Казактын баска энШ1Лер1нн1 амшдетт! турде» баратын, болатын каласы, жэрмецкес! Кояндыда Тем1рболат та Алмэтыта келмей тур- ганда болды. Ол тек Коянды емес, Каркаралы, Кереку, Семейде бо- лып, онын бер!нде де эн салып, жаца зн болса уйрент, 6ipaa ара- лады. Тем|рболаттын ол сапарлары онын эншЫпнде улкан i3 кал- дырды. Не 6ip Т0ж!рибел1 орындаушыларды eciTy арнылы ол езшщ де орындаушылык бойын би1ктетт1, ecTi. Тем!рболаттын релертуарында: «Юран», «Тел наратай», «Уш дос», «Бурылтай» «Хорлан», «Кара айдар», «Берж тал» жэне сол сияцты ондатан ендер болатын. Белпл! энил, ну xiлд!, казактын ха- лыктык эстрада енержщ жарнын ек!л!н!н 6ipi Тонпай мен TeMip- болаттын. б!р кездерде 6ipre болуы, онын репертуарын байыта тус- ri. Сол бай репертуарды келешек урпакка калсын дел 1939 жылы Тем!рболат елудем астам эндерж нотата TycipTTi. Тем!рболаттын 61рнеше эндерж А. Затаевич те жазып алган. Теамрболат 1940 жылы майдын 25 кун! узак аурудан кей'ж кай- тыс болды. Онын жубайы Казден, нызы Камал каз!р Алматыда ту- рады. Ертгс жагасынан тай-шалтырым жердеп, 19 ауылга карасты, назантар «Кисыц» дел атайтын Лебяжьеден ертецг! шан iuiin шыцкан салтатты желе жортып отырып «катын бесжде» баратын ну агашты, кек тогайлы, келд! Шарбантыда туып, назантын эн онерЫи дамуы- на кезге тусерлжтей улес носкан, музыка майданынын ыссысына шыдап, суыгына точып, бар енер!н opTafa салып, б|лгенш урпакка налдырыл кеткен найраткер Тем|рболаттын аты улкен нурметлеи аталады.
ЖУС1ПБЕК 193 1 жыпдыц жазы. Казактыч мем- лекеттж драма театрында кон церт ж у р т жатыр. Еюнил бе- шмде сахнага отызга жетпеген жас «iriT шыкты. Аягында саптама етж, устжде мацпап шапан, ба- сында кундыз барж. Боны ортадан жогары, келбет1 келген, сахнага аз тана жымиып шыкты. Жур1сжде салдыктын iai бар сиякты. BipaK ол 6ipiHUji караган Kicire. Конферансье: «Энил Жуппбек оСуржекейдЬ> орындап беред)» дедн Мен сиякты бурын-соцды Арцаныц ендерж жакын еслмеген Kicire, ол кеш улкен жацалыцтыц басы болды. Энин домбырасынын бурауын тексерд1, энжн Kipic6eciH ойнады. Улкен бармак пен сук- саусагын кезек пайдаланып, min кагып 6ip корнем музыка кесепн тартты. Енд! Ж устбек «Суржокейдт бастап кетт!. Дауыстык темени регистр!нде жой гана бастап, енжц мелодиясын сагыздай созып, т!п- Tt кай жержде демон алыл отырганын да сезд!рмедр Шумактын ушждн жолына кошкенде кульминацияга карай бара жатканы се- 31лд|*. Онда да мелодияныд аркауы уэМмей, тек дауыс баекышы- ныд жогаргы сать/сына шыеуеа ормотесен/н н&реЫц. Басында жой, кодыр унде бастаганмен, енд! BHllji музыканьщ екпшж коэгай тез- дете, кыздыра соцты. Ол кезде бет элп! де 03repin, Суржекей ат- тыд уст!не жел!п келе жатып арнаган эн!н|'к объекпе! — суйгеж коз алдына елестегендей, кул'|мс1регендей болады. Цайтадан боягы к°чыр унге кешкенде, согуы onrifle жи!леген журег! басылгандай, едем! тустен кей|нг! уэ!лмей жаткан ойдай 031н умыткандай кейiпТе болды. Энжч 6ip нотаны созыцкырап турып калган жержде домбырадагы суйемел «басын котерт» керкем, жаца бiр еуен ойнайды. Бул сияк ты суйемел тек Жус!пбекте гена кездесед1 десек асырып айткан болмайды. 045
Энжч сочкы нотасыи аларда Жуопбек домбыра чойран он ая- рын жейлап кетер'п, дауысын узбестен орнынан тура келд! (ол вдет ем!рбойыка чалды). ©те сылайы турде басын и!п, дурждеген ша- лаладтыч аккомпанемент! астында сахнадан вдем/ басыл, шырып кет- т!. Керуцллерд!н психологиясын жаксы зерттеген конферансье бу- рынгыдан бетер чыздьгрып, еншгн! басын изей шацырып тур. Kaniri артистердей кайта-кайта шырып метт кельт сарылтпай, Жуапбек 6ip- ден сахнага кайта келт, устел1жч жанында конферансьемен сыбыр- ласты. «Бул кыска тана енд1р!с маж!л!с1» дел конферансье халычты тааы 6ip кулд|рт алды. Жустбек огырар-отырмастан жан-жачтам «Канатталды-Канатталды» деген двуыстар шычты. «Айткандарыч бол- сын!»— дегендей энш! басын изедт да, домбырасын баска тонка ту- cipyre бурай баотады. Б!з сиячты «eciTy эд!лд!пн» камертонга тап- сырган адамдарка Жус!пбекп‘ч оп-очвй езгне керект! тонды тауып алуы гаччаатдырды. Энцлжм eciTy дережесгжч аса жотары сатыда туртанын двлвлдед!. «Канатталды» алдында енжч контекстсжде бар ма, жоч нейж орындаушылар чосты ма, жокары нотаны айчайлал алу бар екеч. Содвн кей!н рана енжч esi басталады екен. Эн «Сур- жекейден» взге, 61рдвн жогаргы регистрден басталды. Мунда сал- ган жерден улкен толку— тынышсыздык. cepniHfli !uiKi козгалыс бар. ©леч шумакыныч алдычкы еж жолы бойы тынбастан толчын атчан дыбыс дауылы. уцлнш жолдыч басында басылгандай болып, 6ipa4 тары жорары тырмысады. Алдычкы аласурудан шаршаган ен канаты, енд! бурынкыдай самгап жогары ушатын ел! болмагандай, тек теуыч- тыч ушатын би!г!ндей котержт, кайта «жерге» тусед!. Энн!ч аякын- дагы дауыстыч теменг! регистргнде «чорыгылатын» белег!н!ч веер! айта чалрандай «Канатталды» дейт!н сеэ алдындагы ПНН1Ц уждеп, сах надан тек енш!н!ч вл! де дыбысты узбегетн ерн!жч чнмылы мен домбыраныч суйемелжен тана 61лесгн Элден уачьпта булттан шьгч- кан кундей внш!н!ч дауысы eciriae бастап, узшместен «Канатталды!» деген сеэге кел’п жалтасады. Эрине, Жусшбеклч бул арадакы ше- 6epniri тычяаушыларды epiKc!3 уйтты. Б!э болсач сотго воче (жарты дауыспем айту) дегенд! кгталта очып, 6ipa4 оныч чазачтыч халыч ен- ш!с!н!ч орындауынан eciieMi3 деган ойымыз болмайтын. Сол себепт! ме, Жус!пбект!ч aHUjiriri басчадан ала-беле аргык кержд|. Дь|быс epHeriHi4 нез!кт‘|гш, «жукэпытын» тек сурет енер! саласындаты ак- варельмен течеуге болар едь Жокарыда айтылгандай, Жус!пбект!ч eciTy дврежес!н!ч 6HiKTiri, орындау чабтетннч кушт!л!г!, жаратылыс- тан аэнлч муэыкага 6e*iMfliniri, оныч эн айтчакда бук!л жан дуние- с!мен 6epinin кегет!н1 — оныч орындаган эндерМч 6epiH де «анасы- нан чайта тугызды». «Канатталдыны» нотасына карал уйрежп айтчан адам, арине, Жустбекпч орыидау мэнер!нен ауяач болады, Концерт программасыныч сыртында Жус!пбек тары б!рнеше ен
Жус'тбек Елебекоа.
