деген еяен арчылы суреттейдк Ол эаманныц байларыныч едетжше тек малдыч басын санап, соган мэз болып, жатар орын, уй дегендер- fli дурыстап устай б!лмей, неше xypri бит, бурге дегендер! тел ест жататынныч 6ipi Куг.байга, атам екен деп иба кыгып турмай, ез! очып, кез! ашылып, цагаг.арды кер!п, дуние такып, мына сиячты настычтан жи;ркежл, дурыстап асын да iiue алмаган Муса: Кулбай байдыч ipreci, Буэауыныч cipreci. Тыным бермейд бургесг,— деп мэсележч шынын айтады. Б1рач сол сасыч-бычсычтыч !ш!нен езж!ч алатын жары Сапарды белт алгысы келш, оны Кулбайдыч чочысынан очшаулап: Кулбай байдыч тусагы, втк:р екен пышагы. ©3i очбаган болса да, Кыэыныч жаксы чушагы,— дел, Сапарды кетерш кояды. «Кулбай» ен!нде, Мусаныч кейб!р шы- гармаларындагыдай калжын, мыскыл бар. Scipece чайырмасында Mycafа тэн чуйчылжытып. ершеленд!р!п келт: «Эй, Кулбай бай, Кул бай бай! Эн1м мен:н красивей! Кь!пшагыский жэрмецке-ай!» деп кеткен жержде Кулбайдыч руын айтып, езш1ч буя жур!с!н1ч сол ча- лыч Кыпшач 1шжде жэрмечкедей екенж суреттейдк Мусаныч «Кулбай» дэстуржде шыгарылган эжжч 6ipi — «Шол- пан». Казач арасында Шолпан жулдызы ертеден езгеше орын ала- ды. Б!ржшрден ол тачныч чаргыгашы сиячты. Ек'|нш!ден ала-беле жа- рыч- Шаншардыч 6ip чуы, тач алдында 6ip мэжлрсте отырып далага шыгып кел!п, Шолпанга чарап: «Мынау жарычтыгынам брздрч Шан- шарга ай болуяа жарайтын екен» деген ечпме бар. Казачта чызда- рынын атын Шолпан ч°ю да ere жиы кездеседр. Мусаныч бул эир- hi‘h шыгуы жайлы чолымызда дерек жоч. Ал, энжч елечже ча- раганда: Тач алдында Шолпан туса. Тартчан сымдай белin 6vca. Herne алуан эн шыокайды, Сол сипатты Жану Муса. Кайдан кегд]ц былч-сылч ет1п, ГауЬар тастай жарк-журч етр'п. Шыччан кундей жарк.ырайсыч, Сейлесуге кеч'л етт,—
деген сеэдер осы 6 ip жары* жулдыэдын эсемд!пн суреттегендей. Ал, шжде езЫ цосып коюы— акын, енш тердщ ежелден келе жат- кан !3i болу керек. Э н кектд1, кейб1реулер айтатынындай жен>лд!к- тен аулак, жаратылыс сулуына кызыккан адамнын ке*\\!л ыргагын бергеидей кесек туынды. Сырт жагынан осы «Кулбай», «Шолпан» андергне уксайтын Му- саныц shIhIk 6ipi— «Турымтай». BipaK ол булардан Kepi байырак- Соган Караганда автордын музыка шыгаруда, орындаушылыкта 6ip- катар тэж'рибеа молайып, «орланып калган кез!нде шыгарганга усайды. «Турымтайдык» асбапка арналып марш болып кете баруы да, онык музыкалык тынысынын кен'рек болуынан да шыгар дей- мсз, Басталуы осы эндерге жакын болганымен «Турымтайда» аз да болса даму, курылыс жагынан толыга, осе тусу бар. Муса осындай елде болып, аз уакыт болса да кец!л1 катер!кк!, отынын басында, катын-баласьшык касында, 6ip жагынан кусын са- лып, ек!нш!ден анер!н ерб!т!п, айналасына жайып журед!. BipaK бул flayip кепке созылмай, Мусаиын, басына тагы 6 ip кара булт тунейд!. 37 жасында суйген жары, терт баланын акасы болган суй1кт! Сапар кайтыс болады. Бул каза Мусага катты батады. Ол бул шамада жога- рыдагы ез:н1н, атасына деген кезкарасы аркыгы Кулбай мен каты- касты азайтып журген. Капай дегенмен де ак-караны таныган Муса мен Кулбайдык малдан басканы бтм е йтт топас ой келемшщ ел- шемдер'| ер килы болып, eKeyi уйлесе алмаган. Сондыктан ба, баска себептерден бе, халык аузындагы ецпма бойынша, Муса Сапардын моласынан атасынык уйше сокпастан кетедн Жубайынык моласын кушактап, кунрежп, балалары касында, соя окигага арнап эн шыга- рады. Ол эн «Сапар» атанып кетедн Келд|м Сапар басына, Жалгыз Садык касымда. Кетт1к Сапар дуниеден, Отыэ жет! жасында,— деган сездермен бастагады. Соган Караганда Сапар 6ip жакта жо- лаушылап жургенде кайтыс болганга усайды. Элде ол кезде унем! ауылда болмай, ит жупртт, кус салып, эндетт, шаггайырак кет!п калганда бул куйге ушырады ма, эйтеу!р 6ip нерсе бар. «Сапар» eHi А. Затаевичт’|н жинагында «Катын елгенде» деген атпен бортген. Орындаушылардын беружен бе, ол виде ешб!р кайгыныч, ренжуд!н кейш жок сиякты. Ал ЕлеЕеков Жуапбектщ орындауында эн аса кайгылы, сай-суйеп'нд! сыркыратады. Бабаков Косымжаннык орын дауында да шындыкка жакын келед!. Bipeyrep еннщ мажор ладын- да болуы— онын кайгы суретж бере алмауынын ce6e6i депс! келе- 10 А. Жубапоа 145
д|. Олай болганда ек! гасырды б!рдей шулатдан, не 6ip акын, жаэу- шы, композитордыч жан дылын дозгаган Адан cepi басыныч еч ауыр трагедиясынык 6ipiHe арналып шыччан эн — «Кулагер» де мажор ладында шыччан. Сондычтан ол допел жэй «мектел теориясыныч» ержде чалып дойган сут |з! болуы керек. Мусаныч осы сазда шыччан эндерже жататын туындысыныч Si- pi — кШорманга» деген атпен ендер! жинагына енд). О да 7-8 буын- ды жолдарга лайыдталган. Энжч чурылысы «Кулбай», «Шолпан», «Турымтайларга» жадын. Ал Мусаныч басча ендер!н1ч 6epi де Bip- жан, Ачвн жоно басча арча енцллерж!ч дэстуржде шыгарылран. Олар жайлы кежжрек тодтаймыз. Муса осы айтылган жайлармен, ем!рден б^рде таяд жей, 61рде жечш, б1рде жечЕлт, айтысу, тартысу арчылы улы Октябрь кунде- pine жетед!. Ал Муса 1916 жылы KeTepinic уйымдастырылты деген деректер б1зд1ч долымызда жод. Сондыдтан ол сиядты жазба тарих- ча белпл{ одигаларда Муса датысыпты, басшысы болыпты дегенД! айгу аса диын. Мусаныч эм1р жолы, эдтдж 13дел арпалысуы, ол за мен ушж улкен прогрессивен кер'жк. Сондыдтан Мусаныч устже жадсылыдтыч барж уй!п-тегу мадсатьжда дудамал жайларды кез- бен кергендей айту кейткерге де, авторга да утымды болып шыч- лайды. Муса, сеэаз Октябрь ревотоциясьж душад жайып дарсы алады. Совет ук1метж1ч алгашды жылдарымда совет, партия мекемелер!не xipin кеткен Teri жат адамдар болды. Солардыд 61рчатар eni де Му- сага деген К1Ж1Ч1Н турл1 формаларда ана арада, мына арада керсете журедд Б|рад Муса олардыч кундер|жч санаулы екен1н енд! 6inefli. Корда доймайды. Бул кезде жасы болса келш, енд! бурынгыдай кеп айналага шыдпай, онер!н, бтгенш советик жас буынга 6epin кету талабыида болады. Кейб!реулер айтуьждай Муса дарулы куш жинап, Колчак эскерлер!мен согысыпты деуге, б!зд1ч чолымызда документ- тер болмагансын айта алмаймыз. Ал Муса Султан-Махмут Торайгы- ровлен, Иса Байзадовпен кездесши деген эчг!меге дулад доюга бо лады. Б!рад олардыч арасында дандай эдпме болганы 6iare мал1м Жаяу Муса 1928 жылы Шорман тудымдарын конфискациялау ке- зжде еэ1 датыса алмаса да, баягыдан келе жатдан кезепн бip алган- дай болады (б>реулерд1ч айтуынша ез долымен конфискациялайды). Калай болганда да Жаяу Муса осы 6ip улкен талтыд шара жур!п жатдан кезде Tipi, зорлыдшыл, байлардыд басына адырэаман туга- нын ез ке31мен кердл 1929 жылдыч жазында, езжщ ата донысында, 94 жасында {бу- оынгы к!таб1мызда 91 де, Жаяу Муса дайтыс болады. Бежтпч басын- да Тыныштыгул атты адын еледмен сез сейлейдм
Сен ед!ц аскар тауы Сужнджпц, ©ленмен бай, болыстыц ужн жыцтыц. Жасыцнан заб:рл1н1н, камын ойлап, ©тк1зд!н ем!р1цд1 циындыкпен. Улы едщ Орта жуэдщ данкыц шыккан, 3 нiцмен душланычды жерге тыккан. Адамды бул жиЬанда куткармайтын, Саган да жетт! мше ажал буккан,— дейдг. Осылай eMipi да, внер! де айта калгандай мазмунды, шым- шытырык кершктермен толы, халык арасында «батыр» атанган, эн- mi, акын, котам кайраткерр шын мэжсЫде тапжылмас курескер — Муса, езш!ц жотврыда 6is иелт1ргвн елец:ндвг! свз!ндей: «Керер ем кашкындыцты кужм туса» дел, сол кунд1 кер!п, б:рак оныц жем:сж ауыз толтырып жеуге жастьщ егде тартканы елшеп-твмап, соныц сз'нде халкыныц жарык дуниеге жеткежне куань>п, кенл: 6ip жайлы болыл барып дукие салды. Жаяу Мусанын мэдени мурасы ете бай. ©йткеж ол ерте оянып, ерте коз! ашыгып, ерте улы орыс халкыкын мэдениенкен сусындвп, кеп нэрсен! байкады. Оныц «Олжабай батыр» деген улкен дастанын былей цойганда баска да кептеген елечдер! бар. Олар Пушкинге, Гогольге, Гликката, Кутузозка арнагтан. Сонымен катар: «Жаксы мылтык», «Жан cepiri», «Куэ», «Кулзимата», «Секретарьте», «Баян- ауыл дуанында», «Данышлан кыз» (поэма), «Казак сыйлары», «Жул- дыз» втты елеЧДерi бар. Акта байланысты, жотарыда К0рсет1лгон «Жаксы мылтыктан» баска: «Каршыта», «Бурк!т», «Какпан» деген елекдер1 бар. Жаяу Муса Крыловтыц мысалдарын кеп оцыган. Соныц нэтиже- с!нде оз де «Бедене мен каншыр», «Шал мен тортай» деген мысал елекдер жазтан. Bipinmi мысалда б<реуге ор кезган G31 тусед деген де, ек1нш!с1нде адал журш кана мал табу керек деген акыл айты- Жаяу Мусанык ел арасында жайылып кеткен канатты сездер! де бар. Зрине, оныц 6epi де бурынгы замен суретж бередр Вид! «би» десеч куледр Кулды «би» десеч елед!. Айласыз кей надандар, Таска епн себедч Жугенс1з кеткен басасау, Айтканта кайтып кенедн Акымакка айткан насихат, Дэл сонымен тек едр 10* 147
