Ахмет Жубанов-Замана бұлбұлдары

Bipneiap адамдардьщ айт/ынша Капаш эндерш!ц кейб!реулерЫч сездерг Кектвбетт1ц Ысмагулыныж жэне Мырзамбеттщ Макажаиы- нык'| десед!. Капаштыч А. Затаевичке 031 берген эндерше Караганда, ол шыньгнда да дарынды орындаушы, энде иректерд!, ешакей-ернек- терд! коп колданады, улквн интервалдарга унем1 ceeipin жогары шыгып, томен Tycin отырады. Музыкалык Квб!лвт1 тым жогары бол­ тан адем. ЭндерЫж саны коп болмаганымвн каза«тыц он медениетшде ез!не 6елг1л1 орны бар адамнын 6ipi — Шашубай Кошкарбаев. Ол 1865 жылы туып, 1952 жылы кайтыс болды. Балкаш курылысыныч «Жербулак» деген поселкесжде турды. Шашубай Хантауыныч ка- сындагы «Дала кайнарда» Балуан Шолакпен коздескен. Жотгсуга колгп, OKi жылдай болыл, Дулат, Шапырашты акыидарымен айтыс- кэн. Шашубайдын, руы Тобыкты. Ол тек енил емес, дала жагдайында жонглер де болган. Айтушылар Шашубай Колндынын, Каркараньщ жермечкесжде ат устжде турекелт турыл, кашып жур!п, гармонга косылыл елец айтады екен, жармецкедеп журт куыл журю тындай- ды окон дойд!. Мунын 1Ш1нде асырып айткан да жерлор болар. Bi- рак Шашубайды 1943 жылы осы жолдыч авторы кергенде, ол ani Ширак, тебетейж 6ipece кезше, 6ipece желкесЫе Tycipin (басыныц TepiciH козгау аркылы, кол жолатпай) отыратын. Ол Абай атындагы опера жене балет театрыныц сахнасында айтыс болыл жатканда, КОртынды айтыс концерт! уст'шде, кызып кет!п, балконда отырып, айкайды салып, Нурлыбекке 6ip ауыэ еленД! айтып 6epfli. Отырган халыктыц бэр! дурлiгГп балконга карады. Шашубайдын «Аккайын» OHi Манарбек Ержановтыц орындауын- да пластинкага тустл Bipey болганымен б|регей он. Шашубай ха- лыктык поээиямен катар муэыканыч да улкен адамы, кайраткер1 болды, Оныц баска да эндер! бар кершед!. Кез!нде иотага тусужде Оз!н!к атымен аттас еж аркылы халыкка белил! болганнык 6ipi акын, эншк, жыршы Калка Жапсарбаев. Калка Алматы облысы, Ки­ ров ауданы, Мукыр деген жерде 1886 жылы туган, Ол арада казыр Калинин атындагы колхоз бар. Он уш жасьжан Кепжасар, Тачатбай деген байлардын, Хорлов деген кулактыч малдарын бакты, шебж шапты, жалшылыгьжда болды. Экес1 кедей болды. Калка ондай тур- мыска жаси коймады — домбыра тартты, эн салды, елек айтты. Кабан, Кыдыралы, Бактыбай акындардын елечдерш жаттап айтып журдк Цапал тен.|рег1нде Калка катыспаган той-думан болмады. *908— 22 жылдар арасында ел аралап, Омарбек, Курама, Эпежек, Кайракпай, Кенен акьждармен болып, солармен айтысып журд!. 1920 жылы косшы одагын курганда соган муше болып, 1930 жылы 394



Жер!ме бакша erinin, Ж^бекка жер!м кемЫл, . Басында жанды шам-шырак.—■ Дейд1. Тунек басып жаткаи Кексудын бойы кала бопып, онда Ильич шамы болганын айтады. Калканыц 6i3 б!лепн ежжк сез!нде: Бул эннщ юм б!лед| аты «Калка», Калканы сасындык гой айта-айта. Колса алып домбыраны толгаганда, Тырнакта сау калган жок тарта-тарта. Калканыд сасынганда салсан ен'|, Yainiin, елж1ретт толгасаны. Суйгежн, суйжгежн есже алып, Жей таппас енге басса юмнщ жаны,— доп каледь Bipeynep бул он Калканык) емес, бурыннан кале жаткан дейд!. Б1здщше ондай энг1межц шындык Heriai жок сиякты. Б!з Кал- каман 6ipHeuie per кездеспк, эцпмелеслк. 8 н шынында Калканым. Осы б!р эннщ ез1 Калканык атын оньщ елекдер! мен дастандары жвтпеген жерге жетжзд!. «Косымшамызда» 6epin отырганымыз да сол себепт!. «Калка» еж халыкка жайылып кегкен туынды. Акындык пен еншшжтщ басын коскан, кезжде думаннык еэ! болели адамныц 6ipi Кудвйберген Элсеитов. Ол Павлодар облысы, Ерлс ауданында 1884 жылы гусан. Аз уакыт Новосибирь облысы, Татарка ауданында Химади молданын Караобадасы медресеанде окиды. Сабакты елекге женд!ру!, д1н окуына кыры жоктысы арка- сында медреседен куылады. Осан: Баласы Элсейтнн Кудайберген, Халыкка айткан сез!м унай берген. @Keci баласына «Кой!» — десе де, Ken'miM бул елекге кулай берген,— деген шумасы дэлел бола алады. Экес1жц «елекд'| кой» дегенЫ Кудайберген елемейдь Акмола, Кекшетау, Семей, Омбы, Новоси­ бирь облыстарын домбырасын аркалап ж урт аралап кегед!. Жасы жиырмаса келгенде Кудайберген атасы шыккан, енш!, акын болады. Ол Кекшетауда Карауыл Хадиша кызбен айтысады. Ynini Ыбыраймеи кеэдеседК Аты ерте шыкканы да елесрнде бар.

А тлндым Кудайберген бала жастан, ©нерпаз он бес1мде болдым аскан. ©лецжн, жал-куйрыгын мыктап байлап, Усгадым тертаякгап, куткермастач,— дейд! 6ip сеэжде. © ленДi жаксы кергенж, елец десе тура алмай- М iнген iм дэй!м межч Шабанкер!м, Кунде той, кунде думай журген жер|'м. Мен ез>м топты керсем тура алмаймын, Тусед! елеч десе жын мен nepiM, ©лецд1 жатып та айтам, турып та айтам, WiriTTiк салтанатты чурып та айтам. Пар жеккен пряжкежц атындай-ак, Мойнымды б!р жатына бурып та айтам,— дел, еэ1н!ч елец айтканда, эн салтанда жуз кубылатынын сураттейдк Ал Кудайбергеннщ б|рнеше он! Казак ССР Гылым Академиясынын М. О. Эуезов атындары эдебиет жэне енер институтында бар. Онда кейш Исамыч «Желд|рмеа'» болып атанып кеткен «Желд!рме» бар. Кудайберген эли елецдерд1 сол энмен айтады екен. Оны керген адамдармеч сейлесе алмадык. Б!рак Исаныц e si Кудайберген жен1н- де 61зга бграз оцп'ме айткан. Оны темежрек айтамыз. Кудайберген: ©лечд> айта алмаймын арчам чызбай, Дауысым суччылдайды кочыркездай. АЛыстан айкай шыкса жвнелемш, Бэйпден кунде келген Алшвчбоздай. ©лек'М озен судыч аягындай, Байлардыч суга айдаган саягындай. вле ч д1 кептен 6epi айтпаган соц, Келмейд! двуыс ил'ркж баярыдей. ©лек1м езен судыч тасчынындай, Токыган швбер кыздыч басчурындай, Наданта тжп кетсе шагып алар, Баяты Коржынкелд1ч касчырындай,— дел, елен'Н1Ч ecepiH ез! суреттейдк Кудайбергенн!ч 613 айтып отыр- ган андерт1ч бэржде де осы елек'н'Ч екпс'нждей куш, wirep, кун- гей лирика, етюр дыбыстар бар. Шынында ол эншЫг1мен катар ул- кен арткст, оньщ 1шжде эстрадалык каб|лет! бар адам болтан десед|. Казакстанда профессионалдык екзрд!ч басы жача рана кершт ке- 397

ле жаткам кезде, 1933 жылы ол кайтыс болган. Кудайбергенм|'ч эн- flepi вте кызыкты, квц!лд1, соввтп'к музыка курылысыида Kipniuj бо- лып калануга дайь)н тур. Арканым белил! еншюнщ 6ipi — Сэтмагамбвт Ахметов. Ол Ак- моладан алпые шакырым жердей Аккум деген жерде 1880 жылы турам, Руы — Суйшдж. Экеи Ахмет кедей адам болады. Оныч ycri- не ерте елед!. Сондыктан Сэтмагамбвт екеажч mici Тус1пт1ч колын- да болады. Темеш руынан шыккан Сыпан деген болыс Сэтмагам- бетт1 б|'раз уакыт цасына epxin журедё Сэтмагембеттщ аты да ерте шыгады. Сэтмагамбегт1н дауысы куши болган, жогаргы тенор бол- са керек. Кара торы, болиде аздаган секniлi бар, узын бойлы Kiel болыпты. Еск1ше молдадан окып хат таныган. 6 з1 аса акылды бола­ ды. Ыбырай дегеннщ Рабига атты кызыка арнап «Карга» деген эн шыгарады. Коянды, Атбасар, Караеткел жэрмецкелер1нде эн сала- ды. Сэтмагамбвт Разез, Капащ,' Жаяу Муса эниплерд кврген. 1914 жылдоры б!рнеше рет айтыста болады. Бекайдардын Дэутмен 6ipre Каркаралыда болыл, онда улкен айтыска туседс Сэтмагамбет- тщ оннан аса am Аиадемияньщ иолжазба корында бар. Ол эндердщ кепш1л1г1 улкен орындаушыньщ колынан шыккан, ез алдына «почер- Ki» бар адамныч туындысы екенд!пн айтып тур. Тарбагатайда болган акын-эким Улгенбай туралы орыстьщ этно­ графы Ивановский жазып кетг!. Ол: «Тарбагатайды жайлайтын казактар арасына атакты енш1 карт Улгенбайдыч ауырып калган кайгылы хабары э дегенше тарап метл. Бупн уилицн кун, елдекайдан тал болган ауру, 61рден тесек тартып жаткызды. Мангаз Тарбагатайдык 6ip чойнауында жарбиып турган, Онык ecKi, курым кжз уй1не, жер-жерден оныч енше кумарлар жэне баска туыстары жуздел renin жатты. Сужкп акын-енилжч ки!з! шу- рык тес1к, эреч дегенде лне турган кгшкене ужж'ч айналасы кама- ган адамга лык толды. Ауру карттын тыныштыгын б|'рауыз катты сез айтылса да бузармыз дегендей, жиылгандар арасында кулачка ур- ган танадай тыныштык орнады. Олар бастарын темен салып, ауыз- дарын ашлай 6ipa3 уакыт отырысты. Тек аттардыч пыскырганы мен уздж-уздж естглген иттерд1ч ypreHi гана бул 6ip мола басындагыдай тыныштыкты бузган сиякты болыл турды. Кештетуге айналып, кун таудыц ар жагына батып кетт|. Оныч сочгы сэулес! ак сэлде орагандай, Тарбагатайдык карлы басына ша- гылысыл, б)раз уакыт жарык кыл турды. Бултсыз, ашык аспанда 61- рждеген жарык жулдыздар да кер1не бастады. Ал баягы келиллж элекумп тобын жазбай, осыдан б:рнеше сагат бурынгь: калпында коэгалыссыз, уноз кала 6epfli. Бэр: де 6ip нэрсеж куткендей, сомы еснлей кетпейтшдей жайда. Кенет айнала турган адамдар козгалып, орындарынан атып тур-