орындады. БЁрЁнон 6ipi асып тусЁп, бЁрЁнен 6ipi артык сиякты болып керЁндЁ. ЖусЁпбекпен бЁрЁншЁ танысу осылай болды. Жус'пбек бурынгы Семей облысы, Карйаралы year, Сартау болы- сы, № 16 ауыл (осы кунгЁ Караганды облысы, Ку аудаиы) «Цойтас» деген жерде 1904 жылы туды. ЭкесЁ Елебек жей шаруа болган. Тур- мысы кедей, баска внер жолын кумаган. Елебек жас кезЁнде ап са- лып, куй тарткак. «Ауру жёгёт», «Жекенн'щ желпуЁ», «Бозайгыр» тагы баска репертуарында куйлер болган. БерЁ келе Елебек эндё де, куй- дЁ де койган. Оныц себебЁнЁн бЁрЁ— турмыс халы бурынгыдан да ау- ырлал, «ораза-намаз токтыкта» дел, ен-куйдЁ жиёп койган. БЁрвк бо- лашак енш! ЖусЁлбектЁц айналасында ен дыбысы узЁлмеген. Ол ауыл- да эншёлёк дэстур жогары багаланган. ЕлебектЁн эквсЁ Балгабаймен 6ip туыскан Карабатыр деген кёсё дарьгнды еншЁ болган. Ал К*Р*бв- тырдын баласьг ЭдЁлден туган Балабек те белплЁ еншЁ болады. Ба- лабектЁн баласы Ысламбек 7в аталарьжын музыкалык дарынын влып Калады, о да энш! болады. БалабектЁ (отызыншы жылдарда Алматы- да болган карт енш! Балвбенгген шатыстырмау керек. А. Ж.) ЖусЁп- бем жиырма. жас шамасында керген. СеРггЁп Балгабай-Карабатырдаи берЁ келе жаткан ен двстурЁ, жалгаса отырып, бЁздЁк заманга жеттЁ. Ауыз толтырып айтарлыктай зкнёц алыбы — Елебекпен бЁр ту ыскан Жакылбек болган. Mine, осы Жакыпбек ЖусЁлбектЁц, тЁкелей устазы. Айтушылар ЖакыпбектЁк алдында баска эншЁлер «аузын аша алмайды екен» дейдЁ. Осынык езЁ ЖакыпбектЁк хвлык алдында аса жогары багаланганын суреттейдЁ. Арка еншЁлерЁнЁк «МеккесЁи— Кояндыда Жакыпбек те эн свлады. Талай рет жэрмеккенЁ басьгна ке- терЁп, тыкдаушыяардыц айызын кандырады. Ол Семей, Квркаралыда болады. Жакыпбек езЁнгк баска замандастарындай кайда жиын. той, жермекке болса, сонда журдЁ. Кей кездерде КудерЁнЁд Нурланы, МалкелдЁнЁц Губайы, Акайдык ХасенЁ сиякты малды да, бЁр жагынан дала кызыгыныц, акын, еншЁнЁк анда-санда басын косатын, меломан- мыктылардык мэжЁлЁстерЁнде ен салып журдЁ. Аккуба, кезЁ тоста- гвндай кара, имектеу ЁрЁ мурыкды керЁктЁ Жакыпбек, жогэрыда са- налган мырэалардын «араздык алмасыи да болыл журдЁ. Ол енЁн сатып мал жимаса да, эрбЁр кел адамымын» дегендер, баска езЁндей- лермен кездескенде, енер жарысында аброй алып беретЁн, рудык, елдЁк атын шыгаратын шын мэнЁсЁндегЁ «ер жёгёттё» ЁздедЁ. Таптык сезЁмЁ мукап, кедей эншЁге тамыры иёп емес, бэр! де сол «ата дан- кын» катеру максатында болды. Жакыпбек жасынан энерге деп екменЁн созып, дуние куу ЁсЁне шоркак болып, кептеген домбырашы-эншЁнЁн «тарихи улесЁ» болган кедвйлЁктЁк етегЁнен бу да мыктал устайды. Агасы вмЁрбек екеуЁиЁк малый косканда бЁр уйдЁн дэулетЁндей болмагансын, белуге келме- генон екеуЁ еле-олгенше еншЁ алыслай кетедЁ. 0рине, мунык шешушЁ т
се6еб'|н1к 6!pi — олардьщ арасынан кыл етпейтж татулыты болады. вм!рбойы арман еткен еркж дэу1ргв жака жете бергенде, 1918 жыл- дын, 16 март кун!, 23 жаска жака толтанда Жакыпбек кыршынынан Киылады. Bip жет!ден кейгн атасы вм!рбек те еледь Сирек бпкен талант, дарынды анш! Жакыпбек, енерш ерсстете алмай, ерте е л т кетед|. в з т щ осындай кайтылы татдырын сезгендей, Жакыпбек 10 жаска жетер-жетпесте Жусшбект! кесына е ртт алады. Жусшбект!ч гармонга косылып айткан «ез!к, бала даусы Жакыпбекке катты унай- ды. «Мен1к ен орындау внер1мд1 алса осы Жусшбек алып к«лады» двйд| екен Жакыпбек, жэй отырганда. Жакыпбекнч тек сырт Typi тана Жусшбекке ке л т коймай, оныч iiuKi муэыкалык дуниесг де Жу- cin6eKKe капы уксаса керек. Жакыпбект|н. дауысы да тенордык жум- саты, диапазоны (колем!) кек, ен салтанда о да сай-суйепчд! сыр- Кырататындай, кулактан xipin, бойды алатын болтан. Айтушылар Жусшбек Жакыпбект1к мэнер'|мен айтады, устаз-атасынык барлык орындаушылык касиет!н, нээжппи, шеберл!г!н алып калган дейд!. Ойын-той, Ш1лдекана, кынаменделерде Жакыпбек он жасар Жусш- бекке зн айткызып, ез1 кызыктап мез болып, екжилден ез'же дема- лыс алады екен. «Келжшек», «Калия», «Суржекей» эндерж Жустбок табанда кетып алып, Жакьшбект!к сынынан е тю э т отырады екен. Осы кунге шей!н Жус'шбеклен екг‘|мелескенде, юшкентай да болса оны Жакыпбекпен катар к°яйын десен, басын шайкап, жолатлайды, ата- устазына шак типэбейд!, «ол кайда, 6ia кайда» дел Жакыпбект! жо- гары карасан берк1к тусет!ндей шыкдай бижтетед!. Ал, Жусшбект!ч Жакыпбек кайтыс болтансын ею-уш жылдай елде жур!п, Ж уст- бек он салэды. Атаден калган ep6ipi бгр асылдай ендерд! кайта-кай- та айтып, устазыньщ орындау менерж умытып каламын ба дегендей, кунд!з-тун енмен шутылданады. Ол аймалата Жусшбек Жакыпбектщ кеэждей, жакын сыйлес, бауыр уш)и Жакыпбект! «т!ршткендей» бо лады. Талантты орындаушы ерине, тек Жакыпбекке ел!ктеп кака к°н- май, дагдылана. келе езжж орындау oflici керше бастайды. Устазта усай тура, оньщ барлык жаксы тзорчестволык касиетт сактай тура, еэМн «почерке!» болу деген енерд!н кай саласында да керект! нер- се. Жустбектщ бойында барын ем*|рдщ ез! аныктай тусед). Жус1пбек енд! ауылда жур!п, белил! 6ip шецберд!к айналасы- нан шыкпай калу каупж сеэед!. Азамат сотысы аякталыл, бейб!т ем!р куруда барлык ж!гермен Kipicin жаткан совет халкынык тыные жел! сонау Каркаралынын даласында да сез!ле бастайды. Аздап болса да окып, езгжч хат тануынын аркасында Жусшбек баспасез бетждеп жейлармен танысып, медениетт!к непзг! ошаты — калата баруды ар- ман erefli. Атышулы акын, еншшерд!ч сондай жерлерде жиналаты- нын бшед!. Жас та болса бул да ез!н!н онер!н шаршы толка салтысы 349
иеледЗ. ЁкгншЗдаи— KaAipni агасы— устазы Жацыпбеитщ орнын жо- гзлтбай, 6ypbiHfbi ол барыл журген налада эн орындап онер жары- сына Tycin, езж байдагысы келедЗ. 1921 жылы ЖусЗпбек Свмейгв келедЗ. Елдвн квлгвн адам, цала- нын ой-шукырын цдпвЛ1мде 6ine алмайды. Сондыктан алгаш Бэкш деген туыснанынын, уйжв Tycin, жагдаймен танысады. ЭнЗн квпрц ал- дына салуга к°ргалацтап, Бвк|шт1ц 6ip твныетарыныч уйжде иллдв- кана болганда байнау есебжде, сол уйде аздап эн салады. Кала хвл- кьтын, алдында журексшген Жус!пбвктж б|рнатар кумэж ашыпа бас- тайды. Ш|лдеканадагы тындвушылар Жустбентщ вдем1 ун!нв, оныч музыкальщ кебЗлелне, орындаудагы Семей тыцдаушыларына бурын- сонды иездеспеген ж-аца ернекпен бозоуше катты риза болады. Bip эннен кеЙ1НеюншЗсж сурал, одан эр! кулак курыштары канганша жас талалкерге тыным бермейдз Жакыпбек кеткел! ею-уш жыл eiin, оныц орындау манер!н жогалтып алдым ба дел кауЗптенЗп журген жас енш>н!ц 6ip rypni жогалганы табылгандай, сенген! жангандай, ецсеа KeTepinin, рухтанып нелады. «Ел кулаеы елу» дегендей, б1реуден 6ipey ecirin, Бэк1штщ Kiui- кентай уй| Жусшбект1 керем1э, тьщдаймыз деген К1сглерден арыл- майды. «Койтастан» Жакыпбектщ iHici, езЗнугей enuii ж1гЗт келти, иллдеканада эн салыпты» деген хабар жене гама уйымдасып жатнаи Семейдж театр ужрмеажк мушелер1не жетедн Ужрменщ баскару- шылары Кулгарии Кенжебек пе« Эуезов Ахмет БэюштЦ уй!нен Жу- cin6eKii тауып алады. Енд! ЖусЗпбек жалгыз журген саяк-eHUii емес, fienrini талапкер сахналык уйымнык Myujeci болып, кызметке кЗ- Жус|лбект1н уй^рмеде болуы, оныц жалпы дуние тану жолыи ке- кейтедз Gcipece сол жылдары онын аснан энш! Зм1ре мен жалын- ды акын Исаны Kepyi улкен 63р тарихи кезен сиятсты болады. Энаре- жц аскактаган даусы, Исавык суырыпсалма акындыгы Жустбекп жана 6ip онер тауыныц басына шыккандай кеп перееден квэЗн аша- 'ды. ЖусЗпбек осы сапарда Эм1реден 6enrini «Агашвяк» энж уйрене- дз 0~ipeHi'n релертуарынын байлыгына танкалады. БЗрак GMipe Се- мейде узак болмай 1923 жылы Иса oKeyi баска калаларга кетедЗ. Жуппбек налада калып, 61ржагынан эн салып, екЗншЗден аздап кэсЗп icren, тура бередн Целей дегенмен, СемейдЗц сауыцшыл халкы ЖусЗп- бектЗ магничен тартып, баска жвкка жЗбермей кояды. Bip жагынан концерттерде эн салып, ежнилден ужрменщ спектакльдер|‘не каты- сып, б1здщ заманныц такырыбына жазылран шыгармаларды угЗттеу- илнЗц 6ipi болады. 1927 жылы ЖуеЗлбек Турксибтв жумыс 1стейд3. Арасында энЗн салып, вз! сиякты жумысшыларды KOHinfleHflipin, жачадан реперту- арыка ендер косып, рухани байлыгын арттырз туседЗ. Турксибтв S50