Жаксы болса туыскан, Алыста болса жуык-ты. Жаман болса туыскан, Душпаннан бурын салады Мойыиыча курыкты. Булбулдай шешен 6 ip кус жок, Бармактай-ак карасы. Мылтыктан тез ажал жок, Тырнактай-ак жарасы. Туыстан калса кеч>л1ч, Алыстыгын айтайын. Жар мен кектщ арасы. Кешеп замамдаты бияерд1ч< байлардыц, 8к1мдердщ б'.р кунт дос болып, ертеч'не кезец1 келсе кас болып каяатынын, достык деген- нщ тураксыз екежн Жаяу Муса оленине косады: Болтанда билер хаяр, байлар мекер, «Жаксылар» ел ториды жаудан бетер. Косылтан шын кен>лмен ыклас жок, OripiKneH к°сылтан достар бекер. Бесжте алдаймын деп бала жатыр, Кор болып 1к тубшде дана жатыр. Осы заман не болар деп ойлаймын, Адам Typi бузылыл бара жатыр,— дейд'|. Жаяу Муса кей кездерде болыстыктыч мал шашу, бекер дач* дайсу екежн сынайды. Жолдасбек улы Айсабек, Жай журмейд! о да тек. 6 з мулкже кастан боп, Латнат айтар жер мен кек,— дейдк Кейде Жаяу Муса улкен сатиралык, улы мыскылта жетедл Уры аттандырып, солардыч куилмен тецд1к бермей, ал олардан ай* рылтан кун1 журтта чалтан иттей болып калтан байларды кекепп: Акынбет улы Токайды, Тынышы кет1п кокайды. П8
Бэшэрдеш кеткен COHt Ацсац иттей шокайды,— двйдК Бэшврден урыныч аты. Жаяу Муса акыл айтып, 6ip кеэде оныч урлырын койдырран да кундер! болса кврек. БЕрак «Кен цатса калы- бына» дел, кейЕн цайтадан бурынры сарыка тус:пт|-мЕс. Хагык компо зиторы Капаштыц ««Бэшврден» атты вшнЕц свз! Жаяу Мусанык! бол- Жаяу Муса кешегЕ «аратунек заманныч еэЕнде вйел мэселес1нв дурыс карагач. Ол цолынан квлгенжшв вйел течД1п ушЕи курескен. Эрине, вйел течд>п' мэселес» негЕэЕнде саяси мэселе екенЕне кезЕ анык жвттЕ дву дурыс болмайды. BipaK шыншыл суреткер, жаны таза вдам, талтусте эоргап шалга, малдыга 6epin жаткан кыэды коррайды. Ол кезд1ч зачына суйенЕп ешнэрсе шыкпайтынын бЕледЕ, Куинне се- нетж цаукары тары жок, сондыктан бул жерде Жаяу Муса айгага кешедл «Айман— Шолпандары» Жарастыч ролж ойнамаранмен А. За- таеаич жазрандай, ежелден калжынды, кулыкты жаксы керетж Муса осы жаты аркылы куресед!. Ауылдасы Исабек деген кедейдЕч Ку- ленда атты сулу кыэын Жексеке деген бай шал айттырады. Кулэнда ек! козiнс рана элЕ келЕп жылаудан баска шара талпайдьл Осы кезде Жаяу Муса елеч шырарып, оны Кулэндара жаттатады. Жастардыч кешкЕ ойыны болса, той-топыр, ш!лдекана, кьжаменде болса Кулвк- да айта журедл Оныч дауысы да турже сай, всем, api зарлы бола- ды. 0лекд| ауыл жастары к«рып алып, тез елге таратады, TinTi Жек- секенЕч бэйбЕшесгнЕч куларына, шалдыч езже, ауылына жеткЕзедл Атаеке менЕ саттыч жастай зорлап, БЕр шалра жетгнстеп куштеп-колдап. Казактыч кыздарыныч кунЕ курсьж, Бермесе замен бацыт езЕ очдап. Сэлем айт агаларра ойласьж-ау, Бул шалра менЕ 6epin коймасьж-ау. Бул шалра юм сатса да мен сорлыны, Тебечде терт аярым ойнасын-ау. Кетем бе жылай-жылай сатылып-ай, Кайрымен калаланам, кысты рой бай. ©кемжч экесЕмен жасы курдас, Bip ку бас дейдЕ-ау менЕ «Катыным-айЕ». Ей тоба, ризамьж кергЕэбей ал, Койнына судыр шалдыц кЕргЕзбей ал. 149
Bip cypay 613 сорлыга кез бон калса, Алдында ца'ын eiin журпзбей ал1— деген жолдар шынында да ол кездег казак кыздарыныц жалпы тагдырын суреттейдЕ. ЖексекенЕк бэйбЁшесЕ тулап, уйл!-баранды болып калган балаяэры да к°стамай акыры Кулэнданык басы бо- Жаяу Мусанык когамдык кимылына келеек, жогарыда айтыгран- дай, онык ол замен уш!н улкен дорамдык <стер icien кеткенЁ анык- талады. Ызд!нше Мусанык Тобылра айдалуы жайлы «Тобольск1ныч архивында дерек жок, сондыктан ол меселе дурыс емес» деген ni- кЕрлердЕк тиянаксыз екендЕгЕн Мусанык дептер1 ашеа, екЕнилден сол эцпме авторыныц 6!pi Б. Ерэаковичтщ кел-прген архив деректерж- де: «Павлодар облысы, Айдабол болысыныц кедей каэактарынык жерплЕктЕ болыстардык, уездж начальниктЕк ларакорлыры жайлы арызында» бай-феодалдармен экЕмдердЕк ауыэ жаласкандарын Жак* сы келтЕредЕ: «Жерары МэртебелЕ Батыс-СЕб/рДЕН генерал-губернаторы, гене рал-адъютант кавалерге, орыс мемлекетЕне бас июш! — Павлодар уезЕ казактарынан арыэ. Жогары мертебел1, ед1л бастык, 6i3fliH уезд начальнипмЕздЕц бес жыл бойгы кулдысынан бiздЕ к°Рракыз. Бул начальник емес, талаушы, айкала бЕздЕ тонауда. Урыгарды болыс еттЕ. Егер 6i3 дурыс адамды сайлайык десек, оран жол бермейдЕ. Ал урыдан 1000 сом алады да, болыс кояды... Онык бухаралык Нурым Темиров деген уры досы бар, ол ойына келгежн iciefifli... Бес жуз сомдап, мындап акта алады,.. Bis Жогары мэртебелЕ гене- рал-майорга да жаздык, ояздыц б!зд| талап богганын айттык, ша- кырдык, ол келмедЕ. СЕзден сурайтынымыз — бЕзге адал бастык бе- pin, Нурымовты баска оязра жЕберЕкЕз, Оерафонтов мырзамен де б!з тура алмаймыз. Коргакыз, Жогары мэртебелЕмЕз!» дейдЕ. Болыс Сау- дегеров пен Ферафонтовтыд эугымдыктарын эшкерелел, Муса тары бЕркеше рет арыз жазады. БЕрак онык бэр! де жауапсыз кагады. Бул айтканнын 6opi де Мусанын арыз жазуыныц рас екендЕпн, сонык иэтижесЕнде Мусанык аюмдермен араз болранын, Мусанык Петерборга патшага конакка бармаранын, езЕ Tinen аскер кетарына бару аркь)лы езЕнЕн басындагы ЕстерЕн аз уакытка болса да жецЕлде- Tin алганын, сол 6ip барысынык иэтижесЕнде eflayip ысыгып, зак- законды да жаксы бЕлЕп кагганын аныктайды. Онык устЕне, архив деректерЕне сене отырып, Мусанык езЕнЕч жазранына сенбеуге бЕз- fliK eu;6ip дэгелЕмЕз жок. Мусанык ауылнай бог.уы оны кудалаудан КутцаратьЕН экЕмшЕлЕк емес. Ал, бул сиякты саяси Mani бар ic ол кеэ- де полициялык баскарманык карауында болатын. СондьЕКтан жэй кылмыспен ейдалушылардык тЕзЕмЕнде Мусанык болмауы да мумкЕн 150
персе. Бул eni да TeKcepinxipen, 1здеет1рт, TiHTiHin барып цортынды шыгаратын жагдай. ТобольскЫыц архивымен хат ар«ылы байланы- сыл, соныц нетижес!нде Жаяу Муса ем!р!н1ц улкен, шым-шытырыц 6ip кесепм «сызып тастау» асыгыс шара сиякты. Жаяу Муса ем!р бойы унем'| кедей де, дэулетт1 да болып кер- ген жоц. Сондыцтан кейб1реулерд1ц оны б^рыцгай кедей дел карауы шындыкка тура келе цоймас. бзшщ арызында Жаяу Муса болыстар- дын, билердщ малдарын тартып алып кеткенш, жуздеген шемеле шебш алганын айтады. Карасирак кедейде ат та, ондай кап шел те болмайды. Оныц устже 7-8 алгыр кус устау ушш де жагдай керек. Ол кустарга жем беру керек жэно кепиллт Кызыл кермесе тура алмайтын кустар. Кус салып, ит жупртт журу ушш де уйдеп шаруа орнымда болу керек. Эрине, Жаяу Мусаныц кедейлсит калган кез- Aepi де болгандай. Улыкка берген арызы ушш оныц малый, дуние- сш тартып агган кеэ, Сапарга уйленгенде барын сыпырып Кулбайга берген кездер Жаяу Мусаныц ауыр халдеп 6ip уакыты болу керек. Б1рак кандай киьшшылык басынан кешкенде де Муса торыккан, сас- кан емес. Ол езшщ непзп устаган багытынан бурылмаган адам. Сал, cepinep сиякты Муса да ауыл арасыныц TyciHiri бойынша «кызылды- жасылды» ки!м к и т журген. Онысы айналадагы Шорман тукымда- рынык мырзаларына унамайды. Байжанныц кедей баласынык ондай журттык Kesine енер1мен гана емес, сырт тур!мен де Tycyi оларды уйыктатпайды. Тон киген кызыл сакнан Жаяу токбас, Оган ерген Кали мен Мустапа оцбас. (Кали, Мустапа Жаяудык ara-mbiepi. А. Ж.) деп оный, Кызыл кигенш кем1тед|. Муса болса ол ондай масанын, шакканындай icKe кысылмай: Кигежм услмдег! 6epi кызыл, Шорманов сейлер сезге TiniM узын. Жылансыц ек! басты ел жалмаган, Коймаймын елTiреек де айтар сез|'м,— деп шагып алады да, онык сонынан ше-шала езЫ ц кеп кергеш ар- касында когам дамуынын, бара жаткан багытынан туйд1 ме, жок езн нщ жеке басыныц топшылауы ма, Шорман тукымыныц нашарлайтын уакытын: Болдыкдар елменен бай жер кожасы, Ж1бермес 3e6ip керген кездщ жасы. Тус1мде талканданып, кара кидщ, ТеНлер тасыганнык миманасы,—
деген еленмен айтып, едеттепдей сез есеон ж16ермейд!. Эрине, кедейлж шагында б!раз цынжыгып, налай дегенмен де чолчысчалыч- тыц ж!пгп тежеп отыратынын елецге ч°сады: Кедейлж не боласын менен ет1п, Барады тапшылычпен кужм ет!п. Тасалап аттай зулап цашсам-дагы, Соцымнан чалмай цойдыч чуыр жет!п,— дейд|. Bip елецшде Шорманныц Мусасына: Ей Муса, сен бидайыч, мен 6ip торгай, Журерм13 tipi болсач ойнай-ойнай... BepepiM жоч, енбекпен кун!м керген, Адаммын мен 6ip журген бедняк, чернай,— дейд!. Осымен байланысты 6ip айта кетвтЫ нэрсе— Жаяу Мусаньщ ендер жиналындагы «Кедей эн1». Энмгч музыкасы да, сез! де «арыч- тау». Онын, устше 6ip шумач чана влвч не айта алвды? Ал ен! т'тт! шолач, бвс-аялы жоч сиячты. Mymki’h орындаушылардыч 6ipiHeH 6i- рЫе квш!п жур!л, кей жеолср! «тус!п калган» болуы. Екшш! енн'щ чай floyipfle шыгуы да белггаэ. Муса Б1ржан, Ачан сиячты эн тачырыбына жеке адамкыч басын ала бермейдн Оныч чыздарга арнаган awi де аса кел емес. Оныч «Кыздар-ау» деген эж жас кез)*нде шыччен болу керек. влечжде e3i аты шыччанын айтады. BipaK Мусаныч атыныч ерте шыкчаны KiM- к1мге дв мэл1м. Оныч устше орыс т!л!н сол кезде бастал сейлеген, жазган кез! болар дейм)3. ©йткен1 енжч чайырмасында орыс сезде- pin енпзген. Ондай нэрсе алгашчы уйрент жургенде, чызыгы куннен кунге артып келе жетчанда болады. Адам peTi квлген жерге бглген орыс свздер!н eHAiprici Kenin-ач турады. Казачка fly6ipiM шыччан мен б!р тулпар, Кыздарын орыс-чазач чылдым inKap. YnpeKTi чарапайым суга жыгып, Каз !лген айдын келден мен б!р суччар. Киргизскай красивей, Кыздары оныч сулу-ай. Я прошу поцелуй, Не женатый, холостой,— дел келедк К!
