салып, сөй- лей бастады (олардың орындыктарынын. сыртында ту­ рып, Гамильтон аударып турды). — Сэр, сіз улы мэртебелі патш аға мыианы айты- ңызшы: біз, ағьілшмндар, елЫіздін, бакыты тенй сау- дасынык табысындз деп ойлаймыз... Соғыс деген — вдмбат және өкшішті іс кой, ал сауд а болса — алла- нық жарлығы екен... —деді. — Солай, солай, —деп койды Петр. Мынау ү-шү мен айтыстар, әсіресе, шетелдіктердін. мемлекет ттоа- лы, сауда туралы, пайда мен зыян туралы таңыркар- лык ш кірле^оны ң көңлін көтерді... Бақыттуралы! Өте д а Т б ер д Г ЖӘ’ ТаШ' Та™ СӨЙЛС’ ТЫНДап °™Р“ ы н ..^! 251

— У лы мзртебелі Англия «орола и м кадараи л а р - тарьтмыз сауда ісіне кесел .келтіретін 'бэлса, біір де бір зад Ж&&ВСШ ібекітокіді... С©ндьтог-аіи да яоршишіздая казнаеы та ш ~ . Аталшын ікетеоі— «шиіздіи. шйлы адамы... Ал, біз, хөиөстер, б ә р ія із де Англия үшш, ко- роліміз үшін басымызды курбан кылуга даіыябиз... Ал мен іРоссиэда онбаган, вай д а с и з зандир көя деоем, оган улы мәртебелі жас гтатпга ремгкімеоін. Ой, ігайір, несін айтаснгн, жаксы зан,— ©лшеусіз үлжн ирис кой! Біздо .де к а т а қ заңдар бар, барак оллр бізге пайдалы, біз- оларды қурмет тутамыз... — Мьтна малғушін, ййтыл отырғаиыя-яй! — дав кү- ліп, Петр қус сыйраклы биік кубжасьга төккеріп койды. —Осынысын 'Кремлыге 6'арып айтар ма еді... -фрая* естіп отырсын ба, аиалар есгя танш ьақ вдлар еді-ау, ә... Ж арайды, жаксы, кані бізде не жаман екен?.. Га­ мильтон түсіндір, айтсын... — деді. — О , бул өте үлкен мәселе, мен қазір кызулаумын. Егер патш а руксат қнілса, <ертең мен всіэді жьдалп, өзіме-взім келіп ап, орыстащ оқбаған жамаа эдетгерія, онымен к а та р — яемлекет неден баитшгныті, оиыц үтшя не керек 'екенін айтып берер ем „. — дел Сидней жауап қайырды. Петр кыялай түскен ж а т көзіие ткірейе каяды. Мына кепес акмақ ©рыс деп күзгіп отырган ж окна, ®зі? — деген тәрізді болды. Сол а р ад а Лефорт жалш-жан еңкейіп, Пет.рдыц кулағьгаа: — Ө ныд елді калай баныту туралы философиясш тындағаньшьгз кыэык кой, — деп сыбыр ете калды- _ — Ж арайды, —деді П е т р ,— -бірак так бізде не сумдықтар бар еменін атап айт-атьш болсы®. — Ж аксы айтайын, — деп Оядней аулмнан леп жі- беріп м-астығьгн басьш алды д а , — базді* жыяа суйікті кожайьпгнмд уйіне кеие жатып іколда 4ір дар турған алаңнап өттім, бір ойдым ж ердщ қары күредіп гаетал- ғаи екея, касында б»р солдат тур екем... — 'Покрав кақпэшкміц .аржатын аіггып отыр той,— деді Алексашка, 'орыкдытьш кюйып отыра беріп. — Сован... бгр кезде көзіме б ір нөмуліі әйелдін кыл- кыиган басы гана көріңді, көздері жыпидыкгвды. Мен шошып кеттім де, касымдағы адамнан «көзі жышаяык- 252

тяитуреан мыиау басы неес?»— д е я ем... ол: «Әлі: өл- меғеа ғой. О рыяш а дарға асу деғен^.осьг боладьі, — ерія влхіргея әйелді оеылай жерге геөмій тастлйдЫу біраз күн егвп жаны. ішыіқкан сок, аяғына» д а р е а асыл іліп коя- .. АлексаШ'ка жиреніп: «Гый!» деп жіберді. Петр оған, анав сон. елж іреи езу тартқан Л ©фортка карап кой- ды да: — Онда қайтеді? Оның өзі адам өлтірді ғой... Атам заманнан бері-ак. осылай дарға асаты н... Бул қылығы үшін ксшірім кылуға бола ма? — дедг. — Улы мәртебелі патша, — дед і Сидней, — осы ба- кытсыз биш арадан, соншалык зулымдық кылуға не күштегенін сурап көріқізшГ, күман жок, ол сіздік кай- рымды жүрегіңіздг жуисатар... (П етр мырс куліп кой- ды.) Россияға келіп мен оны-муньв есіттім де, өз көзім:- меи көрдім де... Сез бар иа, конак а а отырып кел сы- кайда... Әйел үйіядеігг орьғс әйеліяіп өмірі - айуал өжірі тәрізда... (Артыоау айткагаыя сезіті, ол тершіген рек^менмсндік пен ішівдіктілді ерк інГ ж іб ер т мды.> Туған анасы тірілей жерсе көмш ш , оаан соқ ар-уяты төгілю, аякы нан дарға асылғаныи керіген келешек аааматка будан те үлгі бар! Біздін. жазушьгмыздьщ 253

алып, е лу шамалысын шетслге, сендерден окыгькайтуға жіберелік деп мен шешеме айтып та койдым... Біздщ әліп-баден бастап окуьгмыз керек... Сен —тағьгсЫндар, кайыршысывдар, акмаксыңдар, аксықдар,— деп біз- діқ көзімізге шукыйсын... Білем, иттің баласы! Бірак, асықпа, бәлем, асыкла... — деді. Орнынан ушып тура келді, жолындағы орындыкты лактырып тастады: — Алежсашка, ат эзір л ет,— деді. — Қ айда барамыз, мин херц? — Покров какпасына барамыз... 4 Бас жайымен басын көтерді... Кайдасын, өлім кай- дасьга... Салқын жер денемді жаншып барады... ЖерДІ жылыта алмайсын... Қерде козғала алмайсын... Кула- ғыма дейін көмулімін... (С улық түсіп жатқан бетке жумсақ кар қонды.) Ең болм аса көзім де караймайды- ау, — мундай азап шекпес өм... Ай, адам-ай, кднгшер аңсын-ау, ай, ай, — канішер, қанішер... Беткейге біткен байшешектей бөленіп өскен бір кыз едім... Даша, Дашенька — деуші еді анам менту- ған... Н еге туды?.. Тірілей ж ерге көмсін деді ме... Жа- зығым жоқ... Керемісің мені, ана, көремісін?.. Бас ернін ікөтерді, қурғақ тілмен: «Мама, мамень­ ка, өлдім, элдім... — деді. Мөлтілдеп көзінен жас оор- ғалады... Қылаулап касына тағы қар конды... ...Бас сыртындағы караңғы аланда арканынык шы- ғыршығы сьғқырлап дар тур... Өлсеқ де —тыныштык. жок, — денеқ дарға асылады... Жаным, жаньш, жер басып барады... Денеме кум қуйылды... У, шыкты-ау жаным, міне — шык,ты ғой!.. (Бае-аузын ашып, кілт көтерілді)... «Я, жасаған, сакташы... Мамажан, айтшы оған, айтшы мамажан... М ен кіналы емеспін... Ессіз күйімде өлтірдім... Ит-екеш ит те умтылады ғой... Ай- уан да...> у р і дауыстауға әлі болмады. Ауырған дене дымын қуртты. Шатьшап барып көз жанары оөнді. Бас жантая жығылды... ...Тағы да... Қар... Өлім әлі жок... Міне, үшінші күн болып барады... Жел соғып, о л арқанды еықырлатып 254

тур... «Сыйыр үш күннен бері сауы лған жок-ау... Мына қызарған жарьж. не?.. Ойпырмай, б у л не сумдык... ф а­ кел... Ш ана!.. Адам... Мунда келеді ғой өзі... Тағы азап шегем бе?..» Аяғын козғағысы келіп еді — кум баскан аяк тар ы қозғала алмады, — саусағынды қозғай алмайсын... — Қайда еді ол, керінбейді ғой, әлде ит жеп кетті ме?— деді аш ы к дауыспен Петр. — 0 , күзетш і кайдасын! Уйктап жатырсын ба? Әй, күзетші!— д е д і айқайлап, шанадағылар... — Мундааамын! —деді даусын созып, — сеқсен. то- нынық етегіне сүріне-кабына, ж ауы п турған кар ішімен жүгіріп «еле ж аткан күзетші... Балпан.-балпақ жүгіріп келе жатып, — Петрдық аяғына ол жығыла кетті; ті- зерлеп отыра қалды... — Әйел осы араға көміліп пе еді? — Осы ар а ға , осы араға, патш а, батюшка... — Тірі ме? — Тірі, патша. — Не үшін дарға асатын болыпты? — Ерін жарып өлтіріпті. — Көрсет, қайда жатыр... Күзетші ж ү г ір т барып бір ж ерге отыра калды да, жарамсак.танып, тоныныд етегімен әйелдіқ бетініқ, ша- шынық карын сыпырып тастады. — Тірі екен, патша, тірі екен; кірпігін кағады... Петр, Сидней, Алексашка, Л еф орт конактарынан бес адам үніліп баска келді. Темір каскілерін жаркыра- тып екі со лдат факел көтеріп турды. Қар арасынан бу- ларға үңірейгея үлкен кезді, кар дай аппак, жалпак бет карады. — Еріпді нете өлтірдің?— деді Петр. Әйел үндемеді. Күзетші байпағымен шекесіяе түр- тіп койып: — П атш анын өзі сурап тур акм ак, —деді. — Йемене сені урды ма, зәбірледі ме? (Деп Петр тағы еңкейді.) Аты кіы еді?— Д ар ья... Ал, Дарья, айт- шы, не болып еді... Үндемеді. Қамшыл күзетші. отыра калып, онық қу- лағына: 255

— Тында, жауап кат, м ү м и н , кешірш берер... Меяі уятка калдьгратын болдын. рой, жаным-ау... деді. Оонда б ас көгерген ернін көтеріп, кырылдап, ыза- мен, -естілер-естілмес кана: — Өлтірдім... Өлтірген үстіне өлтірер едім, ол ка- ніш ерді...— дсді. Қ өзһі жунди. Ешкім ү н шағармады. Шыжылдап факелдіц шала шоғы түстһ Сидней ғана аузы-аузына жукпай бірдеңе деи еді, б ір а к тілмаш жок'болды. Кү- зетші тары да байпағымен түртіп калды, —бас сулқ түсті. П етр катты жөтеліп, ш анаға карай жүре -берді... Ж айымен ғана Алексашкаға: — Аттырып таста... — деді. 5 С уыкка тодып, үн жоқ, тү н жоқ, жаркыраған Ле­ форт үйіне Петр кайтып келді. Танц-залда музыка ой- нап жаты р скен. Ала көйлектер, жаркын жүздер, жан- ған ш ам дар — айнаға түсіп косарланып тур екеи. Жы- лы түтін арасынан Петр алты н шашты Анна Монеты көрді. Ж алаң аш иығын төмен салып, ойланған жүзбен ол кабы рға түбінде отыр екен. Осы а р а д а музыка, — ж а й ғана би күйімен, — жез трубаларынык даусын косып, оған Анхен туралы, онын әдемі кы зы л көйлегі туралы, тізесіне салған суліктей мінсіз ко л ы туралы.күй тартты... Неліктен оның жүре- гін қайғы кернеп как айырып отыр, неліктен? КуДДЫ оның өзі жерте көмідіп, боран арасынан алыстағы ма- хаббатын шакырып отырған тәрізді... Анна басын кетеріп алды, бәрінен бурын босағадан они көрді. Ушып тура келіп, балауызды еденмен онын жанына жет.іп келді... Музыка енді қайрыады Герма­ ния туралы, тап-таза терезе алдында гүлденген кызыл миндаль туралы, кайрымды атд мен кайрымды ана- нын, езу тартып, осы миндаль тубінде ойнап турған Ганс пен Грегельге карағағіы туралы, буя турые — өмірліх сүйіспеншілік белгісі екені, ал жылдар өтіп, олардың ж ары к сәулесі сөнген кезде —айрылмас дос- тар ауыр күрсіне ажырап, к ар ақғы кзбірге кететіні ту- ралы күй тартты. Ой, қайран дүние-ай!.. 256

Петр кызыл жібек көйлек киген ыстык Анхенді ку- шактаб алып, биге түсті, узак биледі, музыканттар та- лыксып м узы ка даусы жамырай бастады... Петр: — Анна? — деді. Анна аккөқіл, жарқын жүзбен жадырап көзіне ка- рады: — Сіз ренж улі емессіз бе бүгін, Петер? — деді. — Аннушка, сен мені сүйесін бе? — деді Петр оі-ан. Бул сө зге жауап ката алмай, Анна тез басын томен салып ж іберді, мойнына макпал о рам ал тартулы ежен... Барлык билеп журген әйелдер д е, отырған эйелдер д е патшаньщ сурауыи да, Айна Монстын. жауабын д а жақсы түсінді. Залды тағы бір айналып кел'ш, Петр: — Мен сенімен ғана бакыттымын...— деді. 6 Патриархты колтығынан сүйеп алып кірді. К ар т царицаға, оны н інісіне және б оярларға батасын бере келе, ол ар ға ол керемет күшті саусактарын баса сүй- гізді. Петр патш а келген ж о к еді. Иоаким аркалығы биік ағаш орындыкка отыра кетті, басын томен салып жіберді, — шошак төбе бөркінің жамылғысы бетін бүркеді. Г ранит палатаның күмбездеп шығарған, шу- бар ала төбесінен төмендеп терең ойылған улкен те- резелерден күн сәулесі түсіп тур еді. Көздерін тунжы- ратып, колдарын кусырып, үн ж о к, түн жоқ журт отыр еді. Осы мүлігуді келіп кыраулы терезе сыртына конған көгершіннің көленкесі ғана бузып кетті. Әшекейлі көк пештен ы сты к леп келіп, ладан мен балауыз исі ш ык- ты. Еқ бірінш і, еқ басты борыш — осылайша мүлігу, дәреже тутып, әдет сактау еді. Сондыктан осылардын бэрі де: — бузылмайтын бул дағды ға аласурып, ж ан таласу бас жарсын, осы кергеніміз, осы жаналығымыз жетер, Россия тірегі осы ескі әдепте,\"— кемтар б олсақ та, дінге берік болайык... калғаны на бір кудайдық өзі жар болар... дегендей. # Ешбіреуі тырс етпей, патшанын, келуін ғана күтіп отыр. Н а тал ья Кирилловна калғулы , — сонғы айл ав- дын ішінде ол толысып, тым іркілдеңкірсп кеткен еді. 257