гандай болды. «Амандык! АмандыкЬ» — деген сез сол 6ip сан турЛ1 адам тобыныц аузынан бурк етш, 6ip мезплде шыккандай, айналага вп-свтте тарады. «Амандыц!» — деген сез сонау алыстагы «алаларга да жетш, онык жангырыгы кайтыл осы тауга согып жатцандай бол­ ды. Бул 6ip куанышты айкай — сакал-шашы аппак, 6eni буллген, e«i урты |'ш!не Kipin кеткен, e«i колтыгынан ею xici суйеп алып коле жатвам карттык тебес! керЫгенде, соган деген мына копт'м селем! де, Tipinirihe куанган унДеР> Де еД'* Ол келе жаткан Улгенбай ед1, Карттык жец'т дгртлдеген жэй дауыспен, ею кезше жас ала, бул келген агайын-туманын кентл cypan келт, катты к¥Рме,ке белегеж- не ол рахметж айтты да, оке жагындагы суйемелдеген К1С1лердщ жэрдем|'мен теселген китздщ успне врец барып огырды. Жиналган халык лезде оны коршап алды. Сол арада кымыз куйган мес келт, казактьщ ежелп квД'Р туткан всын куйган тостагандар колдан колга Б!р кездей кымыз 1шт! де, Улгенбай бурынгыдан Kepi ексесж кетерей|'н деды Ол ез!нщ куанышы мен кайгысына ортак болып кел­ ген ем|рлж жолдасы — домбырасын сураганда отырган журт 6ip ке- repinin, так-тамаша болып калды. Карт акыннык ес!не eiin кеткен, енд! кайта оралмайтын 6ip кездер1 тускендей. Ол сонау 6ip-6ipiHeH 6ipi керкем, 6ipiHeH 6ipi ecepni ацыз-елендерж, еткеннщ суреттерж кеэ алдына елестетт, тындаушыларын езж щ ой дуниесж1к барысына 6ipre суйрей, сол сеттеп еэ басында болтан сез1мд| оларга да енд1- ре, сол 6ip оцигалардын каЬармандарына оларды да (тыкдаушылар- ды) коса, езж толкытквн, шабыты келген сагаттарын пзгендей болды. вэш!к ауыр дерт жармаскан денес1не карамастан, осы арада да ка- ны кайнап, сол кундеп арман, кекейтест! княлдар, мына ем1рден Kerin бара жаткан онmi карттык ойына Renin, «мен! сыртка шыгар, елге ecinip!» дел тургандай кер|'нд1. Карт басьж кетерт, усынылган домбыраны тез алып, аккан су- дык журтеждей толкыган аккорд ундер! тун тыныштыгында айналага жиыла бсрД|. Айналадагылар бул жейга таккалыл, адамга сондай жан eHflipin, TipinTeTiH куштщ кайдан шыгып жатканын, мундай лезде тутанып кеткен жан ушкынынык кайдан пайда болганын туеiне алмай отырысты. Аккордтар 6ipAeH 6ipre удей бердо Карттык cinipi шыккан КУ суйек колдары катты буралган шект| 61рден 6ipre тездетт кага бас- тады. Сокгы аккордтык ун1мен 6ipre айналада отыргандар да тьжа калды. Тагы да 6ip адам селт отпей, мола басындагыдай тыныштыкка кештё Бэржщ кездер! эж!м бвеквн карттык бетжде, Бэр[ де 6ip нер- сен куткендей, орындарынан тырл етпестен отыр. Mine, карттык колы тагы кетертлш, тагы домбь)ранык шег!н квк- ты. Одан баяу, нэзк, беак жыры сиякты жумсак ундер тепле баста- 390

ды. 6м1рмен коштаскалы отырган енш! узак жылдар бойы жанын же- пдей жеген ой-арманын мыналарра бер!п KeTKici келгенде'й: — Мен кертайдым, достарым! Мен!ц узак ем!р!м аягына жуык- таган сиякты, ец сон,гы сагаттар да алые келмаганга усайды, бауыры суыц кара жер менщ денемд) буркеуге дайын туррвндай. Межч сор- рыenepiM, соцгы ешм, сорры есиет!м тары 6ip сарнасьшшы, ыздерд!п алдврырызда, достар!— дел бастады, Улгенбай вчпмесж бул са- — Межн, бупнп елер'|мде еткен уакыт жор, хандар мен султан- дар да жор. Ел шауып, егер кылган батырлар да жор. Элемге жайыл- ган не 6ip ауыэда калган даладв болып туратын бэйп де жор. Ата- дан атага келе жаткан, Tipi жанды тамсандырвтын, табигат та мулпл тыкдайтын шешен, акындар да жок. Олар женжде баскалар жыр- лар, межк сез!м бупн баска болады, достарым! — дед1 Улгвнбвй. Карттын булай очпме бастауы отыррандардык ецмвжн бурын- рыдан да катты создырды. Бупн 6ip бурын-сокды есплмаген жача- лык. ерекше 6ip ецг!ме айтар деген ум!пе болды. Улгенбай да ол YMini актады. Оньщ бупнпдей 6ip шабытын ешкем кергвн емвс-Ti. Кепш!л1кт!ч ортасында, 6yriH, жасы алпыстан аскан, eni азайган ал- жура бет алран, орнынан эрек туратын шал емес,— кажырлы, таза, жаркык YMini алдынвн куткен, сол жолда алдында кандай киындык болса да, арман уинн еэ!н 03i княтын, кажырлы, жас жтт отырган- дай кер!нд!. Улгенбай домбырасына косылып, шабытына MiHin, аузы- нан не 6ip всем ендер шырып жатты. Бурын да оныч маэмуны терен ем|'р шындырын ачыздай етш жырлайтын кестел1 сездерЫ журт ауыздарыныч суы курып тыцдайтын, 6ipaK бупнпдей оныч суырыл- ранык ешюм кермеген. Канша таза журектен, жан тукп!р!нен шыккан cesiM, кандай еэ халкын суйген эсем елечдер! Онык тычдаушылары- нык журеп'нде осы сэтте кандай ойлар калып отырды вкен! Улгенбай шынында да бупн бул отыррандарга бурын-сокды айг- ларандарын айтты. Ана турран кейнаулардыч 6epi де бугш Улгенбай- дык уж'мен жацрь(рыкты. Ол сахрада журген enine, адам баласына бертген сыйлыктыч еч кымбвттысы, еч жорарысы, еуливдей унем! атын атап отыратын: шындык, ад а л дык, a Ai г дi к, туы с- кендык деген улкен сездерд^ч улы моиin айтып бердд Улгенбай 6ip мезет еткен кундерге бурылып карай: — Бурынры еткен эамандв, аттыц бойы кершбес бидайык бете- гедей жер бауырлап аласа болып, мына зеул!м Тарбагатай 6ip тш- кене тебешжтей шокайып кер!н!п, жауган кар да жер бет!и Teric жаба алмай, жуп-жука болып, езендер де шалкып шыра ага алмай, тек сырылдап жатканда, ек! оркеил баладай атан орнына кисык бут- ты бота журген кеэшде, Жаманбай деген хан болды. Ол арыстаннан каншер, жолбарыстан айлалы, каекырдан да жалмауыэ — эулымдык

лен »Д1Легс13Д|кТ1Н, латшалыгын курды. Б;рак оны мен айтлаймын, ол уилн адамнын жаны шыдамас ед!, б;р1нен 6ipi нетал суреттерд! кез алдарыца келтЁргенде жарылмаган журек калмас ед1. Осы 6ip тун мумкЁк сЁэдермен менЁк confы рет кездесЁп отырген тун де бо­ пер. Мен неге кенЁлдЁ екгЁме есЁттЁрмеймЁн, анда-санда болса да жылтыраган, жана жанып келе жаткан оттын, жарыгын сендерден не­ ге жабамын, неге пара булт бастырып, карацгылыкты кайтадан кап- татамын. Жоц, сол 6ip жарык кудайдык есЁнен шыгып кеткен, адам- нан зэбЁр керген ел/iI эбдем жадыратканша жана TycciHl Жаксылык- тын дон! себ|'лген, оган барлык ожданмен сену керек, онык барын бЁлу керек, сол денд! барлык нэзёк, мэкгёлёк жалынды махаббатпен суйЁп, аялау керек! — дел, Жаманбай хан заманындагы кара кунге мына алдагы туркан сэулелЁ деуЁрДЁ, орыс, казактык туыскандыгын, ол екЁ ортадагы достык денЁнЁц Kerepin, KOKTcyi УШ!н барлык куштЁ салу керек екенЁи жырлады. Осы тунп’ Улгенбайдын сокгы жыры, коштасу жыры болды» — дейдг. Бул окнга еткен тасырдык сексенЁншЁ жылдарында болады. А. Ивановский казакша жаксы бЁлген болу керек, еншЁнЁн елЁм алдын- дагы сокгы минуттарынык да творчествога багышталганын жаксы жазады. Бул макаланы; «Казактык акын-SHiuici Улгенбайдын елЁм!» Сол Тарбагатайда болтан ек!нш! акын-энил, кари Ногайбай ту- ралы да А. Ивановский едемЁ жазды. Ногайбайдык кезЁ кермесе де, артык туган кабЁлет аркылы куннЁк калай шыгуын, кызгалдактык ка­ пай бас жаруын жене баска табигат кер!н!стер!н айтарлыктай кер- кем суреттегешн айта келЁп, Ногайбайдык да жаксылыкты алдынан куткен, «алтын заман артта калды» дел, Kepi кетпейт!н прогрессиатЁ кеэкарасы бар суреткер екен!н келтЁредЁ. Ногайбай жаратылыс шам- шырагын мэцпге сенд1рсе де баскада жок, еткЁр кулак берген!н, алгыр он, куштЁ енерл!к кабЁлет берген|'н жырлай келе; —- Сахрада тудым, сахра менi асырап-ес!рд!, жутканым да сах- ранык ауасы, OMipiM де сонымен байланысты. Б;рак мен ата-баба- ларымнын тусындагы сахра емес, озЁм б:ле;Ём баска, Жака сахранык улымын. Ол жадыраганда 6i3 де жадыраймыз. Жарыгын жерге жё- бермей жауып турган кара булт ысырылганда бурынгыдан да етк!р сеулесЁ тусеп'н куннiн, кезЁндей, бЁз де уст|'мгздег( торлагаи булт ыды- раганда, еткен азапты умытыл, кайгыны ciлк1п тастап, Жака eMipre енам!э, акыры кекЁректЁ кере 6ip дем аламыэ. Онда мен де бул кун- дег|дей болмеймын; ski шект1 домбырамды да онда баска куйге бураймын, ойыным да езгеше, елекЁм мен эн!м де баскаша бола­ ды,— дейдн Ногайбай мен Улгенбайдыц бул елендерЁ (орысша текст! елек- Дерд| кара сезбен берген екен, сол себепт| бЁз де жей сеэбен бер- 26—А. Жтбвяов 401