Жаяу Мусаныц халык арасына квп тараган, жогарыда саналган- дарынан баска: «Кегаршын», «Хаулау», «Сурша кыз» (граммафон пластинкасындвгы Сара Есованыч жаздырган вариантымен шатыетыр- мау керек), «ГауЬар кыз», «Жуан аяк» эндержен баска эн жинагына енгендердж 1Ш'ндо «Толкыма» (Кыз Ж1бектег1 «Толкымамен» ша- тыстырмау керек), «Баянауыл» (бу да белил! «Баянауыл» экшен баска), «Лэйл1м» (6елг1л1 «Лэйл!мнен» езге), «Сарын», «Толгау», «Арап батыр» сиякты шыгармаларды сез етуге болады. «Толкыма» — кантигенагы 1 эн, кен'лд!, кайырмасы Мусага тэн тездеп, журдек б!тед!. Екжип вариантьг (К- Лекеров берген), эрине, энд'к жагынан, орындау жагынан тереч'рек. «Баянауыл» — жылы шыгарма. тугаи жерге деген махаббат эр нотасынан квр!н!п тур. Eenrini «Баякауыгдын» тебес! де кержт-ке- р!н!п кетед!. Бтрак, непзжде эн баска. Кеуде шумактыц ек! жолымен б!тед! де, кайырмасы шалкиды. Сезже байланысты ма, жок компо- зитордык ез! солай багыттады ма, бул энде кайырма кеудеден Kepi тогыгырак келедк Энж'н елечж, тур жагынан да, мазмчн жагынан да нашар творчестволык електен еткеннен бе, «дэмс!з» болгансын, иелт!рмед!к. «Боз торгай» — музыкагык жагынан «ГэуЬар кыэга» уксайды. Сонык не «нагашысы», не «жиен!» болу керек. Мунык сезг де (eci- ресе кайырмасы) катты бурмаганган болу керек. «Шорманга» — «Кулбайдыч» б'Р варианты сиякты. Аздаган езге- р'стер энге оригиналдык кагып бере алмайды. «Лэйл!м» кеч'лд!, мажорда шыгарыгган ен. Эс!ресе кайырмасы Мусага тэн усак белшект! дыбыстар аркылы козгалып, журдектелт, дамькт кетед!. «Сарын» — Балуан Шолактык «Сарындарына» Караганда музыка- лык жагынан темен жатыр. Басынан аггына дей!н ре\"итатив сиякты болып келед!, ешб|р жерде даму, кантилена жок. Мунда «Сатын» дегекнен Kepi, композитордын 6ip ез! мен ез! отырып, кец!л куйж шерткен! болу керек. Арасына Садыгын косуы да закды-ак- «Толгау» — б|ЗД|ц тус1шпм1здеп толгау емес, кэд!мг! белил! ба сы, аягы, формасы бар эн. Минорда шыккан. Б!рак ум;тс!зд!к иотасы жок. Кайгыдан кер! «Ер азыгы— уей!м» бар сиякты. Scipece кеч интервалдарга ceKipynep «болган !ске болат бол, богаттан да катты бол» дегендей куш бередь Тагы 6ip айта кетет!н жэй — мундай эн- н!ц кайырмасы болу керек, мумкж уакыт ете орындаушыяардыч 6i- peynepi «Tycipin алуы». «Арап батыр» — мажорлы эн. Сезшде кынжылу болганымен му- зыкасында ондай жэй жок. Тек орта жержде жетжил баскыш ды- 153
бысты жарты тон томен Tycipyi аркылы 6ip мезет «кабак туй!п» калу бар. Эннщ аяты да eui6ip мою кескМн бермейд!. оБуэау зары» — Арка эндер1н1ц кейб!реулер!н!ч интонациялары жур. Scipece «Мацмацкерго» усайтын жерлер! кеп. Энжч caai му- зыкасына кайшырак келотщ тэр1зд1. «Ак ситса» сиякты эн мен оз1нщ жан ашуы елечж айткан Муса, Шорман тукымына деген ез'шч ыза- сын бул сиякты ешюмнЦ шачыратын ортасына салайын деп турган кажыры жок музыкамен беред! деп ойлау киын. Б!зд1чше берепрек келгексш орындаушылар, белгЫ эдет бойынша, бул энге баска 6ip эннщ соз!н «жепп алып» журе берген болу керек. Мусаньщ жинакка енген уш куйгнрч [Шейде курылыс, форма жа- гынан толыктауы — «Кумжылан» куй!. Сезоз, бул куйлер домбырада орындалган болу керек. Усынакты колдан етсе, куй оркестрдщ, дом- бырашылардын репертуарыиа ент кетед!. Кимылы жан жакты адам— Муса куйте эндей уэкыт белмеген болу керек. Жаяу Мусаньщ музыкалык творчествосы жежнде 6ip-eKi ауыз сез айтпаута болмайды. бйткеш оньщ емдерже 6epinin келген бата 6ip баткей, сынаржактылау болыл келед!. «Мусаныч ендер1 татарга жакын, би мелодиясы басым жатады» деген сездер к!м айтса да дэлелсрз. вйткек!, Мусаныч ЭН1Ж4 Keniiiiniri езрмгз бтвпн арканыч эн дэстуртде шьртарылган. Еркелеген «Кегаршын», ер кеудел! «Хау- лау», сатыздай созылган «ГауЬар кыз», революциялык ру*ка толы деп тапжылмай айтута жарайтын «Ак ситса», тутан жер — ананы ба- лалык межрбанмен суреттеген «Баянауыл», алдаты ум!тке созтан колдыч бейнесрндей жаркын «Сурша чыэ» — кай жер!нде татар OHi- не уксайды, кай буыныкда журттыч аятын жыбырлатып бите шакы- рып тур? Жок, бул эндер Б:ржанньщ, Аканныч, Култуманыч. Ыбырай- дыч, Естайдыч ез!м!зте 6елг!л1 шыркатан, кержген, шебер орындау- шыны ттейтж шынайы туындыларымен катар тусед‘|. Мунда Муса каэактыч ез!не дейжп эн шытару дэстурш эбден мечгерт барып творчестволык кулаш уртан адам екен1 квршед!. Ежнилден, Мусаныч андер!н1ч де Komuiniri осы калылта шытарылтан. «Толкымасы», «Тол- тауы», «Арап батыры», «Бузау зары», «Боз тортайы» — бэр! де осы стильге жатады. Сондыктан Мусаньщ эн шыгарудагы нег!зг! туй'жж бурып, ол тек твтарта елщтеп, би музьжасын шытарды дву— Муса- ны тусшбеу болады. Сеэс13, Мусаныч будан баска творчестволык эдкте шытарган эндер! бар. «Цулбай», «Турымтай», «Шолпан», «Сапар» (кейб‘|р вари* анты) ката музыкасынын дэстурЫе елттеу нэтижес1нде шыккан. Bi- рак оларды да татарга тачута болмайды. Муса даланьщ да, каланыч да музыкалык дэстурщ эерттаген адам. Ол кеп жерлерде болып, баска кальщтардыч да музыкалык т!лдер!н ес!ткен. Ал кала музыка- сына ал!ктеганде, Муса алдымен орыстьщ кала ендср1не карайды-
Соиыч эсер!нен келт ол марш ыргагын мецгеред\\. Марш — татар музыкасыныч 61те кайнаган белей емес, жаца замен, жана цогамдык кубылыс тудыр тан форма. Б. Асафьезтщ вйтуынша, марш — ез!н!ц ектем ыртаты аркылы адамныч еркЫ билеп, басын к°сатын музыка- лык форма, вз! т!леп барган болса да 6iраз уачыт Мусаныч эскер ка- тарында болуы, эскерд1ч журк-турысындаты уйымдаскандык, ондаты ойналатын марштардын да веер! кулатыкда калып, казак даласына ала Ker.yi. Оиык уст!не Мусаныч тек домбыра емес, сырнай, скрип- кадв ойнауы, оныц репертуарында татар, орыс жэне баска халык- тардыч музыка улплер1жч, сезс!з болуын куаттайды. Нота сауаты жок заманда, халык аниллер! Мусаныч аузынан казакша шыгарыл- тан эндео.'н алып, ездерже битаныс музыка шыгармлгарын ала ал- мау нэтижесшде тана б:зге Мусаныч бай репертуары жетпей отыр- тан сиякты. Муса бул жагынан Абайдан да эзгеше жэйда. Абай казактыч халык эндер|н!ч стил!нде эн шытармады (шеюрттерт, балаларын айтпаймыз), ол поэзиядагысындай, казактыч эн формасынан шытып кетп', сол аркылы б:зд!ч эн цорымыэды мыктап байытты. BipaK ке- зжде Абайдыч ол 6ip ип кадамын бэр! б!рдей тусЫд! деуге бол- майды. Казактыч халык музыкасын 6ip к!с>дей-ак Терек зерттеп, сала-салаларын шарлатан А. Затаевичт!ч ез( Абайдыч музыкалыч творчествосына берген батасында тайыл басады, орыс музыкасына усайды дел ете шытады. Шынында Абай орыс музыкасына творчест- волык туртыдан чарады, окыч жаксы улплерш TiHTri, сол аркылы эн- н1ч жача формаларьж !здед1. Б!рак казактыч музыкалык интонация ше.чбер.'нде калып, Жака турдщ уст!неи шычты. Муса болса ол ка зактыч халыч эн дэстуржде кептеген туынды берд1 де, ек!нш!ден пен», «куй» деген ею угымнан баска ешнэрсеж бтмейтш казак ара- сьжа «марш», «вальс», «мазурка» ыртактарын алып келд!. Муса да оз:жч шыгармаларында (марш кесюнд1, «татарша») казак музыкесы- ныч интонациялык шечбер|*нон шыккан жок* Тек жача тур, жана ыртак, сыркай, скрипкада ойнау аркылы жача, озат орындау техни- касымен байыту аркылы, 6ipiHUii тычдатан кiсIге «татарша» не «орыс- ша» болып кер!кет!н музыка улплерЫ берди Корыта айтарымыз — Жаяу Муса музыкагык творчество жагынан аса бай, жан-жакты адам болды. Ол 6ip жатынан Б!ржан, Акан дэс- туржде шытарса, екшчн жагынан кала музыкасыныч рухьжда ондер шь:тарды. Сскыч бэр!нде де оныч туындыгары басынан аятына ше- йш шынайы казак музыкасы болып калды. ¥лы орыс халк.ыкыч TiniH 6inin, оныч муэыкалык дэстурдер!мен такысканнан Муса ез1жч му зыкагык «сезд1п'н» байытбаса нашарлаткан жок- Окыч кейб1р ендер!- Н1ч аятында сырнайын безтдетт, марш ыртатында куйкылжытып, дауыс коспатанныч езжде, аслаптык жатдайында да эсерт' кайырма- /55
пар, аяктаулар, муэыкалык токетер кортындылар беру!, творчество- сын есерлемесе, казактын муэыкалык т!л!н байыта туспесе, баска ешб!р женке бурлан емес. Жаяу Муса шын мэн!с!нде хагык компози- торы, улкен, сауатты, жан-жакты муэыкалык найраткер. Эдебиет дуниесжде анык кер:нет:н, кешег! замандалы саяси, мемлекетт!к курыгыска, зан-зэкунге сын кез*1мен карауды такбзла- лан сын реализм! баска халык композиторларынын шылармагарынан Kepi Жаяу Мусанык шыгармаларында шоктылы бжпрек болып Kepi- нед!. Оныц «Кулбайы», «Жуан аялы», жай елекдер! ecipece кел!сс!э кейткерлерд! суреттеуде катты киындык тудыратын музыка сала- сында 61ржш! бастамалар ед! деуге болады. Т!л беэеу мен ун бе- зеуд!к айырмасы улкен. Бул женде Абайдын «Бойы былганы» сияк- ты шыгармалар лана (музыкасын з/ланда) Жаяу Мусанык жоларыда атагган эндер!мен катар тусе алады. Музыка тМмен калжыкдау мум- кж де, ал жамандау, тЫдеу талы сол сиякты eTKip внп'мелер беру Жаяу Мусанык шылармалары совет композиторларыныч таор- честаосында кек'нен орын алды. Композитор Мукам Телебаеа еэ!н!ч «Б|ржан— Сара» операсынде Мусанык «ГеуЬар кыз», «Хаулау», «Шолпан» эндерш пайдаганды (Н. Оразбековтыч «Б(ржан— Сарада» «Турымтай» бар fleyi atат сез). Мусанык ендер! энш!лерд!к репер- туарында, кеп дауысты хорларда бар. Композитор туралы 3. Акышеа драмалык пьеса жаэды. Жазушы— акын С. Бегалии мен композитор К. Мусин 6'pirin «Жаяу Муса» атты опера жазу успиде. Жогарыда баяндалтандай Жаяу Мусанык ендер жинагы басылып шыкты. Талы да кептеген ендер! нотала Tycin, жиналып, баспала дайындалып жа- тыр. Жаяу Мусанык ем!р! мен творчествосы туралы Казак ССР Гы- лым Академиясынык М. О. Эуезов атындалы эдебиет жене енер институтынык музыка бел!м:жн аспиранты 3. Косбаков диссертация жазу устшде. Кыскасы, eMipiH халкынык бакь|тына арналан кайрат- керд'ц ейналасында осы кезде кептеген иН !стер жур!п жатыр. Б1р-ек| ауыз сез Мусанык балалары жайлы. Осы кукле дожил! деректерде Мусанык Садьщтан баска балаларынык болланы жайын- да еш жерде сез боллан жоц. Бул экНмеге суйенетш, Мусанык «Са- пар» эжндегл «Келд!м Сапар касыча, жаллыз Садык касымда»-делен co3i болатын. Соклы кездерде Мусанык аулына барыл, балаларымен, ауылдастары, керлен xicinep мен сейлесш кайткан адамдар б!зд!к Мусанык еулот1 туралы мэл!мет1м!зд! 6ipa3 толыктырды. Мусанык балаларынык улкен! — Анна делен кызы осы кезде Tipi, 83 жеста кар-нед/ Анна туар алдында Муса Лев Толстойдык «Анна Каренина» ромакын оцып, езшщ «гула бойы — туклышына» орыс едебиет!н!к алыбы жазлан романнык бас кей!пкер!н!к атын беруд! калайды. Bi- рак ауыл молдалары, джиллдер: «Б13 KenipfliK атын айтып, сэбид'1К
Кулагина азан шакыра алмаймыз» дел бае тартады. Сонда Муса ту- оып: «Сандер б!лген элсамды мен да бшемж, аллаЬу вкбард'| сен- дерден KSpi дурыс айта аламын, 6api бар сабидш дел, ез; азан ай- ты.1 кейса керек. Эрине, ол кез уш!и Мусаныч тунгыш баласынын, а д ресе сакайып келгенде Сапардан алгаш керген перзентннч атын Ан на коюыньщ 031 улкен прогрессивен кезкарас ад!. Miне, осы Анна бул кезде Tipi, о да б|рнеше андар шыгарган. Аннадан Kiuii Зекен деген кызы ерте кайтыс болтан. Одан Kiuii Kacin деген кызы 194S жылы елган. Садык Мусанын балаларыныч iuiiHAeri еч Kiiuici екен. «Сапар» aHiHin бурын 6i3 acirnareH 6ip куплетжде: Зекен, Анна, Kaci6iM, Уз!лд| манен нас!б!ч- Садык отыр касымда, ©з1чнан туган асылыч,— дейд\\ Муса, жубайынын кабырыныч басына барып отырып. Осы шу- мац та Мусаныч баска балаларыныч болганын дэлелдейдл Аннаныч дауысы олi де жаксы кержедк Жасында улкен енил болган. Садык Ек!бастуз каласында турады. Оныч колында екесшЕч eai да жария- ланбаган колжазбалары бар кершедн Жаяу Муса тек енер кайраткер! емес, улкен курескер, жеке бунтарь, алган бетжен кайтлаган адам. Оныч эдеби, музыкалыч му- ралары ете бай. Б1эдж максагымыз— оныч ал! де болса кеп жер- лерде таралып журген елечдерж, эндер!н жинап, улкен б!р ечбек шыгару. Бул эчНмеде 6i3 Жаяу Мусаныч тек музыкалык кимылдары айналасында гака сез еттж. Оныч ce6e6i — к!тап багыты солай бон ды. Окыган адамдар Жаяу Муса туралы sni де бтгендерж ортага салып, бул зчг!медеп деректер байи тусу]не кумэнданбаймыэ.