Стрешнев ырс-ырс етіп, сңкейіп онық тізесінен кілем- ге туокен та спихты көтеріп орнына койды.^Софья ке- зінде палатада дықылдап туратын сағат бар еді. Тык- тык етіп дықылдап мазаны алған соқ,—оны алып тастауға буйырған және «Ешкім жарға сағат ілмесін... Уакыт санау деген — өзін-езі адцау. Асығатын не бар, өзіміздің Россияда уакыт ақырын өте берсін...» де- лінген. Алдықғы үйдің есіктері ашылып-жабылып, дауыстар тумсаған тыныштыкты бузып жіберді. Царица, есінеуін тежеп, аузын қайшылады. Күзетші, жуас бала, акы- рын кіріп, патшапыц келгенін хабарлады. Боярлар ас- пай-саспай каукыйған сеқсен бөріктерін алды. На­ талья Кирилловна кіржиіп есікке карап еді, кудай ок- дап, П етр орысша киінген екен; есік сьіртында-ак ол күлкісін басып, лайықты түрмен ішке ікірді... «Сый- рағы тырна сыйрағындай тырыйған сок, карағыма дәрвже туту да кыйын ғой» — деп ойлады царица, жаркын жүзбен баласын карсы алып. Петр келіп пат- риархтық батасын алды, сы ркау ағасынык халін су- рады... О ған өте тығыз акша керек болған еді, сондыктан да ол, Иоакимніц уағызын тындау туралы шешесініа хаты бойынша келген еді. Т а к к а келіп отырды. Мамык төсекке кіргендей, палатаның калғыған тыныштығына келіп енді, есіней калсам әзір болсын дегендей шынтак- тай беріп алаіканымен аузын көлегейледі. Иоаким кара шапанының қойнынан дәптерін алған кезде, кар т колы калтырай түсті, асыкпай дэптер бет- терін аударып койып, көзін сүзіп, щошак бөркінік ман- дайындағы сегіз кырлы кресіне узак уакыт колын ба­ сып, шокынып алды да, акырьга, былдырлап окый бастады: — ...«Халыктык гулденуін, бірауыздылығын көре алмай меніқ жаным күйеді. О, так каласы! — Сёнія ішіңде жерсіз монахтар мен монашкалар, поптар мен дьякондар ғурыпсыз, шалыс жүретін болды, онымен катар, түрлі-түрлі кацғылар, — олардың аты көпшілік, — кол аярын орап бүрсектеп, біреулері көзін сүзіп, бі- реулері көзі'н кысып, көше кезетін, мүләйімсіп садака сурайтын болды... Гүл жайнаған бак каласы осы ма?.. 258

Онан әрі көз салсам, — үй атаулы маскүнемдікке са- лынғаи, тү с көріп, сур кашканын, бәлгерлікке бас ур- ғанын, жезөкшелікке жол берілгенін көремін. Ері әй- елініқ шаш ын жулғанын, тыр ж алақаш оны сыртка куып шьвкканын, әйелі ерін өлтіргенін, сорға біткен арам шөптей — бала-шаға ақылсыз өскенін көремін... Ғүл жайнаған бак каласы осы м а?.. Онан әрі көз с а л ­ сам— бояр баласы да, колөнерші де, шаруа да үй- корасын өртеп, колдарына темір шокпар алып, орман- ға кетіп жатканын, б^зыктык ж о л ға түскенін көремін. Шаруа сеніқ соқақ қайда? Саудагер сеніқ безбенің Кайда? Б о яр баласы, сеніқ абройың кайда?» Осылайша Иоаким ел басына түскен каралы күн туралы окы й берді. Петрдын. есінеуі жойылып кетті, Наталья Кирилловна, ш йналып, баласына бір, бояр- ларға бір карай берді, ал олар тәртіп бойынша, сакал- дарын ербитіп, ун жок, гун ж о к отыра берді. Мемле- кет халі өте жаман екенін — бәрі де түсінді. Бірақ б у­ ран не ш ара? Тек шыдау керок... Иоаким одан әрі оқыды: — «Б із өзіміздіц азғантай акылымызбен улыпат- шалар сіздерге дурыстык айтуға бел байладык... Елі- мізде к удай ға «улшылық етпеу өршіп, лютераннын, кальвиннын, жиддіц, латынның қудайға кіналы бузык- тары жойылмай турғанда тәртіп те, молшклық та бол- майды... Ө з кінамыздан біз осыған ушырап отырмыз... Біз үшінші Рим болып ек, енді екғнші Содом, екінші Гоморра болдык... Улы патшалар ж ат діндегілерге елі- мізде кыйрағатхана салдырмау керек, салынғаыдарын — бузу керек... Полктарда қудайдан безген еретиктср бастық болуына тыйым салу керек... Православие әс- керіне олардан не жэрдем? О лар тек кудайдык бізге қаһарын түсіреді. Қойды каскыр билеп жүр! Правосла- виалықтардың қудайдан безген еретиктермен дос бо­ луына тыйым салу керек... Ш етел формасымен киім ки- дірмеу керек... Бірден екі куш алып, православие рухын көтеріп, шетел адамдарын Россиядан куу керек; неміс слабодасын, — ол тамукты, — онық бар салтана- тын өртеу керек!..» Осыны айтып патриархтын. көзі оттай жалындады, беті жыбыр-жыбцр етгі, ш ош ак сакалы селкілдеді, йЪ9

колдары қалтырады. Боярлардын мойны ішіне кетіп, — И оаким тым катты кетті-ау, мундзй істе— үзілдг- кесілді «етуге болмайды ғ о й ...— десті олар іштерінен. Ромодановскийдің көзі аларып кеггі. Наталья Ки­ рилловна ешнәрсеге түсіне алмай, окып болған кезде де езу тартып, басын шулғый берді. Петр тағында жан; бастап отырып, жас баладай ернін буртыйтып койды. Патриарх дәптерін қайтадан тығып койды да, шокы- нып алып: — Улы істі еқ кішкекесінен бастайык... Софья Алексеевнаныц тусында менін, көз жасымды ағызып сурануым бойынша Кукуйдан Квирин Кульман деген кудайдан безген еретик усталый еді... Сурак алғанда ол: «Амстердамда маған ак, киімді біреу тап келді, ол М оскзаға бар ден буйырды, онда журт дінсіздйсгев кырылып жатыр деді...— дегенді айтгы. (Иоаким ыза кернеп бір азғаіггай үнсіз турып алды.) ...Ал сіздер, — деді ол сурақ алған кезде, — сокырсындар: менін, бэ- сымда нур жайнап турғанын, меніц аузыммен эулие сейлеп турғанын көрмей отырсындар...» Яков Бемнын, Христофор Бартуттың кадірлі ғылымыиан біраз жерін оқып берді...1. Ал өзі, реті келген сон, айта кетейін, Мос- квада М ария Селифонтова деген бір қыздың басын аЙ- налдырып алыл, оны, — ж уртган коркып, — еркекпіе киіндіріпті, ол кыз әлі соның шоланында көрінеді- Күн сайын екеуі бірдей мае, скрипка тартып, тарелка кағып, асыр салады, терезеден басын суғып жіберіп, эулие ооғып жатыр деп жы нды адамдзй айкайлайды- Келген адамдарға зулиелік етеді, кіндігінен төмен сүй- гізеді... Ой, кудай-ай, осындай шайтан осы арада мун- ша қутырып турғанда, калайш а бір минут тыныш оты- рарсын!.. Улы патшалардан мен указ шығарьш осы Квирин Қульманды — кітаптарымен бірге тірілей өр- теп жібертуін өтінсм... Ж урттың бврі Петрға кар ай бастарын бурып еді, ол да Квирин Кульманнық дағдыры алдакашзн цгешу- лі екенін түсгне койды. Ол муны шешесінік кезінен де көріп отырды. Тек жалғыз Ромодановский ғана осыны 1 Яков Бем меи Христофор Б артут— ыистікалык шығарма- лардын авторлады. (Лвтордың өз ескертуі.) 260

макулдамаған пішінмев муртын козғалта берді. Петр енді дурысталып тітс отырды, тырнактарын тістеуга колдары д а икемделе бастады. Онын, өмірінде осы 61- рінші рет к ана одан журт мемлекеттік үкім күткен еді. Сасайын д еді, бірак ызалана бастады. Ж ашнда Л е ­ форт үйінде болған экгімелер есіне түсті, шетел адам- дарынық сыйлауға турарлык ақылды беттері көз ал- дыка елеетеді... Сиднейдіқ (ертенДне айжан) «Россия узак уақыт азиялык ел болып келген еді, казір сіздіқ елдсгілср европалыктардан коркады , ал бірак өзде- ріг,е. ездеріңен к-оркынышты ж ау ж оқ...»—деген әдеп- ті жиреніиіің есіне алды... Осындай сөзді естудіқ оол арада кандай уят болғаиьш есіне алды... (Уяттан кы- сылып, сонда Сиднейге сусар ішігін сыйлап және — будан бы лай Лефорт үйіне келмесін, Архзнгельскіге кетсіи деген еді.) Сол ағылшын мынау сезді естісе не дср еді? Слободадағы шіркеулер мен католик ғыйба- датханаларын жок кылуға болар ма? Жаз күндері т е - . резеден естілетін неміс шіркеулерінің зықылы есіне түс- ті... Осы ертеңгі кодыраудан — адалды к пен тәртіп се- зілія, Кукуйдық жып-жыйнақты үйлерінің исі келіп, Анна Монетын. терезелерініц шілтерлі жапшштары кө- рініп туруш ы еді... Сеи ит өзіңе салса Анхенді де ер- теп жіберер едіқ-ау, кара пейіл! Диуана! Сен, Кукуй- дықорны нда бір төбе ғана күл каддырар едің-ау! де­ ген ойлар келді. (Енді Петрдың көзі патриархты жеп жібере жаздады.) ...Біра«, ашудан да (Лефорттан ал- ғаи тәлімі емес пе еюен?) — айла кылып, айжанына жету амалы басым болды. Ж арайды , — күйек сакал бояр-билеушілер! Асыікпа! — деген ой кірді. Оларға акыру асығарлық іс емес, — ейтсең тумсыктарын төсей кілемге жы ғыла кетеді, анам д а зар жылайды, патри­ арх та тізеңе бас урады, ал бірак. сүйтіп отырып олар өз дегендерін істей береді, оныц үстіне акша жағынан да қысады... — деген ой келді. — Касиетті ата, —деді ол сыпайы ғана ашумен (Наталья Кирилловна тавданғандай касын котеріл а л ­ ды) — а м ал не, арамызда пікірлестік жоқ... Біз сенін хрестиандык ісіқекол сукпасак та , сен біздің соғыс- тык ісімізге кол суғыя отырсын... Біздің ойымыз, мүм- кін, улы ой шығар, — сен оны білесін бе? Біз теціз ж ау- 261

лап алғымыз келіп отыр... Еліміздіи бэқьггы теңіз сау- дасынын көркеюінде деп білеміз біз. Б^л — хақтың ка- лауы... Соғьіс ісінде мен ш ет адамсыз аяғымды аттап баса алмаймын, жоқ... О лардын шіркеулері мен ғыйба- датханаларына кол тигізіп көрер болсак, ертең-ак олардың бәрі бетчбетімен жөнеледі. Бул не кылығын... (Петр б ас сайын жағалай боярларға карап койды.) ...Менің канатымды кыяйын дедіндер ме? Петрдың бул сошиалььк ерлік сөзіне боярлар тан калды. «О -оІ—деп біріне-бірі карасып, — көрдін, бе?.. Ойыншыны!..» дегендей болды. Ромодановский: «Солаи, солай, дурысы осы»— деп бас изей берді. Патриарх мурны куарып такқа кар ай жакындады да, еліріп: — Улы патшам! М еніқ «.олымнан тек кудаидан безген еретик, шайтан Квирин Кульманды ала көрме, —деп жылады. П етр кабағын кіржитті. Сақалды төбеттердін бул тілегін беру керегін оның іші сезді... Наталья Кирил­ ловна ерні жыбырлап, хак тан тілек тілегендей алақа- нын жайьш : «Патаіам,’ батюшка...» деп зарлай берді- Петр Ромодановскийге кар ап еді, ол қайдан білейін дегендей пішін көрсетті. — Кульманда біздің ісім із жоқ,—деді Петр,— оны саған басымен-ак берейін. (Патриарх отыра ке- тіп, әлі курығандай көзін жумды.) Ал енді, боярлар, маған соғыс жумькына және кеме жасау ісіне сети мын сом ақша керек... — дед і Петр. ...П а т та сарайынан ш ы ғарда Федор Юрьевич Ро- модановскийді Петр өз шанасы на мінгізіп алды да, Лу- бянкідегі оның үйіне түскі та м а к ішуге кеггі. 7 Кремль сарайында ж атқан жас царицаға Мытише- во деревнясынан Воробьиха әйел әкелінді. Оған Евдо­ кия қатты куанды, шанадан түсісімен оны тура өз бөл- месшё әкел деп буйрык етті. Царицанык белмесі бө- ренеден салынған жоғарғы ж анам а үйде болатын. Сы- ғыраиған екі терезесі күннен корғанып жабылған екен. қ ы з у пеш үстінде күн-түн калгып, аяғында бай- пак, үстінде тон, кіндік шешей жатыр еді. Евдокияный 262

босанатын күні толған, бүгін болмаса ертец босануы тиіс еді. Сондыктан бірнеше күннен бері ол -кус төсек- тен турмай жатқан болатын. Эрине, пысынап ж ата бсрмей, көк түтін баскан, күні төмен, күміс бутактары айналмаларда доғаны кағатын, карлы Москвада ш а- намен оеруенге шыккысы да келіп еді... Бірак карт царица мен төкірегіндегі әйелдердің бәрі де, — кудай сақтасйн, айта көрме, серуен несіі Ж ат, козғалма, ішің- ді сакта, — патша урпағын көтеріп отырсын ғой... — деп болмады. Оған тек кудайдан тілек тілеумен аякта- латын ертектер тындауға ғана руксат етілді... Ж ылау- ға да болмайды: ішіндегі бөпе кыйналады... —деді. Воробьиха умтыла басып, баты л кірді. Тазайын әй- ел еді; аяғында жаца шабатасы бар, исім жаксы бол- сын деп кенеп көйлегініц астына бір уыс хош иісті шөп байлап алған еді. Еріндері қуймактай, көздері сык- сыйған тышкан көз, кәрі беті канды адам болатыи: сөй- легенде саулап сөйлейтін... Табалдырыктан атгай беріп айнала шолый карап, бәрін де белгілеп алды; кереу- етке жакындай беріп, бас урып жығыла кетті, кешірім алды: ж а с царица тершіген колын усыяды: — О тыр, Воробьиха, сөйле... Кеиілімді көтер... — деді ол. Воробьиха таза да болса аузын сүртіп койды д а, ертедегі бір шал мен кемпірден, поп кыздарынан, а л ­ тын мүйізді-көк текеден... бастап сөз козғады. — Токта, Воробьиха, — деп Евдокия көтеріліп, кін- дік шешей уйқтады ма екен дегендей оған карап ко й­ ды да, — бал ашшы, маған... — деді. — Ой, күнім, бал аша білмеймін... — Ж ок, білесін, Воробьиха... Ешкімге де айтпай- мьш, аш, кумалакпен ашсақ д а аш... — Ойбай-ау, бул қумалак ашушылардын бүгіндө жоньш тіліп, терісін сыпырады ғой... Әулие суына тал- қан былгап бірдеце етіп көрмесем?_. — Аяғын козғап тебе ме? Қ ай жеріке тебеді? — М іне, мына жеріме тебеді... Қыйпылдайды, тізе, шш:тактарымен-ау деймін, жайымен түртіп-түртіп колдЬі... — Б ы лай карай аударыла ма, әлде былай карай аударыла ма? 263