1928 жылдын, сентябрь айынын, аягына шей!н icTen, цайтып оз!н1ц ауы- лына келедл Бул кездерде ipi байларды конфискациялау науканы ж урт жаткан. Ж устбек б1рден бул мауканса араласыл катод! Атадан атаса кедейпжпен «ешю келе жаткан Жустбектщ енд» куш туып, бу- рынсы оз' сияцтыларды манатам байлардып кундержщ таусылсанын кередл Жустбек коттфискациядан мал алады. Бграк, кейб|р хонфисиа- циядан мал алып, енд! байыдым дел токтап каллан адамдардай бол- май, Жустбек вз'жщ бурынсы енбеккерлт цыэметш журпэе бередл Ауылда бip жылдай турлаисьгн ол Кояндыден Кызылжарга (Петро павловск) кой айдайды. Ею арада коп жур1п, к°йды аман-есен thicti жертв жетюзт, 1931 жылдын 15 феврал1ндв кайтып аулыка келедл Аздап демалып, бурынсысынша эидетт, ауыл адамдарынын кезже онын бграз вниллж енерден inrep! кеткеж байкалады. Семейде болу, Коякды, Кызылжарда болу — жаратылыстан кулагы сергек энш!га «кешпел! мектел» сиякты болады. Бурын-сонды ол кездт Memeyni- г'те байланысты е зiж н, вялы жетпеген жерлepiнде болып, б!ркатар ан двстургнт жана турлер1мен танысып алады. Mine, осынын борi Жус1пбекТ1н жана эндер1м тыкдасан ауыл-аймасыныц кезте 61рден тусед|'. Сол жылдын май айында Алматыдан казак мемлекегпк драма театрынын директоры, жазушы Орынбек Беков Kenin Жустбект алып кетедл Ж устбе к теагрдын концерттержде уэбей катысып, 6i- рждеп кезге тусе бастайды. вз1 дара да жане 6enrini энш| Ес'|мжа- нова Рабигага косылып та айтып журедл Кел уакьгт етпей-ак Ж уст- бек драмалык пьесаларса катыса бастайды. Ол «Cynryip кайык», «Ец- тк— Кебек» пьесаларында ойнайды. Ocipece Мухтар дуеэовлн «Ен- niK— Кебек» пьесасында Жустбек оэжщ ойынымен катар эншттмен кезге туседл Осан спектакльд1н музыкалык жагынын, жана 6ip белес- ке шысуы себеп те болады. Алмагыда туып-ескен казактын плж 6i- лет|н, музыкасын кеп зерттеген композитор Дмитрий Мацуцин со- нын алдында сана Москваиын консерваториясын 6iTipin Kenin твор- честволык жумыска юркедл Ол бiрiншi жумыстарынын есеб!нде «ЕНЛ1К— Кебек» льесасынын музыкасын жазады. Казактын, не 6ip шу- райлы эндер!н, куйлерж алып, гармониялап, ондеп, симфониялын оркестрдж суйемел*1мен орындауса икемдейд!. Ол жылдарда квзан артистерж1ч iuiiHfle нота б|летгндер1 болмасанмен (режиссер Жумат Шаниинен баска) ездержщ кабшеттерл Д. Мацуциннык, сол жылы театрдын музыкалык басшысы болып кызмет гет-ей бастасан 6enrini композитор Латиф Хамидидщ жардем|мен казак артисту! 6ipas та- быска жетедт: олар 6ipiHini рет, ыкшам да болса симфониялык ор кестр суйемел1мен «ахнада ендар орындайды. Mine, солардын 6ipi болып Жустбек те шыкты. Ол «Ечлж — Кебекте» койшы Жалалдын poniH орындап бурын езж1Ч репертуарында бар, epi композитор «ау- 35/
зына салран» «Кок кебелек» эн1н айтты. Жустбекпк асцан муэыкалык кабнлеп орыкдаушылыц дарыкы, темiрдей цатты ырраРЫ (ритм мэ- жсжде) оныц нота бтмейт!нд!г!н тыцдаушыларга сезд1рген де жок. Какпажартастыц залдан кврарандары кызыкты кврк1м!ц фонында Жа лел дойшыньщ «ай мен кундей, эмбеге бiрдей» сулу кыз !эдеген ар- манина «Кок кобелек» сайма-сай кел!п, терец лирикалык, нез1к орын- дау аркылы улкен адам жаныныц сицыры ашылды. «Едлж— Кебек» музыкасыныц байлыгы жагынан 6ipiHUii спектакль болды да, шин мэ- нюмде казацтыц музыкалы театрыныц туу дэу1рж'ж басы болды. Осы 6ip KopiHyi н'щ ез'|, тындаушылар алдында Жусжбекпк улкен внш|Л|к талант neci екенж, ол тек домбырара косылып дана айтушы емвс, сахнада белгiлi музыкалык образдар жасауга творчестволык дэрмеж бэр адам екенж керсетп. Ал, Жус1пбекпч театр жж уйым- дастыратын концерттерждеп poni, осы ецпмежк басында баяндал- тандай, айта цаларлык болды. Халык андерш бабына Kenripin орын- дауда Жустбек б1рдеи-ац улкен абройта ие бола бард!. Жустбекпн талы б!р «жулдызы оцынан туран» ce6e6i — осы оц- riMe болып отырран 1933 жылы драма театрында белтЫ енил Эм1ре болатын. Кептен арман епп журган «эн агасы» енд1 Жусшбекпеи 6ip коллективте болды. Эм|режк орындауында не 6ip шырцаллан сулу эндерд| Жустбек екд1 жн! еатетж болды. Бул жылдарда, револю- цияньщ алдындагы ауыр ем|р жылдарынан калган сырцаттыц Эм1- peHi аздап шаршатып журген Keai болса да, «аркалы» енш|, кейб!р Кызыл кеткен мезплжде алдына кара салмайтын. Мже, бул жагдайда энил, артист Жустбек ушж улкен роль ойнады. Ежнонден, «Бутл казак даласы маран эндетт туррандай болып кержед)» дел Г. Пота нин айткандай, ежелден музыкалык кабшец аскан казак халкы, дра- малык пьесаларды улкен ыкласпен тыцдай, каре журе муэыкалык спектакльдерге катты ацсайтыны сезтдн Казактык ecin кале жаткан советик профессионалдык онер: мен талрамы арткан квруил-тыцдау- шылар енер майданьжык алдына улкен эстетикалык муктаж койды— жалрыз драма тоатрынык аздык ететжж ацрартты. Сол 1933 жылы Халык Арарту Комиссариатыньщ жаньжан «Му зыка студиясы» уйымдастырылып, оран драма театрьжык муэыкара Ka6ineTTi адамдарьж енпздн Соныц тиннде SipiHuii сапта болып Жу стбек те кеттн Студия 6ip жыл шамасындай Мухтар Эуазовтыц «Ай- ман— Шолпан» пьесасын дайындап, келеФ 1934 жылдыц январьжыц 13 куж музыкалык театрдык оахнасын ашты. Ол кун казак совет профессионалдык енержщ дамуьжда улкен тарихи кун болып жа- зылып калды. Сол кун! «Айман— Шолпан» музыкалы пьесасьжда Жу- С1пбак Эл1бек ролжде шыкты. Жустбек сахналык тэж1рибесннц аз- дырына карамай Эл1бек ролж are жаксы шырарды, кекшде, кезде, кулакта калерлык музыкалык образ жасады. Онын баска эндерж 352
былай койранда, сонры актыдаРы Алматынын, керушшерше 6ipiHUii тарткан музыкалык сыйлыгы — «Балкурай» эн| сол кундерде ес!гкен юс!лерд|ц алi де кулагында десек артык болмайды. G икiк. epKeci «Балкурай» Ж устбектщ орындауында, ceacia алрашкы каллынан ceMi- ipin, гулдент, байып, турлент ошекейлент шыкты. ©ЙТК0Н1 Жустбек онд жабайы куйшде орындай салмайды, eaiHiK орындаушылык твор- честволык елепнен еткгзт, саралап, кейб1р нашар орындаушылар- дык елареткен жерлерж ендеп, жаксысы болса бурынвыдан да асы- рып альт кетеД). «Тындаушыпардын куларына «Балкурай» осындай «сахна кжм!н к и т сэнденген, турл! алтын-кум!