БАШАР Д EH
•weir - eir - eir- ew- his new- ney
мэди
Басында Ушдаранын, балгын o a'im , Кекорай сазРа б!ткен шалрын ед1м. Екеуд|'н, 6ipi болеем арман емес, Валиден жалрыз туран Мэди ед!м,— дел, одан эр! домбыраны тартпай, сандыдда сумел дойды. Отыр- рандар да айт дел зорлаура ауыздары бармай, ундемей далысты. Бул кеэде орюм до вЭ1мен оз1 сырласдандай, 6ipey 6ipeyre дарамай, «адам басына 6ip алла» болыл кегл. ©3i вленукде танытдандай, бул ж т т болыс арасы Кадабайдыц приговорымен туран жершен жер аударылран Арданын атышулы eHuiici, композиторы Меди едк Кардаралы мен Атбасардыд арала- ры айта далрандай шалрай болмаранмен ол кунде аулынаи баска жадда жгберу улкен жаза сиядты ед|. Халыд аузында «Ушдара» ата- нып кетнен Медид1ц аж осы 6ip жэйда шыдса керек. Бул енд) осы кеэде айтпайтын адам аз. ©йткеж, жорарыда айтылрандай, ан шырдап басталмаганымек, тыддаушыны б1рден тартып алатын, эсер- л1, улкен терец маэмумды шыгарма. Bipeynep бул эмд| баска да куплеттермен айтады. Мэди 1880 жыл (кейб1реулердщ айтуынша 1888 жылы), бурынры Семей губерниясы, Кардаралы козд Едфей болысы, N9 3 ауьшда туран. Туып-вскен жер1 Ушдара деген тау. Руы — Каракесек. Аргы аталары — даздауыстьг Квзыбек, Бекболат би, одан 6epi Алшынбай. Алшынбайдан, Кадабай, Бэлау, Косыд, Жанырул, Бали, Шали туады. Мэди Белид|ц баласы. Бали шаруасы кем адам болран ce6enii Ме ди жасынан екеегмен 6ip туыедан Кадабайдыц долында болады. Кадабай Медид'| баста сылап-сипап бадданымен кей)н оны езжщ малвйларыныц долшодпарларыныд 6ipi eTKici келедд Мэди оран кенбейтш м!нез бшд|'ред|. Кадабайга Мэдидщ бул жэй| унамайды. «Осы 6ip «есiрл. болады-ау шамасы» дел, Кадабай 1шшен Мэдиге К(жже дарайды. Мэдид! сынау ушж оран б!рнеше рет сотдарлыд талсырма бередк Б|’рад ежелден журеп адалдыд дел соратын Меди кене доймайды. Кадабайдыц тЫн ол вреде ешюм дайтармаран. Сондыдтан ол Мэдиге енд| дастыд коз^мен карай бастайды. Када- байдыд болыстыгы, оныд эм!р!н!ц айналага датты журу! Мэдиге эсер етлейд|. «Ит уяласынан дорыдпайды» дел, Мэди дымсына дой майды. Б'|ржарынан ит те болса туыедан гой дел, «аужтенбей журе беред). Ал, Кадабай болса Медиге тор кура бастайды. Мэди де оны сезщ, ез долы вз аузына жеткенеж Кадабайдан узшд|'-кес1лд; бэлг- Hi'n, ез бепмен кун керуге кешед). «Атадан ала да, дула да туады» дегендей, сонау Цазыбект|д тудымынан Кадабай сиядты дарашод- пар, так малы мен «багына» сенген, енерден журдай адаммен ка тар, жасынан сейлесе жорра, эндетсе тыцдаганныд аузыныд суы U А. ЖуОаног 161
куритын, курессе жыратын, 9д1лд1к десе жанын беретЫ Мэдид|ц ч«- райып журу! айналаныч кеэше б|рден тусед!. Болыс Качабайдан каре енер Meci, жалынды жИт Мэдид|ц кад!р! журща устам болады. Жасынан эдем! анг'меге, елец-жырга домбырага кумар Мади аз уачыттыч 1Ш1нде халыктыц cyAhcrid болыл кегед! Mine бул жаты да Качабайдыч «iujme жакпайды». Сондыцтан Качабайдыч 6ipiHUji озбырлыч чадамы — Мадид| Атбасар жагына жер аудартады (6i- реулер Атбасардыц турмеа'не сэлтан дейд!). 1914 жылы Мади Карчаралыта чайтады. Жолда белил! феодал Шорманныц жылчысынак «байдыч малы жаудыц малы» дел ею жуйрж атын MiHin кетедг Ечбеказ жиран малдан «садача» алу — Мэдид1Ч тус1Н|гжшв шарирагча да, зачла да томлач келмейдл Меди Ушчарага келедл Туран жершде 61рнеше кун болса да аунап-чунау ойында болады. Ырак, ез и!м. чыстауын тук калдырмай Качабайдыч ертеп ж!бергеи1и коргенде, оган деген ешпенд!л1п удей туседл Касына езше плектес болыл, унем! хабарласып журген ж!г:ттерден б!разын чосып алып, ез;жч пелен жыл жылчысын баччандары ачы- сыныч есеб! дел Качабайдыч жылчысынан ту бие, мЫет'т ат альт чайтады. Ушчарата эйел! ^азиды алдырып, сонда 6ipeeuje кун боле- ды. Жолдас-жораларымен, жубайымен 6ipre болыл, кечл1 аз уачыт- ча болса да орнына туеш, чыэычтал жатчанында, оны Качабай бЫп чалыл, ояздан ескер жердем сурайды. бйткеш Медид'| жалан ч°л- мен устай алмайтынын б|ледл Полицияныч жене «чызылбер1чтерд!ч» жэрдем1мен Качабай Медид] устал, сонау алыстары Каэалыныц (6i- реулер Ачмоланыч, б'/рвулер Карчаралыныч дейд|) турмесше жа- бады. Меди бул турмеде 6ipa3 жатып чалады. Кеп уачыт тергеу- тексеру деген болмайды. Барады бул турмеде кунсм ет'т, Бiр куш ажал ш!рк1н келер жетт, Жасымнан аягымды тарта баспай, Kerri рой Качабайга изем етт. Агамыз Качабайдыч арчасында, Алдыч чей бул турмеден жачсы чоные,— дел, эчг!мен|'ч 6epi Качабайдан екен!н айтады. Кушш жумсайтын жардай жоч, Меди чатты налиды. Шер! iui'me сыймай, жастычтыч ж'1гер1Н адам ушт, бачыт уш!н пайдалана алмай, мына коначча жайсыэ, лас чапаста кун1жч етт бара жатчанына екжед1. Толчып, чатулэнып, »э)н>ч басындагы драмасын сичырлы ун арчылы сыртча шырарура бекжедк Будан кал!п улы сез1мнен туран ен шырады. 162
Сурасак руымды Каракесек, Досым аз, душпаным кеп кылран осек. Устшдв цус мамыктын, жататын ем, Бул кунде цу нарагай болды тесек. М1нд)М де Царакекке жылыстадым, Бардым да Караеткелден пул устадым, Наукасым жанга батып жатканымда, Болмады жанашитын туыекзным,— дел, еленнщ соцгы жолын кайгара кетернт, earnm капаете жатса кайрылмас, мойымас кушж керсеткендей болады. Бул он енкейген Kopi, ецбектеген жастык борте белил! «Каракесек» деген атпен осы кезде жер жузже тарады десен, эртык болмайды. «КаракссоктЬ окушыга TyciHflipin, OFaH комментарий берудщ Keperi жок сиякты. Bis тек бул эннщ ерекше курылысын, даму кезекдоржж аса закды- лыгын, форма жаты нам айта калгандай мус|'нд|'л4пн, мазмунында ли рика мен катар Терек драма жатканын айтып кетпектз. Дауыстык ек теменг! регистржде томен жылжып басталуыныч esi бурын-сон,- ды казак ондержде кездеспеген жур!с. Тек Имам-Жусттщ «Сары Аркасында» гена осыран усайтын бастау бар. Бграк онда темен бастап жотары KOTepinin, кейт кайтады. Ал мынада алтан дыбыс жорарыламай б1рден темендейд!. Ол, шырару кезекждеп автор- дык ауыр халде болуынык ocepi болу керек. Эс1ресе елекжч уш!н- uii басталарда eni рет темен карай журетж фраза капастын ауыр еуретж келтгред1. Одан epi шыркап KOTepinin, кульминацияfa жет!п драмалык жейд| жерже жетк!э1п, кейж, баяры бастатан дыбыстар- ра кайтып келед|, аса салмакты, кайрылы ундер аркылы, баслалдак- тап темендеп барып б|тед1. Цайратты ж!riT, канта кушше мжгенмен, колды бурау, аякты юсен тырл етк|*збейд|, налытады, ойра шомды- рады. Казактыч есю салтында торбиеленген Меди, кысылран жер- де аруакты, ата-бабасын айтып, ез1н1к трагедиясына токтайды- Бабамыз кешег! еткен Алшынбай-ды, Акылы еткел бермес Терек сай-ды. Эруетык Алатаудай бабаларым, Керд1Н бе рарып болран б|зд1к жейд|,— дел, оларра да жалбарынып кояды. Турменщ катал торлбж, кунж'ч erin болмайтынын, 1эдеп келген арайынмен де дурыстап сейлест|'р- мейт!н!н еленге косадьг. И * 163
Бул кунде абактыда 613 жатамыз, Кек1лд! цумалацпен жубатамыз. Алыстан 1эдвл келген агайынмен, Тесжтен алакандай Tin катамыз,— дел, 6ipece жогарыда баяндапган «Ушкара» ожжи, 6ipece «Караке- сектщ» еуежмен турмен1 басына кетерш шыркап Ж|беред1. Канша катал болтанмен кузетштер, ездер1нен улкен эк|мдер1 квл!п кал- ранда болмаса, Мэдид| тыймайды. Ал баска ержоэдер болса, олар айта туссе екен демесс, баска тшек т1лемейд!. Меди осылай 6ipaa уакыт болып, мэсележц шел кер!нбей бара жаткасын калай да кашудык жоспарын жасайдч. Карулы ж!г!т, турмен1к iprecin каэып, кунд!з жауып койып, 6ip KyHi аман-есен кашып шыгады. Бул 1915 жылдар. Медидж «Ушкарасы», «Каракесег!» езш'щ тусында ауыздан ауызра xeiuin, Кыр мен Сырта Teric тарайды. Халык Медид'| аншеи бшед|, тусж кермегендер онык образын ездержше неше сакка жуп'ртт кез алдарына баска адамнан езгеше 6ip алыл eiin сурет- тейдл Меди халыктыц хиялында ертег!жц батырларындай эпикалык образда суреттеледК Меди эжмдерден, онын, 1шжде Какабай бо- лыстан хауыптент узак уакыт елже бармай, алыстан хабарласып журедл Сол жургенн1н еэжде де ол эн шыраруын токтатпайды. Ка- пастам босап, елжщ еркж ауасын жутып, кенелш калган Меди 6ip сет те болса Ke>vAi Kerepinin, атакты «1±Прюм-ай» эшн шырарады. «Цйркж-ай» салран жердей улкен ннтервалра жогары cexipin баста- лады. Ол автордыц шалкыРан ойын, мызрымас куш!н бередк Тек елецжн соцры жолында, кайырмара келгенде эншн динамикасы аза- йыл, 6ip сэт улкен ойра кеткендей, еткен 6ip кызык кундер! еске тускендей, всем ун, к°ныр дыбыс аркылы, куйкылжып барып эн 6i- тед:. Муны б!реулср: ©yeni бул «Ш|ркждЬ> бастау киьж, Сонансок кеплц сезгн тастау киын,<— Деген сездермен айтады. Медидан e3i айтатын свздер! 61зд1кше баска болу керек. вйткеж эннщ алапат кушпен басталуы, сол дэ- режеде 6ipa3 орындаушыныц устап туруы, тек аярында рана дыбыс баяулап, 6ipax кайры-хас1реттен аулак, тек Sip ТЭТТ1 хиял дуниес1не OHin кеткендей болып аярынын 6iTyi баска Sip текстер керек ете- Меди алыста жургенмен, жорарыда айтылрандай, езжщ дос- жарандары аркылы елмен кабарласып журед!. Цакабаймен болыс- тыкка Жустпн, ЫсламбегтЦ таласка Tycin жатканын, Ысламбектщ Какабайды басып бара жатканын естид1. Ысламбект! кайрап, елек- мен хат жаэады. 164
Ысламбек, оргадагы С ;з байтерек, Коркалар бутатыча сан кобелек. Майысып ол бутагыч еынып кетсе, Болканмен КУР бейтерек неге керек,— деп 6iTipeAi. «Сынып кетсе» дегеш — болыстыкты ала алмай жен'- л!р калма деген! болу керек. Какабайдыч Мэдимен дурыс емес екенш Ысламбек те бш!п, Мэдиге катынап журген жюттерден се лем айтады. Медид1ч окан жазканы цайтарган жауабы екен. Шынын- да да Какабай encipen, Ысламбек болыс болады. Меди 1916 жылы елге кайтып келед!. Ысламбек Мэдиге тимейд<. Bipa* Мадидщ ты- ныш журугие такы да кесел тал келед!. Ол кесея де эюмдерден келед!. 1917 жылы окыкан ж!г!т Айкожа Тем!ржаное деген болыс бо лады. Тем!ржанов Мэдидж уст!нен пиргоеор жасап, кашкын, уры- кары деп. сол жылы елге шыккан пристав Ахметкали Аягановка беред!. Алканов алтьр к!с!мен кел!п, капылыста Медид! устайды. Bi- рак елде устал турука к°ркады. вйткеж Мэдидщ достары б!рнеше рет оны босатып алудыц ерекет!н жасайды. Тек эюмдерден, онык !ш|'нде азуы алты карыс приставтан cecKOHin ойлаган максаттарын орындай алмайды. Алканов Медид! Каркаралыныч турмес!не жат- кызады. Октябрь революциясын Меди турмеде к-|рсы алады. Ержоздж- те болса да ерк!нд!кт!ч енд! туганын сезед). Оныч ce6e6i — Меди куралакан адам емес, аздакан болса да сауаты бар ед!. Кей!н ол сауатын ез! кеч!тед!. Казакша да, б!рт!ндеп орысша да б!лед!. Оныч таза казачтыч ауыл кжмш кимей, чала ypfliciMBH шакын, орысша ки!м ки!п журу! де содан. 1918 жылы Медид! турмеден босатып, ол елге кайтып келед!. Бостандык тачыныч атуьг Медид! катты куан- дырады, ол кун!н!к енд| туканын 6inin, колынан келген!нше совет ук!мет!не жердемдесуге бел байлайды. Медид!ч ез атымен атала- тын, халык арасында «Меди» деген атпен жей!л!п кеткен эн! осы туста шыккан деседк Ол эн аса кеч!лд!, улкен б!р куаныштыч, тол- кудыч нэтижес! сиякты. Басынан аякына шежн б!р кетер!чк! калыпта жур!п отырады. Ecni заманныч таякын кеп жеген ардагер енш!, дау- сыныч да енд! шалкитын кужжч жеткежне куанып, оны мына 6 ip керкем шыкарма аркылы сыртына шыкарады. Меди жача ужметпч жаксылыкына 1штей риза болыл кана оты- руды лайык кермейд!. Халыкты кобалжытатын окикака ер кезде де кызу араласатын ыстык канды, адал жанды Меди 1919 жылы Кол- чактыч ескерлер!мен сокысканда, кызылдармен узечплесш отыра ды. Ол актардыч 6 ip тобыныч басшысы Черепанов дегенн!ч 6ipHe- ше адамын ез колынан окна ушыратады. Каркаралы актардан таза- 765