— О лай да аударылады, былай да аударылады.л Ойыншыл-ак өзі... — Ул болғаны. — Шын ба осы айтып отырғаның? Воробьиха тьшікан көзімен мөлие «арап: — Тағы не туралы б ал ашайын? Караймын да м- раймын, суреттеуге болмайтын сулусын, ойындағы адам сүйгісі келеді де отырады... Сен — менің кулағы- ма сыбырлап жіберші...— деді. Евдокия кабырғаға кар ай бурылды, кабағы мед мандайьш сепкіл баоқаи, еріндері ісіне түскея беті №• зарып кетті... — Ыекьшсыз боп кеткенмін бе өзім, білмеймія... — Қойшы, сондай сулусын, суреттеп боларлык - Мактамай-ак қой... — деп Евдокия бетін бері бу- р ьт алды, кара көздері ж ао к а толып кетті. — Аяй ма ол, к а р а т а ма? Бал аш... Б а р , талканынды экел..\"—' деді. Воробьиханық бар керегі өз бойында, капшығында екен: балшыктан күйдіріп ж асаған табакша, ішіндв суы бар бір шыны және к ү л түсті унтак бірдеме..; («Иван Купала жанынан алынған папоротник тукы- мы» еді деп сыбыр етіп койды.) Жакағы унтағын та- бакшаға куйған суға салып былғап, араластырып жі- берді де, табақшаны кереует жанындағы орыядыкка қойды, оонан міңгірдеп оөйлеп отырып, Евдокиянын колындагы неке сахыйнасыи табақшаға салып жіберді; —; Мынагап карап отыр, ойывдағыны ойлай бер, мейліц ішіңнен опла, мейлің дауыстап ойла... Ал, кү- манық не, соны айтшы? — деді. Л аврадаң кайтіқан соң-ак өзгеріп кетті, — деді. ерши жыбырлатып Евдокия.— Сөз тындамайды, ек есуас адам мен сыяқтымын... «Тарихнамадан бірдеңе окысаң етті... Голландша, немісше үйрен...» дейді. Оқып көріл едім, ешнәрсеге түсіне алмадым. Адам де­ ген әйелін кітапсыз-ақ сүймеуші ме еді?.. — Төоек баскалағандарыңа көп болды ма? - - Үипнші айдың жүзі болып барады... Бір жату- ды тыиғаіі Наталья Кирилловна, — балаға жазым бо­ ла ма деп корқады... 264

— Анау су түбііндегі сакыйнаға кара, першітем, —* лай көріне ме? — Б ір адамның жүзі көрінётін секілді... — Т ағы да кара, тағы да... Әйел жүзі емес пе? — Әйел жүзі секілді... — Т ап оолГ— деп Воробьиха, бәрін біле койған адамдай ернііі жымырып алыгі, ін аузьшан караған тыжкандай баттыя калды... Евдокия ауыр күрсініп, басын көтере бергекде, шеміршактеп турған ішікен к о ­ лы сыпырылып түсіл кетті, ж а с жүрегі торға түсасен торғайдай булкынды... —- Сен не білдіқ? Білгенінді менен неге жасьгра- сын? Соның кім езі? —деді. Кім, кім дейтін несі б а р ,— сур жылан, неміс ккзы... О л туралы бүкіл- М осква сыбыр-гүГір етеді, бірак айтуға коркады... Неміс слободасына апарып оны м ахаббат уьгмен улап жүр... Бірак, былқ етпе, кө- гершінім, кайғыра қоюдын әзір жөні жок.... Ж эрдем етерміз... М ә, мына инені колы ңа ал... (Воробьиха жалма-жан инесін суырып алып, бірдеме деп күбірлеп царндаға бере койды.) Уста, нәзік кольіцмен, ештеқе- ден қорыкпа... Меніқ айтканымды айта бер: «Ж оғал, жоғал, залым, аявда оралған, арбаған сум жылап, карғылы, касіретті Анна, кет, артыңа карамай кет, күн- нік көзі көрінбейтін, ай жарығы түспейтін жерге кір, сол жерде саған зулым сур ж ы лан Аннаға заман акыр- ға дейін бос орын бар, аминь». Шанш, шанш инеііі сакыйнаға, онын бетіне шакш...» — деді. Евдокия аянбай, инені табакш аға тіреліп сынғанша шанышты. Сонан кейін басын кетеріп альта, білегімен көзін тасалады да, быртыйған еріндері кемсендеп жы- лай бастады... Кешіне мамка, нянька әйелдер, «індік шеніейлер мен сарайды қ жалшы әйелдері олай-булай жүгірісіп: «Патша келді, патша келді!..» деп апа-сапа болды д а қалды. Воробьиха ауа таза болсын деп майшамға бір тал ладан тастап жіберді де, булт беріп бір жағына шы- ға жвнелді... Петр үш сатыдан өтіп жүгіре жоғары шыкты. Әйелінін тесегіне келіп еқкейе бергенде аузы- нан ар а к исі, үстінен адз лебі келді. — Сәлем бердік, Дуня... Әлі күнге босанбағансын 265

ба? Мен... ойлзп едім,—деді де: сыдк-сылк күлді, ой- ында еш теқе жок, көқілді, дөңғелек көздері — жат сыякты... Евдокиянык жүрегі муздай болды. Күбірлеп: — КөңіліңіздІ тапсам — куанар ем, кайтейін... Ж урттық бәрі куте-күте жалыкканын көріп отырмын... Кіналымын... — деді. Петр кабағын шытып, не дегенін түсінуге тырысты да, узынша орындыкда отыра кетіп, шпорымен кілемді сыза бастады. — Ромодановокийдікіне бары п түстеніп жатыр ем... Журт, а л қазір босавғалы ж аты р деген сон,.. Толғағы басталған екен ғой деп ойлап ем... — Б осану түбіме жетеді, өлем, — көрерсін... ЖуРт айтар... — Қ ой әрі... Будан әйел өлмейді... Осы арада Евдокия бар күшімен көрпе, простыня- ларын лақтырып тастады д а , ішін тесей калып: — М іне ол, кересің бе... А зап шегіп, айғайлайтын сен емес, мен... Өлмейді! дейсін. Өлгеиімді журттын бәрінен кейін білерсін... Күл, ойна, арақ іш... Лағнат слободаға барған үстіне б ара бер... (Петр аузын ашып, ежірейді д е калды.) Ж урттан уят, — бәрі тегіс біліп болды... — Ж у р т не біліпті? Петр аяғын жыйып алды, — айбат шеккен мысык- тай ежірейіп, түс.і бузылып кетті. Евдокияға енді бэрі- бір сыяқты... Жаман даусын шығарып: — Сенін. еретичканды біледі, неміс кызынды біледі! Салдақы қызды біледі! Ол оені немен суарып еді? — деді. Петр кып-кызыл боп кетті. Орындығын лактырып жіберді. Түксиіп, сурлана тусті. Евдокия еріксіз корға- нып екі колымен бірдей бетін баса койды. Әзірейіл кезденіп әйеліне карап турды да: — Ақмаксын —деді, бар болғаны. Евдокия сылык етіп қулай кетіп, екі қолымен басын устай алды. Дыбы- сын шығармай енкілдеп -солк-солк жылай бастады. Ішіндегі баласы акырын ғана қыймылдай берді. Бірден екі күшейе толғак кысып, белі айналып, түсіп бара жатты... Сарнаған әйел даусын естіп, мамка, нянька әйелдер, 266

кіндік шешейлер, дуркалар жас царицаға жүгіріп келді. Қвзі аларып, аузы ашылып, шыцғырып жатыр екен... Әйелдер апа-сапа болды... Образдарды жақындатты, шырақтар ж акты. Петр шьгғып кетті. Бірінші толғак, өткеннен кейін, Воробьиха мен кіндік шешей Евдокия- ны колтығынан оүйеп, жылы моншаға, босантура алып кетті. 8 Ала көз қарға әлденеден сескеніп, салам жапкан лапастан ағаш басына ушып қонып е д і,—кар кылау- лады. Сокыр Цыган жоғары к араса, — карлы бутак- тардан жоғары соиау аспавда кызылды-жасылды сәу- ле шашып қыскы таң атып келеді екен. Әйелдер пеш жағып, — әуепе тутін көтеріле бастаған екен. О жер, бу жердін бәрінен де байпақтар шыйқылдайды, адам жөтеледі, сықыр-сықыр есіктер ашылып-жаібылады, ток-тоқ балта дауыстары шьгғады. Күміотей. жаркыра- ған акша ағаштар арасынан тік .төбелі үйлер енді анық көріне бастады; стрелецтердің берік кора-қопсы- лары, саудагерлердік бдік амбарлары, теріші, шулық- шы, квас кайнатушы посадылыктардын. үйлері—кыска- сы бүкіл Заречьенік үсті сарғылт түтін тартты. * Тыпыршыған карға бутактан бутакка секіріп, кар бората беріп еді. Цыган ашуланып қолын оған сер­ ией койды. Қудыктаи музды қауғаны суырып алып, астауға су к р д ы . Осындай жексембі күні де тақ ат- пай тынымы кетіп жүргеніяе іші удай ашыды. «Лағ- нат тағдыр-ай, қулдыкка да- жеткіздіқ-ау... Мундай күйге түскен адам да, мал да «і.р ғой.:. Өзім де ш а- руашылығымды кожамнан кем күйттемес ем, кайтер- сіи...» — деді ішінен. Какылтыр кауға даңғырлап, ас- па сыкырлады, ояын. түбіне таккан сынык доқғалағы былғандай бастады. Ш олак тонын кызыл шуберек белбеуімен буынып, есік алдынан кожайын стрелец ^в с е й Ржов шықты. Бөркін кабағына түсіре беріп, аяз жара дауыстап та- магын кенеп қойды қолғабын киді, кілттерін шалдыр- латып: — Куйдың ба? —деді ол Цыганға. 267

Ц ыган тек сыкар көзімен ж алт парады да койды, — кудык басындагы муз төбеден шабатасы тая берді. Ж аксы кожайын малый өзі суарады гой: мал қорасын ашуға Овсейдін өзі барды. Жолында орынсыз жаткан бөреиені ккзьіл тумсык а к пайпағымен теуіп өтті. — Ай, опбаған, мынау бөрене сенін желкеңе тиген жок кой. Тағы да шашып тастағанынды карашы...— деді. Есік ашып, оны казыкпен тіреп койды да, жалынан жетелсп екі ат алып шықты, сыйпалады, кіш-кіштеді, — аттар муздай су ішіп, бастарын көтеріп, — танга қарады, езулерінен су акты. Біреуі турып, тула бойыв сслкілдетіп окыранып койды... «Куткр, кутыр, шіркія» — даді акырын ғана оган Овсей. Онан кейін кора- дан сыйырларын, көк тайыншасын шыгарды, оларды куалай. тукайларын сыртылдатып, бірін-бірі басып, шүпірлеп койлары шыкты. Ц ыган суды куя берді, әб- ден олі қурыды, шалбары су-су болды. Овсей оған: — Қайрымын аз, кыс,астығың көп адамсын-йу*. Ліалды сылап-сыйпап бағу деген сенде жок,— жалгыз а к — көзінмен атасын да турасын... Сенің неядей адам ікеніцді біле алмай-ак койдым...— деді. — КолымДан келгенін істеймін ғой... —деді Цыган оған. Овсей жаратпай, мырсылдап;— Жарайд, жарайд!.. Малға шөпті көзімше салып, астарын курғат, —ДСДІ- Цыган қоранын шетіндегі к,ар басып калған кекге, торғай үймелеп жаткан топанға о« рет барып кайтты. Отын жарып, оны кіргізді. Қ ар баскан шырша ағаш- тар басын енді ғана күн шалды. Шіркеулерде кокырау кағылды. Оны естіп Овсей манызданып турып шокы- нып алды. Осы арада, карға көзіндей көк көзді, дөн- гелек ж үз кыз бала есік алдына жүгіре шығьш: — Тятя, тамакқа келікіз...— деді. Овсей байпағын кағьіп, аласалау есікке барды да, жайіымен жауып кіріп кетті. Цыганды шахырғаи жок сді. Ол кідірістеп, сіщбірініп, жыртык шекленінік «те- гімен асыкпай мурнын сүртіп алды да, шакырусыз-ак қожайындары ас ішіп отырган жылы, кара көлекке- леу, асгыңғы үйге келді. Есікке келіп кырындап, сыға- 268

лап еді, е т салған швдің исі шыкты. Овсей мен оның інісі Константин, бул да стрелец, тостағанға куйып алып, асыкпай ас ішіп отыр екеп. Шүнірек көзді, суы қ жүз, бойшан, кемпір ас беріп ж ү р екен. Ағайынды екеуі бірігіп булар Лубянкіден дүкен аш - қан еді, Балчугда монша устаған еді, жел диірмен жүрпзген еді және князь Одоевскийдін он екі десятина егістік, шабындық жерін жалға алып пайдаланып жүр- ген еді. Бурын (Қырым жоры ғьш а бармай қалып) жумыстарын өздері істеген болатын, ал енді Петр пат- ша ол ар ға тыным бермеді: кудайды н кутты күні не нарядка баруы, не стройға туруы керек болды. Стре- лецтерді дүкенде де, моншада д а турғызбады. Батрак-' тарға сенуге болмайды.Сондыктан әйелдері мен карын- дастары, кысқасы— кагындар жумыс істеуіне ту ра келді. Ер күші патшанын ойыя-сауығыиа жумсалды. — Ж а з астықты калай шауып алатынымызға акы- лым жетпейді, — деді Овсей отырып. Кенеп көйлегініқ сыртынан көкірегіяе басып нанын інісіне бір, өзіне бір кесіп қойды. Қүрсініп, нандарьгн бір-Йір т?степ койып, касығындағы еттерін ж улм алап, тага да щиге бас қойысты. — Б а тр а к устау енді кауыпты болады, — дедТ Кон­ стантин, — жанд указ пшкты... Кепілсіз кақғырып сло- бодаларда, асханаларда, монш аларда, кірпіш завод-- тарында жүргендер дереу устап берілсін делініпті... — Егер ол қызмет істеп ж ү р ген болса калай бо­ лады? — Онда, оған, уры устағапмен бгрдей жауап бере­ ст... Сен осы Цыганнан кол таңб а алдыцба? Юм екен ол өзі? — И т біледі, кім екенін... ҮндемеЙді... — О сы дан кутылсгқ кайтер еді, өзі? Ц ыган.кіріп келіп, сакалынын, музын түсіріп жатып, ағайынды екеуіне көз кыйығьін сала бергенде, Овоей ашық дауыспен: , - Онын, өзі де мені так шаршатып болды...— деді. Тағы д а ешбіреуі ундемеді. Астарын іше берді. ІЦи мен нанньш. исі Цыганның бойын елжіретті. Сүмелек- теніп сакал-муртына каткан м уздарды табалдырыкка ытып жіберіп, кырылдаған дауьгспен:

— Әқгіме мен туралы м а, калай өзі? —деді. — Ал сен туралы болса қайтеді, —деп Овсей ка- сығын қоя салды. — Осы уйден дәм татканына жетін- ші айдық жүзі болып барады, бірақ кім екенінді шай­ тан білмесе,-ешкім білмейді... Үйден үй кезіп жүрген сен секілді қаңғыбастар аз ба... . — Каиғыбасгығым калай... Әлде сенің бірдеменді урладым ба? — деді Цыган. — Мен оны әзір білмеймін... — Әрине, білмейсін. — Мүмкін, сенің тіпті урлағанын да жаксы болар еді. Менің екі саулығым неге өлді? Сыйырларым неге реқсіз, суттері неге бузылып, иістеніп кетгі, тііггі ауыз- ға алуға болмайды... Бул қалай? —Овсей жағалап столдық шетіне барып, жудырыкпен столды урып- урып қойды. — Біздін әйелдеріміз неге ала күздей іш аурудан бас көтере алмады?.. Бул калай? Мунда бір сумдық бар! Сенік көзіқ тиіп жүр... — Жындануың жетер, Овсей; сені де есті мужик дейміз-ау, — деді Цыган жабыркаулау жүзбея. — Константин, естіп отырсын ба, мынанын маған ауыз сала бастағанын? Ж ындан ба деймісін?.. — Овсей стол айналып келіп, саусақтарын шошандатьш, жуды- рығын д а туйіп алды. Цыганның таласура шамасы кел- мёді, — ағайынды екеуі де еқгеэердей ток неме еді. Сақтық етіп, тура берді де: / — Сулу — сулу емес, суйген сулу деген ғой... Сенік шаруақа мандай тер, табан жалы м жумысалып еді, Ов­ сей, рақмет... (Бас иді.) Ж ек көрсек жек көр, маған бәрібір... Тек енбекпея тапқан ақшамды төлесен ғана болғаны...— деді. — О л қандай акша?-—деп Овсей, бул жанжалға солғын қарап отырған кемпірге бір және інісіне бір бурылып карап койды. — Байғус-ау, бізге сактап кой деп ақша беріп пе едік? Әлде мен сенін акшанды алып па едім? — Овоей, қудайдан қорық, айына елу тыйыннан — екі сом елу тыйын енбек ақым мойынында... Сол-сол-ак екен, Овсей оны қ жанына жетіп барып, ақырып: — Акдіа ма саған! Тірі кеткік келе ме осы үйдені 270

Иггің баласы , — дел шекпенінін жағасынан ала кегті, кулак-шекеден беріп жіберді, т ас талқан болды, екінші сермегенде Ц ыган енкейп калм аған болса тіпті өлтіре- тін де екен. Константин араш алап, ағасынын селкіл- деген иы ктарын қапсыра куінактай алған кезде, Ц ы ­ ган тәлтіректеп барып шыға ж енелді. Соңынан қуып жетіп, Константин оны көшеге ш ы ғара түйіп -жіберді. Цыган сықар көзімен қадалып қа кп а ға узадқарады, — окы өртеп-ақ жіберетін түрі бар сыяқты... «Қап, бэлём, асыкла!» деді еліріп, ол. Ш скесін сыйпап еді — кан екен. Ж акы н өтіп бара жаткан ж у р т бурылып қарап, куліп кетіп бара жатты. Ц ыган басын көтеріп алып, басы ауған жағына қарай, топырдай шабатаоьш топ- топ басып, жүре берді... 9 — Умтыл, умтыл, ьгғыса түс... — Ж у р т клйда жүгіріп барады? — Адам өртейДі екен: соны көруге жүгіріп б ар а­ ды... — Д а р ғ а аса ма екен, немене? — Ө зі өлгелі жатыр деймісін, сюндай бірдеке д а ­ ты... — Өзі өртеніп өлетіндер д е ж о к емес қой. — О лар — дін ушін өлетін раскольниктер ғой... — Дл мынау не үшін екен? — Неміс көрінеДІ... — Я, кудай, бергеніце шүкір, оларға да жеткен екен ғой... — О л малғундарды алдакаш ан-ак солай ету керек. еді... Біздін. мандай тер, табан жалымызбен әбден се- міріп болып еді. — Әне, әне, түтін шыға бастады... Ж ағаға келіп, төбешік күлдерге шығып, топырлап турған слободалықтардың ж аны на Цыган да келді. Ө зі секілді үй-күйі жок, екі адам әлдекашаннан-ақ оның көз қырында болатын. Цыган соларға таман жакын- дай түсті. Ж үрек жалғағандай бірдеқесі бола ма, не ғылады деген ойына келді. Бул мужиктердін өзі бір- 271

талай көруді көргсн, талай азапты бастарынан кешір- ген адамдар сыяқты екен. А на шубар бет біреуі шеке- сін шүберекпен танып алыпты, сүйтіп темір дызды- рып баскан тацбасын жасырып койыпты. Онык аты Иуда екен. Екіншісі, окі буктелген бүкір, кыска ғана кос балдакка сүйеніп, сақалын төсей, тез жүрегін адам екен. Көзі күлімдеп тур. Ж ам аулы шекпенінін.сырты- нан шетпер жамылып алыпты. Мунык аты Овдокин екен. Ц ыганға осы адам-ақ ө те уяап кетті. ОвдокимніК өзі де өздсрін айналшыктап жүрген тумсығы дал-дул, соқыр кар а мужикті сезіп калып, — балдағына сүйеніп көіеріле түсті де, жылы жүзбен: — Біздің тобымызда қарағым тойынғэндай ешнәрсе жок, өзіміз де урлыкпен күнелтіп жүрміэ... —деді. Иуда аузын кыйсайтып, ернінің арасынан дыбысын шығара теріс карап турып: — Бурын да осындай біреу купыя істер кецсесінен келіп үйріліп еді, — оны біз ойыққа тастап жібергек- біз... — деді. — «Е-е, булар батыл, ер адамдар екен гоіЪ —деп ойлады Цыган... Булармен бірге болуға енді бурынғы- сынан бетер кумарлаиды. — Өлімі қурғыр да алмайды мені,—деді Цыган кьірауланған кірпігін жыпылыктата туап, — кайтерсін, үйтіп-бүйтіп күнелту керек... Сіздер ысні тобыңа ал- саңдар еді, жігіггер. Бірігіп күнелту женілдеу болар еді... Иуда Овдокимге тағы да даусын тіс арасыйан шы- ғарып: — Бір пәлеге калып жүрмейміз бе? Ә? —деді. — Ж -о-к, ж-о-к, олай бола коймас, —деді Овдоким мойнын бурьгп, теменнен жоғары Цыганныц көзіне ка- рады да... _ Осыдан бөтен олар ештеңе д е демеді. Төменде, анау муздың үстінде аяқтарын төбініп, колғаптарын бір- біріне сарт-сурт соғып, тоқған стрелецтер тур екен, олар отынға толы, алдеқалай салына салған бір дар- базаньт айнала коршап алыпты. Онын жанында дар тур, бул дар жазалыны кәдімгі журт алдында дарға асуға арналған дар екен, сол жерде от жағыльш, ак 272

түтін бурыкырап, темір кыздырылып жатыр. Не бола- тынын көр-еміз деп келген журт куте-күте тоцып бол- ды... — Әкеле жатыр, әкеле жатыр... ығыс, ығыс оріі — деп журт бір кезде шу ете калды . Кала ж а к тан аггы әскерлер шықты. Олармузға ке- ліп жы йнала берді. Олардың сонын ала жайдак ш ана көрінді, ш ан а үстінде теріс кар ап бір неміс және ер- кек бөрік киген бір кыз отыр. О нан арі, салт атпеи — боярин, д ьяк , стольниктер келе жатыр. Еқ соқында үлксн к ар а былғары куйме келе жатыр. — О йда турған сгрелецтер енді арасын ашып, осы- ларға ж ол берді. Дьяк аттан түсті. Күйме де таяу ке- ліп, көлденендей тура калды, б ір а к одан ешкім түскен жок— Ж уртты ң көзі осы күймеде болды, — бул не куй­ ме деп такы р каган журт арасына сыбыр-күбір ж ай - ылды... Дарбазанын аржағынан басында кызыл қалпағы, иығыида шыбырткысы бар Е м ел ьян Свежев шыкты. Оның жәрдемшілері шанадан кы зды түсіріп, итермелеп бағанға әкеліп, үстіндегі киімдерін сыпырып алды д а, кушактатып бағанға танып салды. Дьяк ораулы қ аға- зын ж азы п, мөрлерін былғацдатып турып, дауыстап окый бастады. Бірақ үскірік а яз арасынан оныц даусы естіліп жарымады, тек кана анау кыз Машка Селифон- това деген кыз екені, ал анау немісі — Қулькин бе, номесе, эйтеуір, осыған уқсас атты бір адам екені әрең аіірылды... Шанадан оның ж а л а қ а ш иығы мен шаш - сыз тақыр желкесі ғана көрінді. Емельянның сүйкімсіз беті бырш етпей, күлімсіреп койды. Асыкпай басып бағанға келді. Шыбырткысын колына алды. Сонан су-су еткен дыбыс кана естіліп, жосадай кып-кызыл боп айкыш-уйқыш тілінген кыздың жалаңаш арқасы гана көрінді... Кыз кулындай шык- ғырды. Б ес рет урды, онда д а ш амалап урғаны екен. Бағаннан шешіп алып, тәлтіректетіп, оны енді отка әкелді; Емельян шоқ арасынан кып-кызыл бір темірді суырып аЛып, онын шекесіне басты. Кулыидағы даусы куракка шығып шыкғырып, кы з отыра калды; есін т а ­ нып қалды. Қайтадан көтеріп ап , киіндірді де, ш анаға 273

салып ап, Москва-реканын бойындағы бір ыонастырьға қараб алып кетті. Дьяк грамотасын аяі окып тур еді. Аналар енді не- місті қолға алды. Ол аласа бойлы, тығыншықтай адам екен, ш анадан түсті де, дарбазаға өзі келді. Калшылда- ган колын жайыл, Ісінген түкті бетін көіеріп, атана на­ лет неміс,— балпылдап бірдеңе-бірдене деді де, ен- реп жылап қоя берді... Оны устай алып, сүйрелеп, дар- базанын. үстіне шығарды. Сол арада Емельян оныа бар киімія сьіпарып алып, тырдай жаланаш еибеті- нен жаткызды да, кызарған майлы аркасына барлык еретиктік кітаптарын, дәптерлерін үйіп койып, жағып жіберді... Грамотада да солай, кітал, дәптерлері ар­ касына салынып өртео жііберілсін делінғен екен... Ж ағада (ІЛыган жанында) турған біреу: — Ж ылын, Кулькин, жылын... — деп дауыстап еді. Бірак, бул салпы ерін ж ігітке журт урсып: — Өш, уятсыз... Өзің солай жылын... —деп таста- ды. Салпы ерін сол арада зымп беріп жок боп кеггі. Төрт жағынан бірдей от жіберілген дарбазадан будак- тап сурғылт түтін шыкты. Найзаларына сүйеніп айна- ла стрелецтер турды. Журт тым-тырыс. Түтін калкып әуеге жайылып жатыр... — Отын су ғой, онын өзі отыннан бурын жанып ке- тетін болар... — Немісіңнің де енді, міне, тірілей өртелгені... Ой,- кудай-ай... — О ку-жазу үйренді, кітап жазды, ал сондағы көр- гені мынау... Былғары күйменін терезесінен үңіліп, түтін мен су- мандап көтерілген жалынға қараған икон бетіндей өлі бетті — ж урт енді тегіс таныды... — Көресіндер ме, көздері жылтырайды, — корқы- ныштысын-ай!.. — Өлім жазасын берер ж ерге келу патриархтын ісі емес қой... — Дін үшін адам өртейді... Ой, шіркін, дін ғулама- лары болғанына!.. Муны ешкімнен де тайсалмай, сампылдаған дауыс- 274

пен айтқан Овдоким еді. Ж анында турған жаннын бә- рі де онан ығыса түсті. Қозғалмай орындарында турып калған тек Ц ыган мен Йуда ғана болды... Балдақтары- мен жерді тық-тьгк түйіп қойып, ол тағы да: — Ал, еретик болса қайтеді екен... Кай дінді білсе, сол дінді устайды дағы... Біздің дінімізді ол білмейтін шығар... С ол үшін отка өртеуге бола ма... Көрген кү- німіз тая к жеп, азап шегу болды -ау...— деді. Үлкен о т гу-гу лаулап, шатыр-шутыр жаиып ж аты р, ушкын ушып, түтін будактап ж аты р. Бірактар ж урт жалын арасынан әлі де козғалып жаткан немісті көр- гендей болады. Күйме енді кейін бурылып, сыдыртып ала жонелді. Халық бір-бірлеп тар ай бастады. — Қегтік, Овдоким... — деді тағы да Иуда. — Ж о к , жок, балалар... (деп оның көздері кулімсі- реген тэрізді болса да, моншадан шыққандай қызыл Сеті кемсендеп, шокдіа сакалы селкілдеуде еді.) Дурыс- тык,ты күтпендер... Тула бойын алтындаған мына дін ғуламаларынық, йастыктардық, әзэзілдердін бәріде ка- һарлы шапандарын киген екеи... Сокқыға жығылған,- откд күйген, арба астына бүктелген карактарым, алды- арттарықа карамай, тунжыраған қара орманға карай каша беріндер... От жанып біткен сон ғана Овдокимді әрек алып кетті, — үшеуі бірігіп көше айналы п, асханаға карай тартты. 10 Цыганның да колына ақыры касы к тиді, — бір ү зім нанына тамшылатып акау татыған ащы щиді аузына көтере бергенде онык колдары д а қалтылдап кетті. Ас- ханаға ертпее деп кдрыккак еді, келе жатып турмысы- ның қыйындығын айтып, ж ар ғақ биялайымен көз ж а- сын да сүртііі койған еді. Үн ж оқ, түн жок балдақта- рына сүйеніп, тарақанша жосып келе жатқан Овдоким какпаға т а я у келе берді де: — У рлық қыла білесін бе? — деді. — Я, егер бірігіп істесек! М ен кол шокпар алып 275