спен окаланран» белп- ni, жака идеялык мазмунмен аркауланран, суйгенж 1здеп келгем ж1- PiTTfK ауэьжда 6ipece сагыныш уж, 6ipece неде болса Kepin алагын тэуекел ногалары (ecipece кайырмасьжда) кеэектесед|. BipaK осы- кьщ 6api де тек Жус'тбек орыидаранда рака кеэалдыка елестейтж. Онык тары 6ip себеб'|— Жус'тбек, шын асыл музыканттарра тэн, тек «ноталардык рана дыбысын шырарып» коймайды. Ол сол бгр тышкан- нык 1з1ндей ондаран ноталардык «жол арасьжан» неше алуан сырлар табагын, «Балкурайдык» 6ip жержде ежат, 6ip жер;нде еркелетт кетет|’ж осы 6ip «жол арасьж» оки бтуж ен еде Кыскасы, e3i жас, оз сахнара икем, бойлы, келбетт!, ойьжьжда шындыклен толы, дау- ысы сыкрыраган енер санлаты — бул пьесада езжщ улкен музыка- лык болашагьж халкына керсетт!. Арада 61раз жыл еткеннен кежн Ж устбек сахнара тары 6ip ора- лып, Абай атындары опера жене балет театрында «Кыз Ж1бек» опе- расындары Телеген рол;н ойкады. Олералык спектакльде Жустбек- ti‘k бас рольд1 ойнауынык бул басы едк Тындаушы халык Жустбек жасаран Телегеннщ ролж ете жылы журекпен карсы алды. Бул ойы- нында Жустбек тек концерт энила емес, музыкалык сахнанык да шеберт екенЖ' керсетт). Ол оннан аса спектакльде шырып, удайы тыкдаушылардык алрысьтк алумен болды. BipaK халык эжнщ шеберг, незж орындаушы, жеке енге карай буйреп бура бередт, eaiHiK ежел- ri енер стихиясьгне кету ойынан арылмайды. Отызыншы жылдардык ортасынан ауган кезде Жустбек 61ржо- лата концерттж жумыска кашед). Цазактын Жамбыл атындары мем- лекетпк филармониясынык составында 6enrini emui болады. ©зжщ жеке домбыра суйемел1мен, оркестрмен ен салады. Ырак филармо- нияда жургенде де сахналык eHepiH тастамайды. 1940 жылы филар- монияда койылран «Сары» атты музыкалык 6ip «ктлы пьесада бас роль Сарыны ойнайды. Жустбек «Сары» пьесасына жузден аса рет катысады. Патша заманында, Октябрь революциясына жете алмай, 9д1лд|к жолындары куресте жастай каза болран халык суйген енш! Сарынык образын айта калрандай мусждейдн ©нер нес!, ер ж И т — Сарынык музыкалык тулрасы керуин-гычдаушылар алдында кесек бо- 23 А. Жубапоа 3.13
лыл шыгады. Жуе1пбект1у всем, к°ныр дауысына домбыра, уобыз- дардвн уураллан халык асбаптары оркестршЕу косылуы, бурын-соч- ды казак тарихында болмалан 6ip «дыбыс гармониясын» беред!. Эу- елден лирикалыц шылармаларлв икем анш:ге Сарыныц музыкалык та, сахналык та образы «оужамбасыиа келш» квтед1. Жусшбек 6epi келе езш!ц жас кез!нде оуи алмалан музыка сау- атын ашуга катты Kipicepi. Звйтд1, аллыр музыкант аз уакыттыу |'шж- дв нота сауатын Meyrepin кетедл Соныц аркасында ол республика нцу халык артисткасы Жамал Омаровамен еюдауысты дузт айтып журдл Кыруыншы жылдардыу басында Отан солысы майданында ка зн талуан бас дауысты всем ежш Аскар Жексембаеа жене басуалар- мен уосылып квартеттер айтты. Мундай вокалдык ансамбльдерде Жустбектщ шылуы, онын музыкалык теж|рибесш, ансамбльд!к ce3i- м!н байыта тусть Екжилден, Жус!пбек казаутыу жаллыэдауыстылык. шеуберЫде уалмай, совет композиторлары жазлан квпдауысты му- зыкакы меулеру жолында улкан табысча жеттл Оныу 6ipiнш1 себел- uiici —- осы ансамбль болды, Жусшбек уаэаутыу халык ендерт аскан шеберлжлен орындай отыра, ропертуарына уэбестен совет композиторларынык шыларма- ларын eHflipin отырады, Ол Е. Брусиловскими, Мукан Телебаевтыу кептегеи шылармаларын серне келт!рт орындайды. Кептеген ендер- д) Жусшбек симфониялык оркесгрдщ суйемел!мен орындап журдл Ол салада да улкен творчестаолык жеуштерге ие болды. Соулы жылдарда Жусшбекг|ц басшылыльгкда e3iHiy дербес кон цертик бригадасы бар. Ол бригада Кезаустанныу берлык бурыш- бурышын Teric аралады. Балыушылар, кеншшер, малшылар eriHiui- лер, мауташылар — олардыу бэр! де Жусшбекп'у эж'н ecini. Ол 1950-55 жылдары Кытай Халык Республикасыныу Синьцзян елке- ciHAe, 1959 жылы Монгол Халык Республикасыныу Баянулг*! аймалын- да болды. Кейта туган казак халкыныу ескелеу музыка меденаит1мен б!зд!у социализм курып жаткамдос корш1лер1м|'зди тыудаушыларын таныстырды. Осы айтыллан ек! елде де Жуапбекпу абройы улкен болыл, кушак-кушак аллыс алып уайтты. Жусшбек 1936 жылы Москаада етюзшген казак eHepiHiy он кун- д|г|не кетысты. Онда «КЬ1Э Ж>бек» операсьжда Бекежанныу anujici ролЫде болды. 1949 жылы казак совет эдебиеи онкуудшжу кон- церттержде Жусшбек Курманлаэы атындалы оркестрд|у суйемел!- мен ен салды. 1958 жылы Москвада боллан уазау eHepi мен эдебие- TiHiy оккунд1г!нде де белсеке уатысып, кептеген концертте шыуты. 1942-43 жылдерда Жус!пбек Улы Отан солысы майданына барыл, б|'зд.’н даууты И. В. Панфилов атындалы № 8 Гвардиялык аткыштар дивиэиясыныц турган жергнде калтеген концерт бер п келдл Сол са- ларда ол уазаутыу 6enrini композиторы Рамазан Елебаевлен кезде-
cin, одан айпЫ «Жас казак» анж альт келт, халыкка 6ipimui per таратты. Жус'тбект1к орындауында «Жас казак» турленш, кубылып, вцделщ кетт!. Жуапбект1к аса жаксы карт жане улквн шеберлтпен орындай- тындарынык 6!pi — Абай андерь Ол Абайдын «Сепз аяк», «Кор бол- ды жаным», «Квз1м,Н1ц карасы», «Бойы былрац», «Айттым сэлем ка лам кас» сиякты андерж баска eui6ip эншжж вуенше келмейтждей erin орындайды. Жустбеклц орындауында Абай ендер| лирикальщ би1кт1ккв KOTepmin, свздер;н1к мэжмен косылады. Казактыц поэзия- сын жаны жаксы тусжетж Жустбек, Абай ендерж орындауда олар- дык саз! мен музыкасьжык кабысуына бар кушж свлады. Жустбектщ репертуарында: «Карра», «Кегаршын», «Канатталды», «Суржекей», «Аржак», «Кулагер», «Айтпай», «Жамбас сипар», «Ара- шаяк», «Жиырма бес» жане осылар сиякты халык андер| мен катар кептеген совет композиторларынын шырармалары бар. Жустбек улкен енер иеа шебер энш1. О л aai де кажырлы. Sn i де халкыньщ мэдени шол!н цандыру жолында армай-талмай кызмет
КУАН 1 9 4 2 ж ы л д ы Ч жазы. Казактыц мем- лекетпк Жамбыл атындалы фи- лармониясыныц 6ip тол артис- repi тылдалы ецбек ерлерше енер корсету, кецшдерЫ катеру уш1м Семей, Шылыс Казахстан облыстарын аралап келед!. Семейдщ ше- карадалы «Комсомол» атты ipi колхозында концерт 6epin, Тарбала- тай ауданьтна астыц. Ол кезде Тарбалатайдыц орталылы Акжар село- сы б!рнеше уйден куралады десе де болады. Ttnri шшкентай. Орта- лыктан артистер келед! дегенсш Акжардыц юшкентай злектр жары- лын беретш движогыньщ ол тунг1 барлыц кушж к!шкене клубты жарыц цылула жумсау нускауы бер1лсе керек. Шынында да клуб- тыц iuji аса жарыц, кетулд!, концерт журпзуге де ыцлайлы болды. 16 адамнан цурыллан концерт группасы аудан орталмцтарында 6а- сымызды цосып, тугел турып концерт бер!п eHfli ауданныц колхоз- дарын аралаланда ceri3 к!с!ден ект бел!н!л кегет!нб!з. Оный мэн!с1— солыс кеэ!, машина б1ткенн|'н6api де майдан мухтажына алынлан, ел- де тек не салт атпен, не арбамеи журу керек. Оналты «icire пар жеккен ек! арба немесе 6ip-6ip ат жеккен exi арба керек. Ол ездер! жумыстан босай алмай, келжт! де босата алмай жатцан ауыл ецбекш!лертне ете ауыр. Ал, сол ецбектшлерге енер керсетт, олар- дыц кетулдерж аулаудыц орнына, злг!дей улкен топлен журсек, кол- хозшылардыц мазасын кет!р!л, жолдан цалдыратын болдьгц. Мше Ацжарда ек! жактан келген тобымыз бас косып, кун/рз эдетше репетиция жасап, кешк! концертке келд!к. Толыз к1с!ден цу- ралган домбыра, цобыз ансамбл! казацтыц б!рнеше куйлер!н ойнап, б!р еншне суйемел журпэд!. Халыц аса жацсы квбыл алып жатыр. Бул арала оркестр олан дейш келмесе керек. Кезек-кезек би, жеке