дж. А. Ж.) ap6ip алдынгы жатынз карал кол созтан inrepi баска* су- реткердщ квзкарасына таи ой. Б1з бул екеужщ эндерж таба алма- дьщ. Брак Академияныц Тарбагатай жацка баратын эн-куй жинау экспедициялары, сезс!з, бул ек! акын-энш1н!н, творчестволык улило- piне кездесед1. Казах халкында ертеден азы шыккан еншжщ 6ipi Мария Жагор кызы (Рыкинв). Ол еэ:н1ц суйген mirhi, кейж косылтаи жубайы Дуй- сенге арнап эн шытарады. Дуйсенжц буйра шашын елекже езек етт, еншч атын «Дудар» кояды. «Дудср» Kexinpi, сез!мге толы, сонымен катар арканын эн двстуртде туган он. Мария Жагор деген орыс кь|зы( Казачка Дудар деген ташык болыл, Солдаты Марияныц гйткан ce3i. Дударз-ри Дудым, Сежч уш1н тудым. ЦПркж-ай. Дудзра-ри, Дудым-ай,— дел басталатын свз!не эниж, музыкасы всем ундеседг, Эн келиллжке белп/'i, сокдыцтан оган комментарий бер:п жатудык орны жок- Ал, Мария Алматыта б1рнеше раз кел;п кегтр, Ол «Дудар» сиякты ен‘|- мен катар, орыс-казактык арасына достык дэнж сонау тунек зама«- иьщ ез!нде батыл селкен адам. Ол еткеи гасырда драгун полкнын жауынгер орысынв шыккан Кутть.байдыц кызы Баян сиякты шын мэ- Hiciнде «батыр кыздык» 6ipi. Мария берепрек келгенсж елекА< си- реткен, Б1рвк отызыншы жылдардыц басында элр де тым-ieyip дау- ысы болатын. Ол служил жылдык орта кез>нде кайтыс болды, Жетрсуда, эсгресе Алматыда азы белпл! болтан энил, акын, дом- бырашы, сырнайшы, кулдррп Таубайдык Катшыбайы деген болды. Ол OMipi кедей болып еткен адам. Б1рак ешуакытга налыматан, эм!рд1 суйген, кептеген елец-эн калдырыл кегкен вдам. Алма вларсыч, алдзнарсын, Алма п’.скен шатыкда. Сатыкарсыц, саргаярсыц, Еске тускен шатында. Eki торы ат ceMipniM, Алма аташын кем|ртт!м. Алматыныц иеп кыздарын, Тереэедвн телм|'ртлм,— 402

Мариям Жагор

дегем сияцты далжыд еледдерт ез! шыларлам кед1лд( эндер|меи ай- тып отырады. Жургем жврЫ1д 6api кенглД!, ееа кэлшШк суйген ж|- лерге карсы болумен кеткен. Олардыд эд1лс1з, жалшыныд ацысын дурыс бэрмейтжж еледмен унем! бет1не басып журген. Сол сияцты тек алмаса, ешнврсе бермейп'н Кабат хажы дегенге: Бул кунде Хажекедгмч «свч!л! тоц, Саэдау жерге б1ткендей ну дарасою Хамгекед алу« бар, беруге жод,— дерш де аса жадсы айтдан, скрипкада, мандолинада, балалайкадв, гитарда тартдан. Сондыдтаи оныд публикасы аса аралас, интэриацио- налды болып келед1 екен. Оныд устжа жаствйынан ауьш байлары- иыч аямай едбек жеугнен дашып, темгр жолга к«Л|Л, совет ук!мет!- HiK бipiишi кундер1неи бастап, 6елг1л1 жалдамалы xeciirKe кешед|. Катшыбайдыд назад, дыргыз, орыс жумысшыларыныц арасында 6о- луы— онын кэзшедберт 6ipa3 кеЧ'Твдк Ол сондай ортада журу ардаскнда эн репертуарын да байытады. Б'|рад кеюрек aypyfa шал- ce6e6iHiH де сол жодтыдтан болганын оледжв косып, елвр аддындв: Катшыбай ез!м атым, вкем Таубай, Жзрвтдан бэр'|М;эд( жаббар нудай. Кедейлж пен талшылык сочла тус|л, Адыры елйргмшд болды осылай. Хат жаздым агайындэр с!эдерге ариап, Каламга суйеу болган алтын бермад. Басымзи eiin барад дуние алдап,— дел, халцымен доштасдандай болады. вмгрдек тым ерте кеткенж ар- Катшыбайдын тустасы, туган жедгео (Катшыбайдыд атасы К««- цараудыд жубайы) Боршгул Тен1рекбавва осы жолдардыд авторына келтегеи Жет1судыц эндер1н орындал берд| жене Катшыбай туралы цымбатты деректер бердо Бэрлюул ойын-тойда унем| Катшыбаймем косылып эн салады екен. Б1збен кездескенде Bepniryn алпьютын ушеужде болатьж. Соныд еэжде де дара бешпет, кек жаулыд, бе- тгндэ 6ip дэ еж1м жод, эн салганда дауысы сырнайдай сыдгырап 404

турды. Катшыба-й елержде жотарыдаты елецА! айтып, екшш! шу- м»цтын алгында суйемолдегеи домбырасы «олынан туе!л кеткенд* жердей xerepin алran Bapniryn екен. Bapniryn ауырдын жай шепжел- ка кыздарынык 6 ipi болып, малдык арасында, буйыгып еспеген, цыз кукждв да, келжшек болып Каскарауга келгенсж де ешк!мд1 бетже карателен ажет, 61'рак урда-жьщ емес, сыпаны, чарсы адамды сез- бен токтатзтын, ауыл-даланык свнгжк 6ipi болтан адам. Bis Bepni- гулден Катшыбайдыц андер1мен катар ©зжщ де 6ipfli-enini шыгар- уында Жеткудык кейб!р «б!р кайырма» ендершщ еэ! де анасынан Найта тугандай турлежл кететж ед1. BipaK ол езж !к сондай каб!лет1н мактап келе жатсан, токтатыл, «Катшыбайдай айту кайда!» дел, езж буктырып коятын. Берпкулдщ атын осы косымшада атамай втуге б|зд!к арымыз барглады, Катшыбай осы KyHri Жеткен станциясыныч тусында турды. Руы шымыр, онык бержатында Кунту болады. К«й- тыс болганда жасы отыз бесте екен. Bipey де болса тарихта калган, б1рнеше варлантта ногата тускен ecepni еннщ 6ipi «Кек кептердж» авторы Кемп1рбайды ауызла ала кетпеуге де болмайтын сиякты. Кемпгрбай аскан акын, ез багасын ез! жаксы б'шген едам. Онык елер алдындагы кек'т суреп келген Кочл iм дi Эсет келд| кетергел!, 0 клем кысып барады жетелгелн ©леем де «Кеккепгерге» бгр салайын, Ку тактай, ею шект1 впер 6epi. Ш етже Арлын-Наймт аитар, н кемей жыртылл деп басталатын бгрнеше шумак елек|'н|'к eai сотен лайык ен|'мен, ул- кен 6ipTyrac эдебнеттйк музькалык шыларма. ©si домбырага к°сылып сахнада он айтып шыкпаганмен, арка эндерiн жете бшет'ж, енн!ц егжей-тегжежн жаксы тус|'нет1н, кептегем озат енш!ЛврД1 реаолюциядзн бурын да, кей!н де Kepin, жолдас бо­ лып, уйренж келген едамнык 6ipi — Советтер Одалыныц халык арти- ci Калибек Куанышбаео. Ол Раббасты, Квлиды, Мэдид!, ©MipeHi, Май- раны, Жаяу Мусаны талы сол сиякты кеп онер иелерш керген адам. Ол осы жолдардын авторымен коп эцпмелост, арканык вн шебер- лер| жежнде не 6ip кызыкты экпмелерд1 айткан. Б|ржан, Акан, Шо- лак, Иман-Жус1п, Разез таты сондай енил’лерд|'ч еркайсысы туралы да Калибек бг'рнерсе коспай калган жок. 40Ч

Scipece он дуниеонде квп ецбек с)ц1ргвя адам— республика- ныч халы* артис!, консерваториянын доценп, Мемлекетпк сыйлык- тык лауреаты Курманбек Жандарбехов. Курманбек 12 жасыиан бас- тал эн салып, декламация айтып, хорда бастаушы болган. 1918 жы- лы Ташкент барып онда б'л1м жагынэн олкылау келсе де (6ifli»i Шымкенттщ приходская школесы) энг аркылы тускен педучилищем б:р жылдан кежн инпрос болган. Сол инпроста журщ, Тани Мурат- баевтан сабак алыл, енер уйфмелерже цатысэды. Жиырманшы жыл- дыч май айыкда Колизей театрында (осы куне! Свердлов атындагы театр Шыгыс кешшде эн салып, Ауганыстанныч enuiid жас Кур«аи' онда Курманбек Б1ржан сал болып, Урия Турдыкулова Сара болып, exeyi айтыеады. 1925 жылы курманбек Шымкентке кел'п, онда кон- цертте 101 он айтады деген афиша нсайылады. Курманбек 67 эн айтцаннан кежн дауысы б1тед1. Аржагында айтуга жврамайды (осы 6ip жагдай Курмаибектщ дауысына ем!рл!к кесел жэсайды), Сол жклдьщ куэжде Курманбек Кызылордада ашылгалы жаткак театрта келед!. Одан былайры тагдырыньщ 6epi де сахнамен байленысты бо- лады. Б!рац Курманбек казак халцыныц эн байлылынык непзп мед- repyiuiciHi4 6ipi «Айман— Шолпан», «Кыз Ж1бек», «Шуга», «Жал- быр», «Ер Таргын» тагы баска опералардьщ кебшде Курманбектщ айтып берген эндер! аркау болып жур. Е. Брусиловский жазган опе- раныц бэр1н1ц до дорл!к он жагында Курманбектщ рол! аса улкен. Оныц репертуарында Казакстанныц кай тукп!р1нщ болса да эндер! болса да Курманбектен кеп нэрсе сурап аламыз. вз! сахнада Жака тын адамныц 6ipi — Курманбек. Эн жагынан тагдыры кыэыкты адамныч 6:pi — Казакстанньщ ха- лык артис! Елубай Эмарзакое. Ол 1914— 15 жылдардан бастап эн салган. 1919 жылы К°станайда Эл|би Жанкелдинн1ч «Кызыл керуе- ынде» болып, сонда ужрмеде эн салып, хорга катысып, спектакльде ойнаган. 1923 жылы Орынбордыч инпросында окиды (инпрос— ха- тустастарындай 1926 жылы Кызылордада ашылтан казак театрына нысты болады. Драмальщ пьесаларда да Елубай унам! эн салатын рольдерде ойнады: «Ечлж— Кебекте» — Жапал, кей!н музыка теат­ рында «Айман— Шолланда»— Жарас, 1936 жылгы Москвада болган енер оккунд1г!нде «Жалбырда»— Кайраклай рольдерж ойнады. Елубай драма театрыныч Кызылордада да, Алматьгда да кон- церттер!кде 6;р1нш! лландагы энш! болып шыгыл журд!. Ол 1927 жы- яы апрель айында Москвада болган этнографияльщ концертте «Кер- 406