орман ксзуден де тайынбайтын адаммын, —деді Цы- — О й, мынау кандай баты р жігіт өзі... — деді Ов- доким. — С ен бізді калай түсінесін, біз кімбіз? — деді Иу­ да турып. Ц ыган «менен кутылғылары келіп тур-ау»--деп қоркып кетті. Қапаланған жүзбен кынырайып турғав какпаға қарады, ыуз боп қ атк ан аула ішіндегі жуынды төбешікке карады, шетпер капталған анау есікке кара­ ды, ол есігі кургырдап та.мақ исі анкып, басын да ай- налдырып кетті. Суйтіп турып, естілер-естілмес даунс- пен: — Сіздер иак дурью адамсыздар... Ал егер урлык кыла койсандар, оны еріксіз, амалсыз істеп журсід- дер... Халыікггың жартысы бүгінде орман-тауға кетіп жатыр емес пс... Қымбатгы достарым, мені кастарын- нан қумаңдар, аз да болса ау қ ат еткізіқдер... — деді- — Б із, достым, кейде аяғы ш , ал кейде аяушылык дегенді мүлде білмсіітін адамбыз. Абайла-а! Бізге ереді екенсін — тартынушы болма! — деп Опдоким кос бал- дағын сол қолына алып, оқталып-оқталып койды да, — Иуда, қарағыы, тапкан-таянған ішіекец бар ма еді?— деді. Иуда жанынан бір калтаны суырып алып, алаканы- на бакыр акша куя салды. Урлап алғандарын үшеулеп санады. Овдоким күлімдеп: — К удай киімдіге киімдідей суық берсе, киімсізге кпімсіздей суық бгреді деген ғой, бізді өлтірсін бе. Біз- ге көп акш а керек емес, — тек тамағымызға жегсе бол­ таны... Ж ү р бізбен, сокыр... — деді. Асханаға кірген соц олар ен түпкі, апау прилазка- дағы майшамның жарығы әрен жетіп турған бурышка барып отырды. Халык аз емес екек, — біреулері пысы- наған тонынын бауын ағытып, мастыкпен шулап отыр, біреулері төсек орындыкта уйктап жатыр екен. Овдо­ ким отыра беріп жарты штоф а р а к пен бір горшок ши заказ К.ЫЛДЫ. Буларды алдына коя бергенде: — Ж е, соқырым, бул д а болса кудайдын бізге бер- ген напақасы... —деп касығымен столды тык еткізіп койды. 276

Штофган бір жутыл альта, капустасын булт-булт шайнады. Қ өзі күлімдеп: — М ея сіздерге бір ертегі айтайын, жігіггер... Тың- дайсындар м а, ж ок па? — деді д е, сөйлей бастады.— Ерте де б ір екі адам болыпты, — біреуі — аржайы , екіншісі уайымшыл болыпты— А нау аржайы адам ке- дей болыпты, оның бар тапканын — боярлар, дьяктар, судьялар тартып алып, әртүрлі кылыктары үшін оны қорлыкда салып, бел омырткасын үзілті. Сүйтіп ол бүкір болыпты... Ол, оиымен турсын... Ал анау уайым­ шыл адам б о яр баласы екен, ол бай болыпты — 61- рад кесіп алса кан шыкпас са р а и болыпты... Ж алш ы- лары аштан өлерменге келіп бет-бетімен қашып кетіп- ті, корасы кақрап бос калып, ал аб ота басып кетіпті... Ол күні-түні қозғалмай, күміс пен алтынға толы сан- дығынык үстінде жападан ж а л ғы з отыра беріпті... Сүйтіп олар күндерден күн, ай л ар д ан ай өткізіпті. А р- жайыиың үрерге иті, сығарға биті болмай,— шықпен жуынып, томарға шодынып, там ак. керек етсе, — ур- лап алып не кудайы сурап күнелтіпті; шарусы ша- малы адамдар, екібастан, оған бір д ем е береді — олар- ға түсіністі ғой.. Сонымен мәз-майрам боп ж үре беріпті.— Қүн ьүнімен, түн тунімен домаланып өтс беріпті. Ал уайымшыл адам б ар күнін акшамнан айрьшып калмасам екен доген уайыммен өткізіпті. О л тіпті, шырақтарым-ау, өліп к ал ам б а деп те доркыпты. Байларға өлім деіен өте коркынышты болады ғой... Казнасы көбейген сайын онык ж а н ы да тэттірек бола оереді. Ол кудайға буттык ш ы рактар да жағып ж ал- барыныпты, шіркеулерге де көп акдіа беріпті, — сүй- тіл қудай оған өлім сағатын алыстатады ғой деп ой- лапты, рой... Овдокнм сақальшен стол сүйкей, сылк-сылк, күліп дойды. Узын колын созып, касы ғы н ідиге батырып алыл, коянша булт-булт шайнап отырып, тағы да: — Ана бай бар ғой, сол б ай анау аржайыға қор- лық көрсетіп, оны дадғытып жіберген адамның өзі Бір күні аржайы колына сойыл алып байдын адшасын урлауға рледі. П алатасын аралап олай ка- райды, булай карайды, сүйте келіп төсек орындык үс- тінде уйқтап жаткан байды мөреді, ал сандык. сол 277

орындықтын астында екен. Б ір ақ ол сандацты көр- мейді де, байды келіп ш аш тан ала кетеді: сен бір кезде менің барымды алып қуртқан едін, еяді маған аэын- аулак карж ы бер... — дейді. Бай өлімнен де корка- ды, ал ақшасын да қыймайды, жок та жоқ деп жалы- на береді... Сонда келіп ар ж айы сойылмен бүйірге де беседі, тумсыкка да береді... (Иуда тістерш кайрап, з деп, м әз болып койды.) Н е керек, —сонымен әбдеи мазак, етіп, әрі де сүйрейді, бері де сүйрейді... Сонав соқ, ж ар ар , саған мен тағы бір түн соғып кетем, ма­ ган бір бөрікті толтырып акш а әзірлеп кой... — дейді де кетіп калады. Бай ак м а к болсын ба, осынық бәрін патшаға жа- зады, патш а оған күэетші жіібереді... Ал аржайы му­ жик өпті де мужик екен... О л күзетшісін де алдап тае- тап, байға жетіп келеді, а к ш а дайындадыд ба? — деп шаштан байды тағы да ала кетеді. Бай калтырап, кар- ғанып: ж о к та жокдегеннен б а с к а ешнэрсе айтпайды... Аржайы тағы да оны күрсітіп, сойылдык астына ала- ды, — байды ң тек шыкпағіан шыбын жаны ғана кала­ ды... Сүйтіп, жарар, енді үшінші түн келем, маған енді бір сандық а.кша дайындап к о й ...— деп шығып кетеді. — Мунысы әділ екен, — дел койды Цыган. — О л онын өз кылығын алдына келтірген екен,— деЛ Иуда күлді. — Сонымен... Үшінші р е т келсе, патша байдык казнасын қорғау ушін бір полк әскер қойған екен... Енді не кылу керек? Аржайы мужик айлакер де му­ жик исен. Стрелец киімін киіп алады да байдын үйінв келіп: «Күзетшілер, кімнің қазнасын күзетіп турсын- дар?..» — дейді. Олар: «патш анық буйрығы бойынша байдың казнасын күзетіп турмыз...» дейді. «Бул үшія сендерге көп акы беріле м е ? » — дейді аржайы. .-Ана- лар үндей алмай калады... «Ой, — дейді аржайы тУ' рып, — сіздер акмак екенсіздер ғой: бостан боска 61- реудің казнасын күзете ме екен, бай болса сол казна- сынын үстінде өледі, ал сендергө одан тиетін ештена жок,— дейді. Суйтіп олардың ішін күйдіреді, — сонан кейін солдаттар байдык да, б азд ы ң да кілттерін бузып, әбден мае болғанша ішіп, ж ей бастайды, әрине оларға да тегін күзету жәбір ғой. Сүйтіп есікті бузып аржайы 278

жетіп келое, сандык үстінде селкілдеп, мылжа-мылжа йолып бай ж аты р екен. Біэдік айлакер стрелеціміз бай- ды шашынан ала кетіп: «Мен сенен өзімдікін ғана су- рағанымда бермедіқ, енді бәрін д е бересін...» деп оны Солдаттар ортасына лақтырып тастайды, сол жердв олар банды ң быт-шытын шығарады... Ал аржайы өз керегін алады. да, жайына кетеді... Овдокимнің ертек айтыл оты рған столына баскалар да жыйнала бастады, айтқандарын — олар да макул- дан отырды. Олардын біреуі әлде мае па, әлдв есуас- тау адам б а, кім білсін, тек болғаны мырсылдай берді, біресе таңы ркаған тэріэденіп, керв карыо мандайын сыйпалай түсті... Оғаи сөз беріп еді, асығып-аптығып, аузыйан кебігі буркырап, ешбір сөзі түсінерлік болма- ды... Ж урт оған күлігі: — Кузьм а боярларға барған екен... Оған олар ар* тынан акыл ендіріпті ғой... — десті. Жарықта отырып күлвйік деп прилавкада турған майшамның жанған көмірін түсіріп еді... Кузьма шок- ша сак,ал, таңқы мурын адам екен, бет-аузы бырты- йып ісіп кетіпті, бишара бас алм астан ішкен болса ке- рек. Үстіндегі бар киімі — ж ал аң шалбар мен желбе- гей дал-дул көйлек екен. — Ол кресін де аракка сатып жіберген. — Осы арада аяналшыктап жүргеніне бір жеті болды. — Жүрмей қайтсін, қакап турған аязда ж алацаяқ ол қайда б ара алады... — Менік кайғым жалпы журттың керіп отырған кайғысы, — ол мыиауі — дел К узьм а шалбарын шеше бастады д а ,— боярин Троекуров мені дүреледіі — деп койып, шалбарын сыпырып тастап іскен, көкала жо- лақ түскен, канды іріқ аққан куйрығын көрсетті... Мьшау м аскара екен деп журт тегіс басын шайкады. Тіпті анадай турған целовальник те майшамныц жан- ған көмірін тағы түсіріп, прилавкадан еңкейіп қарады. Кузьма шалбарын кайтадан киіп жатып: — А зап керген Варвара әулие анамыз шіркеуінік жанында дүкені бар Кузьма Ж емов деген устаны білу- ші ме едіндер?.. Мен онда он бес жылдай... Уста Ж емов атаидым. Меніц істеген кулыптарымды аша алатын 279

уры болған жок,.. Менін қолорағым Рязаньға дейін жетті. Б ул кімнік орағы? десе, Жемовтыд орағы де8- тін болды... Меніц істеген сауыттарымнан ок өтіп көр- ген жок~. Ат тағалаған кім еді? Ер, әйелдің тісі ауыр- са, оны жулған кім еді? — Ж ем ов болатын... Муны сіз- дер білуші ме едіндер? — Білетінбіз, білетінбіз, сөйлей бер... —деп журт күліп ж ауап берісті. — Ж емов түн баласы уйқы көрмейді, оны білмей- сіндер... (Өзініц такыр басын касып қойды). Жемов- тың ойы өткір адам... баска мемлекетте болсам мені хан көтерер еді... Ал мунда менің акылымныц ешкімге керегі жок.... Әлі-ак мені еске түсірерсіндер!.. (Ток- пактай жудырығын түйіп алып, — суланьш турған терт эйенкті терезеден кыскы тунге карай окталып-окталып койды). Сендердіц молаларыңды қурай басып кеткен кезде... Жемовты келешек ж а с еске түсіреді... — деді' — Кузьма, сабыр ег, 'саған не үшін дүре сокты? — Айт... Біз 'Мазакка су р ап отырғанымыз жок.»- Не болып жатканын ж а ң а гана сезгендей, такыр- кап ол өзін айнала коршай желпілдеген мурындарға, уйысқан сакалдарға, күлуге дайындалып ашылғаи ау; ыздарға, қызык көруге тоймайтын ондаған көздёргё енді ғана карай бастады... Төкірегіндегінін бәрі, сірэ, оған ауада калкып, мыйдай араласып жаткан гэрізді көрінді-ау деймін... — Жігіттер... Күлмеу уәде болсын... Мен ызалы жанмын... — деді де, карап-карап калтасынан бүктеу- лі бір к а ға з алды. Оны стол үстіне жайып койды. (Прилавкадан майшам келтірілді.) Қағыз бегіндегі жаррана?тт.ык 'канатТаріы тәрізді, шығыршык, рычаг, арқылы орнатылған екі к ан ат көрісетілген жерлерін бармағымен басып койды. Ісінғен беттері бурынғыдан да анық көрінді: — Б ул бір таңғажайып, қудіреті күшті механика, — деп зілденінкіреп сөйледі, — мынау әрқайсысынык узыны уш аршындай, ендері бір аршын он екі елідей екі слюда канат... Оны колмен, аяқпен рычаг аркылы жарғанатша жалпылдатып какканда... кулаймьін деп қорықпай адам ушып ала жөнеледі... Мен Англияға қашып кетем... Сонда барып осы канаггарды істеп ке- 280

лсм... Ешнэрсем кетпейді: ш іркеудік қоңьірау турған биігіяен ушып түсем:.. Адам тырна сыяктанып ушатын болады! (С улы терезеге тағы оқталы п койды.) Трое­ куров боярин адасты!.. Кудай ад ам ды курттай ж ор- ғалатып қо йған бол>са, мен оны уш уға үйретем...' Созыла беріп, күлі.чсіреп Овдоким оның арқасыиан кағып койды да: — Тэртіппен асыкпай айт, жаркыным, —сені осы неге жәбірледі? — деді. Кузьманың өқі бузылып, мырс-мырс етіп: — Аздап кателесгп, ауырырак. жасаппын... Кедей адам едім.... Кабыктан, былғары .кыйындысынан ж а - мап-жасқап кішкене канат жасап едім.... Тыска ш ыға- рып үй төбесінен желге қарсы уш ы п көріп ем, елу қа- дамдай з*ерге ала жөнелді... Куанғаннан есім шығып кетті. Ж урттьщ айтуы бойынша, жүгірумен стрелец приказына барып: «0, кайдасыңдар» — деп айкай салдым. О л ар мені устап алды, әрине, урып та таста- ды... Жок, мені урмандар, кайта, бояринға апарындар, үлкен маңызы бар енер таптым, дедім... Алып б ар ­ ды... Тумсығы кошкардық тумсығындай болып, Трое­ куров, маліғун отыр екен...— ты рнадай калқып уш а алам; маған жыйырма бес сом ақ ш а мен слюда бпр- гіз, алты жумадан кейін ушып көрсетем, дедім... Н ан- бады... Нанбасан подьячийді м еніц үйіме жібер, кіш- кенс қанат жасағанымды көрсетейін, ондай канатпен иатша алдында ушуға уят болады . дедім. Ол олай бултарды, булай бултарды, акыры кутыла алмады, — өнер таптым деп айкай салғанымды журттьщ бәрі есті- ғен болатын... Ол мені қорқытты, алдама деп шашым- нан сүйреп апарып Інжіл сүйдірді. Сүйтіп он сегіз сом ақша берді... Мен канатты мерзімінен бурын істеп шы- гардым... Енді ойласам, ауырлау боп шыккан екен. Оиы осы кабакка келгенсіін түсіндім... Маспын,—м ае болсам д а түсіндім!.. Слюда жарамайды екен, ағаш рамалы пергамент керек екен!.. Сонымен, не керек, ушып көруге Кремльге әкелдім... Уштым, несін сурай- сын, — тумсығымнын дал-дулын шығардыи... Тура са- > Осы айтылып отырган аңгімө 1694 жылы Мосюада болған еді. (Автордьщ еекертуі.) 281