домбыра, кобыз номерлер! ке- т!л, концерттщ аягына жакын- даганда, б1здщ программамыз- дьщ д!цгеп сиякты eTin алып шыккан, «азактьщ атышулы эн- luici, республиканыи ецбеп сщ- ген артис) Куан Лекеровт! шы- гардыц. Куан алдында 6i3 туе- метр жер атпен жур!п, шаршап келт, Кызыл шайра кзныл ал- иыншы, дауыстын 031 де нетып тур екен, о!» деп, цабындары домбырасын алып бурап, сага- дары пернесщ басып, 6ip ай- цайлап алган. Ашыц турган те- резеден оньщ ащы даусы Ак- Куан Лекероо жардыц 61разыныц цулагына жеткен болу керек. Куан шы- гады деп жарияланранда халык отырраи орындарында б!р дозра- лып, уст!-устше шапалац урып жгберди ©31 де келбет! келген аккуба, кызылшырайлы, сулу денел), ул- кен кезд(, кец мандайлы, сахнаиын, сэнд[ ки!м|'мен шыкканда, оньщ жасы кырьщтьщ бел ортасынан асып Kerri деп ешк!м ойламайтын. Энил сахнара шыккансын, алдында тексерт алса да, домбы-расын тары аздап бурап, э р пернесщ Kepin, басып карал, айтылатын энн!к Kipicneciw ойнап кеттн Ол эдетщде Kipicneni 6ipaa уацыт ойнайтын. Кейде эннщ езгн тугел домбырада бiр рет эншей!ндег1дем тез!рек ектнде тартып та алатын. Куанньщ домбырасы да жэй баярыдай к°п\" ра тускен араштан ко лдан келгенжде жасай салран емес, осылай журер алдында араштан туйщ туйетж шебер, Курмангозы opKeeTpi- нщ 6ipiHuii домбыраларын жасап шырарран Мануил Романенко деген Kicire Ki'uii-ripiM койдьщ багасын 6epin, ернектеген, такдаулы араштан кураран арканын кыска мойынды эсем домбырасын жасатып алган. Bipeyaep Куаннык езже дараса, екшшшер! оньщ домбырасына, тары Gipeyaepi уст|ндеп зерлеген, жалтылдаран сахналыд кжмже де коз- держ салып жатыр. Куан осы айтылрандай домбырада осыдан бес-алты сагат бурын т!зпн устап келген к°лын nneHflipin алайын дед| ме, тез-тез эннщ KipicneciH, кайырмасын цатты дауыспен ойнады да, 6ip кез басын кетер)п, кеудесж босаткандай шалкайьщкырап отырып алып, «Жан- 557
ботаны» бастап кетт'и Куаниыц айтатын «Жэнботасыныц» халык ара- сында тзраган буя енжк туржен кептеген айырмасы болатын. GiptH- ujl тыцдаган Kicire «Жанботара» rimi усажайтык сиякты да кержш калатын, Ал кейб|р халык андерЫ б1лвм!н дагендер ушж «Жанбо- таны» бузып отыргандай да болуы сезсгз ед1. Онын ce6e6i Куан- нык эншЫк кезж ашкаидары «школасы», дэстур! де азгеше бо- кЖанботаныц басындары сшб!р дайындыксыз б!рден шыркап жогары шыццан нотасы, басына таяц тиген ел ардактысы 6!рмзн салдыц жан ашуы, ар ашуы, зэб1рд1к шарымнык ызалы ун1 еди Жогары ноталары баска зншшерден де ащырак болыл келелн Куан_ ныц орындау вариантында осы 6ip кезен) тычдаушылар алдына ар- дагер енш|н1ч ауыр тардырын келденец тартцандай болды. Басыида тындаушыны 6ip баулып алгансын, енд! внилжч: «KiciciH 6ip бо- лыстыц 6ipey сабап» деген жерждег! дауысын 6ip сет баяулатып журпэген! де айнала отырраидарды тырп етк1збедй Ал, Б^ржан еде- тждег! дыбыс баскелдагы бойынша жогары карай сатырлата, жупре шырып барып, к&нет токтап: «Сабап кеттиау!» — дейтш жершде Азнабайдын поштавайыныц екпр таярьжын уш<кездерЫе тиш кете- тждей, отыррандардык еркайськы да 6ip «е!» дел калды. Тары да дыбыс ер!не тездете ермелеп шырып, «айтарымды-айтып болды»!»— дегендей, эннщ аярында еркелетш, б!рнеше per дыбыстам ер!м ергендей, кесте теккендей, оюлап, ешекейлеп, сызылтып, баяулап барып б|т!ргенде рана залдарылар дем!н алрандай, лоштавай, бо~ лыстардык уйлерж ен!мен жыккан Б|ржанньщ мерейжщ устем бол таным linen отыррандардык, сол 6ip cypeni дсмбыранын nepweci, кызылонеш аркылы алыстары Тарбагатайдык декгейже жетк|эген emuire рахметтергн 1штей айткандай болды. вйткеж Куан «Жанбо- танык» екжил шумарын айтып б'|т!ргенде халык дуршдет'щ брден Кол сорудык орнына елн!к сезже, еуенгне, орындаушынык шебер жетюзгежне уйып отырыл калыпгы. Тек энш| басын иэеп, домбы- расыныц мойнын темен Tycipin, TiaeciHe койыл, к!шкене клубтыц ыссылырьжан терж суртуге к°ннындары орамальжа кольж салранда барып шалалак жер-жерден дурл1Пл кетт!. Куан езш1Ц жаксы керш айтатьж жене аса Терек менде орын- дайтын «Кел1ншек» эн!не кешт . Эн ез!н!ц мазмунына карай эйел- д!к орындауында болуы керек ед1. Ырак казэкта эдетке еиген еркек-эйел 6iрiмiн, эжн 6ipi айта береди «Жонып алдыя енж осы кунге шей1н радиодан ейелдер айта береди Timi сорыс хезжде Зам- зэм деген энш! эйел Манарбекпк «Паровозын» ыккылдатып айтып берген1н еэ куларымызбен есптж. Ал Куан «КелЫшекп» алдыкры ендей катты айкайра салмай, мунын да басыида жогарры ноталар болса да, акырында дауыслен сыпайы турде бастады. Б1рак енжк
драмалыд жагы орнына келу, идеялыд мазмунын ашу ушш, сезс!э, ней жерлержде дауысты безеп алуга тура келдк Келжшек мен!д атым Нуркулонда, Тецже бара алмаган дыз арманда. Агайын ата-аканыд кечлiк димай, Сырымды паш дылмвдым eiu6ip жанга,— дел, назад дыздарыныц даидай ауыртпалыд келсе де, ата-анасыныч, eniHin абройын садтаймьт деп, не де болса дусасы !шжде Kerin бара жатдан лравосыз дыздыч немесе келжшек болып Tycin Kenin отыр- ган дыэдыд басындагы трагедиясын беред!. Куан бул енд| байыбына нелт/рт орындайды. Осы жолдардыд авторы «КелЫшекя энш Куан- ныд дэрежесжде айтдан Kielн! керген жод. ©йткен1 ен езЫ!д дуры- лысы, дыбыстыд квлем'д тесситурасы (дауыеда ыдтайлылыгы) жад- гарынан Куанныч дауь1С TypiHe келт калган болу керек. Айдай шыддансын, жолдан шаршап келгенж умытып Kerin, Ап- падбаевич (бгз о-ны денеа'нщ адгыгына дарай солай атал кегкенб1з) ед диын эннiч 6ipi «Топай кеде» Kerri. Кекшегэу, Баянауыл жер науа |ы. Елжен кекгей гулдел шыгады он!. Баурьжда Кекшегаудыд кокке шьзып, Толгангыл Жарылгаптыц салган он]. Жарыллап ескi энш]HIН мадызы ед!, ©Hfli ергтеп, куйд! м!нг!н ардагерл Осы енд|' Кекшетаудан ео'тт!м деп, Баянга алып келт жайган ед!,— деген сездер! энн!ч к!мн!д аузынан шыдданьж керсегт гурды. Куан болса, ол атадгы энш! Кали Байжановтыч luaKipTi, Кали Жарылгап- тыд шэк!рт! болатын. Сондыдган Куан бул енд! айгданда жей дыз- мет бабын орындап тургандай болмай, ез! де энмен 6ipre толганып, кез алдына сонау алыста далгам Жарылгаптыч энш!л!к дарыны елес- тейтж ед!. Тындаушылар Арданыд ерке эндер!н Тарбагатайга алып кел!п, дулад дурыштарын дандырган энш!н*| датты дурметтеп, rinri сах- надан ж!берпа келмей дойды. Тек «Куан тагы да дуэгге шыгады» дегенеж гена ж!берд!. Кенцергпч содында Куан энш! Тайни-Камал Баубековамен досы- лып, к|'шкене вркестрдж суйемел!мен совет композиторларыныд жау- ды жедуге, аггеныеда шакырган, халыдтыч оганшылдыд рухын кетере- п'н б!рнеше эндерд! орындады. Жасыныд келгенше дарамай нота сауатын ашып, кеп дауысгы ансамбльдерде де айтуга жуйрж болып 359
алган Куан концертг!ц с!ргежиярындагы «Сорт», «Отан аттаиысы» сиякты эндерде жэне грузинныц х-алы* sHi «Суликода» улкен ансамбльдык шеберлж Kepcerri. Куан концерттт казыгы, журен болды. Ол кайда журсе да, цандай гопты басцарса да халык алдында унам! абройлы болатын. Куан Караганды облысы, Ку эуданы, l-i ауылда 1896 жылы туды. Внес] Лекер ерте елд!. Шешес! Бадirул терт баламен калды, Ырак Лекердщ ээже ез! жететж куниерпшт!пжч аркасындз БэД1Гул ак- тарлыцтай кем-кепктж кермей, балаларын асырап турды. Куан балаларыныч 1ш1нде внерге ыкгайлысы болып, жастайынан домбырага, энге yfiip болды. Жасы он ушке келгенде Куан ез Квтарларыныч (шжде ала-беле кезгв тусетж онером бала болды. Ол ез1и!ч куит бала даусымен б!р асiГКОн энж касып алып, без»лдет!л, бурынгысынан да жандандырып вйтыл беред! екен. Сол кездтч еэ’шде-ац Куан улквмдврмвн 6ipra ел дыдырыл, жацсы ениилерд'| тыадап, ерте аулынан шьцты, Сол вреден кептеген жадсы внш1- лерд!н орындауларын квзмен корд!, кулагымен ecirri. Оныц ез> Куан ушж улкен сабак болды. Оциганын булай дамуына загы 6ip себеп— Куанныц шешес) Бэд)гул кетарьтан аскан акын, энил дом- бырашы болды. Ауылдыч ондай-мундай эйелд!