6ест1», оАц Айша», «Нак-нак» видерж айтты. 1930 жылы К¥Р»*»нбвк •xeyi Казакстаннык бЕрез цалаларын аралап вн сепды. 1932 жылы Китай швкарасында болып, онда жврмвцквгв, баска гастрольдо вн селды. Жака заманнык гвроикасын халыкка музыка аркьшы жаюда Елубайдык енбеН квп болды. «Толкьж», «Курбымжай», «Алатау», «Жака куй», «Мухидаи-Шайпан», «Миллион толдьш», «Заулатшы-ай», «Акудай-uiipKin», «Жастарым жайна!» «Алтай» вндер| Елубайдык ау- зыкан халыкка тарады. Отан сотысы кезЕмде концерт бригадасымеи Елубай exi рот манданта барып кайтты. Ел1м бар колхоз болып кул1мдеген, КелЕк бор тректордай дурЕлдеген. Екп1нЕ жер тамырьш солкылдатып, ЖурогЕ сум байлардын дЕрЕлдеген. Жел квклЕм жвлдеи оэып, желпЕн ендЕ, Зар замен вттЕ-кеттЕ, еркЕн eHfli. Керкейген кан жугЕрЕп квркЕн ендЕ!— двген акын Исанык свз1мвн «Толкьгнщы» толкытыл, 6ip жатынвн укра- иннык «Королек» деген енЕнЕн еуенЕмен «Жастар» деген олекдЕ: Bis жастармыз Жака жолга, Жака емЕрге басэтьж. Куннвн кунге салып алга, Жака вмЕр шашатьж. ТекселтейЕк жаЬанды. Terri куймен оят жанды, Сал толкынды, сал ендЕ,— дел вкдетедЕ. Елубайдык бул елекдер! мен эндерЕ социалистЕк куры- лыстык алгашкы кеэЕиде, бЕрЕнин бесжылдыктар кезжде халыкты жака идеята шакырутв, Жака адамды тэрбиелеуге улкен эсер! бол­ ды. Елубайдык орындауында халыктьгк дестурмен катар, сахнада ет- xip внердЕк б!р тарауы эстрадалыч характер бар. Qcipece кулдЕргшЕк жаты басым. БЕрак Елубай сахнада улкен драмалык, трагедиялык ке- йЕпкерлерд1к обраэын да айга калтандай жасай алагын сепз кырлы Бул агалган уш сахнв швберлерЕмен катар таты да казацтык ха- т

лыц ендерЫе улкен улес коскан, оныц дамуындв чызу аралеекан адамдардын, !цлнде жаэушы, ачындарымыз бар. Олардын 6ipi — Се­ чен Сейфуллин. Ол е з1 жачсы домбырашы, енил болатын. внерл!, енер иелерж аса жачсы керетж, чурметтейтЫ, енврдж бвт!ц бар, жузж бар демейтш катал сыншысы да болатын. Сечен Ыбырай, Ачан жэне басча энинлер туралы аса багалы ni«ipлер айгып чвтл. Соны- мен катар еэ*1 А. Затаезичке кептеген эн, куй 6epin Kerri. Сэкен eai- н!ч «Кекшетау» поэмасында казацтын атышулы ениллерже улкен кв- Ч)*л балд|'. Ол эннщ орындау шеберл|‘п жэйл[ леем жолдар калдыр- ды. Сонымен катар, б!рнеше всем ендерд‘|н авторы болды. Сондай-ач, белил: акын, жазушы 1лияс Жансупров те А. Затае- вичке кептеген субел1 ондер берген. Ол ез1жк «Куй», «Куйш!», «Ку- лагер» етты лоэмаларында эн туралы не 6 ip кестел сездердi айтчан. 1лияс Казак керкем ewepi жейл: ютаптыч авторынын 6ipi. Б1з 1лияспен б>раэ уачыт 6ipre болыл оныц музыканы катты суйетЫж, музычаны Терек тусгнеГ1Н1н кез1М1збен ко р т, кулагымызбен ес!птк. 6 зш1ч «Куйил» деген поэмасын ол колжазба куй'жде б!здж уйге ул­ кен басымен кел!п (сондай карапайым болатын) окып 6epin, iшiнде музыка жагынан жетпес ойлардык кетпеу1н катты тексерген болатын. Ол улкен суреткерге тен творчестволыч «сечтык» ед1. Жакы музыканы суйетж жалынды ачыннык 6ipi Касым Аманжо- лов едк Ол ез> домбырамен чосылып анд1 жачсы айтатын жэне ез жанынан эн шыгаратын. Кэсымныч «Дэрига» атты еж чаэач эндер'жщ алтын корынам орын алатын шыгарма. Касымнык «Дэригадан» баска да б|риеше eHi бар. Оларды 6ip жерге топтал, бастырып шыгарса музыкалык кэдеге асып кетугнде сеэ жок. «Коянды жэрмечкеонде Майра он ею баспалы гармонды ыргай изеп, соэа тартып, отты коз! акыктай жаркылдап, 6ip енд1 сукчылда- тыл отырганда eKi-уш Kici icipin келд|. Куйыл берген кеседен Kiflip- мей кымызды кагып салып жатыр, еэдер! баягыдан 6iare таные адам- дардай 6ip аржайы. М е т ц он жагымда отырган Зарубай мен жынды Омар оларга карал, белил: эдеттерже басып, ездержше кысылмай, сынап жатыр. — Узын бойлысы кешк! туйежч «елекнесЫдей солбиган екен! — Ана 6ipeyi ер улттан курап жасалган ба, тур-сыпаты эрк!мге уксайды екен! Tini де чыэыч, ауыздыгын шайнап турып ккжеген тай- дык дыбысы сиякты екен! — дне 6 ip ешкiб ас 6ip жерде ойнактап отыра алмай турганын карашы! Кез|' кандай eTKipl — дел б!ржщ аузынан 6ipi кагып алып, оларга «характеристика» 6epin жатыр. Майрадан кейж кеэек Кали­ га кел1п, ол: «АКЧУМ>>, «Тазиз», «Шама», «Алтыбасар», «Топай кек» ендерж айтты. — Танымайтын шыгарсыздар, мынау акын Иса два, Майра ай- 409

тып, аузын житанша, цопын домбырата соза боре, uieriH чвгып улггрмей, олг-i ешюбас катере айкайлап: Домбыра exi шект! iiuin куыс, Ызботтан сез'м шыцсын уыс-уыс. Майра апам дрмбырены алып 6epfli, Исада туш бойы болмас тыныс,— елд! арбап жеген Коянды, енд| совет Кояндысы болды. Сауда да, цызык та, елец де, ек да осында, оныц бэр| да совет адамдарыныч колында. Жермекке кутты болсын советский, Оздермен кез боп цалдым он мен тустей. Жынды Омар, Зарубай мен «алибекл Умытпан мен де cipe жанар ешпей. Ащы пл, эдем'г аз'л, сан-салтанат, Шаттычпек гулдей жайнап, отыр ойнал,— дел несерлетт, екл!ндет!п, нажатайдай жарчылдатып, «Желд!рме- мен» агызып erri. Бул I92S жылдыц июнь аны ед1»— дейд| Калибек •3'Hin осы к1тап 1шшде б:'з келпрген естелспж'н аятыкда. врттей лау- Иса суырыпсалма акын, улкен онш! болды. Ол Кояиды, Каркара- лы жэрмецкелержде, Семейда, баска калэларда болды. Кызылорда- да 1926 жылы театр ашылтанда Иса б:р:нш| артистерд!н катарында орын алды. Театрдын Кызылордадагы кезшде оныч б:,р концерт!нда болтан адам б!зге езш>ц Иса жэйл, есшде челганын айтты. Концертте Иса сахната шыкканда конферансье белпл! жзсалтан программа 6о- йынша жариялатан ендерд! айтыл болтансын, биске шацыртанда, Иса дан сурау кутед| екен. Сол кезде коп 1ш!кен 6ipey турып: ач кайыцнын келенкеснде, кекорай шалтынныч хош кюи жутыл, сыл айтып бер!н,!зш1Г— flemi. Иса к!д|рместен ол адамныч ойыныч неше сачка жупретшж чуыл, олденеше вариантта енденп, елечдетт жауап 6cpinii. Иса «Айман— Шолпан» льесасында ачыннын ролш ойнады. Фи- 110

лармонияньщ концертгершде он салды. Ол осы жолдардьщ авторы- нын уй!не 1936 жылдыц жазында, казактьщ 6ipiнш> режиссер!, скрип- кашысы, драматургы, акыны Жумат Шанинмен 6ipre келд). ©HriMeHi Жумат бастап, арканыц неше Typni енш'лержщ ем!рбаянынэн сез козгады- Сонда Иса укг Ыбырайдьщ Кэкима кыэга шыгаргак «Гекку~ iH» домбыремен орындады. Соныц алдында ею-уш жыл бурый рана Ленимградтан окудан келген, Казакстанньщ солтустж-шырыс елке- лерш!К музыкалык дэстур!мен жете танысып болмаран 6i3 сиякты шала,маманга Исаньщ орыидауымем Жуматтын оган берт’ отырран комментарилер) — ез! 6ip академия болды. Шынында да Иса ез'|- нщ аскан каб!лет! аркесында Ыбырайдьщ «ГеккуЫе» улкен езгерк- гер, жаксы жакелыцтар енлзд)'. Оны «Геккуд!ч» баска б)рнсша вари- анттарымен салыстыруда аныктадык. Одан кейж менщ куйге жакын екежмд) б^летж K»flipni конакта- рым сол жарына карай кешп. Иса бenrini «Дайрабай» куйжщ тари- хын ere едем! аныздык, романтикальщ куйде баяндап бард!. Куйдщ мазмуны окигага толы, шым-шытырык курес-галас, ем!р уш'н арпа- лыс, ерте заманнын трагедиясы. Уй'1ш!л:к концертт:к кортындысында Иса Элсейттщ Кудайбер- ген!нщ «Желд!рмес1» дел, езЫщ «Желд1рмес1не» уксас ен айтты. Ол «Кудайберген осыпай айтатын efli» дел: ©лечД' жатып та айтам, турып та айтам, Ж1Г|Тт;к салтакатты курып та айтам. Пар жеккен пряжкажьщ атындай-ак Мойнымды б!р жарына бурып та айтам,— деген жерде, б!ресе жата калып, домбыраны тесжщ уст!не салыл, б'ресе бфнеше рет домалап турекел'т, б!ресе ушып турып, мойнын 6ip жарьгна бурып, пряжкенщ атындай басын сузш, inrepi карай жу- ripe басып айтып, ебден айызды кандырды. Исэвыд сндай шабытта болранын межи ез басым 6ip неше рет керд|м. Ал, Исаньщ езЫ щ «Желд1рмес|» форма жарынан муежделген, шыныккан, екп!н! да- уылдаткан, бораткан, кайырмасы, кiрiсnесiнiк ез! 6ip жаткан жеке ен деуге жаройтын ед]. Исамен сочры рет 6>з 1944 жылы Жамбыл атындары филармо- ниянын сахнасында Курманразы атындары халык асбаптары оркестр)- н1к онжылдык мерекесшде кезцестж. Ол кезде онык ресми кыз- мет! сол филармонияда болатын. Сахнаныц артында Иса орнестрге арнап елен, жазып, соны халык алдында, куттыктау есебжде окып шыруды президиумнан ел'ндг. Б.:рак алдьж ала жзсалыл койган «план- дагы» ораторлар ш:«де Иса болмай, салтанатты мэж!лicTi баскарып отырран адамдардык уйтарулары бойынша онык елек) мекеменщ