рып, €<6iэ уюметЫэ» деп келет!н кеше турл1 онын, топтарынан кутыл- гансын Мэди совдептщ жумысына жзрдемдест, цолынан келгенжше советик саясатты ^олдайды. Ол патша эаманында, кейж актардыч тусында 6ольшевикт1н, тонык жамылып, неше xypni лас жумыстар ктеген, жотарыда аты аталган Айгожа ТеMiржаковтык жэне ОНЫК досы Малаевтыц Каркаралыда ужмет орынында халык баскарып отырганын Kepin, Семейдж губерниялык мекемелер1не арыэ бере ди Онда Тем1ржановлен Малаевтыц халыцты зар каксаткан, кедей- лердж басына талай ецпр таяк ойнаткан icrepiH «алдырмай жаза- ды. Мэдидж ойынша губерниялык мекемелердо наяыз уюмет жо- тын жоктайтын, адал, совет iciHe бертген тана кюлер отырады дейдп Б!рак онда отырган кой TepiciH жамылган каскырлардьщ 6ipi Мэдид’ж арызын сол Малаевтар ктейп'н Каркаралынык мекемесже астыртын жтбередн Олар енд! калан да Мэдидж кезш КУР’У тала- бына мжед!. Ол кезде Меди баска калаларта кетт, колдарына тус- пейдп 51рак Темтржановпен Мамаевтщ жене ацтардыц 6ip басты'гы Черелановтыц тобынан Каркаралыда бугып калган Шумаковтык Ме ди ецжде есшен, уйктаса туанен кетпейдп Медидж кайда барса да (зж ацднды. Меди болса, ол енд1 совет унтмвт/ бтржолата ныгайды, маган келетж хауып-катер тиылды деп, каннен капер! жок, еркж журе береди Кей кездерде ол бгреулердж Каркаралы турмесж- де жаэыксыз, мьжа суркиялардык айласы бойьжша жатканын 6i- л!п, оларга кел!л жолыгып кеткки акыл уйретюа келедп Сонда да б!рнерсен1 сезгендей, Каркаралыга беттесе Мэдидж мазасы 1921 жылдын февраль айыньщ басында Меди Каркаралыга ке- nin, езжж баягы жазган арызын уеэдтк мекемежн, 6ip кызметкерт окып отырланын Kepin шошып кетедк Турмеге барып, онда жаткан 6ip Kicinepfli керуге талаптанады. BipaK турме бастыты Медид| ус тал альт, Жасанов деген конвойга береди Ол Мэдид! айдап турмеге келе жатып, талтусте атып влпреди Бул женжде Семейде шыгатьж «Казак т!л|» газетж!к 1921 жылы 8 март кунп 123 санында «Мэди- д')К eniMi» деген мьжандай макала шыкты. Окушыларымыэ толык мел1мет алу ушж макаланы тугел келт1рем|'з. Макала соцында: «Жол- «Осы жьшы 1-uii февральда Мэди Бепи улын кунд1з cafai 12 де, Каркаралы каласыида , 5-mi участкен1ц районный начальник Жаса нов атып елт1рдн Медидж жасы 41 де, ек| катыннан баласыз едн 0eiMi былайша болды. Декабрь басында Ед1рей ел1не 20 процент' разверстканы белгенде Тем|ржанов Малаев дейпн волпредседательд! колына кон- дырып алып, малды ауылнайларга бел1п, кедейлерге аудара салады. ©ткен замандарда стражник болып кан сорган, бул кунде комму- 166
нистж тонын айналдырып кит, Typni хиянаттар 1Степ журген Малаев- Т1Ц icteplH куа Каркаралы барканда, бнда огырсан ужмет адамда- рыныд кейб1реулер1 казац ем|р1не колайсыз, мына эаманка унам- сыз эргурлi хиянаттарын эм аплан параларын айтып, губисполком, губкиротделге арыз береди Мэди Каркаралыдан cecxeHin, онд; Се мей кетемж дел жургенде, Каркаралыныч хак|миллж 6eniMi Еддрей елшщ жеркумар байлары Тораноа, Тем1ржановтыи, доносымен Мал- дыбасвтардын малый конфисковать етедн Осы малы туралы Кар- Карапы баркан Малдыбаевты жауыл дояды. Осындай жумыстар та- кырыпты М. Бепи улы Каркаралыка барады. Оэшщ ондагы хак!м- дерфч уст1нен жазкан арызынан коркып, 6 ipeyiHiK к«тыны аркылы екг басгыкпен танысады, Мойынга тулкi орллады. Ыран шырайлары келмейди — McHin губисполкомка жазкан арызымды сонда 6ip орыс окып отыр, 03IM хауылтежп шыктым,— дел жолдастарына айтады Меди.— Колчак эаманында Ед1рейд1ц еск| болысы Тем1ржанов мет хуюмет- ке парсы дел керсетт, неше айлар абактыда жаттым. Еид-i мына хужмет эаманында Малаевт! дырки кып соцымнан салыл мынадай норцыньпи халде журмш,— дел отырады. ЕртедЫде, 1-iui февраль куш, 2-uji аудан халык сотынан абактыдакылармен амандасука на каз алып, турмеге барады. Касында 4 жолдасы бар. Турмешч бас- тыкы рухсат бермейдл Аттанып жаткан Мэдилерд] колына винтов ка алып, турме начальнип куалай бастайды эм аттанып жаткан Модид| уш мертэбэ прикладпен урады. Бграздаи сок касындакы жолдастарымен кайтыл бара жаткан Мэдид! кешеде устал, турме начальниг! уислолкомка алып барады. Онда не сейлел, не ктегеж 61зге мэл1м емес. EipaK начальник милиции Аклатигин ез кечсесжде: — Жасанов кайдаГ — дел, уш мэртэбе ж упрт баркан. Аздан сон уисполкомнан- Медид‘| арестовать е тт 6ip солдат алыл шыкты. Ол исполкомнан жумыстан кайткан арестанттарды турмеге карай алып, 6ip казак милициясы журе бастады ем б!рнеше казактар да соя кешемен кет!п бара жатады. Исполком адамдары кешеге жупрт шыкып, арестанттарды баска кешемен Ж|беред1. Цазактарды шакырып кечсеге камап алады. Мэдид! конвой Жасановлен 6 ipre белек кешемен ж|береди Турмеге таяна бергенде, алдында келе жаткан Меди Бепи улын атып тастаканын б!рнеше адамдар Kepin туркан. Ок каракустан ти1п, макдайынан шыкып кеткен. Мына бу ел1мд1, акылдасып, тон жамылкан соккандардыч icтеп отырканы анык- Арыстан журекп ер Меди ею жылдан бер} бурынкы тентек мжезден тиылып, сешмд| халык азематтарынь(к катарына к!р- Топыракын жеч'Л болсын, жолдас! Туыскан, жамакаттарыка TOKipiM сабыр берс1н!» 167
Бул документ коп жылдан 6epri б!зд'щ Мвдид!ц eniMi туралы наше алуан айтып журген ецпмелер!м13ге улкен аныцтама. Медид1ц халык жаулары колынан каза табуы айдан аныц. Оныц патша эа- маныкда ацтардыц Колчактын тусында цандай, юмнен корлык кер- генш б|Лген жауыздар уеэдеплер! мен губерниядагылары болып, 6i- pirin влт!рген. Талдыкорганныц Капал ауданын да туратыи ЕсмагамбетовтЦ айтуынша Мздид'| агкан баягы Черепановтыц бел1- м.'нде iстеган актыц саркыншагы Шумаков деген Klci, Бул Ккшщ айтуынша кейж Мэдидщ eneni Казн Каркаралыга келш Мэдид1 ат- кам Шумаковты кинап елпредг (Медид! бшем1з деген адамдар бул ецпмеш растамайда). Шумаковтын актардын адамы екенд!п анык- тала бастагансын Казиды жазага тартлайды. Меди кайратты жiг!т, халык бакыты уцлн ом р:и куреспен етюз- ген кайраткер, ецбскш i халыктыц жауыныц цолынан арманда елген кыршын, артында улкен керкем ескертк1ш цалдырып кеткен компо- зитор-еншг. Оныц шыгармалары унем! халыктын аузында, соаеттЫ музыка майданына шаттык уншдей болып естшедс Оиыч «Караке- сеп» «Ер Таргь1н» операсында Таргынныц бас ариясы болып 6epifl- ген. «1Шркж-ай» мен «Меди» «Кыз Ж1бек» операсында жур. Ал «Ушкараны» уйжде отырып айтпайтын адам аз. Ол эрюмжн, де журегш козгайды, Мэдидж eMipi улил! окигамен толы eMip. Ол жежнде архивтерде eni де деректер кеп екенжде дву жок. Оныц 6epi де ашылып, Мэдидж 6i3re мел|'мс!3 кептеген жайлары жарыц-
КДРАКЕСЕК М эди. Байсалды. Драмата толы.
ЫБЫРДЯ О ткен гасырдын СвКСвНЖШ! жылдары. Алцгцотан отырсан журт. Сырлы кереуегтщ, ус- тжде он жег! жасар кыз Кэ- кима. Онын, долында он ею беспалы сырнай. Кулаштап тартыл, дуй- дылжытып ун шыгарып, отыргандарды тамсандырады. Б;р кез Кеди- »а дауысын посты. Кодырдаздай сыцгырлаган дауыс, ужн баяулат- кан сырнайга досылганда Жака 6ip бояу пайда болып, адам мен асбаптын дауыс досындысынан бурын-сонды дуладда естшмеген си- дырлы дыбыс шыдты. Какима дауысда жайлы дед| ме, «Ахау-Се- мейден» бастады. Арасында сырнайды ледтп, ершележп, алып даш- дан аттай жер дуниеде тургызбай кетедл Тыддаушылар дыздыд дау- сы мен дайсы кездерде оздер<и1ц папай дозгалгандарын байдамай да далады. Ал. дыз дауысын соэган кезде отыргандар адырып, ас- панда далыдтаган дус кергендей, epiKCis шадырадда да карал далып отырды. Кекима одан кежн Жаяу Мусаныд cafыздай созылган «ГауЬар-дызын» айтты. Ею куплетт1д арасында енн{д тарихынан eKi ауыз сез досданындв отыргандардыд ш шде басгарын шандал: «О, сабазым-ай1» демеген Kici аз болды. Кенеттен «Ynini Ыбырай келедш деген сеэ даладан eciinin, отыр- гандар жогарыдан орын дайындадьг. Ыбырайдыд жасы бул огыр гандардыд кеб'тен Kiuii болса да, дазадтыд енер неон сыйлайтын двстур! бойынша оны терд1д тебесше шыгару KeperiH 6epi де сезш, дозгаладтап жатты. Сэнд| кигнген ж|г!т, сыпаны тана селем 6epin Kipin келгенде-ад ол уйдеплерге унай бердл Тер алдына отырып, долындагы дом- бырасын дасына дойды да, тез-тез аман-сау сурасып, сэл ундемей далды. Каэадтыд «аман-сауы» узын келед:: «мал-жан, бала-шага, 171
ауыл-аймак, цара-кур«ныц бут!нд1п, иттен-кустан ауылдыц аманды- ты» еркайсысы б|рнеше цайталанып суралады. Эцг|мвн1 квл суй- мейтж wirir осындай «узын суреге Tycin кетерм!м» дел ундемей кал- ааны екен. Кенет оныц кез1 кервует уетждеп Кекима мен онын сыр- найына rycii. Элпде алыстан талып естшген муэыканыц уш осы сырнай болып шыцты. Кекима да кез1жц астымен карал, miritriK барлык бойын шолыл отыр. Эдеттеп шей келт, кыздыц ез! цуюга айналды. Шынаяктарды шатыстырмай едемшеп шей куюуыныц ез! Ыбырайды суйс1нд|рд!, Ол елдекашан iuiin кейса да, Кекиманыц цо- лынан iuie берпс! Kerin, дастарканныц тура беруш жаксы кергендей болды. Тек кызбен eKi ортада бгрнеше Kici отырды да, шынаякты Ыбырвйдыц цолынв берген жердеп Кекиманыц аузынан шыцкан дем1 жетпей отыр. Ыбырай ушш о да болса жумак лебждей бо- Дастаркан жиналтаннан кей1н Ыбырай домбырасын алыл цатыл, кулацкужн Tycipin, дауысын байкайын дед| ме, жок Кекиманыц назарын аударып, 6ip каратайын дед! ме, айкайлап ж1берд1. Ол кезде жалтыз Кекима емес, отыртандардын, 6epi де 6ip бурылды. Tinii дапада жургендер де топырлап, банке 6ip лыкып Kenin, дауыс тез узялген себепт! цайта шалкайды. Ыбырай квл к'Д'рмей Арквныц б1рнеше есем ендерж айтты. Дауысы кен, шалкыл жатыр, эннщ ажарын Kemipe салады, этан коса ез!н!ц керш, мимиката бай бет> турлежп, уйд|Ц )шже кун сеулеЫ тускендей тындаушылардыц ец| Kipin цепь Бул отыртандар, ecipece ол заманныц дестур) бойын- ша уйден шытып, ел кезе алмайтын Кекима, Ыбрайдыц дыбысын еоткенмен, езж керген жок-ты. Сондыктан «Кулак eciTKenfli кез ке- ред!» дегендей булар алташкы кезде оныц ен швберлиже, ендер- д!ц мазмунына уйымас бурын, Ыбырай сен-салтанатыиа шыцта ер- леген дауыс кушже карал калды. Кекима болса, on кулактан Kepi кеэшен кеп тындайтын жыныстык eKini болса да, 6ipimxii дыбыс- тардаи-ак енге уюмен болды. 0йткем1, Кекиманыц ecitnereH OHflepi де Ыбырай орындауыида болды. Энжц вЗ| ел аралал кететж нота сауаты едетне енген кез емес, ен тек орындаушы аркылы б|реуден 6ipeyre ауысатын заманда, жотарыда айтылгандай, ерхектей елда емж-еркш аралай бермейтш ейелдерге жаксы ендерд'| осындай алыл келуиллер тана жетжзт беретж. Ыбырайдыц келу Кекима уш1н цы- дырдын кыдыруындай болды. Кекима баска цыздердай уялшак, вга- ананыц айткан «дала кодекстер'ш1ц» тармактарынан жаза баспайтын кыз емес, ерк!ндеу, сырнай тартканда орамалды сыпырып тастап, кос бурымын вртыиа лактырып Ж|бер!п, сакинелы саусактарын т!л- дерд1 куыл жугрткенде, оныц отырысына, сымбатты мусжже, сазды дауысыиа риза болтан ауыл айналасы швритаттыц ейелд1 жалацбас- тандырмайтын жерлер!н умытып та кететж.