ч елтен-селтен1нTypni нэрсеге жоритын сасык эдетже, гу1лдеген есепне Бэд1гул май бер- ген жок- Ежелден кайратты, б)р беткей адам, екестч он жагында отырганда, цыз куи!нде 6ip ауылды билеп, ерке болып, кей'ж келш- шек болып тускенде ежет кетндердщ 6ipi болды. Бедгулдыч бетже ол арадагы Жарылгап (Каракесект’ч 6ip 6eniMi) болып ешюм карай алмады. Кешю турым кейде турегелт турып, домбыраны ею ом- шектщ уст!не жаткызып койыл, сырнайдай сыцгырлагзн эсем дауы- сымен Бэд|>ул «Келжшектт шыркатканда ауылдын, Kepi-жасы фео- дапизмныч эйелге бес намаздан басканы цимайтынын умытып кет)п, кОй сабазым-ай, ужне болайын, тек айел болып туган екеиач, эйт- песе мьжа Мырзашокьжы жэйлаеан Карлкесекте етекке куыл тыгатын каукарыч бар-ау!»— дел рахаттанып турвгын. Осы Бэд|>улдыч вскак енгмен, кестедей сез^мен, быллылдаган домбырасымен, бзрбеткей, ер мжез1мен, аскан адалдыгымен ауыэданган Куан, жас басынан ал- ган жольжда табысты болды. Жас шагынан, емшек супмвн «ралас алган улп, улкен корнем талгам оиыч болашагыиыч жаркыраган кундей нурлы болуыныч бас козгар куил болды деуге болады. Куан шешеомен катар бала жасьжан К*лн Байжановтвн эн уй- peHfli. Кали жас Куанныч талабы бар екенж 6inin снан ез'ж1ч шама- сы келгвншв релертуарьж уйретт, эр халыч композиторыныч еижтч вр Typni орындау epeKLueniKTepi бар еквнд1пн Kepcerin те, айтып та 6epin журдк Сондычтан да Куанныч кек эн корында неше алуан шеберлордш шыгармалары болатын. Куан Калимен (jipce ел враг,вп, 360
бернеше рет сачлак эншшердш онер жарысында болды. EciK жакта Гыкдал отырып-а-к жас талапкер есгткежн, кергенж кечлше токып отыратын. Куан тек ен, куй, елек емес, ол вреде ат-туйемен б1рдей багаланатын кулык сеэ, етюр мыскьш, улы «алжьщ, Шаншардыч ку- ларынык неше алуан ечпмвлершщ барж де к*л т ж1бермей жаттзп журед!. Оныч 6epi де кейгнг! кеэдерде Куанныч еузынан ез1жч жолдастарыныч кулагына жететш. Осыпай eMipi 6ip кучгвйлш ка- лыпта, акеден ерте айрылганымен MefiipiMfli шешесЫч аркасында енврге дел созван колы карата жет'т, куннен кунге шыныгып коле жаткан Куанныч жасы жиырмага тола бергенде Бэд1гул к«йтыс бол ды. Бул кезде ж И т болыл, анадан эзелде жасык тумаса, жвт|м Квлдым дел айтуга ешб!р турмыс зачына сыймайтын сиякты болганы- мен, Куан ушш оныч шешесмнч eniMi улкен канты болды. Ойткен!, Бэд1гул тек ана емес, 6ip жагынан ем1рде «дал ic ушш кандай киын- дыкка болоа да царсы турута уйрэткен адам, екжштден Куанныч енер жолындагы табысыныч бас себепкер!, Timi ен, куй уйренудеп алташкы енер шымылдыгын ашкан усгазы едЬ Энел болганмен еркек орньжда ешюмгв улвсж, есесш, сезш, течд!пн ж|бермейт!Н кайратты Осы окигадак eKi жыл вткенсш, 1918 жылы Куан уйлежп, уй шаруасын да вэ<н!ч колына алады. Тек о тм е н емес, еэЫк бастан халыкка суйк1мд! мжез|мен, табакды, алтан ic'rH аяктамай коймайтын кажырлыгымен Куан елге кад!рл! болды. M i не, оныч осындзй адам- шылык касиетж сезген, соает ук!мет| жана курылып жаткан кезде улы !ст!к басьгнда отыртан уез, губерниялык мекеме кыэметкер- aepi Куанды совет жумысына араластырады. О л Партия мен Ужмет- лк ауылда кокдай жача шаралар туралы каулысы болса, сонын iciHe унем! араласты. Жиырманшы жылдардыч ортасьгнан ауа бергечдеп «Косшы одагын» чУРУ, егждгк, шабындык жерлерд! кайта белу, одан кейж болтан ipi бай/тардыц мал-мулюн конфискациялау сиякты шаралардыч боржде де Куан алдыкгы катарда журед!. Ол жиыр маншы жылдардыч басындаты ер жерде каракшыланып журген бандылармен куресуде де колыхан келгенжше THicTi орыкдарта жэр- дем бередь 1929— 30 жыядары Куан Ф. Энгельс атындаты колхозда баетык болыл ктейд!. Ал 6epi келе (отызыншы жылдыч аяк кезшде) ауыл- дык совет председателе болады. Кай жумыста болса да Куан о333е тапсырылтан мждеттерд! адал орындап отырады. Куанныч бедел! елде куннен кунге жотарылайды. Ол сол жургеншч езшде жены еуйетгн эн енерж 6ip мезет те калдырмай, мемлекет жумысымем бартак жержде тиiстI кызмел бпкенон отырган журт алдында езгжч едем| ечдвргн орындап, совет ужметнмч саясатьгн ic жузшде орын- дай журе, керкем енерд1 де уагыздай, жая журед1. Куанныч icTe 86/
цатты, ал внер ортасында царапайым екендю халыц'ы тагы суй- ciHflipefli. Кейб1реулер Tinii Куаннын болашагын совет жумысыныц ауылдыц, одан spi уезд1к, губерниялыц цайраткер! ролжде бол- Осы кезде Куанды Алматыга шацыртцан цатаз келед!. Бул кут- пеген жагдай болады. Кузи болса бул сияцты астана цурметже цатты риза болып, ип жолга дайындалады. Бул сол 1930 жылдыц аяты ещ>. Куан Алжатыныч радиокомитетжде анш! болып цыэметке орна- ласты. Ауылда энд| белил! цызмот деп карал, огэн детей штат, ецбекацы болмай, сондыцтан шаруаны, цызметж тастап совет орын- дарында 61'ржолата суйikti енерш цуу мумкгнШ1Люн ала алматан адам учли мы-на жалдай кецлже Дона «етедЬ Мунда KeniciMenКуан ре- пертуарын кебейтш, музыкалык сауатын ашып, лрофессионалдыц дэрежедег! онер кайраткерлер1жц сапына посылу ерекетж жасайды. Бтр жатынан цазацтыц драма театрына к!pin, окда М. Ауезоат1ц «Ецлж-— Кебек» пьесасыида Жапалдыч ролin атцарады. 1934 жылдьщ басына Музыка театры ашылгаида «Амман — Шолпан» пьесасында Куан ацынныч ролin атцарады. Б!рац ©зж1ч непзп жумысы радиола каэацтыц халык эндерш, совет композиторларыныц эндер!н (аудар- ма арцылы) 6ipiндеген сол кездерде кер1не бастаган Казацстан ком- позиторларыныч шыгармаларын уйрен1п айтады. Куаннын, репер туары шынында да т!пн кел болады. (Оныч жеке архивыида сацта- лып турсаныныч ез! 61рнеше жуз десе болады.) Радио сияцты миллиондатэн тычдаушымен цатазсыэ сейлес!п отыратын байланыстыц жаца Typi арцьглы республика ецбекш1лер!не цазац совет енер1шч, оныц 1ш1нде музыка енержщ жеист!ктер1н кеч турде жайтаны ушги Казацсган ук!м»и 1939 жылы Куанта республи- каныц ечбеп' с1чген артиа деген цурметт| атац бердЬ Куан ол атацца дандайсымай, одан кей1н ез'шч орындау uie6epniriH, музыка сауатынан шыныву талабын кушейте тустК Ол андз-санда радиоко митет уйымдестырып туратын ашыц концерттержде шыццанында ха- лыц аса улкен цурметпен царсы алатын. 1940 жылы THicTi орындардыи Me43eyi бойынша Куан Жамбыл атындаты цазацтыч мемлекеттж филармониясыка ауысты. Онда жеке анил болып цызмет icie«i. Филармонияныц ез сахнасында шы-тумен цатар Куан оныч турл! концертик шатын бригадалары арцылы рес- публиканыч енбекшшерте енер керсетуде улкен ецбек cinipfli. Куан цатысцан бригада зр уацытта улкен творчестволыц табыста цайтзтын болды. Улы Отан сотысы кеэшде Куан тылдаты елд|Ц арасында енер KBpceiin, жаз, цыс демей ж1герл| жумыс icTefli. Осы эцимежч ба- сындалы Куаннын цзтысуымен болтан 6ip концертт1ц cypeii ол кез- дердеп Куакныч ктеген icmiK жузден 6ip 6eneri тана. Куан кала-