стольгна турелей барып орналасатын больгп Исаныч адын басы отал «мадул» дел жлместен тартып бердд Иса арданыч келтеген всем ендерж орындайтын, б!рад адыи, emui едем, оларды еэ1тц творчестволыц лабораториясынан втшз!п, айтарпыдтай езгер1с енд'ррш отыретын. Bip окгнш— сол аариелттер' ды б|ЗД1Ч керенаулытымыэдан орындеу успнде дыбыс елларатыиа Б1рже«ныч, Адамныд, Жаяудыч. Шоладтыч, Абайдыд ендерж на- дысына келтгрт айтатын жалыиды талэнгтыц 6ipi — Межит Шалда- ров еде Ол Ку ауданыныч Едррей болькынца 1911 жылы тутан. Жа- сынан музыкага eyec, epi даб;лет‘ болыл, все сол жолга муддв бершп кеткен. 1934 жылы Семейдрч музыка-драма театрына келж туседн Онда брраз кызмет 1стейд1. BipiHUii рет 6i3Мвжитт! 1936 жыл- дыч аягында Семейде тычдадыд. Ол 1937 жылы Алматыныч Абай атындагы опера жене балет театрына к!рдь Концерттерде, радиода жеке енге шыгыл журдк Межит «Корлан», «Уш дос», «Еы жирен», «Жамбас сипар», кГеуЬар кыз», «Эудемжар» ендерж ecipece жачсы айтатын. Осы OHflepfli 6ip кюдей-ад орындайтын шебер Жустпек, МэжиП1Ч енш1л1гМц алдындв бас иеп’н, оныц «Жамбас сипарьжа», «Ек| жиренгне» таласута болмайтынын айтатын. Межит Отан сотысы Адмола тецгрегинч ендерж Алматыта бтрёниг! влып келген вдам- ныд 6ipi — 1лияс Шаймерденов болды. Ол «Каракесек», «Карташ», «Алдодыр», «Сарыарда», «Сентябрь» сиядты ендерд! яоеткЫп бердл Филармонияда онш! болды. Москваныч консерваториясында аз уачыт одып, деисаулыгы жарамай узд!. |лиястыч орындауынде сол эндерд1Ч 61рдатары пластинката тусп. 1лиястыч орындауында 6ip табиги шын- дыд бар ед1, жвсанды, профессионалдарда жж кездесетж публиката дарай енжч кай жерлер!н езгертш, не артыд созып (хошемет-шапа- лад даме еткенде, не женаэ екпжж тездет1п (кечшдекд1ремш де- теиде), едж айналдыру онда жод болатьж. Сонымен датар дазадта сирен болтан оныц баритон дауысы орындатан ендерше ерлж, улкен Отызыншы жылдардыч ортасынан 6epi халыд ендерж орындау- да машыдтаныл нале жатданныд 6ipi Нугман Эбшев. Ол eaminорыи- дау едюнде Жуаппекке дапы елжтейдл Б1рад Нутманныч ез'рне тэн орындау epealueniri оны Жустпекке удсатпэйды. Нутмэнныд репер- туарында арданыч келтеген ендер! бар. Ол сол ендердр шамасы келгенжше тым Teyip орьшдайды. Халыч ендерж уНттауде Нутман­ ныч улкен ечбеп бар. Соны ескерш Казахстан ук!мет| оган респуб- ликаныч ечбегр с!чген артис| деген дурметт| атач бердк Нугман efli де орындаушылыч кушжде, ел! де ecin келе жатчан 6!здщ ен ме- дениеНмрзге улес чоса тусад). 412

Тэц.'рберл; Молдабайдык, Кызылдыц, Мухиттыц ондер iи таратуда Казакстамнык батыс елкесжде кеп жылдар ецбек вткен адамнын, 6ipi, респубяи- каныц ецбеп ещгвн аргисг Ж у­ е т Сежлоа. Ол 1901 жылы Ак- твбе облысынык Кэрабутак ау- данында тугаи. Жасынан энгв Кумар, кушт! дауысты, айнала- сы уш iн «пар! соиканнык» ез) болтай. Ол 1925 жылы совет- партия мектебжде оцып жур- генде, Ацтебенщ педагоги- калы^ техникумымен 6ipirin цойтан «Сепз беи Мацпал» пье- сасында Сепздж ролж тамаша аткартан. Оркестр, фортепиано ж о к кезде, белил! тонын ала- тын да суйемел жоцта, спек- такльдщ алтына шейш 6ip му- дГрмей, Се п здщ ролш драмалык жатынан да, музыкалык жатынан да жаксы орындап шыккан. Жусш тек энил емес, 6ip жатынан оннан аса турл! терме айтатын. Онык дауысы аса жотары лирикалык тенор, тшт| кыэып кеткенде Гарифолладан да асып барып ойелдердщ «да- уыс-бацшасына» Kipin кетед|. 1934 жылы Жусж Алматыньщ музыка- драма техникумында окыды. Б;рак турмыс жагдайымен аяктай ал- мады. Ол Казакстаннын кеп жерж аралады, туыскан республикалар- да болды, Москвада да шыкты. Ж у с ттщ дауысы осы кунде де калган жок. элде де шекеннен етед|. Ол соцты жылдарда Жамбыл- дыц, Нурпей.стщ жене баска акындардык советик шындыкты дор.п- тейтж жырларым жаттап, сотан сейкес термелерД! ез: шытарып ай- тып, халыктан улкен, шынайы алтыс алып журд!. Казакта урд.ске енген, аталарымен катар музыка майданында эйел энцллер де айтарлыктай халкына ецбек с!к'РД>. 0ткен ейел енерпзздардыц Майра, Карылак, Сары-айтырдык (шын аты Бал- бепе) жолдарын кутан олардык ciunmepi бар. Эрине, булар бацыт- ты заманга кез болды. Кулаштарын кек жаятын мумкжиллжке ду- шар келдi. Тек ктабитаттык берген/ме-н» Mice тутлэй музыкалык окуына тусуге де буларта жол ашылды. Отыэыншы жылдардын басыкан бастап, Алматыда радиокомитет курылып, онык музыкалык хабар берет.н бел1м. ашылсан куннен бастап .стеген 6enrmi енш! Темти Ибрагимова болды. Онык репер-





туарыныц Heriai — Мухит жэне баска, реепубликанын, батыс влквлв- р!н!ц amflepi болды. Тэмти acipece Мухит эндерш орындауда улквн абройга ив болды. Bepi келе ол совет композиторларыныц шытэр- маларын да репертуарына ныц енпздл Benrini музыка зерттеуил Б. Ерзакович Тэмтиден Мухиттын жэне Казакстанныц батысыныц кеп- теген ендерж нотата жазып алды. Отызыишы жылдардыц оргасымда Алматыда болтам 6:р1нш1 бу- к1лказакстандыч халык енерлездарыныц слетта келгендерд1ц !шшен Нагима Эбд1рахманова (кейжп фамилиясы— Эбилева) Мухит эндерш орындауда улкен ецбек cinipAi- Ол 6ip жагынан жаксы домбырашы болып, жиырма жылдан аса Курмангазы атындагы орхестрде окна- ды. Нагиманыц оркестрда ойнауы, нагадан хабары болуы, оныц ®м- шЫк жумысына жаксы эсер етт1. Ол соцты жылдарда концерт бри- гадасыкыц белгш! мушеа есебжде республиканын аудандарында, туыскан корил республикаларда эн салып, домбырада куй гартып жур. вз;н1Ц енерш ербгтуде талмай кызмет icTey аркэсынде Нагима халык алдында ЭЛ1 улкен абройга не болып келедл Казактыц халыц эндерж, онын iш;нде республиканын солтустж- шырыс елкелерЫн эн дзетурiк жаксы мецгерген, гасырдан аса со- зылтан музьжалык династияныц жолын устаган энилтц 6ipi — Рабига Ес!мжанова. Ол отызыншы жылдардыц басында казактыц драма театрыныц басшы артисткаларыныц 6ipi болды. Рабига Енл:кт1 ой- найды деген афиша болса, залга адам сыймайтын. Оныц «Ецлжтщ кошгасу» эн;н орындатанында «тостаганыи жумай» шыккан эсем жыные аз болатын. Рабига б1рнеше жылдар боны Семей театрында бас артистка болып, Айманныц, Ж!бектщ, Хадишаныц, Акжун!спц тагы баска кептеген эйелдердж обраэдарын жасады. Отызыншы жылдардыц ортасынан ауганда ол Алматыныц Абай атындагы опе­ ра жэне балет театрына келдл Б|рак же.ко адамга табынушылыктыц зардабы 6ip цуйрыгымен Рабиганы да согып, ол баска жацка барып (облыстарга), кеп жылдар музыкалык жумыстан кол уэт кетгл Б1рак соцры жылдарда цанта оралыл, алташ радио а-рнылы, кейт филар­ мония, Кезаккенцерт сахкалерында шыгып, е зМ ц табигат берген кабжетжж соцына цайтадан тустг. Рабига — жогарыда ез алдына тарауда эцпме болган Косымжан Бабаковтыц энд:к тэрбиесжде бол­ тан (Косымжанныц атасы Естмжанныц кызы). Рабиганыц репертуары бай, халык эндер!н аса жаксы орындайды. Кэз!рп хезде совет ком- лозиторларыныц шытармалары да Рабиганыц релартуарында мол. Ол республиканыц ецбеп Фцген артисткасы. Каэакстанныц халык артисткасы, Мемлекеттж сыйлыктыц лауре­ аты, кеп жылдар драмалык енерде алдыцты сапта болып, ондатан неше алуан айта цалгандай образ жасатан, осы жылдыц басында мезплаз кайтыс болтан — Рахия Койшыбееваныц эн саласьгндаты