Ыбырай Кэкиманы аса унатып, окьщ гармои тартканын, сулу унж, уялшак болматанымеи сьтайы мжезж, сейлесе сезге шешен- AiriH Kepin, TinTi осы ауыпда кыстап калу керек болса да, бастарт- пайтынын 1штей шешш отырды. Кешкшж алг! уйге халыц бурынгыдан да квп жиналып, тулкжщ мурны бататын жер калмады. Ыбырай да бабына кап'т, GipiHeH сон 61р1н не 6ip шурайлы эндерд! айтып отырды. Eip мезг1л цолына гармонын алып Кэкима эндетп. Ол 61раздан сон колына домбыра алып, оган досылып эн салды. Ол гармонра да, домбырара да 6ip-
дей шебер болып шыкты. Кекиманыч журген жвр1 ойын-той, «ызы«- думан екенш Ыбырай да кврд|. Халык тарал, екву! аз уацыг окаша калганда сырларыныч тоцагерш тужп, 6ip-6ipiHe капы унайтындык- тарын айтысты. ©йткеж, бул кундепдей кешет он айналып, ем|'н- ерюн ечл'ме айтысатын заман онда жок, «вц1лд|н. буйрыгын кас какканша 61лд1р1п жетюзбеген ж1г)т »ке~шешес1 айттырып келжшек эпергенше тук 6iTipe алмай журе береди TyHi бойы твчбекипп уйыктай алмай шыккан Ыбырай, ертемен таты кобалжып, толкып, iuiiHe симай бара жаткан куанышты далвга капай шытарврын 6in- мей, мукдайда тунп сырым айтып, 6ipaa тынытып калатын жолдас- тары да жоч, бар тапканы — ен, жены» жолдасынын, сырласыныч» мундасыныц 6ipi домбырасына жармасты. Ертенп астан кейiн, журер алдында, каумалатан халыктын сурауы бойынша, коштасу ретшде таты 61рнеше эн орындады да, аятында: «Кошма жан, мынау сатан дэген межч жолаятым» дел жана 6ip енге басты, Шомылтан айдын келде с!з б!р акку. Мундай сеэ вст1Дгц бе бек лвззэтлу. Сырнай мен домбыраныч арасында, Балкытан «оргасындай «айран Гэкку,— дел, бастап, одан epi Геккул Typni жайда суреттеп Kerri. Журт еин|ц жана екенш сезбед! де, «Гэкку» детеншн к!м екент бше ал май отырысты. Жалтыз-ак кереует устжде отыртан Кэкима, Ыбы рай ешмч аятында «Гэкку, Гэкку, гв-гэгэ» дел безшдетт, шубыргып жонелгвнде миытын тартып 6ip култ койды, ©ним одан epi ку- Тарантан айдын келде Ыз «оцыр каз, Калката ке«iл суйген айтамын наз. «Гоккуд/» кочырлатып мен салтанда, Уйренбес талабы бар кендай мантаз. Шерегей келден ушкан сен 6 ip тартак, Мухиттыд дариясына салдым цармак- ©ндетш, «Гекку|’Мд1» алдарыца, Баеайын аятымды шалчак-шалчац. Бул сезд| сейлеп журм>н кептен 6epi, ©ндетш, eniH кезген мен 6ip cepi. Качкылдал бокыраудан кайткан каздай, Салайын «Гэкку1ме» эрлиберли 174
Кыздан да кылыцтымын журген жерде, Ханнан да кад1рл1м!н ту* ан елде. Аккуым квлденендеп алда жузбей, Сала алмас «Гекку!ме» ешб!р ленде,— дел, тары аярьгн «гэккулеп» кайырып, 6ip жорары, 6ip тамен Tycin, отыртандардын айыэын кандырды. Эннщ адрос!н Какима болмаса баска ешк1м сезген жок- Оны тек Ыбырай eneyi рана 6meAi. Осылай дуниеге Ыбырай творчествосынын шицы «Гэкку» ан! шыкты. Айту- шылар Ыбырай бул кездерде жиырма жас шамасында екен дейд!. Ал «Гакку» деген! Какиманык атын азгертт, еркелетш айтканы екен. Осыдан бул он хапыц арасына «Гакку» болью жайылыл наткан. Ыбырай 1860 жылы бурынры Какшетау yeai, N9 5 ауылда туран. Руы — Царауыл, онын, !ш!нде Калдаман. Жас кеэжде молдадан окып хат таныран, одан эр! кап оки алмаран. 8— 9 жасынан ан сала бас- таран. Шаруара жас кезжен ынрайлы болмаран. Экеа Сандыбай кедей, аздап усталык курран, араш шебер'| болран. Ал, Ыбырай, айналасындагы арайын-тумаларыныч айткандарына канбей, ерте атка м!нт, ж!п’т болып, cepiniK жолра беттеген. Ж1г!т болдым он жет1мде, Тыцда айткан квб1мд<. Шаруадан бастартып, Салдыкка бурдым бет!мд!,— дейд! б!р алец!нде. ©з! «туе кард!м, маран анш|' боласын деп, 6 !- раулер мандайымнан сипа'ды» деген. Ал, екеожн жолын КУУДЫ да макул кармой: Араштан арба-шана не алмадым, Басыма тер! бер!к кие алмадым. Экем!з «кара мурын уста» атанран, Кем!рге ез!мд! ез!м кия алмадым,— дейд!. Кыскасы, устальгк ereici келмей, вiceсi барында, сонын еч- беНмен семьясынын кункер'ш турганын пайдаланып, эн, ален куып кетед!. Аты ерте шыРады. «Сал» атандым он сег!зде, Кайрысыз енд!м 6ip тен!зге. О н тррызда оттай лаулап, Ойнак салдым кемен'зде. 175
Ж т т боп жотгп калдык жиырмага, Кезегенге дэм уйден буйыра ма? ©нерге ецмен салып умтылмасац, Жастыцга нале! илркж тыйыла ма,— дейд<, езж!н, жасын куып айтнан елендержщ б!р1ндв. Осы жoafа rycin кеткенж: Эн салып, cepi болып талаптаидым, Тыцдамай акылын да барлык жанныч. Борюме уKi тапал, евндел кит, Жолына туспей кетт(м дуние-малдыч,— дел цорытады. Ыбырай сол жНт кезшде Атбасар жасында жур!п, 6ip ауылга коналкага келед!. Тускен уйжде Алтынай атты кыз болса керек. 03i сулу, в31 м|незд] Алтынай б1рден Ыбырайдын кечлж аударады. Eipatc Кэкиманы ала алмай калып, «тумсьжы таена тиген мек/ре 6а- лыктвй» тауы шагылган енцм, ечпмеж алыстан козгап, б<рден еэгж'к ойын айтлайды. Алтынай да Ыбырайды унатып, 61рац 6epyni жер! бар екенж, олардыч куизт! екенж айтады. Ыбырай баска амалы жок болгансын, анда-санда болса да Алтынайды карт кету уилн кел!п журедр Алтынай да одан spire бара алмайтынын бЫп, ен бол- маса, Ыбырайдын дауысын ecirin, енж тындал жургенше мэз болады. Бфак, екесжщ оц жагында отырган кыздын жаманаты елге жайьглмас уш!н Ыбырай eaiнЖ Алтынайдыц ескертюшже дел шыгарган ежн чыз- Дыч атымен атамайды. Оньщ аулынь>н турган жер! Алтыбасар деген атпен шыгарады. Эрине, бул «Алтыбасар» в31м1з бшетш осы аттас эн дел тастай етт айту киын. вйткеж ол «Алтыбасар» Ыбырайдын творчестволык «почерюне» келщк1ремейд|. Алайда, казактыч куйле- ржде кездесетж 6ip атты кеп вариантгар сиякты Ыбырайдын ез «Ал- тыбасары» болуы мумкж. Капай болеанда да, Ыбырайдын Алтынай нызга ен шыгаруы рас болса керек. Оныц бул «Алтыбасардын сезж- мизм, Ж1>ер, найрат, керкем лирикамен катар улкен драмалыц кезен- дер кездесед| жене ол жагдайдын 6epi де кушл, серпшд! музыкалык Т1лмен шеш1ле\\д1. Боламын не кыл адам будан былай. Кайгыга арылмастай салып кегли, Алты жыл гашык болтан карагым-ай, 176
Kenyan ем кеш болтанда кецл1м тусЕп, Ежелден болдык таныс 6ipro ecin. Астынан Ачсандычтыч аттакдырып, Калушы еч кош айтысып, колды кысып. Калкага табынушы ем бала кустай, Аулыца келуил едЕм ала кыстай. Ыр жаман малый берген алыл катер, Туйтыннан жем айыртан чарачустай,— деген сездерЕ аннгц цандай кейтте болатынынан хабар беред!. Б1з, орине, «Алтыбасарды» Ыбырайга кнмаудан аулакбыз. БЕрак авторы белгЕсЕз андердЕ, эбден шындытына жетлей бЕреуге тели салуга чар- Ыбырайдыц осы 6ip кезендер шамасыка жататын он — «Каракат кеэ». Ол эндЕ бЕздЕн тусымызда да кеп айтады. Халыкка кеч жайы- лып кегкен. Э н аса кечЕлдЕ, жастык деуЕрдЕч cyperiH беред!. Сез Iн- де сулу кыздык сымбатын неше сакча жугЕртЕп макгайды. Эн сол сезЕне лайыкты, керкемдЕк мазмуны тура Kenin жатыр (сезЕмен) десе болады. Ce3i кел болтан себептЕ 6apiи келтЕрмедЕк. Каракат кездЕ ак бЕлек, Айтайын 6ip сез улгЕлеп. 1шЕме салдыц кайгы-дерт, ЖуректЕч басын тЕлгЕлеп. Бурачдамай ей, чалка, Айтсачшы бЕр сез улгЕлеп. Каракат кезд! «ч саусак. ЛебЕзЕч сенЕч балчаймач- Жолыча сенЕч сарп етлей, пеге керек малды айдап. Шамасын бЕлмес надандар, Атын б!р чалсын борбайлап. Каракат кездЕ ач тамач, Каратан жан таччалмач- Карматыма ЕлЕнсеч, Суда жузген ач шабач- Каракат кездЕ ержч бал, Тастап кетсеч бЕтор хал. |2 Л. Жубалоз /77
Жолдасыц теч болмаса, Неге керек жиган мал. Карацаг кезд! сумбш шаш, Оймак ауыз, кигаш цас. Алыстан ан,сап келгенде, Еркелеп, соулем, цойныцды аш,— деген сиянты келе бередг Ыбырай ар кезде де, турлр такырыбтарга влендер, эндср айтцан акын, анш1. Сокдыктан оныч сездержде уй- кас ушж, айтайын деген ойына катысы жок сездер сирен кеэдесед). Б1ркатар елегадержде араласкан ол сияг,ты «бетен сездер» б|ЗД|Ц- ше ауыздэстурлж жагдайда косылган жамау болу керен, «Каракаг кездж» сездер! де, еж дв 6ip-6ipiHe сай келт жатыр. Соныч нэги- жесшде бул ан, жогарыда баяидалгандай, кед жайылуда музы- калык KacHenepi жайлы одей! сез етуд! керек етлес дел ойлай- Айтушылар «Арарай» эн.н Ыбырай шыгарган деседк Ал сезже Караганда 6ipKa?ap анахронизмдер бар. ©йткен), Ыбырай: «Аргы затым сурасыч, Тобыктыда Кунанбай» дел айтуы мумкш емес. Мум- KiH бул сезд1 кей!нг1 орындаушылердыч 6ipeynepi косып ж;беру1. Эн, свзсЬ, Ыбырайдыч к°лынан шыккан сияя,ты. Алдычгы эчг|ме болган «Каракат квз» эжнсч ыргагына, ойнакылыгына, кэчтд)люне, етк:рл1г1не жа>кын\\дыгы сез!лед|. Бул эн де копне белплр болган де б е тI, оныч музыкалык жагын эн,пме erin жатудыч кажетр жок. Тек 6ip айта кететж нерсе — осы «Арарайга» катты уксайтын ан вт- кен гасырдыч басында басылган 6ip журналда шыкты. Ыбырай, мумкж оны ендеп дамытыл алуы. Жиырманыч ортасына келгенде Ыбырай Жомал кызды альт кашады. Оныч себеб!— калыкга беретж малы болмайды. Eip еле- Калтам такыр кыэ апар келыч бер!п, Жаным калса жарайды елгв келт, Куйеу келт, сайрандап жаткан тунг, Суйгвжм кете бердр кесыма epin,— дейд|. Бул ан халык ерасындз «Суйгежм» болып тараган. Жамалмен Атыгай 1шждеп Ырсай аулына Kenin, Ак>, Жакып, Тэилгул, Машке дегендерде ек! жыл паналайды. Жамалмен турыл калады. Ал, бул ЭНН14 бгз жазып алган елечжде кыэдыч атын Мвкбал дейдг. Ол ка~ закта «Макбал» дегенжч жалпылай кызга тагылатын ат-тумарынын межндей сиякты.
6ip icKe белд) байлап рмнген кез>м Сымбатты 6ip сулуды корд; кеэ!м. Уэде, айтдан сезге белд| байлап, Жвнелд‘|м Мадбалды алып жалгыз Ертерек дамданбадым артымды ойлап, Наркескен болат ед!м дойган камрап. Атырай, Карауыл мен Керей, Уад, Баласын терт Момыннын журд1м жайлап. Мен келд!м жаута бермес ел!М бар дел. Kip жуыл, к:нд1к кескен жер!м бар дел. Келгенде он т1зос!н нетерет!н, Жерге дазыд, елгв би, шер!м бар дел,— деген сездер*! 6ip жарынан онын малы жодтырын, ек|'нш!ден дор- райтын ланасынын квпт!п‘н керсетед!. Ал, Ыбырайдын «Манбал» де- гвн эжндегг сез|не дарасад, онда энц:■ Мадбалмен посыла алмайды. Б>раз кун Дэножшде салдым салыд, Артымда зарланамын Мадбал далып. Косылран рашыд болыл, найран дурбым, К,асрет1ц езепмд! етт! жарып,— дел келедл Бул сезден Ыбырайдын Мадбалды влраны кер1нбейдй Сондыдтан «Суйгекчмде» елен iiuiHAeri цыз аты «Мадабал» емес «Жамал» болуы да ынтимал. Кейшг] кеэде орындаушылардыц ал- мастырып доюы. «Суйгежм» аса ipi ен емес, шырдап, соэып турмайды, дауыстын жорары регистршен басталып, аярында томен Tycin, баяулап, речи- тативке жадын болыл б1тед1. Буран дараранда ен сезже барынышты, Hert3ri мадсат сезш жетк]зу болран себептд музыхалыд жарынан тепе-тен мен бермегсндей болыл кер!нед!. Ыбырайдын «Жиырма бес», «Желд|рме» атты шырармалары да осы 6ip теорчеетволыд белее!нде дуниеге келген болу керек. «Жиырма 6ecTiH» cosi ел арасында кел тарасан, Казадстаннын дай бурышы болса да, б!летж, айтып журет!н сездер, Эрине, Ыбырай оран б1раз нэрсе дослан болар. Bipan 6i3fliH дояра тускен эн сез!нде айга далрандай, поэзиялыд жарынан жацалыд болыл кержетждей ешнэрсе болмады. Сондыдтан бул арада «Жиырма беет1ч» сездеран келлрмед!к. Ал, «Желд1рме» дызыд басталады: 12* 174
Сейлеп ^зл т!л1м муд1рмей, 1,36 Акхан судай к*(д!рмей. Еркж жуйр1к 6enrici, Баурын жазбас жупрмей,— дел, сдан ар! текпелел летеди Муэыкасы речитатив!!, сезд| кеп ай- тып уту ушш мелодиялык кубылуы саран, 6ipais ыргактых жагынан eixip, exniHAi келедс «Желд1рмешн», «Жиырма беслн» музыкасы Ахай cepiHiH «Желд1рмелерж1н» улпЫмен шыгарылганы сезшедч Ыбырайдын Ахан cepjHi кору:, онын хасында болуы accpi типзген сияхты. Ыбырай отызта келгем кезде экесг елт, жогарыда айтыляандай, уйленш, шаруашылыхпен айнальгсута мэжбур болады. Bipax ауылда харап отырмайды. Энж, еленж шытарыл, хус салып, тазы Mcyripiin, ат балтайды. Айтушылар Ыбырайдын execi аз да болса артына 61- раз мал халдырып кеткен дейдн Онын уст*|не халыхха xaflipi кун санап арта бастаган Ыбырай, e3i сурамаса да, айналадагылар оны мжер ат, сауатын сауыннан тарыхтырмайды. Сойыс та алыл кел1п тастайды. Ыбырай Б1ржаннан, Аханнан, басха улы эншшерден улг! алады. Орындаушылыгымен творчествосы катар дамиды. 0 з‘не ух- сас ауылдаты енер хайраткерлерждей Ыбырай шыгармаларына кун- бе-xyMri кулалы ест1ген, ез: керген жэйттерд1 алады. Осы 6ip аулында к:д'р,:п халып, ит жуг:рТ1П, кус салган кезI нде «Б!р КЫ'ЗЬ'К ит MyripTin ах ауласа» деген елехш шыгарады. Оных ежжн хандай болтаны б)зге мелтм. емес. Берепректе Кали Байжановтан уйренген енид Куан Лекеров бул елехд) «Шама» ежмен айтатын. «Шама» б|эд!нше Ыбырай теорчествосына жатпайды. Ыреулер ол энд| Жарылгапберл1- xixi дейдн Екшцдлер Жарылгапбэрл1 ен шыгармаган, тек жахсы орындаушы болтан xici дейдк Ал, «Шаманыц» Ыбырайдык! дегенж ешк|М айтпайды. Bip хызых ит жупрт!п ах ауласа, Мжгеи ат шабуылмен танауласа. Болтанда ryci Кызыл орман тулк!, Кулпыртып жез сабаумен сабауласа. Болганда биен жарау, атых хату, Н*птке лайык па харал жату. Cepinix, жастыкта epnix бойта конып, Ж1г1тке 6ip хызых ic дауылдату. Кызыл жел кенЫнд1 хыздырмалап, Турмайды тагатыхды бурдырмалал.