ларды, emuipicrepAi аралап, республика келемгнде тана калыл пой май, б|ЗД1К улан-байтак отанымыздыц сонау Киыр-Шытыс сиякты алыста жаткан жерлерше де барып, кала, дала екбекиллержщ, жауынгерлердж арасында кептеген концерттер 6 epin кайтты. Совет- тщ шысыс шыкарасында турган б!зд,'ц дацкты карулы куш!м!здщ бе- л'|мдержен кептеген алтыстар 1алып келдн 1942 жэне 1944 жылдар арасында Куан концерт бригадасымен Батые майданы жэне Прибал тика майданыма барып кайтты. Онда да жауьжгерлерден улкен ал- тыс, сый-курметке белендн Куаннык халык музыкасына непзделген ондатан шурайлы эндер|, совет компоэиторларынык отаншылдыкка шакыратын жа1ксы-жаксы шытармапарынан куралтан репертуарын тындаушылар айтарлыктай жылыльщпен кареы алды. Куан согьгстан кейж 6ейб!тинлт калыпта ецбек Гстеп жаткан халык арасында рухани азыктын, 6ipi музыканы упттеуде тынымсыз кызмет eni. Кыркыншы жылдардык аятындаты езннн денсаулытынын нашарлатанына да карамастан ол катарьтнан калмай, бурынрысыиша вдал кызметж аткара бердн BipaK сол денсаул ыты темендей келш, оны тесекке жаткызды. Узак аурудан кейж 1955 жылдык май айы- нык 23 кун! Куан кайтыс болды, Куаннык дауыеы сол таза, кушт! куйтмен Kerri. Ешуакытта то- тыккан жок> Онын, кушт: драмалык тенор дауыеы тонфильмге, маг нитофона жазылыл калды. Ол концертик энинжц жолын рана ку- май сахнада журсе кушт! дауысты керек ететж не 6ip улкен роль- AepAi ойнаган болар едн Куан жеке домбырата косылыл та, форте- лнанонык суйемел!мен де, оркестрге, хорта косылыл жеке энил ретшде эндер орындайтын, Жотарыда баяндалтандай, еэ1жн куши музыкалык каб1Лет1н1н, ерекше eciie алатынынын, аркасында дуэт, квартет сиякты дауьтс ансамбльлер:НДС де ейтып журдн Куан кейбip «межц дауысым халык асбаптары оркестр1мен косылмайды» дейт!и надан энш!лердей мэнпж ч кеб1н сотып турмзй, сол радиода журген кезжде де, сдан кейж де орыстык жэне кезактык халык аебалтары- нан куралтан оркестр!мен косылыл эм салып журдг. Халык онын мундай коркем коллективтермен косылып шытуын кыза кабыл ала- тын. Осылай домбырамен де, рояльмен де, оркестрмен де, хормен де косылыл айткансын Куаннык репертуары баска эншжерге Кара ганда ете жан-жакты болды. Куан 1934— 35 жылдарда езжщ музыкалык 6iniMiH катеру уш!н, халыктык асбапты музыкасымен жакын танысу ушит б1раз уакыт Курмангазы атындаты халык асбаптары оркестржде кызмет 1стед1. Ол сол азтантай мерз!мнщ 1штде оркестр мушелерше езжтч улкен екбеккер екенд\\г\\н танытты. Шаршамай, талмай, ез1н!ч радиодаты непзп кызмеп'н жург/эе огыра оркестрдт'н релертуарынан келтеген куйд! мектердн © м 1рбойы тек эндг' куып, куй тартуды каст етпеген 363
адамга капел!мде куй тец131не enin, онын, сан туря! орындзу эд!с- терш меггеру оцайга сокпайды. Ыр1нш>ден, эр icre де тэрпп кереп белгМ, Куан оркестр мушелерж!ц кезжде езж!н тэрт!пт[ цатты сзк- тайтындыгьж кврсетп'. бйткеж керкем коллективтч жумысыныц же- Micri болуыныц елу процеиттен де жогарысы тэртшпен байланысты. «Артист дегеи — еркж калык» дел даурыгып, бос уакытын ем!рдж усац-туйек, баянсыэ жацтарына серп етш журетж, енер кайраткор!- нщ басты жауапкерлт — жаца адамды тэрбиелеуде партияныч сая- сатьж орындаушыныц 6ipi екешн тусжш жетпегек адамдарды тэрбие- леуш1лерд!ц 6ipi. Куан болды. Ол сауаты ашык, саяси жайлардыц барж б|'л1п отыратын, газет, журналдарды оцып отыратын, заман де- чжен кейж цалмайтын адам едг. Куан ежн|‘ц, куйшщ уси'ие улкен ецпмеш!, еспкен|-бтген1 кеп адам ед1. Ол сонау куидерде, «Кштан», «Потап» жерменкелершде болbin, Кали, Налайыбьш, Исайын, баббас сиякты эиш'Перд; керш, солардыц кептеген оншЫк. адамшылыц улплерж алгаи. ©31 адал кец1лд!, ак rvenin, турашыл болатын, Сондыцтаи керкеменер мекеме- лерж1ц кейбср чабшетжен Kepi мер!не сен1цк!рейтж басшыларымен, тертт бузушы коллектив мушелер|мен кел!се алмей «алатыи. Ал, жалпы коллектив алдьжда Куанныц Kaflipi аса жогары болатын. Куан— калыктык эн цазынасьж бойына жиган улкен цайрвткер, жацалыкты жены жацсы карети inrepire караген озвт ninipai взамат, ен алдымен оз1м1зД|Ц заман ерлергн, iciapi» дэржтейтж шьиарма- ларды 6iprmui планда орындайтын сез!мд1 суреткер, acin келе жат- кан енерил жастарга жаксы улг! болатын.
МАНАРБЕК 1 9 3 6 ж ы л . Майдыч 17 кун! Улкен театрда Казак онер1н1ц онкун- д!г! ашылып, саханада «Кыз Ж|бек» операсы журт жаткам. Алдыкты орындардын, б!р!нде мвн!мвн катар советтж музыкатану лылымынык алыбыныч 6ipi, академик Б. В. Асафьев отырды. Ол аса 6ip наэармен спектакльд! карап отыр. Касындалыларла ун цатпайды. Казак халцыныц енерж, оныц iujiHfle «Кыз Ж1бек» сиякты лиро-эпос- тыд шынайы ynrici бойынша жазылган музыюалы льесаны б1р!нш| per xepin отырлан болу керек. Кулалы encip адам, казацтьщ не 6ip се- Mi3-ceMi3 BHflepiH тацдап каластырлам мозаикалык музыка суретж, б!р нотасын калт ж16ермей карап-тыцдал отыр. бойынша Шеге-Мамарбек Телегенн!к «iM екенш TyciHflipin, байлы- fbiH мактап, басында узак айцаймен термелет1п женелгенде, Б. Аса- — Мына б!р эним квэактык кец даласын Москваныч сахнасы- на алып келд|-ау! — дед1 де, жаллас отырлан музыка сыншысы, ол кезде «Комсомольская Правда» газетжде кызмег !стейт!н Виктор Городинскийге карады, О да тап осыны айтпаланымен шамасы сондай л'К'РДе отырлан болу керек, дурыс дегендей басын изедс. Антрактта ол екеус менен Манарбект!к кандай музыка мектеб1нде оцыланы туралы сурал, мен ол ешб/р мекгел керген жок, музыка женжде талапкерлжтен баска б!л1м багажы жок екенш айтканымда, олар сенерщ де, сенбесш де б|лмей, б!раз тацданландыктарын 6iflflipfli. Эа'ресе Манарбект/к осыдан 15—20 жыл бурым койшы лана боллан- дылын ес!ткенде, совет шындылында болатын кереметтерд1к 6ipi осы екен дегендей, екеу| де ужлз бас изеу аркылы «тустдж» деген- 365
дей болды. Шыкында да Манарбек уилн бул KyHri оныц басынан •Tin турхан окиха бурынгы замен болханда он' тупл тус!не да ен- бейпн нарсе едл Bipan еркждж турмькка на болхан елда койшы демей, малшы демей, жумысшы демей, шаруа дамей— кай-кай- сысыныц более до рухани каб1летш дамытатын, адам таццаларльщ дэражеге кетерет1н альт куштщ барлыхы— Макарбект! де 6yriH осындай, орыс, еврола сахналарыньщ талай «жулдыздарын» тындал карган Асафьев, Городинский сияцты адамдарды таккалдырды, пуб лика болса, ол артивтернлч кай-касысына болса да унем! дур'лде- ген кол сохумен карсы алыл отырды. Манарбек Караганды облысыныч Конырат ауданында 1901 жылы туды. Экес, Ержан кадей адам болды. Оныч устгне Манарбект,ч эке-шешес1 ерте алin, ол жастай жел!мд1к кард;'. Сондыкган ол жасынан ез1жч ецбвг1ман кун кердл Балкаш квл!н1ц Кокырат жак бетше шыхып, сонда балык аулап, байлардыч малый бахып, оныц ара-арасында уй салу жумысымен де шулылданып, ейтеу!р тамак асырау жолында турлитурл! кесштер !Стед|, BipaK канша ыкласын салыл бандыч жумысын езшше адал аткарханымен белил! зорлык Манарбектщ де соцынан калмады. Тем1рбек деган бай Манарбекпч басына таяклен урып, ам1рбойына тацба салды. Так жас дане кор- гасындай баячыхан суйек, юшкентайынан кересЫч барж Kapin шы- ныккан тулабой — Макарбекнч ел>мнен келуына себеп болды. Манарбек жас басынан домбыраха, анге уй!р болады. 0з без мен болса да домбыра тартуда тез арада колы-колына жуклай ауыл адамдарыныч каз1не енерш! бала болады. Дауысы да эуелден эдем1, 6ip ерекше сарын бар сиякгы ед1. Онын, талабьжа сол жердегi Ку- сенбай деген Kici Манарбекке куй уйретед{. Жас баладан 6ip нарсе шыхатынын сезед|. Канша айгканмеи 6enrini шеберден кунбе-кун уйрену езш1н жансы нэтижес1н беред!. Жохарыда айтылхандай жас- тайынан басына ки1лген койшылык камыт, корлык, зэбф, байдын ойнаткан эчпр таяхы осы 6ip колха домбыра тиген carti Манарбек- Т1Ц ойынан шыхыл, 6ipaa уакыт енердЦ эсер!мен езж 03i умытыл кетелн болады. Кусенбайдан уйренген куйлермен катар Манарбек анд1 да куып, иеасы он беске таман келгенде ол араныц белил! энш‘| жасы болып ауызха ininefli. Осылай 6ip жахынан мал бахып тамахын асырал, ек!нш1ден ене- piH куып Манарбек жиырма шакты жыл етк1зед1. Совет ушметМц 6ipiHmi жылдарьтда ол койшыныч таяхын б1ржолата тастап, ел ара- лап, домбыра, тартыл, эн салыл, анерД! каст етедр Балкаштыд музы ер!мей турып келд1ц оцтуелпне етт, чалыч Yflcmfli аралайды. Б!р ауылха конып, октил ауылха тустент деген сиякты енерж вр| жая, api дзмьгта бередл Манарбек жас кеэ1нда аз уакыт балалар уй1нщ де eciriH ашады. 366