енерж айтпай квтуге болмайды. Ол казак'ыч халы-; эндерш аса суй!п айтатын. Рахия 6:р жагынан 6enrini енил Мвдиге жацын болып квлед|. Сол дэстурде, Рахия ecipece Арцаныи ендерш орындауда квзгв тусетЫ. Онын шырцагвн Kyiuri дауысы йолмаса да, енд1 Tycimn айтуымен халык алдында аса тартымды болатын. Рахия радио аркы- лы кап жылдар эн салды. Онын, репертуары жан-жацты болды. Рес- публикаиыч жер-жержен Рахия анау энд| орындасын, мынау OHfli орындвсын деген Tinemep радиола ете кел тусед! екен. Bip жак* сысы— Рахия орындауыкда б|ркатар вндер магнитофон пленкасьша жазылып калды. Каза«тыц халыктык эн орындау дэстургнде болып иелген сан алуан салалардыч Рахия сиякты eKinpepi, ездершщ баска профильде енерге cii\\ipin келген ецбектер1мен катар, б)эдщ еч бай мурамыздыч 6ipi — эн мэдениелн врб|’туде де улкен роль оклады дэп айтуымызга болады. ЕлуiнLuj жылдардык ортасьгнан аугенда Алматыта Кьгтай Халык Реслубликасыныч Шьщжан елкесжен внш| Эмина Вафина келдК Ол (929 жылы Тарбагатай аймагындагы Шэувшек каласында туган. Онда кыздардыч бастауыш мектебжде окнды. 1943 жылы Шэуешек- тег( кыздар гимназиясын 6iTipin, окьгтушылык кызмет аткарады. 1947 жылга де й т Шеуешектеп жастардан курелган внер ужрмесЫн Mymeci болып, онда «Кыэ Ж|бекте», «Ер Таргында» бас рольдерд! ойнайды. 1950 жылы Эмина Пекинга барып, ондагы революцияныч 6fp жылдык мерекесшде шыгады. Сол жылдьщ кузшде YpiMiuire келген совет артистерж|'ц концерттсрж тындап, кэптеген репертуар алып калады. Eki жылдан кей1н Пекингэ барып, оида оргалык улт- тар ен-би ансамблжде 1стейдi, 1955 жылы Алматыга Kanin, консервз- торияга rycin, онын, эн факультетам 1961 жылы 6itipin шыкты. Ол осы кеэде Алматыныч кыздар институт'жде эннен сабац бередл Эмина профессионал aHiiii, турл! улттыч эндерж де орындайды. BipaK оныц ерекше касиет!, 6iэдiц бул эцпмем1зд!ч iшiне еипзу|'М13дщ себеб! — ол казацтыч халык эндерш аса 6ip еез1мд!лгкпаи, улкен орындау- шылык шеберлжпен айтады. Эмина консерваторияда окып, дауысын б|'раэ аюадемиялык жолга тусгргежмен казак эндерж орындатанда халыктык дэстурд! катты устайды. Оныч репертуарында Шынжач елкесшдеп казактердык кэптеген всем эидер'| бар, Сонымен катар Эмина совет композиторларыныч эндерж сол жакта жургенде орьждай бастаган жумысын eni де созуда. Эминаныч дауысы кер- кем бояулы, Monflip судам таза, оныч орьшдаганын тындай берг!ч келед!. Тарихтыч кездесэ берепн гаскынымен inecin, 6ip кезде туган жержен ауысып иеткен каэактардыч халыктык музыка дэстур1, оныч шлиде он орындау epicrepi жадсы оакталяан. Ол жумыста Эмина еиякты внер кайраткерлер!н|ц рольдер! айта калгандай. Эмина вз1- н1к нвпзг! Отвны Советик Кеэакстанга кэптеген ендерд1 алып кел!п.

тех K<Ha3fa rycipin берген моц (о да улкен едбек болтан болар efli), on еэ!н|д шебер орындауы ардылы радиодан, телевидениеден, концерт сахнасынан совет халдына ecirripfll, 6 ip топ вид) eai ногата Tycipin, бастырып шытарды. Оныд релертуарында oni да Шыджац enxeciH жайпаган дазацтардыц эндер| кеп. Олар ногата жаэа тусуд!, зергтеуд) кутш тур. Э зж щ унем| енерж арттыруда узбей жумыс icTayi ардылы Эмина тек енил тана емес, улкен музыка дайраткерь не айналады. Ол советп'к Казадстанныц музыка медениеп'жц ер- кендеу!не кептеген улес посады. Казадтыц халыдтыд музыка мвдениетшде, оныц 1ш!нде еннщ дамуында жыршылар да улкен роль ойнеды. Солардыц iiuiHfle А. За- таеаич Эк|'мгерейд1 б о л т айтады. «Мен, езгмжц жинатымды одан жаэып алтандарыммен толыдтырмай турып-ак,— дейд!, А. Затаевич далгандай адын-енип, жыршысыныц 6ipi Эк|'мгерей ^останов туралы ес!ткен ед!м. Сыртынан даратанда ол орта жастаты адам, бет 61т!с! мадгулдан Kepi кавказдыцтарга кеб1рек усайды, езж ез1 жадсы ус- тайды, аса оалмацты. Дауьгсы аса одем1 деп айту диын, барад ете дыбьгсты таза алады, енжц ap6ip кезецдерж жадсы келт1ред!, ол орындау менерасы аса еркш, шалдыта айтады. Кынжылатын 6ip жай — мен онын, сол 6ip жалтыэ рет кеэдесу|м1зд!ц езшде онын уэад айтдан нерсес'тнен ешнэрсе тусгне алмадым {т!л бшмегенж айта­ ды. А. Ж.). Унем! дайталап отыратын музыкалыд сейлем нег!з1нде, оныд музыкалыд т Ы н щ ыртатыньщ уласуыныц керкемдш1пмен над- ба-надтылы MeHi ел1тт!рд! (метц ол айтып берген он ен!н над жазып алуыма да сол 6ip дайталаулардыц лайдасы болтан болу керек). «Энш1 шаршатан кез1нде домбыраны дасында отыртан жас, та­ лейтты Сафарталли Колжановда усынады. Сафаргалидаи да уш ен Эк1мгерей К^эадстанныц батыс елкестнде аты 6enrini exuii, жыр- шы. Оныд эншш!пн А. Затаевич жогарыда жадсы айтып кеткен. Ол 1878 жылы бурынты Торгай облысы, Адтебе уезг, Берте болысында тутан. Экес! Костан орыс поселкеашц сиырьтн баддан кутуил бол­ тан. Эк1мгерей жасыкан муэыката бей1м болып, ен салып, домбыра тартдан. Руы — Тема, оныд !илмде Караташты (Тед1р' берлж|д 6ip та- рауы). Он терт жасьгна дейж елде болып, эрк!мдерден он, жыр, куй уйренж, одан кей1н ел арелап кетед!. Табын 1з!м, Тема Ы м деген жыршылардыд дасына жастай epin, олардан уйренген «Орад- Мамай», «Царасай-Каэы», «Кобланды», «Тела-гыс», «Аса-ндайгы», «Эдж» киссаларын айтып журедл Тема Ы м ылти дызыл мадбалдан дайдан 6inefli екен. Эк1мгерей де эдем! ки!нед1. Кергендерд|Ц ай- Жуваг 4/7

цара муртты, сакалын кыргаи, зэгран бешбет, зэгран шалбар, турме белбеу буынады, колында сацина, басыка тж каракал барж киед1, кыста мойкынан ry6ir шаркат орайды екен. Зк!мгерейд|'ц шешес! Алтызршын аса сулу, вксрл!, ежет болFои адам хержедн Кедейл1- г'же карамай, барынша жаксы кжнетж (орые лоселкасыиыц ыкпалы болу перек), эн сала7ын, домбыра тартатын, peii келген жерде билж те айтып ж1берет1н Kiel болыпты. Ол устаса кетсе катар, квйЫ 1жле- piH алып уратын да шамасы болыпты. Эюмгерейдщ энерго квту1и Алтыаршын аса чуптэса керек, Ростан болса, мал баккан жуас адам, Алтыаршыннан асып ешкайда бара алмайтын болса керек. Эюм- герей Жайык бойын аралал, Орынбор, Казелы, Кызылорда, мына жагы Крнырат, Шымбай, Кожейл,де болады. Совет yKiateTi келгенде Эжмгерей онын саясатын халыкка уп'ттеуш! болады. Сондыктан онын б:зд|Ц тусымызда кед1р! бурынгыдан да артады. Эк:мгерей бег.гМ «Аксак-Кулан» куйж А. Затаевичке орыкдап жаэдырган куй шеберг Камбар Медетоат1ч BKeci Еркожзмен кэншдес, жакын бо­ лады. Еркожа кезжде мыкты домбырашы, энил болган. Осы жол- дардыц авторына Еркожа да, Камбар да Эюмгерей туралы кэп экг|мелер айтып, онын термелерш|'ч эуенш домбырада тартып бар- ген. Екжшаден отызыншы жылдардын басында Эк'|мгерей Каракал- пакстанга каткенде, сол арада Камбар да аз уакыт болган. Эк1мге- рей 1932 жылы Шымбайда цайтыс болады. Онын А. Затаеоич жаз- ган оншакты энжон баска да шыгармалары, репертуары кэп. Б|'здгч Колымызда да 0к|мгврвйд!н б'раз термелер!, ендер! бар (6!з олар- ды «Жыршылар» деген белек ецбепм*зде жарияламаклыз. А. Ж.). Эюмгерей термес!нен екеу-ушеуш б|'лмейтж энш1, жыршы Казак- стакныч батысында аз. Онын енерж уйретт кеткен uiBKipnepi де кел. А. Затасвич эчпме еткен Сапаргали, Мырзалы, Эли Курманов тагы баскаларды айтуга болады. вк.:мгерейд1н тусыкда Адай — Карасей жыршы болды. Ол Сам- да 1866 жылы туган. Кане Ургежш, Бухар, Туржпенд! reric аралаган. Туржпенж'ч ханы Жонайиын алдында жырлап, сыйлык алган (турж- пенн.:н кептеген бахшыларымен жарыска тускенде). Карасайдын экес! Калы енер! болмаган адам. Карасей боны тапал Kici болыпты. Ол соны эман елечше цосады екен. Меищ атым Карасай, ЛАен Калыныч баласы-ай. Жас басымнан евз багып, Бойга болдым аласа-ай. Адай ед! руым, Канша жуйр!к болса да, Келген жок жаннын шамасы-айг— 418

деп бастайды екен. Карасей 1930 жылы кайтыс болды. О дан да квптеген еуен, жыр, вн калды. Карасайдыц саздарынын б1здв ynrinepi нотага Tycipyni. Сол кезде атакты 1зт|леу жыршы болды. Ол 1877 жылы туып, 1932 жылы Алгада кайтыс болды. Р уы — Квшк!нш1 Шурен. Елвк- Жайыктыц бойын вралап, жыр жырлаган. 1910 жылы Тамды сага- сындагы «Алтыбайда» К°сбак-Тама Акненже кыэбен айтысцан, 1зп- леу жырды майдалап: Домбырамнын 6ip куй1, Пернес! мен сабында. Ат жарайды бабында, Кулан жарар кагында. Ж1пт болмак сурасац, Жиырма беслц шагында,— деп бастайды екен. larineyAi керген адамдар оныц сазы белек ед!, жырдвн энге жакын од дейдл Булардан сел берепрек кеэде Бабатай Кете Б1тегвн жыршы. Кабак Байсалбай, Жакайым Тогыс, Карабас Пусырман жыршылар болды. Булардыц б1рактарын 6ia керш eciTTiK те. Мен!к атым Пусырман, Мен кашанты кутырган. Атымды солей койыпты, Дамегей деген антургаи (Демегей жецгелер1н|'ц 6ipi),— деп отыратын. Жыршылардыц келил- niri энил болып келедл Олардан уйренген 6ip белек всем эндерд! 6(3 кейж нотага тус1рд1к. Gcipece, олар киссаныц не баска 6ip уэак елецжц лирикалы, он 6ip буынды елец елшеумен келетж жерле- ршде эндег|п, созып, шыркап кетед/. Олардыц к|'ркпелерж!ц ездер1 анау-мынау энге татиды. Жогарыда айтылгандай, б!э жыршылар жэй- ni тагы оралып сокпакпыз. Мунда жэй, жалпы мел|мет есебжде. ка­ зак халкыньщ музыка мэдениетшде, ecipece халыктыц бурынгы кез- де кецтдерж квтерт, рухани аэык 6epin, 6epi келе совет тусында коммунист партиясыныц, совет уыметжщ саясатын жыр тшжде, ет- к!р терме еуендер1 аркылы yrirrereH жыршылардыц рольдерж айтып кетк1м(з келдл Ютаптщ неп'зп тарауларына енгем эниллерден баскаларыныц тек б1ркатары жэйл| бул «Косымшамызда» токтадьщ. Эрине, ол т1з!м TinTi толык болудан алшац Энд|, жырды белпл| Kecin етпей, баска неше алуан цызметтерде журген, 6ipan эсем дауысты, енд! про- 27* 419