Жуйр1к ат, кыран бурк!т, алгыр тазы, Yiue/i ер ж!птке улкен канат. Сол кунде сокса кенл1к кайтуга елге, МЫген ат ^арауытьгп батса торге, влеццл, домбырашы касыкдв боп, Кез болсац коналкага бурак белге. Самауыр, ак шайнекпен турса кайнал, Отырса сол буракбел кез: жайнап. Сол куш кыз aaeci уйде жок боп, Отырсак аллдес|'п, кут'п-ойнап,— дел, epi карай жалгасып кете береди Экпме дала кызыгы жайында. Эн екпшдеп, лент, кыздырып келед! де, 61рнеше шумэктан кейт кайырмасы басталады. Кайырманык ез! анау-мынау эндей бар, узак- ка созылады, аккан судай иренлт, сан толкып, бчресе тез айтыла- тын одагай сездер Т1збектелш, 6ipece сезоэ тек «е» дыбысы аркылы кубылып, жогары-темен лыкеып барып, сол ектнде жайламай, осы кездеп Keft6ip эндллердей кол согып, Квшемет eiyfli дэметт, вннщ аягы» жасанды турде — esiHiH корнем талгамына багындырмай, к'|лт токтап калады. Ыбырай эндер!н)к т!з1м|нде «Карагоргай» деген ат бар. Окык Шаш атлас жасык темгр кайраганда, Томар су суат бермес жайлаганга. KeKiniK тас та болса 6ip ж 1бид! Такертек караторгай сайраганда,— дел келед|. Ал ен кепке белпл! «Харарау». Шынында Ыбырайда шыгарган «Караторгай» аттас ен болуы. BipaK 6 epi келе орындау- шылар баска енге шатастырган болу керек. Энн!к свз]не Караганда 6i3 б'|лег1н «Кара торгайдан» баска муэыкасы бар сиякты. Мумюн о да табылып калар дел ойлаймыэ. Ыбырайдык «Шеренге» деген ен! бар. О ни 6ip курдасына ба- гыштаган дойди Энж к курылысы, ыргагы (накпа-нак болмаса да) Жаяу Мусанык «Ак ситсэсына» уксайды. Бул жерде кермесе де (б1зде Ыбырайдык Жаяу Муса мен кеэдесу! жайлы дерек жок) ежи ecrin елжтеу бар немесе тагы да орындаушылар шатастырып жур- ген болу керек. Шыккан уэкыты белгюз Ыбырай ежжн 6ipi — «Жалгызтау». Ол озлен туып-ескен жер1жн аты болса керек. /в/
Жалгызтау, басыч би!к булттан аскан, Сырласып сулу кунмен кушзктаскан. Окалап Кызыл пулк шапан кит, Куллырыл май айында жупар шашкан. Сылдырап хойнауьщнан булак алыл, Карагай, кайыч, Терек укг талыл, Сырласып кь1Э-кел1ншек келечкенде, Назданлан лашыктыктыч отын жалып,— дел келеп'н сездерш б|реулер Сэкендж! дейд!. Ап, музыкасы аса бай, Б1ржаннык улпсшде шыларыллан. Басталланныч езжде-ак 6ip- тшдеп KOTepinin, шыркап, журепцд! цозгайды. Энмц 6iTici де баска эндерден ерекше, кутпеген б»р дыбыста барып аяктаяады. Он аса эсерл!, шыркаллан уид1, кай экилшч болса да репертуарына енсе, улкен керкемдж байлык болула тур. Осымен кескшдес энжч 6ipi «Шалцыма», Ол «Жаллыз таудан» езгеше, коцырлата бастайды, тек бара-бара кетер1лед|. Дауыстын шыныиа шылып, анжц атындагыдай «шалдып», тасып, елечнщ шу- малыныч уш|ИШ1 жольжан басгап темен тусед! де, баялы коныр унме» жур>п отырып, аз уакытка жотары ерлей Tycin, б^рак тез кажи кай- тады, Сезс'(3 тек у)лдел келетЫ кайырмасы кубылыл, б1ркелк( дыбыс белеанде кгд|рт турып барып б!гед1. ©лецл-ем еж экпечд< кал-кытайын, Коргасындай даненд' балкытайын. Б'|ржаннан альт калган ежм efli, Азырак «Шалкымзмды» шал'кытайыи,— дсйтж олен'Н|'ц е31 «Шалкыманыч» тарихын, 613 коспай-ак айтып тур, Б:ржаннь'ц ecepi Ыбырайдьщ баска емдержен де кержш тура- ды. Халык аузындалы «кепке шежн Бгржан, Акандар барында Ыбы- райдыч аты шыла алмай жур1ПТ1” деген сез — Ыбырайдыч улкен ала эншглержен орындаушылык, творчестаоль!к ynri ала жургеиж, олар- дыц квлеикесжде аз уакыт калып койса да кежн жарыкка шылэ- тыкын 6inreHi сез1ледн Оныц 6ip айлалы —•Ыбырайдыч «Дуниесн». «Дуние» — А. Затаевичт1ч айтканындай «виртуоздык-шалкылан», тынысы кеч ен. ©cipecc А. Затаевичт(Ч жазуындалы «Дуние» айта калландай. Онда ен шик мэжсшде сазды, шапки басталады. Одан кежн Ыбырайла тен еклтш тездетт, чуйчылжытып алып кетед!. Бул аралары Б-ржанныч кей эмдер1нде'i приемдарына уксэйды. Ал сочлы жылдардалы 6i3fliH колымыэла тускен «Дуниежч» вариан ты Т!пт< арык, ««iniri арен татиды». Оньщ ce6e6i, канша айтканымен
Ыбырайды керген немесв сол туста болып, втвпнен устами адам- дардыд орындауымеи музыкальна немере-шебереыд дулатына та- лып жеткен эн суретж!д бояулары эр баска болуы керек. Кысдасы, «Дуниежд» А. Затаевичт|ц «1000 эжндег!» варианты Ыбырай «дала- мына» келеди Оный устЫе жаксылыкты о дуниеден 1Эдейтш адам- нын MiHeai жок Ыбырайдын бул дуниен! молдалардыд айтканындай «жаман KeMnip екен, опасыз екен» дел халыкка yriTTeyi де 6i3 уш!н дудэмалдау. Одан 6 i3 Ыбырайды атеист ет1п шыгаргалы отырганы- мыз жок. Б1рад: «Баласы Баймырзанык Шолак ед!м, Намаэбен ора- зага олак ед1м» деген) еиядты ол енер иес), халыдтан шыддан дай- раткер адамдар д н жагына аса жуйрж болмаганын гана айткымыз келедг. Ыбырайдын «Дукиеажд» тел сезшде едпме ем)р туралы болу керек. Дуние сол тус!н1кте сиякты. А. Затаевимке айтып берген Элжей Отекин де «Эмгр» дел аударыпты. Айтушылар «Мадмадкер» ан т Ыбырайдык1 дейд). Бул женде б|ЗД|« пiк[piм iз езгеше. «Макмаккер» ен!Н1Д музыкасына Караганда, сезгне Караганда Акан cepi творчествосынЫН, туындысы. Ауыздес- турлЕкте табан Tipen айтысу да диын, Солай да болса бiэ «Мадмац- керд!д» Ыбырай eHi екендчпне улкен кумэн келт(рем!з. Sip жагы- нан халык эндер1н жаксы б1лген, Ыбырай жайлы елец жазган, кез- дескен Сэкен Сейфуллин «Мадмадкердг» Ыбырай вндерш|'д TisiMiHe досады. «Ои! бар «Гакку» деген аддылдаган, ' АдКУДай айдын келде даддылдаган. «Кгд|гай», «Калдырган» мен «Монмадкер!н», Ыргалтса дерней даусы сацдылдаган,— доп жырлайды. Эрине, Секенжд айтуы да >дурыс бслуы мумкж. Бград Аданнам 6ipiHiui болып Ыбырай алыл, б iрiншi рет ел арасым- да Ыбырай жаю-дан, халыд оган тадып ж1беруг де гажал емес. Ал «Манчадкерд1д» сез! 61з 6inerih: Мадмадкер кеюлж келте, жалыд майда, .— Бал татыр шекер доссе дагаз шзйга. Жур1с|Ц желмаядай, жануарым, Корейш дызыгыдды осындайда Мадмадкер, ен досайын жур!с!де, Сьгдыртып Мадмадкермен деле жатып, Осы эжм дуйдылжыган туст! ес)ме,— дел келедл 183
Б|зд|ц булай дейтЫ!м!з, квйб]реулер «озацтьт ежели цанына с'нген, вл| кунп врыла- алмай кале жаткан жерлесТ1Пне тартып, жаксы ан, жаксы куй болеа аз1нгч аталасына, ауылдасына жапсыра- ды. Мысалы, «Сыргакты» энж Ыбырайга жапсырудьщ eiu6ip орны жок. Ол эннщ Осетин! екен| элдекашаннан белил!. Сондыктан «Сыр* лацтыо жайлы 6i3 музыкалык туонгк 6epin жатладык. Ыбырайдыч халыкка кел тарап кеткен он!н!ч 6ipi «Былкылдак». Ол аса шалкыган, улкен келемд| шыгарма емес, 6ip»n «аз айтыл, кеп айткан» эчпме сиядты журектвн шыккан шыгарма. Мунда да Ыбырайга тан кеч:лд1л]'к, оптимиетж кежптер бар. Жуйр!кт!ч бола бермес кунде бабы, Сынбагам алты алашка оным. сагы. Уюдей буыны жок былк-сылц етквн, Бул бiр эн Ыбырайдыч «Былкылдагы,— дел басталып, ар жагьждв жалгасып кете бередк Ыбырайдыч: Ж!г!тт)ч б!р кыэыгы сауыкты омip, Шыркатып эн салганда кайгыч xewip. Кешег! бес болыстыч съез!нде, в н сд| Ыбырай салган «Майда кочыр»,— дейпн эн! болса керек. «Майда кочыр» казак халык композитор- ларыныч квб1н-де бар (Мухит, Естай т.т.). Б!рак эркайсысыныч «Майда Кочыры» 6ipiHe б!р! музыкалыд жатынан усамайды. Сондай-ак: Домбырам ею шект1 мойны ыргай, Тартцанда бес caycafbiM кетер зырлай. Курбылар жастык шакта ойна да кул, Бул дэурен 8Л1-ак втер 6ip кун турман. Домбырам басы балкурей,— дел кайырмасы келетш ен Ыбрайдыч «Балкурайы» втаныл кеткен. Бул да 6i3 бглетж «Амман— Шолпанга» енген «Балкурай» емес, ток аттас. Мундай жай, жогарыда айтылгандай казак эн, куйжде келэ Ыбырайдыч бул айтылгандардан баска жас кезчгде шыгарлан эндержен «Каралдым», «К!д!гай» сияктыларын айту«а болады. Ол ®ндерд!ч \"Kiflirайы» белг!л! де, «Каралдым» кэп жайыла коймаган. Ол, жогарыда баяндалган, «Карацат квз» (кейде «Алгак» деген ат- пен айтылады) «Арарай» эндерже жакын. Ceai де жет!-сег!з буынга
курьглтан. Сондай-ак Ыбырайдьщ «Каракез» деген SHi де e3i ecin- енген вреден баска жерге eni тарап болматан. Он торыэыншы тасырдын, аягынан 6i3AiH тасырдын окыншы жыл- дарынын ортасына дейЕнгЕ кезендегЕ Ыбырай творчестеосыныч туын- дылары жайлы б)ЗД|Ц колымызда накты дерек жок. Эрине, кейж ол олкылык жойылады. Ызге 6earini болтан жатдай Ыбырай Октябрь революциясын аса куанышпен карсы алтан. -Ол езж1н «Октябрь точкеркЕ» атты елец1н: Зор куаныш кун болды, Еск1 дуние кул болды. Николайшыл байларга, Жарык дуние тун болды,— дел бастайды. Казак халкынык оган дейжп халын: Мал багып шаруа кутан казак ОД1, Коршылык, керген куж азап едл Ел коры, журттык соцы, есепте жок, Казак байтус еркЕмге мазак едЕ,— дел суреттейд!. Ол «Ленин» деген елен*нде: Кун KypKipen, жел шыкты, Тарлык кетгл кеч шыкты. Суалып калган кен'лден, Куарып калган ем1рдек, Тасытаи дария сел шыкты. Тежн, канын ладе кып, Большевик деге-н ел шыкты. БольшевикТ! бастатан, Ленин деген ер шыкты,— дейди Ал «Ленин !зже» деген елечЕнде: Каракты тунде жол таппай, Туман басып, ел таппай. Канаты сынтан к°чыркез, ЖузейЕн десе кел таппай. Жаралы журек зарланыл, Ауруына ем таппай. Камалтан сорлы халык едЕк, Тарлыктан шытып, кеч таппай. 183
Сейлейтугын саз таппай, Карайтугын кез таппай. Жарцырап шыккан алтын дел, Патшага мунды шакканда, Алтын турсын жеэ таппай. Корлыкта журген халыц ед|К. Ленин шырып бакытка, Жет1м-жес|р куанран. Сол Лонинн!ц жолы деп, Ецбекил тап ту алган,— денди Совет тусында Ыбырай жасы б'разта келт калса да, эн мен елен'н бурынрыдан удеге туспесе, елс1ретпейдн Ол жиырманшы жылдарда, жасы алпыска келгенде «Калдырган» энш шырарады. Су- раган деген шеюрлне карал: Алпыска кблд|м азамат, Шыцпады ешб!р жаманат. «Калдырракды» тапсырдым, Жасымда болдым балдырран, Талайды энге кандырран. Мэж|‘л|'с(мд| керкейт деп, Мырзалар далап алдырган. Сол балдырран кез1мде, Талайды сез!м талдырган. Сумб|лен|ц бултындай, CeaiM жиын жанбырдай. Алпыска келген мендей шал, Ес!н бшмей канРырран. Алпыска xenin он салып, Атын койдым «Калдыркан»,— деп, суйжт! энж табыс етеди 1925 жылы Секен Сейфуллин Бурабой- ра келеди Сонда Ыбыраймен кездеседн Екеу! Окжетпестщ бауы- рында отырыл, экпме шертт, сол арада Ыбырай ез>н1н атакты «Кекше» онiм шырарады. Арканьщ асау туран apAarepi, К1м суй!п, him жырламас, Суыц бал, шеб|Ц шуйпн, койньщ ырыс, ЖаЬанде барак артык сен 6ip cepi,—