ла Т роекурову тәжрибем шыкпай калды, енді тек бес сом ғана акта бер, сонсон уша алмасам тура ба- сымды кес, — ушам... — дедім. Боярин не десем де нанбады; урысын, алдауышсын! Еретиксін! Қудайдаи акылды болайын деген екенсіц деп әңкі-тэикімді_ шй- ғарды. Сол арада-ак көзінше екі жуз қамшы буйыр- ды... Шырақтарым, екі ж у з камшыны да жедім, — тек тісім ғана сыкырлап жатты... Онымек катар, он сегіз сомды кайырып алу үшін дүкенімді, курал-сай- манымды, үйімді сатуға әм ір етті... Қол шокпар алып орманға кетпесем, тыр ж алаңаш мен сорлыға енді не калды? — Ж алғы з бул ма кайғылы сорлы, —деді Овдо­ ким ж а й , анық сөйлеп. Кузьма Жемов енді Овдокимнің шайкасыяа косыл- ды. Талчоктан оған олар байпак, шекпен сатып опер­ ли Москваның базарында, сауда моншаларында, Қы- тай-городтын тар көшелерінде енді булар төртеу бо- лып ж үре бастады. Иуда кал таға түсетін болды. Цы­ ган көзін айналдырып аянышты түрге түсіп, зарлы үн- мен Л азар ь ға салып туратын болды. Кузьманың мой- нына ар к ан тағып алыһ, оны селкілдеген жынды адам ғып, жетелеп Овдоким жүретін болды. Журт арзсы- на келгенде: «Ау, жамағат, мына жындыға садака- ларыцды беріңдер; жолдан аулақ, аулак, жаркыным, бас салмасын...» —деп қояты н болды... Куні бойы жургенде табатыны тамақтарына әрең жететін, кейде штофтық та тыйын-тебен тү ііп жүрді. Аааптары аз болмады, ал қоркынышы одан да артык болды; үйт- кені патшаныц жарлығы бойынша ондай адамдарды устап алып, Разбойный приказға әкетіп жатты. Улы ораза өттІ. Жаз ш ыға бастады. Москванын күні көтеріле түсті. Күншуак жақтар еріп, тамшылай бастады, боқтасын шіруге айналды. Көн аралас кар енді сыкырлауын да қойды. Бір күні кешке салым ас- ханада отырып, Овдоким: — Етек-женд! түрінш ж о л ға дайындалатын уакыт жеткен ж о қ па. шырақтарым... Аяйтын біздін ешкімі- міз жоқ... Тек болғаны төбешіктер қарайсын... Еркін далаға шығамыз... —деді. Иуда қарсыласып:

— Қару-жарағымыз жоқ, а з адам, орманда аш тая өлеміз ғой... — деп еді, Овдоким отырып: — Ж о л ға аттанар кезде б із жаман іске бел бай- лаймыз... (Баскалары корқьіп кетіп, оған карай кой- ды.) ...Ж аны мызға не керек болса, — онын. бәрін де тауып алам ы з... Ақырда тартар азабымыз бір күнамен квбеймес... А л егер, көбейетін болса, көбейе-ак кой- сын: онда тіпті жазмышта д а дуры стык болмағаны... Корықпандар, көгершіндерім, барлығын өзім істей- иін... — д е д і. . 11 Кар кстісімен, — мысыкка ойын, тышқанға өлім дегендей 1с басталды. Бір ж ағы Польша королі, екін- ші жағы стольный град П решпург королі болып б өлі- ніп, екі король соғысатын бодцы. Прешпург короліне сауык әскерлері, Бутыр полкі, Лефорт полкі берілді, Польша короліне стрелецтердін, тандаулы бөлімдері — Стремянный, Сухарев, Цыклер, Кровков, Нечаев, Д у ­ ров, Нормацкий, Рьязанов полктері берілді. П решпург королі — Федор Юрьевич Ромодановский болды. О ны н өзі Фридрихус атанды; Польша королі — маскүнем, п а ­ ракор, мыскылшыл, ал ойы н-сауык пен у-шуға леген­ де өте укыпты Иван Иванович Бутурлин болды. О ны н так каласы Семенов даласындағы Сокольничий сарайы болып белгіленді. Ілкі әзірде мунық бәрін ж у р т Петрдың бурынғы ойындары ғой деп ойлап еді. Б ір а қ , күн сайын бірінен- бірі еткен, коркынышты указдар шыға берді. Б о яр- лар, окольничийлСр , стольниктер екі корольге бөлі- ніп, олардын сарайларынан белгілі дәрежелі орын ал- ды. Петр қолайсыз ойнай бастады. Боярлардың көбі ренжіді: ата-бабадан бергі жазуымызда бул секілді дәрежемен ойнау деген болып көрген емес е д і...— дссгі. Н атал ья Кирилловнаға барып, баласынын кы- лығына шағым еткен болып еді. Онын өзі де а к -тан боп ешнэрсеге түсінбеді. Л ев Кириллович болса, на- мыстанып: «Улы патшадан мөр басқан буйрык келіп стыр... О ған өздерін барып өзгертуін сурамасандар, біз не қы л а алзмыз» — дейтін болды. Пётрға бар уға 283

журт сақтанды. Бір шығысы болар тағы деп ойлады... Бірақ шығыс болмады, Пегрдың беті өзгермеді. Кей- бір боярлардын уйіне кутпеген жердей солдатгар ке- ліп, еріксіз киіндіріп, Преображенскіге ойын кызметінө алып кететін болды... Карт князь Приимков-Ростов- скийдін аяғы баісуға жара м ай калды. Кейбіреулері ауру болғансып карап е д і,— одан да түк_ шыкдады. Жасырынар жер болмады. М аекара боп, уят аттауға турз келді... Прешпурггык ағаштан салған сегіз кырлы муна- ралары алыс.тан-ақ көрінеді, шымнан көлбеу жал тур- ғызылып, зенбіректер койылыпты, оны айнала ак, па- латалар тігіліпті, — орыс баласымын деген жан есін танарлық бір іс-болды. Қолайсыз көрген бір түс се- кілді, — ойын дейтіи ойын д а емес, бәрі де шын сы- якты. Қызылды-жасьіл палатада, кызыл шатыр М и ­ ле, алтын такта жанбастап, король Фридрихус отыр: басында — жез тәж, үстінде жаркыратып жулдыздап тастаған а к атлас шапан, оны н сыртыная кигені — коян ішік мантия, биік етігініқ сірісі —шаңылдаған шпор, а у зы н д а— трубка... Е шбір қалжыны жбк, — кездері шатынап отыр. А байлап қарап ошрсан, кә- дімгі өзің көрген — Федор Ю рьезич. Бетіне түкіріп-ак жіберер ең амал жоқ — болмайды. Дума дворяны Зи­ новьев карауға жиреніп, бетіне түкіріп жіберген еді — сол куні-ақ жайдак арбаға мінгізіліп, дэрежесінен түсіріліп, айдалып кетті... О ны ң күнасын кешіріп, ай- даудан қалдыруды суранып Преображенайге Натальи Кнрилловнаныц өзі келді... Ал П етр патшанык өзі, — буған танданбағанда не­ ге тандаиарсын, — ешкандай лауазымсыз солдат боп жүр. Фридрихус тағынын алдына келгенде басын иіп, тізесіи бүгеді, ал ол тамық королі, ыкғайы келген жерде оған жай адамға ақырғандай акырады. Бояр- лар мен окольничийлер ойын палатасында отырып алып: ой ойлайды, өкіл қабылдайды, уялып-кызарып прешпург указдарын шығарады... Ал, түн болса, Л е­ форт сарайында ойын-сауық қурып, арак ішіседі. Мун- да келсек екінщі бір түн тәңрісі, — қудай сүймес, ту­ ра карауға бетің уялатын Кукуйдіқ ойын-сауык князь- папасы мужик Микитка Зотов б ас болып отырады. 284

• Ол-ол м а, — карғыс аткан шетелдіктердін кулаққа куюымен ел бүлдіру үшін ісТеліп отырған болар, — Москвадан мьщ каралы дьяктар мен подьячийлар ай- дап акелінді, олар приказдардагы жастар арасынан іріКтеп алынды, карулакдырды, атка мінгізді, өлдім- талдым дегендеріие қарамай оларды күн-түн соғыс ісіне үйретгі. Фридрихус ойын-сауык думасында оты- рып бір күні: — Ж у ы р д а калган адамдардын, бәрін де осында алдырамыз... Тарақандар енді ж ары к жағалап, ку- ыотан шы.кпай отыра бере ал м ас. Солдат палауын бізден журттын, бәрі де жеп көрср... — деді. Осы сөзді естігеиде (король көзінше отыруға кысы- лып) есік алдында турған П етр күліп жіберді. Ф рид­ рихус оған акырып, шпорымен жер теуіп койып еді, — патша аузыи баса койды... Осыны көргенде ж ы лау керек ед і; кудай басымызға не салса да кеніп, колға інжіл алып, бірігіп, патшанын, аяғына бас урып оты- рып: «Егер ойын-сауыксыз о ты ра алмайтын болсақ, кес басымызды, кыйна жанымызды, аяушылық кыл- ма... Бірак, сен Византия императорларынық мирас- қорысын,, ойлан, Россия жерін кайдағы тунғыйыкка батырып ба.расын... Иығында әзәзіл отырған ж ок ' па?..» деу керек еді — бірак буған бетіміз барып, дәтіміз шыдамады, айта алмадык. Семеновскіде Польша юоролі Ванька Бутурлин!іің де осындай сарайы бодды. Б ір а к мунда анадай орын- сыз иіліп-бугілу деген жок, кызмет тыныиптау болЖы: боярлар мен околничийлер ойын-сауык думасында кабырғаға жағалай койылғіан узынш а орындыкта, к ас карайғанша есінеп отырып, конаға Москваға кайта- тын болды. Король Ванька К аин •ашуланып, жыны ку- рыстаған кезінде журтгын бәрін еріксіз полякша сөй- лсткісі келіп еді, бірак бояр касарлығын жеце алма- ды, олармен ойнай беруге өзі д е жалықты, — сүйтіп, калғысан қалғый-ақ берікдерші деп оларды көп коз- ғамады. Буған д а журт көндіге бастап еді, тағы бір ж ан а- лық бола калды: орман басы' кулпырып көгере берген еді, Бутурлин король Фридрихуске елші жіберіп, со­ тые ж ариялады да, өзінін, полктарымен, обоздарымен 285

кәне боярларымен Прешпургке қарай аттанды. Стре- лецтер бул жорыкка ашумеи шыкты, —эрбір күні ал- тындай кымбат егіс кезі еді, қайтерсін, — осы кезде ойынға шык деп патшаны шайтан азгырды. Д а у камаудың барлык срежелері түгел қолданыл- сын деп әмір етілді — терек окоп казылатын болды, узыннан шубақ, бурандаған кыйсык ор казылатын бол­ ды, беті бүркеулі уралар жасалатын бэлды, ат қойып шабуылға шығылагьш болды. Ойын жеңіл ойын бол- мады. Ок-дәрі аямай жумсалды. Мортирден, бомбаша жарылатын, саз горшок атты. Қ амал басынан балшык куйып, л а й төкті, басына ш ы рақ жаккан ағаштармен урысты, жүзсіз кылышпен кылкштасты. Талайлар тумсығын күйдіріп алды, көздері шықты, жілігі кый- рады. Ш ыккан шығын шыін ооғысгаи аз-ак кем бол­ ды. Осылайша жетіден жетіге созылып, бүкіл көктем осымен өтгі. Ара арасында азд ап демалып екі король Петрмен, оаық аманаттарымен бірге ойын-сауык кур­ ды. Ж аз өтті. Бутурлин Прешпургті ала алмай, отыз иіақырымдай жердегі орманға иіегініп, бекініп, лагерь тігіп жатып алды. Еиді Фридрихус кезек алып, Бутур­ л ине карсы шабуыл жасады. Осындай бос өмірден ызаланған стрелецтер шындап урысты. Ондаған адам казаға ушырады. Мортирден атылган горшок генерал Гордонның басын жарып, ол әрең жазылды. Петрдын де беті, қастары күйіп калып, бетіне ол дэрі жағып жүрді. Әскердің тең жартысының ішінен кан өтіп азап шекті. Сонымен, тек барлы к оқ-дәрі жумсалып, кдру-жарак кыйрап, солдаттар мен стрелецтердік дал- ба-дулбасы шығып болған кезде ғана, Лев Кирилло­ вич карт царицанық хатымен келіп, енді акша шы- ғарма, казна онсыз да таусылды деп жылаған кезде гана Петр көнімге келді, корольдер әскерлеріне слобо- даларыңа кайтындар деп буйрық берді. Бул ойын-сауық жорыңтары халык арасында көп сез болды: «Әриве, мунша лайсаң көп акшаны тек ермек үшін жоймаган болар еді. Мунда бір гәп бар ғоіі. Петр болса әлі жас, іштеңенің мәнісін білмейді, — не үйретсең ол соны істейді... Қім де болса бір бо­ ле осы бүліншілікгед мархамат таппак кой...» десті. 286

12 Турмыс тым нашарлап кетті, абден мойыггы. С о­ фья тусы нда аз да болеа тежеу бар еді, — енді ол д а жоғалды; күштілер мен әлділер карапайым халыкты й жанын сы ғы п жіберді. Ел б аскар у ісінде дурыстык болмады, парақорлық пен мемлекет казнасын то нау бастан асып кетгі. Халыктың көбі орманға кашып, урлыада салынды. Кейбіреулері занды елен, кылм ай, ешкімге ж а н ы ашымай қан сорған воеводаларды, помещиктерДі, дьяктар мен подьячийлерді, целоваль- ннктер мен гүба старосталарын асырап иығын ж ауы р кылмайын деп, осы сыякты опасы з турмыстан каш ып, адам баласы аяк. баспаған алыстағы кара ормандар- ға, север өзендеріне карай жөнелді. Северге барып орман ар'Элап, өзен жагалап ыңсыз-шыдсыз тамағы н асырады; елін, жерін умыгггы. Ойдық-ойдык орм ан тепсенінен күрек теуіп, арла е к ті. Мәңгілік қарағай- лардан окшау-окшау мужик сарайларын салып алды. Епін, журты н біржолата тастады , ол жерлерінен тек ел аузындағы ертегілер, ж ы рлар және аянышш өлең- дер ғана ере келді. Әруаада, періге табынды. К а р т ряскольниктердін үйіне жыйналып ғыйбадатка отырды, карт оларды брусник косқан унмен тәубеге келтірді. сЖерге т а ж а л тусті, будан тек патш а мен патриархтан қашкандар ғана кутыладьгг..»— деді кәрия оларға. Бірак, бул өмір де узакка созылмады, каралы күн қайта оралды ,— бағынбай каш кан, бойсунбаған адам - дарды куды ра жіберген таж ал адамдары осы к а р а ормандарға д а, осы жер шетіне д е жетті. Ал сонда бул мужиктер малый, мүлкін тастап, катын-балаларъшен карт үйіне, не бір шіркеуге ж ы йналып алып.солдаттар- ға ок атты, о к болмаған ж ерде жанжалдасып, қарсы- ласып бойсунбады, нақ ам алы курыған кезде, к а л ай да колға түепеу үшін, у-шу боп, косыла күкреніп, сол үйде не ш іркеуде тірілей отқа түсіп өлді... М уктаждыктан, еріксіздіктен орманға қашып, ур- лықпен к ү н елтуді ойына алған сыбай-салтан адам дар бірден-екі күні жылы, тамағы ток жақка қарай — Еділ мен Д оп бойларына к а р а й ығыса түсті. Б ір ак, ол арада д а олар орыс дүмпуінен кутыла алмады; пат- 287