фессионалдардан кем орындамайтын кэр1л:-жасты адамдар кеп кез- деседк Yhomi болып туратын енерпаэдардыц слеттершде, фести- вальдарында олар бола бермейд!, кебше цатыспайды. Ол адамдар- дыц кейб1реулер! келтеген сирек естшетж халыц эндерш 6Рлуяер! ез алдына, тагы сол эндердщ тарихын, еншшердщ ем|'рбаянын жаксы б|'лед1. Б1здж Академия, консерватория, Халык Творчесгвосы Yfii, Композиторлар Одеты ардылы жылма-жыл эи-куй жинау максатын- да ел аралатан экспедициялар б|зд(ц осы айтдандарымызды растап Халыдта ani ан де, куй де, жыр да, елец де, олардыц орьтдау- шылары да кеп. Эл! де жикай тусу, нотата жаза тусу керек. Улы Партиямыздыц тек халыцпен тамырлас, байланысты болганда тана енер ез мацсатын орьгкдайды дел уйрету! осы шындыцтармен бай­ ланысты. Аталматан апар eni де жарыцца шьи-ады. Bapi бул сиякты шагык ецбекке сыюы да мумкЫ емес.

ШЛЛКЫМА Eui а-дам бар ин е-мес о-дан a-pi а -ра- ет-кен-нен сон,, ж1-пт-т1к-щ к;ал_маи-



ЕЛ КАЙДА, ТУГАИ ЖЕР КАЙДА Ай - да - лы п 6а - ра £л к,ай-да,ту- ган ж е р к;ай - да. 423

ЭНШ1ЛЕР ТУРАЛЫ АЛЫНГАН ДЕРЕКТЕР ЖЭЙЛ1 BIP-EKI С03 Н 1 азба мвден^ет! сур халыктар- га бул сияцты ецбектерде бу- рынты жаэылып калган к!тал- rapfа, архив мвл|'мепвр1нв су- йенед|. Компоэиторлар, енцллер жайында свэ болгаида, олардыч ноталы шыгармаларын талдай отырып, встелжтер|'н, хаттврын келг1- ред!. Наше алуан тускен cypanepiH, баска деректерж келнред!. Ре- волюциядан бурый ею-ак процент! хат танытан казак халкында ондай жазба мура байлыгы кайдан болсын. Сондыктан бул к|тап Ындеп энцллер женжде тек б1рен-сарандары туралы болмаса, не- г!з! ауызша деректер болды. Ол ауызша деректерД| айтыл берген адамдардыц аттврыи вгауиы б|'з еЭ1М|'зд!н, борышымыз дел карай- мыз. вйткеш олардыц бэр! б!рдей эн кугандар, емес, соныц езтде де энд!, еншМ, енерд! швкоз cyronepi аркасында, еств калганда- рын серы майдан сактал, б>зге жетк!э!л беружж еэ! улкен мвдени Кайраткерлж деуге болады. да кап жылдардан 6epi тыриактвп жинап журген деректврш елды- «ызга салган Казак ССР Гылым Академиясынык тылым юталхана- сыкыц кызметкер! Ес!м Байболов болды. Ол Б|ржан салдыц елендж шыгармаларын жинак етуга талаптанып журген адам. Сонымен катар еткен жылы Кэкшетау облысына барып кайткан Алматыныц Кур- маигазы атындаты мемлекатт!к консерааториясынык доцент! Хаби- долла Тастанов жэне аспирант Алтын Кетегенованыц Б|ржан жайлы деректер !здап, енилнж Калкен атты баласынын, жубайын твуып алыл, сонымен ецп'мелескен жане баска вншшж кездескен адам- дары, журген жер|нде ацыз болыл калган эцпмелерж ол адамдар 424

6iare жетюзт бердд Ыржан салдык ендер1жч кебж, оныц imlHfl* •еа шурайлыларын б 1зге нотага жаздырган осы ютаптв аты «талген •иш] Косымжан Бабаков болды. Ал к|т«пта бгрнеше рет айтылган- дай, кейб|'р niKipnepiHe тугелдей косылмесак та, ендерМн асылды- сын керсеткен А. Затаевичт1н атын агамауfa да болмайды. EeiM Бай- боловтыд айтуынша 1928 жылы уйждв болганында вквс| жайында квптеген кымбатты деректер б|лд1ргем адам Тем!ртасгыц вз! жэнв оныц жубайы к в р тв д 1. Акан cepi жайында да алеаш А. Затаевичтщ айтып кеткен, жа- эып калдырган деректержен кейгн внш1н|'н, квптеген бурын белпоз eMip жайлары, елецдер1, эндер! туралы непзп дерек Ттеубаев Хамитлц макалаларыкан алынды. Сонымен катар жакында шыккан Акан cepiHirt елец жинагындагы мэл!меттер пайдвланылды. Акан cepi жайында вэт|Ц кездескежн, баска еаткен, б|лген™ жазушы агамыэ, казак мэдбниетж1к алдыцгы катардагы кзйраткер! Сабит Муканов айтып бердй Акан eepiHiK квптеген всем эндерж Косым- жан Бабаков б!зге орындал, нотага тусгртть Акан eepiHiK eMipi жеж'нде жака деректердж непз!н беруш! Тшеубаев Хамит езш!к он терт-он бес жастатьг кезжде уйше Акан- нык келгенш айтады. Касында Ыбан бар, сулжтей кара атпен «елд'|, ал сокдарында ею торы ат бос epin ж у р е тт efli дейдн Акан келген ауылдык жандзрал келгендей s 6irep болып цалатынын, Аканнык сок- шалык KaAipiHiK мол екенш суреттейд!. Хамитт]к айтуынша Кула- гердщ ел1м! 1876 жылы болады. Петербургта окушы, прогрессивен кезкарасты Сердалыныц Мэм- беталысы Жаке Султангазы Аблайханов келгенгкде, опар е д е т Акан cepiHi шакыртып алащы, енш1мен ескертжш болсын дал cyripeTKe тусед1. Б!рак сол cyripeT ушты-куйд! ж ок боп кетед). Олэрдык бул кездесу! 6eperipeKTe, 1906 жылы, Хамиггщ айтуынша сурег жиыр- масыкшы жылдарда да бар болтан. 1913 жылы Акан кайтыс болганда, Мамбеталы молдаларды жи- май, екын-енштерд| жинайды. Энмен жоктау айтыкызады. Кабы- рынык басында Мэмбегалы сейлеп: — Мы к Kicire татитын Акан-ай, 6ip адамнык ел1м!нде Kerriн- ayl — деп туртвн журттыч барж босатады. Адам ттт! «ел жиналады. Сердалы балалары жакын орыс поселкасынан шебер алып келт, ол кездж к¥РЬ1Лыс материалы агаштан, сырлатып, эшекейлетсп зират туртызады. BipaK 1932 жылы Кекшетау облысында болтан улкен ерт- т!ч иэтижвсжде ол зират вртеж'п кетед!. Акын Аканныц мындаган жол колжазбаларын баласы Ыбан узак уакыт сактайды. Bepi келе 1919 — 20 жылдары белсендтерден сес- кежп, еэ! сол арадэ турган Бегалы м е ш тн щ касына кемедо 1921 жы­ лы Бшел Мвлдыбаев деген «ici берып, Ыбвнга каздырганда кагаздан 425

tyk цалмаганын, тышкан жеп койгеньж квредк Сейт1п колжаэба жок болып кетедк Хамит Аканныц тур-сипатын айта келе, оныц боны ортадан аз жогары, кыр мурынды, уши сужр узынша кара секалды, ширатпа- лы кара муртты, кэз! етк!р, Kipniriн жги кагатын, караторылау, жуз/ шырейлы, денесшде артык ет жок, сулу жауырынды, саусакта- ры сагалы, малдас курып отырганда, жузш1ц оттылыгыкан ба, мын и!с1ищ ортасында да Акан екенд|пн айткызбай танытатыи ед< Басында кундызы 6ip карыс камшат бер!к, устЫде жецс!з курец баркыт камзол, жецт кималы баркыт шапан, оныц сыртындз жа- гасын децгелете ойып сулулап жасаган сур мауыт каптал, аягындэ былгарыдам тжкен кисыктабан ет!к, 1ШК] камзолынык омырау кал- тасында шыгыршыгы сапбыраган кум!с сагат, сук колында жумыр алтын сацина болатын, бэркше y«i такпайтын ед! дейдЬ Акан yHeMi 20— 30 ж!г1тлен журет/н. S p саларда м!нген атыныц Tycin езгертт отыратын, wirinepme де всем кжмдер кипзетш ед| Энилжц журт тусшбеген 6ip жумбац сыры жайлы Хамит айтып кегед1. Акан жаэдыц кун1 Kanin тускен ауылына ешуакьгтта конбай- тын, елецш айтып, эцпмеж 6iripin, конэкасыны шквсш далага кеп'п калатын, ер жастанып, токым тесеж’п таза ауада уйыцтвйтыи. Ал кыстыц куж болса каскыр 1ш1кке оранып, шеппц туб1нде уйыктайды екен. Б|реулерд|Ц «Акан пер1жц кызына уйлежлт!, ол эмэн Ананды журт жаткан жергв калдырмай ваше, далага суйрелейд] екен. Акан сонымен жатады екен» деген зцг;мелер1 осы 6ip м'шезшеи туса керек. Акан тепнде таза вуаны жаксы керген болу керек. Оныц успне ол кеэдвг! цвзацтыц уйЫде цай 6ip жацсы жагдай бар. Кеп- теген байлардыц ужнде де тазалык бола бермейг;н. Хамит сонымен катар Аканныц баскаларга, ecipece жас талап- керлерге ан салдырып тыкдайтынын, олардыц ескешнв, эн flacTypi- жц езжен кежи де ерб)п келе жатканына куанатындыгын, вз1жц ауылындв (Хамигпц) Казыбек, Еркекше, Ахмадия, Мэлке ениллергв кезеклен эн айткызып, Аканныц тыцдаганын айтады. Акын Доскей де Акан туралы ез1н!ц жазганында энш1и1ц касы- на нэп жылдар epin жургенЫ, онымен 6ipre Керей жатында Ыржам салга барганын айтады. Жолда Балуан Шолактыц ауылында болып, Ариалык деген жерде огырган Б1ржанныц ауылына барганын, 6ip- жанныц орта бойлы, кара торь;, кара кэздц к!шкене эдем! кара муртты, сулу адам екежн суреттейд1. Б1ржан Аканды жаксы карсы алады, Акан келд[ деген хабар лезде айналага тарап, халык Ыржам уйже сыймай кетедд Эид[ BipmaH оз; бастап: кАйтпай», «Лэйл1м шырак», «Какландыя айтады. Акан: ел багынв тугаи аскан энш! 426