деп басталатын влецге сай, эн аса кербез. Ocipece кайырмасы бай, жолары, томен толкып, куйкылжып, epiKcia тындаушыны epiin алып кетедк Сэкенжч лоэзиясы Ыбырайла катты эсер етед!. Сэкенге де Ыбырайдыч aHi, эл'| де болса кеч жатчан дем1, улкен apTHCTiri чат- ты унайды. G 3i OHAi суйетж, жаксы орындайтын адам, энилжч ча- сиеттерж жолары балалайды. Ыбырайды езж!ч елечже чосады (оны кежжрек берем1з). Тек «эттеч!»— Двп калатын жер, екеуж1ч сол отырландалы cyperi болса! Ыбырай 6 epi улкей'т келгенжн взжде эн шыларуын койлан ЖОК Ол «Курама» делен ежнде, дауысы бурьжлысындай болмаса да: Эжм бул саллан «Курама», Дауысым тозлан шальжда. Салмаска энд! бола ма, 9ni де куат барында. Эн сал десеч элеумет, Шашымныч мьжа альжда. Тарлан кек енд\\ жорлалар, Луман керсе агылып. Домбырасын колла алар, Каллан екен салыкып. Б:раз шыркал керейж, Калмаса ужм тарылып,— деп, алдында отырлан тычдаушыларынан KeujipiM сураландай, 6ip жалынан ani де олан халыктыч айттырлысы келгенше куанландай кек!л 6iaflipe«i. «Кураманыч» музыквсы баллы «Аллак», «Арарайлар- ла» усайды. ©рине, ол кездег!дей от чайдан болсын, сонда да мез- rin-мезпл кызып кеткенде эн ершележп сала бередк Ыбырай улкейт, жасы кел)п, кулакть(ч ecTyi кемт, журек на- шарлаула айналланын сезш, оныч бэрж1ч сол кэртжлч Kenin чзл- ланынан екенж б!лт, елечже к°сады. Оныч эн! «Кэквйкест!» вта- Кез:м кермес болланда, чулалым кем. Эулиес! баксыныч цараса да, Журег1мД1 жазула табылмас ем. EipAi алдап коргежм жок. б(рд) корлап, Ж 1л1тт!кт1 етк!зд1м эн-куй толлап. Курмеу:ме кыска ж!п кейде келмей, Ушылына ж1берд!м елеч жаллап,—
деп, ез'|н'|джастык шагын цызыцпон еткЕзгенЕн, кейде кол кысцалык- тан ойдагысынын 6орi 6iрдей болмай, аукать) жетпеген жерде влек), енЕмен алдынан жол ашканын айтвды. ©3iHiH бурынтыдай ел кезе алмай, уйде отырыл калганын азалвп: Кызырын дуние еткен кун, Корине куып жетюеи кун. Усталмаган асаудай, Сырт айкалып тепкен кун. Кара бура картайып, Жар басына швккен кун,— дел, ем|рбойы халыктык врасында журген енш!, от басында отыру- дык кнындыгын суреттейд). Ыбырай тек emui гена емес, суырып салма акын. Ол ез ем1- рЕнде талайлармен айтыокан. Доскей, Ес1мбет акындармен салыс- кан. ЕсЕмбетке Ыбырай ез1н таныстырранда К!М екешн айтып олен- Есеке, Аргын болсак жакынынмын, Олжа алган осындайда батырыкмын, Атырай, Карауылдан шырып жургеи, Ыбырай 6ecri жуйр1к акынынмын,— ©ленте елен сата келгежм жок. ©зЕмде елен десен он ею арба,— деп бул жарынан байлырын да айтып кояды. Атыгай Кожакмет деген отыз кЕсЕмен Кекшетаура кудалыкка Kerin бара жатып, жолда жас та болса Кьрпшан Кудайберген акынды ала кетедЕ. Жолда булар 6ip ауылра гусЕп отырранында Ыбырай кел1п калады. Ол кезде Ыбырай елу шамасында екен. Ол осы уйде акын отыр дегендЕ eoiiin, сырт- тан елендете келедЕ: EciKTeH Kipin келдЕм басып кедам, Он уште сез сейлеттЕ хан таралам. Кызырын кутты болсын жиылран коп, Ассалеумараликум бердЕм сэлам. Аснар тау, княдагы бел деп келдЕм, Тасыран дария, булак кел деп келдЕм. Кекшетау дуанында атым Ыбырай, Татура земзэм суын шелдеп келдЕм,— дейдЕ. Сонда бала жЕгЕт Кудайберген турыл:
Б!з-даты сэлем берд!к, Ыбырай ага, Межрбан дидарын.ыз керд!м жана. Адамса 61рцамибет дидарласбак, Кол 6epin Kopicenix акын дана,— дегвнде, Ыбырай оган карал, бас-аягын Teric шолып: Кекшетау дуанында атым Ыбырай, Патшага сез сейлеуил ем 6 ip жиылмвй. Алдыма ешб!р адам келмеп еД|, Шыцты ма жер астынан мына сумрай,— Кудайберген оган ашулана к°ймай, сыпайы турде: Ыбеке, сурасаныз затым — Кыпша-к. Арты атам журтка мэл1м Сежт-Булгак. Булыныд токсан ек: булбулымын, Сайрайды влек десем Tin менен жак,— дейдй Б1рак екеу! одан spi салгыласпай, айтыспай, жзй ечг!мемен межЫс б|твд|'. Б1реулердщ айтуынша Ыбырай Кудайбергенмен ай- тысыпты, жец!се алмапгы дейд!. Ежншшер Кудайберген жедт Kerin- Ti дейд). Ызге бул арада Ыбырайдыц акындысынан Kepi эншiлiri керек болды да, ол жагын едебиетш1лерге тастап, айтыстарыныц барж туптеп жатпадык. Ыбырай ку тшд1, мыскылшыл болтан, Ол Маймак деген ауыл- дасы жасында кедей болып, кай,н орыс мектебжде окып, т|лмаш, бара-бара болыс болып, оэiнiк бурынсы достарын танымай кетсе керек. bip куж Ыбырайды да танымаген болып от!л бара жатквнын- дв, ол Маймакты токтатып, шаршы юлтыц алдына отыргызып Букшантайдын баласы Маймак едж, 0Л1 жун!Н, туспоген тайлах едщ- Эхенд! кермесам де, естуям бар, Арбаца жалсыз сиыр байлал ед1ц, Кыэылжар койын жалу айдап ед(н, Куйген нач катырлатып шайнап ед!ц, Бул кунде Маймакпын дел куп1лдейс!ч, Сол кезде Маймак болевн. «айда едак? А к майды осы кезде жей алмайеык, Умытла, жылында 6ip тоймап едж. 189
Sip катынга беруге малый жетпей, Отыз беске келгенше бойдад едщ. Мен сет жамандайын дегежм жод, Сен даспад, мен халдымныд даймагы ед|м,— дел бастап.езт эбден ажуалал, будан былай танытатын етед!. Сон- дыдтан ол ереде Ыбырайдын сырын бтепн адам отен тимейдд Бо~ лыс ла, би ме, бай м а— оган дарамайды, дарсысына келсе улы тили сугып алады. Ол еле-елгенше енергн 6ip кунде токтатпаган адам. Ыбырай 1932 жылы 72 жасында дайтыс болды. Оныд артында келтеген aHflepi мен елендер1 далды. Ол 1921 жылы «Мыд 6ip тун», «Тотыныд тарауы» сиядты эчпмелерд1 дастан eiin айтыл журген. Оныц «Sip дызыд ит жупрпп, ад ауласа» деген еледж 1924 жылы Сабит Муданов Ыбырайдыд ез аузынан жазып алып, «Кызыл Казак- стан» журналыныд сол жылы шыддан 7—8 сандарында «Казад еде- биет! ем Ыбырай» атты келемд! мадаласынын шине енпздд 1925 жы. лы Ыбырай YcTeMip деген баласын одуга туЫремш дел Кызылжарга барыл, онда ез!жч «Карадгы тун», «Оскен ел», «Партия саясаты», «Казад авгономиясы», «Ленин бабам» деген олецдер.н «Бостакдыд туы» газепке бердн Ол елечдер делеЫ 1926 жылты сол газетттн 26 санында жарияланды. Жогарыда айтылган мадаласынан дойЫ Себит Муданов 1925 жылы сол «Бостаидыд туы» газет1н1ч 25 июльде шыддан 28 санында «Карауыл Ыбырай адын» деген тагы 6ip мадала шыгарвды. Онда ол Ыбырайдыд адындыдынэ улкен бага берд!. Ал Секен Сейфуллин ез!н!д «Кекшетау» поэмасында Ыбырайга кесек елендерж багыстады, знийлнЫ, адындыгын кетерД|. Онш1 бар Кекшетауда талай ipi, Ыбырай топ жарганныд о да 6ipi. Качбадша дыз-бозбала датып алып, Жайылтан талай всем зн мен жыры. 03i адын, ей шырдатыш, домбырашы, Сауыдтыд жандуманы болтан nipi. Адырыл арыстандай ен салады. Ыбырай жуйрж тарлан ел! Tipi. Кед алдым, кед кемейлд даусы черней, Адырмай ен салмайды, кек!рек дерней. Астынан алты дырдыд ecTineAi, Шырдаса едслежп дулаш сермей. Он салса алдымы icin, дуйдылжиды, Бвйг! атша алып дашып, ырыд бермей. Айкала айдык келге ecTinefli, Жадтырып дерней даусы, аспанга орлей.
S hi бар «Гвкку» деген ацдылдаган. Аддудай айдын квлде дацдылдаган. «Кцц1гай», «Калдырраи» мен «Мацмацкерн Ыргэлтса корней даусы сацдылдаган. Туса erep енерл1 елд!ц бадтарына, Б1л1М ап журсе бэре баптарына. дейд1. Ыбырайдын дауысын, оныц орындаушылык дарынын, эндер!- н!ц б1регейл!пн жадсы келт|ред1. Ыбырайдыц баска вник араларын- дай окн алмай далганына куйшед1. Айтушылар 61зд1ц гасырдыц ба- сында Петербургта окып журген Шубеков Мембеталы деген Kiel Ыбырайдыц энш ест1генде eci шыгып, оны Петербургтыц консерва- ториясына туЫрмек ойы болады, Gipax Ыбырайдыц орысша б!лмеу! кесел болып, ойы орындалмай калады. Шынында Ыбырайдыц оку талабы болган сиядты. Ол жэн1нде А. Затаевич те «1000 энжц ком- ментарижкде Ыбырайды «элд1 кюлер Петербурга да алыл, барып- ты, музыкалыд 6iaiM 6eprici Keninri, 6ipaK ол болмай далылты» дейд! Бегишевт1к айтуына суйенш. Эрине, Ыбырай окыганда оныц бола- шагы баска болар едг. Ал, Ыбырайдыц сол кужнде де онык музы- калык, адындыд бедел! улкен болды. Одан назад вдет! бойынша «бата алуга» да келед1 екен. Белплг адын Тайжан б!р елецжде: Халдым суй!п атымды дойган Тайжан, Тайжанга риза болган Аргын-Найман. Бул жерде 6ip тиын да жумысым жод. Вата алгалы кел’ш ем Ыбырайдан,— дейдн Буган Караганда Ыбырайдыц шэжрттер! дел болган болу ке- рек. Ол ел! де зерттеуд! тшейд!. Ыбырайдыц эндер| 6|ЗД|Ц заманда улкен беделге не болды. Оныц «Гэккут «Кьгз Ж)бек» операсында Нббекпц непзп ариясы. TinTi Ж|бект|ц образын былай дойганда халыд «Геккудч» ecirce, сол Жтбект'|ц образын 6ipinmi рет сахнада жасаган 6Ьд1ц заманныц улы актрисасы, eHiuici Кулэшт) кез алдына келт!ред1. Ал Кулэшт'ц аты аталган жерде «Гедду» ауызга алыибай доймайды. Тек, 6ip айта кетет!н нерсе — «Кыз Ж|бекке» енген «Гэкку» дазадтыц жалынды адын, BHUjici Иса Байзадовтан жазылган, Халыд арасында айтылып журген «Геккудж» вариантынан 6ipa3 езгешел!п бар, Б1рад бэр!н1ц де Ty6i 6ip екен! байдалады. Исаныц вариантында «Гекку» бурын- гысынан weiinin, голысып, байып, формалыд жагы шыцдалып, улкен творчестеолыд лабораториядан еткен сиядты. Б1з бул арада Иса 191
Ыбырайдан куи т болды, «Гэккуд!» ецдеп, жаксартгы депм!з кел- мейдл Б!рац Исанын енпзген жацалыктарын айтпауга тары болмай- ды. Сондай-ак Ыбырайдын «Арарайы» «Ер TapfbiH» операсында Ак- жун!ст1н ан! болып екд1 Муиыц 6api де дарынды композитор, аскан енил Ыбырайдын творчествосыида эаманнын алдын ораган прогрес- сивт1к iini, демократиялык непз! болрандырын дэлелдейдл Ыбырай дын ан мирасы эл! тег1с жиналран жок- Сол сияцты ем|рбаянында да картадары актай калган жерлер! бар. Онын 6epi де алдагы жу- мыс. Ыбырай зерттелуде. Оныц творчествосыныц не 6ip кунпрт бо лып келген жактары eni-ак ашылады, кетшл1кке жетедл
КАЛДЫРГАН Ыбырай gbip-FaH-ды тап-сыр * дым, Су-ра-ран жйн-га а • магнат. 13— А. Жубаноа 193
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