ша указдары өкшелей берді, православие поптары әмі- рін жүргізді. Сондыктан о ларды қ квбі карулы шайка- лар курып, одан да әрі — Д ағы стан, Кабарда барып, Теректен де өтіп кетті, немеое, турік султаидарынын. кол астына кіріп, Қырым татары на карай барды. Ол еркіншілігі бар онтүстіктегі ж урт орыс жеріндегідей өруактан ш р і жүйрік ат, өткір кылышты көбірек сүю- ші еді. М ындаған жылдар бойы шабатамен шарк кыльш- ған, ©німсіздігіне өкіне соқамөн тілгіленген, талай де- резиялардын күлі тэгілген, аты н ешкім білмейтін _ата- бабалардың сүйегі жаткан ежелгі орыс жері —еріксіз ашы өм ірдіц бәрімен де ж ам ан, — қайрымсыз, сүйкім- сіз жер болда. Адыра калды , қус-қутаннык мекеніне айналды. 13 — Б а тя, батя, бул немеие? Қоңраудыи даусы бу- рынғыдай емес кой... — К ал ай бурынғыдай емес?.. — О й, батя, бурынғыдай емес... Бүгін сирек-сирек кағып тур, ал бурын... Батя, бір бәле болмаса игі еді, кетсек кайтеді... — Тура тур, курғыр...* Иван Артемьев Бровкин (И ваш ка деп журт оны ка­ та н атағанында умытып кеткен болатын.) Мясницкіде- гі бір атам заманғы кішкене шіркеудіқ алдында тур еді. Үстіне кигені — көк мауыт тысты, жана шолак тон, аяғында — қалыптан жаңа ғана шыкканбайпак, мойы- ньшда— желкесін тіреген_ ж а ң а жүн бөкебай. Өкпек жел бетті жалап, соғып тур. Көлденең көшемен суыл- дап к а р борап, к.аткақ жолды бітеп жатыр. Дүкен ал- дарында коп адам: коцрау даусын тындап тур: шіркеу біткеннің бәрі де кіші коңырауларын бет-бетімен, бір- түрлі ызаланғандай-даңғыр-дуқғыр кағып жатыр— Бровкина Санька (қазір он сегізге карай аяк бас- кан) ж аксы киінгсн, әдемі, толык, бой жеткен кыз еді; кетейік деп тағы да окесініқ жещнен тарткылады: Москваға сирек келуші еді, ал келе қойған кездеріндс 288

жүрегі дүрсілдеп, біреу-міреу кағьш кулатып кете ме дел корка берушіі еді. Бүгін окесінен келгенде үйінен баратын ж а с а у кус төсегіне м ам ы к алу үшін келген болатын. Бровкин үйін айналшыктап кудалар да шық- пай ж үрген, бірақ бул Иван Артемьевтің тасы өрге до- малай түскен кезі еді. Оның баласы , Алешка к а зір бас бомбардир болып алған, патш аға да жакын еді. Волковтын, отарбасысы Бровкиннің жааа, жаксы үйіне енді кон ак ка келіп жүретін болды . Иван Артемьев күшейді, Волмовтыц егістік, тоғайлы к жерлерін ж алға алды. О рм ан кәсібін де жүргізді. Ж акында диірмен де салып алды . Малдары бір кора боп бөлек бағылатын болды. Преображенскіге апарып патшаға азык-түлік өткізіп турды . Бүкіл деревня оған иіліп-бугілді, бар- лығы д а кары здар болды, ол біреулеріне төлеу мер- зімін созы п, біреуіне созбады, — борьшіын өтей алма- ған ондаған мужик онын. жумысын істеп жүрді. — Ал, енді не күтіп турмыз? — деді тағы да Сань­ ка. Осы а р а д а есік алдына ж ирен сакал поп Филька да келіп кал ды . (Осы он жылдың ішінде ол күйленген еді, тырсыйып тері ішігіне сыймай кетіпті.) Ол бүр- сік мурын, ілмиген бір кішкене дьякты итермелеп: — Ж ү р , маліғун, маскүнем, тез мунараға шык...— деп келеді. Дьяк сүрініп барып, қулыптан устай алды, шіркеу есігін аша бастады. Филька оны түйгіштеп: — Кольшың калтырауын, маскүнем, маліғупиык... Кеше кешке айтып койған ж о қ па едім, саған (деп еккіш дьякты ң желкесіне түйіп жіберді.) Япырмау, к е­ ше кешке: жүгір, тез коцрау к ак... Сен үшін мең тағы жауап берем-ау..., Дьяк бір ж а к босағасы азд ап кана ашылып тур- ған темір есікке кіріп, жоғары қоцрауханаға шығып кеггі. Ф илька есік алдында калды. Иван Артемьев жаңа былғары биялай кнген екі колын бірдей көтеріп басындағы бөркін алды да, сыпайы түрде бас иді. — Бүгін мейрам секілді ме, калай? Біз кызымыз екеуміз түсіне алмай шүбәленіп турмыз... Алдариза болсын, айтықызшы, батюшка..— деді

Филька кіржиіп көшені бойлай кар боратық сақа- лын желпілдетіп турган ж елге карады да, журтгыв бәрі естісін дегендей даусы н көтеріп: — Бугін тажал келеді, — деді. И ван Артемьев сасканнан жана байпағына отыра кетті. Санька демін ала ал м ай калды, шоқынды, суп- сур боп 'кетті, бір бәлеге қалды қ кой деғен ғана оған ой келді. Мясницкі қақпасы жактан төнкеріліп көп адам келеді екен, бірдеңе деп олар айкайлады. Ыс- кырған, карк-карік күліп ж ер жарған дауыс естіледі- М анағы адамдар үн жок, түн жок, карап тур. Дүкен- дер жабылды. Бір жағынан бүрсеңдеп үсті-басы да- лау-дулау, бастары селкілдеген, белбаурынан жала- каш, мурындарын курт жеген — пушык кайыршылар шыға келді... Бурыл шаш ты бір дуана мойнындағы шьшжырларьш, іфлыптарын шылдыратып: «Навуко* доносор, Навуходоносор!» деп зарлап келеді. И ван Артемьевичтің шьгбын жаны көзіне көрінді. Санька естілер-естілмес: ай-ай-ай—деп, свнбейтін шамның төменгі жағындағы кереге көз шіркеу терезе- сіне жармасып, жабысты д а қалды. Өзі де бір өте күйгелек сорлы еді. М іне, енді олардыа бәрі түгел керінді.,. Көшенін узына бойына созылып алты шошқадан жеккен арба- лар,к анат байлап, карамай жағылған сыйыр жеккея шаналар, ит жеккен ж атаған, екі дөңгелекті итарба- лар жайымен жылжып келеді. Шаналардык, арбалар- дың, итарбалардың үстінде бастарына жөке калпак киген, үстеріне мочалка тон киген, аяқтарыиа салам етік киген, қолдарына тышкан-тырнак колғап киген адамдар отыр. Ксйбіреулерініқ үстінде алапаш жапы- рақ-жапырақ шүберектен курап тігіп, мысыктық куй- рығын, сыйрағын таққан шапандарм бар. Шыбырткыларымен шыкпыртып урып келеді, ш°ш' калары корсылдап, шықғырып, иггері үріп келеді; ар­ ба, шаналар үстіндегі адам дар мысыкша мәуілдеп, койша маңрап келеді, — барлығы да мае, тумсыкдары қып-қызыл. Узыннан-узақ созылған арбалар мен ша- налардың ортасында шлияларына монша сібіркісін байлаган кіл көтерем, аңғал-сацғал ала мәстектер патшанын алтын куймесін тартып кел,еді. Күйменій 290

эйнегінен — алдыңғы жағында П етрдын ішкілік доеы, жас поп Б итька отырғаны көрінді... Онын көзі уйқы- да екен, басы салбырап түсіп кетіпті. Қүйменін. түкпі- рінде—сулап екі адам жатыр: біреуі—үстінде жақсы ішігі, басында тоты кус қанатын тіккей калпағы б а р , кошқар тумсык, бір ер адам екен де, онын, жанында- ғысы — дөңгелек жүзді, семізше ғаііа бір әйел екён, бул әбден боянып, таранып алыпты, үстінде— сусар ішігі, кулағы нда әдемі сырғалары ^бар, колында — шгоф. Буларды ц ері — Софьяның бурьшғы сгольник- терінін. бірі, оған деген өкпесін калпакка алыстырған, казір патшанын. жаца күлдіргіші болып жүрген Яков Тургенев екен, ал ана әйелі дьякты н жесір әйелі — Шушера деген катын екен. Будан үш күн бурын Тур­ генев пен Шушераны үйлендіріп, тойларын тойлап, бу- ларды қонақтан-конаққа сүйреп жүр екен. Күймеге ере екі король — Ромодановский мен Б у­ турлин келеді. Олардық ортасында — князь папа «касиетті кир прешпург Ианикитасы» келеді, муның басында кақылтыр таокі, үстінде жеңсіз кызыл шапа-. ны, колында крестеп устаған, екі трубкасы бар. Б у- лардан кейінірек үйме-жүйме боп, жаңағы екі король сарайлар.ынық боярлары мен окольничийлері келеді. Булардын. ішінде Шереметевтер, Трубецкойлар, Д ол- горукийлер, Зиновьев, Боборыкин бар екен... Москва Москва болғалы мундай маскаралык, болған емес еді. Журт буларға колдарын шошайтып, тақ қалды, а у р ­ лы, бул не сумдық деп корыкты... Кейбіреулер жакын- дап келіп боярларды мазак ете б а с иді. Боярларға тете доқғалақ салған белдіктерге отыр- ғызып кеме сү^реп келеді екен, жел соғып оның мачтасын солкылдатып келеді. Кеме тарткан аттар алдында ж а я у , бомбардир шекпенін киген Петр келеді. Ол емпандеп, дөнгелек көзімен журтқа жалт-жалт карап қойып, барабанды дүңгірлеітіп ооғып келеді. Ол куйінде б ас июге болатын-болмайтъшын біле алмай, журт оған бас июге де қорыкты. ӘлРі диуана оның барабан ооғып келе жатқанын көріп, тағы да « Н а­ вуходоносор» деп зарлап қоя беріп еді, оны топқа тар- тып алып, жасырып тастады. Кеменін үстінде голланд матростарынша киінген — Л ефорт, Гордон, Памбург, 291

Тимйерман және жаңадан полковник болған Вейде, Менгден, Граге, Брюс, Левингстон, Сальм, Шлиппен- бах тур... Жоғарыдан қарап олар күліп келеді, тугін- детіп трубка тартып, аязда тоқыл тебініп те келеді. Петр кішкене шіркеу дөңіне келе бергенде Иван Артемьевич ессіз-туссіз Саньканы етектен тартып ка- лып, тізерлеп, жата калды. «Б ас и, акмак, бул мені мен сенің ақылың жетер іс см ес»,— деп асып-сасып, сы- бырлай берді. Филька боп үлкен аузын ашып, карк- карк күлді. (Оған тіпті патш а д а басын бурды), күліп турып қолын кетерді, сүйтті де жалт бурылыл, сол күйінше шіркеуге карай женелді... Керуен өггі. Иван Артемьевич түрегеліп, бөркін баса киіп алды да: — Я, деді ойланғандай боп, — әрине... Я - Сонда да... Ай, ай, ай... Жарар! — деді. Суйггі де кабағын шытып Санькаға, — болар енді, есінді жый... Базарға барып, мамык сатып алып қайтайык... —деді. 14 Осы антурған осынша күшті кайдан алады. Баска адам, тіпті буыны бекіп, буғанасы қаткан адам, алда- кашан сіңірі созылып жүре алмай калған болар еді, —деп ж урт тад калды. Ж еті сайын екі-үш рет, удай мае күйінде оны неміс слободасынан алып кайтады' Төрт сағаттай уйктаса ғана болғаны, жадырап шыға келеді, сүйтеді де тағы да бір жаңа ойын ойлап шыға- руға кіріседі. Святка мейрамы кездеріндс князь папамен, екі ко- ролімен, генералдарымен және жакын боярларымен бірге (буларды тағы да к атақ буйрыкпен еріксіз ертіп алған) даққты адамдардын. үйлеріне баруды ойлап шығарды. Бәрі де маскарад түрінде киініп, боянып ба- ратын болды. Святка басы етіп ец арамза, даукес, за- лым — Василий Соковнил деген москва дворяяын та- гайындады. Оған «пайғамбар» деген атак берді. — ар- ты жырык шапан кигізді. Святкалар кезінде даңкты адамдардық үйлерін, әсіресе, князьдар мен карт бояр- лардыц уйлерін қас масқара кылып болды. Ойында 292

ешнерсе ж ок, тып-тьюыш отырған үйлерге жүздеғен адаммен ж ы н соккавдай айкайлап, шулап, ыскырьш, домбыра, д уд ка, литавра тартып жетіп келетінді шы- гарды. Б ул сумдыкты кергенде, я .к у д а й деп отырған момын үй иесініа төбе шашы тік туратын болды. П ат- шанын. қайсысы екенін тек бонынан ғана, голланд шкип- рінін. каіміндей киімінен, тіэесінен келетін тенбіл мау- ыт шалбарынан, жүннен токыған шулығынан» зғаш туфлиінеін, түрікше дөңгелек бөркінен ғана таныйтыи болды. Б етіи ол не түсті орамалмен жауып жүрді, не сорайған узын мурын жапсырып алып жүрді. Жүрген жерлері ән-күй, тарс-турс, у-шу, күлкі бол­ ды. Барлығы келіп үлкен-кішісіне қарамай отыра па­ латы» болды. Капуста әкел, жумыртка акел, колбаса кой, арак , бурьші тап, — биші кы з келтір... — ден үй иесінін ж аны н шығарды. Үйді селкілдетіп бастарыиа көтерді, темекі түтінінен кврінбей, есі кеткенше арак, ішті, ал үй иесіне журттан екі өсе көп Ашкізді, — егер іше алмаса еріксіз аузына куйды... Қожайын неғурлым дакклырак. болса, — овы мас- каралау д а согурлым күшті болаты н болды. Князь Б е- лосельскийдіи. карыспалыгыи келекелеп тырдан ж ала- қаштандырды да, жалақаш куйрығына жумыртка урып жарды . Боборыкинніқ семіздігін келекелеп, кд- быскаи жүдеу адам өте алмайтын орындық аяғының арасынан өткізібек боп әуре кылды. Князь Волкон- скийдін. куйрығына майшам тығып, тоцкайтып жағы п қойып, айнала турьіп алды д а , күлкіден шексілесі кагканша қосылып шіркеу эніне салды. Күйе, кара- май жағып, аяғынан асьга койды. Иван Акакиевич. Мясной деген дворяннық артына кврікшен жел үрді, осыдан ол коп узамай еліп кетті... Сүйтіп, святка мейрамы кезіңдегі ойыңдардыа өте шйын болғаны сондай, тіпті біркатар адамдар буд күндерге өлімге дайындалҒандай дайындалды.... Сонан тек көктемде барып к ана журт уһ деп дем алатын болды. Петр Архангельские жүріп кетті. Осы жыл голлаед көлестері — В ан Лейден мен Ген­ рих Пельтенбург тағы да келді. Олар эткен ж ы лға Караганда товарды екі есе кеп алды: казнадак паюс