екеноз, жарайды!» деп куанып, домбыраны апып, e3i «Жайма шуак», «Ац кайлек» ендерж айтады. Кей'ж Ыржан мен Аканныч осы энде- piH мен уйрежгт алып айтып журд)м дейд! Доскей ачын. Benrini «Кекшетау» поэмесында тзактын, тамаша акыны, азаматы Семен Сейфуллин Акзн туралы топтал отед]. ..Латы да уздш шыкцан одан 6epi, Зарлантан «сырлы мжез» Ацан cepi. Зарлы вн, кврием куй мен сырлы елец, Шарыцтап ерлеп кекке шычкан cepi. Энж е ку«арланып тан, болатын, «Тускен деп эн1н тьщдап кектен nepi». Жатка алып, кыз-бозбала кумарланып, Жайылтан Сарыарката «Kynarepi». Кубылгэн ез|‘ керкем rayhap Typ.ni, Куйлеген наз;к сеЗ|'м «жумбак» жырлы. Махаббат чао'ретж ку й ж т шерткен, Эндерс елецдер1 нез;к сырлы. Ырралтып шырцаганда керген енш, Эндер! «Сырымбат» лен «Yш тотьщус», Шыркейды Акан енш ой мен кырда, Жайылган казак тугел Кыр мен Сырта. Аканныч «Сырымбетж» башкурт кызы, Ырралткан Мескеуде Улкен теагрда...— деп Аканньщ энш:л!пн улкен к¥Р«втпен жырлайды. Осы жолдар- дыч авторымен сейлескенде, еткен жылы жазушы-академик Сабит Муканов та Акан серМ кергенш, картлйып келгеиде болса да «Ку- лагердп> айтцанда жылап жатый калтанын, Аканныч тур-сипатын 61- раз баяндап беря!. Ол Акан туралы бел1мжц iuiiHfle жазылды. Осы жылы шыккан Акан еержж влвцдер жинаты колына жете коймаган едамдар осы б'рнешв KiciHin энш.:ж кез:мен коргенж 6in- с!н деп, б;э сол жталтан алып, чыскартып, ез сез!м'збен бердж. Осымен б!рге А. Затаеаичп'ч езжщ «Казак калцыныц 1000 еж» деген жинагыныц соцындагы тус!н!к сезжде «Кулаггрд1ч» музыкасы окитэсымен жанаспайды деп келт, онын барж Аканныч «ес!нен танганынан» болды деу|не косыла алмайтынымызды да айткымыз 427





nap, KiTanuia шьщты. Б. Ерзакович Омбы ерхивынан Жаяу Муса тура- лы жазба деректер, еншшщ аз нолымен жазган арыздарын тап- ТЬ). Сондай-ак Казан университетжде са^талган Жаяу Мусаныц 60 бегп'к даптер) табылды. Жаяу Мусаныц 6)рнатар ендерж, елецде- piH К' Бабаков нотата жаэдырды. М. Эуеэов атындагы эдебиет жане онер институтынын, аспиранты Зинор К°сбацов аз1н1н соцгы барган сапарында Жаяу Мусаныц баласы Сальщпен, кызы Аннамен сейлес1п, вншш! кврген адамдармен кеэдес.in, бурын жарыцца шыцпаган жаца адеби, музыкальна деректер тауып найтты. Оразбеков Нацысбек Жа­ яу Муса туралы к|тапша жаэып шырарды. Bis осы деректврд'щ нег1- зже суйент Ж аяу Муса бел>м>м)зд| жаздык- Энш) Меди жежнде 6i3re Талдьщорраншан Есмагамбетов К' де- ген Kici кеп деректер ж1бердь Ол Мэдидщ OMipi, euujiniri жайлы айта келт, оныц елу оцигасын да шолып кетед!. Оныц устже Семей педагогикалык институтынын доцент), филология гылымыныц канди­ даты, жазушы, анын Кайым Мухаметжанов архивтен тауып алып ке лт берген «М»дид1н ел!м|» атты 1921 жылы «Казан Tini» газетже басыл- б!р еулетжде сацталып жатнан терт дептерге нолымыз жет)п улг!р- мед). Соныц езж Ае де осы деректердщ еэ) Меди женжде ауызда журген кейбjр цате ецпмелерд! эшкерелеп, еншжщ адамшыльщ правосын «найтып бергендей» болды. Ыбырайдыц ендерж б!з бурын Иса Байзацовтан, К. Бабацовтан жазып алпан болатынбыз. вткен жылдарда Ыбырайдьщ нвмере ба- л&лзрьжыц 6ipi Асаиынов Муса Алматыга келт, еншшщ тары 6ipa3 жен'гнде де 6ip-eKi сез далдырды. Ал эньш женшдеп' бул штапца енген нег1зг| дерек жогарыда аты аталран Ес!м Байболовтьщ нолы- нан алынды. Ол Ыбырай жен)нде кегттен мэл1мет жинайды екен. Оларды жинан erin, басын носу арманышда екен. Biare ол сол дерек- тер1н тугелдей усынып, Ыбырай туралы белек тараудьщ тууына 6i- pimui себеп болды. Е. Байболовтыц бул улкен едамшылыгы, азамат- ты*ы уш»н кггапты одитын адамдардьщ рэнымет!нен бурын 613 оган улкен шын журектен алгысымызды айпамыз. Култуманыц ендерж К- Бабанов 6i3re орындап жаэдырды. ©Mi- pi жайлы да бГрцатар ецп'ме айтып бердь Оран носымша Академия- ньщ нолжазба бел1мждеп деректерд) алдьщ. Сары женгнде бурынры деректер уст!не б:рждеген блендер) кел- ген) болмаса, аса жацальщтар жамала цойган жон. Майра жайлы А. Затаевич узан, ете терец, нанымды ецпмелер жазып налдырды. Эншжщ 61рнатар ем)р белестер) жайлы Телеутай Аншоланов айтып бердь Ал бул ютлпца енген Майра туралы дерек- тврд)ц Herlsi наэантыц медениет гарихын тынбастан зерттеп келе 419

жатках afa жазушы, акын, му­ зыка зерттеуиллерже унем) экел!к камчорльщ жасап кале жатках Сапар?али Бегалиннвн аяымды. Кейб)р кезечдер тура- лы б)рен-саран адамдардык ауызша к°скаидары да болды. Естайдын sHflepi бурыннаи журтка белил!. TinTi осы та- сырдык бас кезжде Орыс Гео- графиялык Когамыныч Омбы- даты бвя!мшвс!ндв болтан б!р баяндамадан квй!н орындалган андердщ )шша Естайдын «К°Р* лаиы» бар. А. Затаевич те Ес- тайдыц атын атал кетед>. Ал Естайдын елердеп елеч)Н, «Корлвх» эжжч шыту тарихын жэне сондай внш1н>ц б!ркатар ем!р вткелдер! тураяы дерек- терд) жогарыда аты аталган К. Мухаметханов бард). Эсвт жайлы 1942 жылы Бацтыга барганда онык кызыныч вйтуы жэне Академияныч колжазба деректер), едебиет тарихы жайлы шыккан ютаптардаты жазылтандар алынды. Кейб>р ол туралы мели метт) Куан Лекерол, 6)'зд:к Академияныч чызметкерлвр! бердл Нортай туралы Академияныч колжазбаларындаты деректер жене Казакстакныч енерге ечбег> с!чген кайраткер! Жаппас Каламбаевтыч» реслубликакыц ечбсп с!цген артио Эбуталил Смаилоагыч айтулары- нан алынды. Солардыч орындауынан Нартайдыч ондлр; жазылдь). Онык бврп жатында М. Эуезов атындаты Эдебиет жзне онер инсти- тутынын вткен жылгы Кыэылорда облысына барып кайтхан экследи- циясыныч деректер) пайдалакылды. Ал осы жолдыч авторы Нартай- мен б.рнеше рет кездескен де болатын. Кенен жайлы бурынгы ютаптан, Б. Ерзакович пен Р. Байжарасов- тыч шытартан жтапшасынан деректер алынды. Онык ycTixe Кенон-д) 6)3 ani-KyHri его жи| корт турамыз. Ол осы кезд1н еэ:нде де жака эн, елендерд) б!р)Н)Ч артынан 6ipiH шыгарып отырзды. Эм|ре жайлы А. Затаевичтыц жазып калдыртанымеи катар Ха- жым Хабиевтыч макаласы пайдаланылды. Энилмен 6ia б|рнеше жыл онер майданында 6ipre icien, ерине, жи> кездест журдж. Сол си- якть) Кали Байжанов туралы А. Затаезкчтыч жазтаны, Абдулла Ле- кероатын айткахы енд). Цосымжан туралы деректердж б)ркатарын 430

Б. Ерзакович, Рабига Ес1мжанова бард!. Б1здщ ез!м!Эде филармония- да Косымжанмен б'раз жыл 6ipre ктедт. Тем!рболат жайлы оныц жубайы Цазден, дызы Кэмал жэке республиканыц ечбег! онген ар- тис! Урктембек Омаров берд!. Тем'фболат та вм!рш1ц соцты кезе- Нжде филармонияда кызмет ктед1. Кувн жайлы Абдулла Лейеров Косымша деректер бердЕ Оныц усп'не Куан, Жустбек, Манарбек, Эли сияцты энш!лермен осы жолдардыц авторы кеп жылдар б!рге Кызмет !степ, вм!рде де, сахнада да тагдыры ортак болды. Сондык- тан опар женжде ешб|'р клал архив 1эдеудщ цажет| жок болды. Сонымен 6ipre «Айкал» журналында басылган уш макапаны алып келт берген филология гылымыньщ кандидаты Надия Карашева, Омбынын, архивынан Г. Потэниннык баяндамасын тауып алып келт берген М. Эуезов атындагы едебиет жэке енер институтыныц тыл- ми кь1зметкер| Алма Тем1рбекованыц аттарын атал кету ммдет. Бул Косымшанын аятында осы клалты жазуда кендай болса да деректер берген, акылын айткан адамдардыц бэргне де рахмет. BIp-eKi сез суреттер жайлы, Б;ржаннын, баласы Тем1ртастыч су- рет!н Академиянын, кызметкер1 Карта Кацтарбаев жолдас, Мария Жагор цызыныч суретж Б. Ерзакович, Эсеттщ т!л бт'м! институтыныч гылми дызметкepi Балкаш Бафин жолдас алып келт бердл К1тапка енген эндердем: «Тем:ртасты» — Т. Мергалиав, «Башар- дендЬ,, «Бацшаны» — А. Затаевич, «Каракесек», «Корлан», «Партияга епгысгы» — Б. Ерзакович, калгандары осы жолдардыч авторынын жазуында алынды. Г. Потанин, А. Алекторов, С. Рыбаков, В. Белинский, А. Эйхгсрн сиякты адамдардан влынган цитаталар вткен жылы шыккам «Казак совет муэыкасыныч очерктер!» жене Г. Шомбаловакыч диссертация- сынан (колжазба) алынды. «Очаркте» алгашкы макала осы жолдар- дык авторынык! болатын (цитата содан). Чоэаа.

МАЗМ¥НЫ \"•м\"п“'г,'*“\" ’11г,\"лм,\"'от“