икра, муздалған ет, түрлі тері-терсек, балык, уылдыры- ғы, шиттіжібек және бурынғыша қарамай, пенка, кенеп, поташ алды... Қолөнершілерден теріден жасаған буи- ымдар, сүйактен жасаған мүліктер алды. Шетел адамы Марселистен Туланың қару-жарак. заводын сатып алған Лев Кириллович голландтарға әдемілеп жасаған эр- турлі мылтыктар усынды, б ір а к бағаны аса көп сурап, олар ала алмады. Ж азға салым көпестердіқ алты кемесі_ аузы-мур- нынан шықты. Олар тек Север теңізініц музы кетуіне карап турды. Ойда жок ж ердев Петрға (голландтар- дық сурауы бойынша) Лефорт келіп Архангельскіге кыдырып барьш, нағыз текіз кемелерін көрсек жаксы болар еді... — деген еді. Ертеқіне-ак Вологда жолын жағалай воеводаларға кағаз аяып салт подставалар, урядникггер шауып кетті. П етр езінің бурынғы компа- ниясын — киязьнпапа Ианикитті, екі королін, олардыц боярларын, Лефортты, олардан баска кызмет адам- дарын — дума дьягі Виниусты, Борис Голицынды, Троекуровты, маркум Федор патшаның балдызы Апраксинді алып, жойкын ж ігіт Алексашка Менши- ков бастаған елу қаралы солдат алып жолға шыкты. Вологдаға дейін салт атпен жүрді, оған келгенде дінбасылар мен көпестер алдарынан шығып карсы алды. Б ір а к Петр асыктырып, сол күні-ак карбаска отырып Сухона өзенімен Великий Устюгке жетгі де, онан әрі Северная Двина әзенімен Архангельск'!ге карай тартты. Мунша кең «зенді, кенерлеген сулы өзенді, шетсіз- шексіз талды орманды Петрдын ең алғашкы рет көр- гені осы еді. Жер колтығын жазып, шеті-шегі көрін- беді. Қабағын туйген кесек-кесек булттар ушты. Кар­ бас алдынан тай-тай кустар кетерілді. Буырканған толкындар бортка соғьш, желкөм делдиіп, мачталар сыкырлады. Жағадағы монастырьлар көктем мейра- мы қоңырауларын қағып жатты. Орман калындык- тарына тасалағйн раскольниктер көз жазбай тажал ладьясының баскан ізін бағып схгырды. 294

15 Қілем ж апкан стол үстіндегі екі майимм еріп жатыр. Ж а ң а ғана сүргіден шыкжан ағаш кабырға- лардан шып-шып смола тамшылап тур. Таза еден- де — бурыштан бурышка, одан терезеге, кереуетке карай — әрі-бері жүргеИ дымкыл із бар. Балшык,- балшык башмактардын біреуі бөлме ортасында, бі- реуі кереует астында жатыр. Ы мырт жабылған кез еді, жулдыз шыккан жок-ты, бірак. аспаіі ашык, сыртта дым кыл жат жел соғып тур, жакын су жиек- терінде шалп-шалп толкын' соғып. жатыр. Петр кереуетте отыр екен. Іш киімі тізесіне дейін су, жалацаш . аяқтарын анкыш;айкьіш конып алыпты, тізесіне шынтактап, иегін суйеп, тунжырап терезегө қарап отыр. Бөлмені бөлген тактай сыртында кор-кор етіп жары са корылдап екі король жатыр. П атш а келеді деп Масеев аралынан асығы с салынған осы үй толып, вд л ай болса солай сулап уйқтап жатвдн біреу- лер. Петр бүгін олардық бәрін де шаршатқан еді... - ...Бүгін та н ата олар Архангельскіге жеткен бола- тын. Булардын. бәрінін де дерлік солтүстікте бірінщі рет болғаны осы еді. Палубаға олар тура-тура к.а- лып, кыртыс-кыртыс булт желкесінен шашырап шы- ғып келе жаткан бул жактық тады на карады... Қара* уытқан орман үстінен бурын-сонды көрмеғен үлкен кун көтерілді, күн сәулесі әуеге жайылды, қарағайға, таска, ж ағаға түсті. Карбастарды еспелел бурыла бергенде Двина кайрылысынан берік камал сыякта- нып алты мунаралы, жоғарылы-төмен созылған, ж а- ғалай тал еккен үлкен үй кө р інд і— бул шетелдіктер- дін үйлері екен. Төрт бурышты коршау Нпінде — берік амбарлар, канылтак кірпіш төбелі тап-таза үйлер, дуалдарына единорогтер, мортйрлер орнатылған. Ж а- ғаны _ б ойлай ағаш кағыльш, кемеден келіп түсетін тактай теселген, жағадағы тау д ай үйіліп жаткан тай- тай жүк, капіиык бошкелер, кеспектер үстіне тактай лапас ж асалған. Ол арада буда->буда аркан, шынжыр. тілінген тақтайлар жатыр. Т ап жағада жыйырма шакты мухит кемелері тур, ал суда якорь тастап тур- 295

ғаи кемелер одан үш еое көп. Булардыц өрмекшінік өрмегіндей шатылған драу мачталары ормандай шок- талып тур, өрнек салып безелген биік кормалары бы- лак кагады . Етектері суға ж еткізе іліигсн — голланд, ағылшын, Гамбург жалаулары желбіреп тур. Жалпак ак сызықпен жиектелген, қ а р а майланған борттары- нын, тесіктерінен зеқбірек аузы шығып тур... Он, жак, шығыс бетіндег.і жағада көктем мейрамы конраулары жыңылдап ж аты р. Мундағылар өзіқ көр- ген орыстар екен — шіркеулер, кадау-кадау балшык үйлер, шок-шоқ көқ-көпрлі каралар. Жағада шикі- зат тиеп, калын кенеп жаггқан жүздеген қайықтар, ар- балар тур. Петр кысылғандай Лефортқа карап койды '(екеуі к а та р бортта тур еді). Лефорт дағ^асынша сән- деніп киінген, таяғын тыкылдатып, муртынан күліп, то­ пай көздері ыржакдап, пудралаған бетіне шукыршак түсіп тур екен... Кудайына риза, қуанышты, бақытты сыякты... Петр намыстанып, — жан досм Лефортты тумсыкка беріп жібергісі келіп кетті... Петрдыц ая- ғынық астында, банкіге куйрығын койып отырған, ар-намысты ойламайтын Алексашка да басын шай- кап: «Ай, ай, ай» —дей берді... Бай жэне салтанатты, алтыны мол, зеқбірегі көп европалык жаға, міне жүз жылдан астам уакыт азиялык жағаға таныркап ку­ льта караған мырзадай жирене карап тур... Ж акы н турған бір кемедән түтін бурқ ете калды, курс еткен күшті дауыс шіркеу конрауларынын үнін өшіріп кетті. Петр тура умтылып, еспешілердіц аяғын баса-маса — үш қадактык о к ататын кішкене зеңбі- рекке келді де, бомбордирден білтені жулыл алды. Зсңбірек таре етіп атылып кетті, бірак онык даусы жер куңренте.күрсілдетіп ататы н теңіз зеқбіректері- нің даусына кайдан тец келсін. Патшаныц салютіне Жауап беріп, барлык шетел кемелері кек тутінге бө- ленді. Ж ағадагы жер сілкінгендей болды... Петр тан калып, тек болғаньі — «тамаша екен, тамаша екен...» —дей берді. Бала күндерінде көрггн картинал'ары жанданып, көзіне көрінгендей болды... Түтія ыдыра- ған кезде сол жағаның кеме токтайтын жерінен — калпактарын былғаған шетел адамдары көрінді... 1

Ван' Лейден мен Пельтенбург көрінді... Петр ж ауап регінде басынан үш бурышггы қалпағы н алып, бьілғап, күлімдеп, куттыктап турды... Б ір ак, Апраксинніқ, Ромодановскийдіц, акылгөй д ьяк Виниустың кіржи- ген жүздерін көріп калды да, — ашуланып бурылып кетті... ...Жака кереуетге отырып, терезеден түскен сур- ғылт ж ары кка қарап отырғандағы оның ойы осы еді. Кукуй-слободасындағылар болса колбайырғы неміс- тер болатын. Ал мунда кімніц к о ж а ексиі де белгісіз. Теціз кемелерінің биік борттарын жанай өткен кезде аетындағы мынау карбастары мысыктай болып к а л ­ ды... Уят! М уны журттық бәрі д е — судіні кашкан боярлар д а , ж ағаға келген сүйікті шет адамдар д а, шкашігга тізіл іп турғаи көк ж а л мухит тенізгаілері мен капитандары да тегіс тусінді... Доска күлкі, душ- панға т а б а болды... Боярлардыц д а, (мүмкін тіпті Петр муны калай түсінуге тиіс екенін білетін) Л е- Іфорггын, д а жалғыз ғана ойы: кісілік сақтау болды. Улы,’ Кіші және Ак Россияның патшасынын мынау көпес кемешіктеріне кызыккандай ешнәрсесі ж о к екенін ең болмаса осымен көрсетейік дегендей бо яр­ лар көкіректерін көтеріп, күпсие берді... Егер оған кеме керек болса — өзінін де ондай кемелері болады, ол сондай-ак кыйын к емес... Ал егер Ак теңізді бул кемелер будан былай көрмесін десе, ол оны да істей алады, — оған кылар қайраның ж ок, текіз біздікі...- дегендей болды. Үлкен қайыклен калтылдап келмеген болса, мүм- кін, Петрдың өзі де кекірегін көтерген болар еді. Бірак ол — кетік тіс, бурыл с а к а л матростан бастап, испан м акпалына малына киіиген көпеске дейін,—■ барлық батыс адамдарының достык күлкілерімен бүркелген тецсінбеушілігі болатынын есіне түсіріп, оны енді тағы да керді... Анау — жоғары кормада, эне фонарь жанында, жеқінің алтындаған жапсыр- масы б а р , калпағына тоты кус канатын тіккен, жібек шулыкты, суық жүзді, еқгезердей караторы адам тур. Сол колында — мыкынына баскан дурбісі бар, оң колымен таяғына сүйеніп тур... Сол адам барлык теңіздердін де уры-қарыларымен талай аюдай алыс- 297

кан капитан болатын. Ол, кішкеие кайыкпен калтыл- дап келе жаткан, колапайсыз узын бойлы жас балаға, варварлардың патшасына жоғарыдан төмен сулк карап тур... Мадагаскар, Филиппин аралдары секілді Жерлерде зеңбіректі октауға буйрык беріп койып, ол осылайша талай рет карап турған болар... Булардық менмендіпін ж ену үшін бул адамдар алдында калай боп көрінудің керектігін Петр өзінін азиялык кулығымен сезе койды... Оның патшалығын айтпай-ак, койыкыз, бірақ ондай адамды өмірімізде көрген емеспіз деп таң калғандай, бурын болып көр- меген патш а туралы үйлеріне барыл ақыз кылғандай ету керек болды... Боярлар — күпсисе күпсие берсін, —тіпті сол күпсигенінің езі де жаксы, — ал ол — Петр Алексеев, Переяслав флотынық подшкяпері ғана, Петр оларға азін осылай кврсетіп: біз, жумыс- шы адамбыз, малға жарлы, ақылға баймыз, өзіміз- дің білімсіздігімізден бас иіп сізге келіп отырмыз, — ал енді бізге балтаны кал ай устауды үйретікіз...— демек. Ол ту р а жағаға карай есуге буйырды. Еңалдымен секіріп түсіп, тізеден су кешіп, жағаға шыкты, Ван Лейден мен Пельтенбургке кушақтасып турып аман- дасты, калғандарынын колдарын қысып, аркаларына какты. Неміс, голланд сөздерін шатастырып, калай жеткенін айтты, күліп, колын шошайтып каркастарын көрсетті, боярлар элі соның үстінде еді... «Сіздер мун- дай кайықты түстерінізде д е көрмеген боларсыздар» —деп күліп койды. Квп зеңбіректі кемелерге тандан- ды, «Япырмай, тым болмаса бізде мунын екеуі болар ма ед і!..»— деп жер тепкілеп санын сокты. Сол арада-ақ, жакында Архангельскіден верфь салатынын айтып: «өзім балташы болам, боярларыма шеге как- тырам...»— деді. Өтірік күлімсіреулер ж оғала бастағанын, кадірлі көпестердің шынында да мундай жанды бурын-сонды көрген емеспіз... дегендей таңдана бастағанын көз кырын салып көріп калды. О ларға: «үйлеріне конак- ка барамыз; жақсылап конак етсеніздер — пайдасыз да болмаспыз...» деп көзін кысып койды. Сонан жи- ектен карбасқа кайта секіріп мініп алды да, Масеев 298

аралыйдағы ж а қ а ғана салынып біткен ағаш үйге карай жүзіп а л а жөнелді; үрейі у ш ы л кеткен воевода Матвеев ол ар д ы карсылап алды... Онымен Петр өзге- ше сөйлесті: ашуланып, жарым сағатка жетпей-ак. тепкілеп оны үйден айдап шықты. (Тіпті жолда келе жатканньгң взінде-ак, шетел адам дары на озбы рлык жасайггыны жөнінде Матвеевтін ү сгін ен шағым тускен еді)... Сонан кейін Лефорт пен Алексашканы ертіп алып, ж елкем ді «.айыклен кеме _ к өруге шыкты... К е- шіне шетелдіктіц үйінде конакта болды. Ағылшын, ганновер кыз-келіншектерімен так.асы түскенше би­ лед... Р асы н да да, мундай ж ан д ы шетел адамдары- нын көргені осы еді... Оонымен, уза«. түн кірпік «.ағылмай өтті... Тан. калдыруын о л шетелдікті таңкалды рды , бірак одан не шығар? Россия бурын кандай уйкышыл, сорлы, увдпсыз б о л ған болса, әлі де с о л күйінде оянбай, бас кетермей жатыр. Уялатын несі бар! Уят б ай л ар «ен күштілерге дол... Ал, мынау Россияда туратын адамдарды не амалмен козғау, к ө зін ашу керегінің өзін де түсійе алмайсын... А д ам сы ндар ма «здерің, элде мындаған жылдар көздеріңнен жас, бойларыц- нан қан кетіп, дурыстық пен б а к ы тт а н күдер ү з іп ,— түбіне иіөккен томардай шірідіндер м е? Кдйдағы кудай осындай елге п а т ш а кылып туғыз- ды екені . Бф кездерде күздігүні түн іш ін д е келе ж аты п, “уздай желге булыға А лексаш каға; «Мундай елде патша болғанша, Голландияға бары гг балташы бол- еамшы...»— деп ақырғаны есіне тү сті. Ал сол ж ы лдан оері не істелді? — Түк те істелген жоқ: онын. бәрі оиынмен өтті! Васька Голицын -тас үй салып алды , *олы болмаса да, соғыеып кайтты , Польшамен б ітім жасасты... Өткен іске екініп П етрды н. ішін ит ты рна- ғандай болды, — өз орыстарына ызаланды, ал ж ел- немдерін квре Салып, тамаша е л ін д егі үйіне ж етіп баратын менменсіген көпестерді к ө р іп іші күйді... А л “ н кайтсаң — соры арылмаған М оскваца кайтасын... Барғандағы істеріқ түк ш ы клай ты н коркынышты указ шығару м а? Дарға ас, д ү р е с<ж деу ме... А л сс:|Да кімге дүре соғып, кімді д а р ғ а асасыя? Ж ау —