Онда болган аэ уакытында шала Да болса хат танып, сауаггы еЗ бетЁмен бЁраз кечейтедЁ. Акындардыч елецдерж жаттауга, айтатыи эндерЁнЁн сездерЁн кагазла тусЁруге онык бэрЁ'НЁч де жэрдемЁ болл- ды. БЁрак Маиарбек балалар уйЁнде квп болмай, далада, еркЁмдЁкте вс!л цалгаи адам, елге шыгыл, енер жолына туседЁ. Жиырманшы жылдардыч ортасында Манарбек Алматы айнвласына келЁл, жанадан мунда орталыктыч келетЁкЁн, одан да бурьж казактын бЁрЁиил теат- рыныц келетЁнЁн есЁтедЁ. Ол езгнЁк суйген энж, куйЁн ep6iiin, алдагы болатын кызмет!не дайындык жургЁзу сиякты талапга болады. 1928 жилы Алмлтыга казецтыч тучгыш драма театры келгенде Манарбвк катты куанады. взЁи>н емЁрбойы аксаган арманына ендЁ жететгндей болганын, ол ерманнык карасы елендел керже бастага- нын свзгендвй болады. Театрга келЁп, онда тусу ойы барын айтады. Театрдын басшылары МанарбектЁ тындап кори онык адом дауы- сына, сойлеген сезЁ'Иен, жуpic-турысынан артистЁк кабЁлетЁжк бар- лыгына кызыгады. Манарбект1 театрдыч артистерЁ ка'арына алады. Осы куннен бастап Манар дариядай шалкып, судей тасып, ецсессн кетерЁп, жана 6ip жЁгерге мЁнедЁ. Кун-тун демей Калибек, Курман- бек, Елубай, Серке сиякты талант иелерЁнен сахналык швберлЁктЁ уйреиедЁ. Казактыч бЁрЁишЁ режиссера сауатты музыканты Жумат Шанин (ол нотаны жаксы мекгерген Kici болатьж) Манарбектщ сахна лык шебврлж жагынан да, эншёлёк жагынан да набЁлетЁ бЁрдей еке- нён бЁрЁншЁ куннен бастап ceain, осы екЁ касиетЁи де байыту, дамыту багытында басшыльгк етедг. Онык устЁне Манарбек атышулы ЭмЁре эншёнё перед!. ОмЁренц бай репертуарынан: «Ардак», «Агашаяк», «Ёсмет», «Келжшек», «Топай кек», «Жанбота», «Толыбай», «Корлан» жэне баска эндерЁн уйренед!. Алгашкы кездерде Манарбек театрдык уйымдастырып туратын концерперЁнде шыгады. Халык МанарбектЁ аса жаксы к*рсы алады. Онык ашык ун|, муэыкалык жаксы талгамы, ей оалганда баскаларда жок 6ip сахраныч ерекше унтндей сарыны бЁрден оныч болашагы- ныч зор екенЁн байкатады. МанарбектЁч сахналык кабЁлетЁн дамыту ушЁк осы кездерде оны жекЁл-жечЁл рольдерге жЁбередЁ. Манербек ол емтиханнан да мудЁрмей етедЁ. СейтЁл Манарбек эншЁ де, артис те екендЁгЁн танытады. Театрдыч белдЁ адамьжык 6ipi болыл ор- наласады. Жасынан колжумысын Ёстеп, ауылшаруашылык, жумысшылык касЁпте болган Манарбек, аздан кейЁн сондай бЁр ортага тагы баргы- сы келедЁ. Сол жоспар бойынша ол 1931 тылы РиддердЁч (Ле- ниногорск) жумысшылар театрына барып кЁредЁ. Онда екЁ жылдай Кызмет Ёстеп, езЁнЁч Алматыдан алгэн тэжЁрибесЁн уйретЁп, театрды бЁраз кетерЁл тастайды. Бай эн, куй репертуарымен белЁседЁ. Кыс- касы совет енершЁлерЁне тен улкен колкабите етЁп тастайды. Лени- 368
ногорск жумысшылар театрьшда Манарбвктщ болтан уакьггы ол кол лектив yuiin улкен 6ip творчестволык есу кезецЕ болыл еете цалады. ©cipece театрдыц Манарбек цатысцан концерттер! унемЕ лык толы тыцдаушылар болыл отедi. Жумысшылар каласынын туртыкдарыныц аузында МанарбектЕц ацырагып салтан ендерс ацыз болыл калады. 1933 жылы Манарбек Алматыта кайтып келедл Театрдыц сос- тавында езшЕц 6®nri«i м'|ндеттер1Н атцаруга Kipicefli. Кеп узамай Манарбект|Ч творчестволык ем)'р|ндв тагы 6 ip жацалык болады. Ол — сол жылдыц куз<не карай «Музыкальна студиянын» ашылуы болады. Отан непзЕнде драма театрыныц дауысы бар артистерЕнен, 6:р!ицеп баска мекемелерден, баска калалардан кiсiлер шакырыла- ды. Сол топтыц как оргасында Манарбек болады. 5ip жагынан театр- да езЕтк thict! рольдер н аткара жур1п, 6 ip жагынан студияда дайындык жумыета болады. 1934 жылдыц басында Музыка театры ашылтанда Манарбек соныц непзп apTHcinin 6ipi болыл, «Айман— Шолпанда» бастап (алташкыда Елубай ЗмЕрзаковтын дублер! болыл) Жарастык ролш ойнайды. Елубайдык ойынында комеднялык жаты басым болса, Манарбекпк ойынында татдырлары бЕр кыэдык Да, «едейд1ч де правосы жок деген, муцдастык, максаттастыктыц туйЫ| 6ipiHuii планда кершед!. ©рине, 6ipiHLui спектакльдерде Елубай сияк- ты сахналык теж)рибес1 мол, дарынды артистщ кептеген, «карусыз иеэгео елене бермейтЕн кейбЕр кезекдер) Манарбекте жетлей жатты. Б‘|рак пьесадан пьесата ете, жылдан жыл аралай Манарбек сахна Ti- л!н збден мен,гер1п алды. Манарбек сол Жарастан бастап, «Кыз ЖЕбекте» — Шеге, «Жал- бырда» — Елемес, «Ер Таргында» — Сакан, «Абайда»— ©з!м, «Bip- жан — Сарада» — Естай, тагы сол сиякты баска операларда кептеген сахналык образдар жасады. Манарбек ойнатам кандай образ болса да, оида 6|р1нШ!Ден улкен музыкалык терен. мен, улкен идеялык ветер, жаркын бейне, нанымды Kopinic, ал казан, операларында ха- лыкты-к рух анык KepiHin турады. Манарбек езжщ всем бояулы дауькы аркылы, сахналык айта калгандай кабЕлет! аркылы эр кезде бас-аяты тужырымды, мушелерЫщ 6epi де орнында болыл келетЕн 6ip тугае MyciH жасайтын. Оныц 6epi де сахнвныц сырларын мектеп- тек окыл емес — ондай бекыттен Манарбек кештеу сотый калган — - езЕнЕц таланты жене узбестен сол мацайда кызмет icTeyi, !здену| аркылы, совет сахнасынык озат едЕсЕ социалист!* реалиэмдЕ, ютал- тан окып, сартайып мекгермесе де, сахнада ойкай журсп, турл| ха рактера! рольдердЕ аткара журЕп, турлЕ профильдЕ обрездарды жасай журЕп барып мецгеруден болады. Манарбек сахнада Ke6ine текдЕкт! не ецбегЕмен, не ебЕмен, не енерЕмен алатын жатымды образдарда шыкты. Ол еэ1не жуктелген к»ндай керкем сахналык тапсырма болса да, улкен аброймен орындап шыкты. 24—‘А. Жубанов 369
Содгы жылдзрда Манарбек Жамбыл атындэгы казак мемлекет- TIK филармониясыиа барып, окда ез бастагак ансамбльмен респуб- ликаныд, кейде одан сырт елдердщ едбекиллер! алдында езж!д енерж керсетт!. Кайда барса да Манарбекп’д ансамблей творчесгао- лыд жеч!С1 улкен болдьк Тэж!рибес1 мол, Ыскен aHLLii, сахнаныд бел ил! швбер! — Манарбект1д журген жерр ecKiute айтеад, «айт лен той» болды дей аламыз, Манарбек тек орьгндаушы емес, ол композитор. Казахстанда 61р!нш! рет Композиторлар Одагыныд ¥йьгмдастыру Комитет! 1939 жылы дурылганда Манарбек сол комитеттщ 5 мушесжд 6ipi бола- тын. Ол сонау Лениногорскйе барганда жумысшыларта арнап шы- тарган езж!д «Жарыс» атты энтен бастап, содан 6epi карай унем1 ен шыгару устжде. Манарбектщ букш халыдда белг!л| «Паровозы- нан», кешн баска к!с! жазтан фортепианолыд суйемелж дойып, жеке домбыраныд езшде авторлыд аккомпанементпен орьждатаннын, езж- де де. энн!д атына сейкес музыка ecireciH. Эннщ ыргагында 6ip ты- нымсыз жур1с, жур|с болганда аттыд теюреп емес, дустыд канатыкыд дагылганы да емес, поездыд додгалагыныд ыргагы — айналуы кез ал- дыда елестейд!. Манарбектщ вКойшыныд эн!» деген шыгармасында да улкен шьждыд жатыр. Ол керкем шыкдыд ем!р шындытымен ас- гарласып, дуниеге домадты б!р гуынды келт!рген. Кой багудыд кодек- с!н!д сан статьяларын бтетж Манарбек, бул арада эн!н!д дай дыбысы болса да магнасыз бермеген. Б!рад Манарбек дой баддан кездег!, Кенен дой содында сарылып жургендеп' fleyipflm эн еуеж мунда ест!лмейд!. Бул — совет дойшысы, мал ecipyAer! ардадты адамныд дасиеттер!н 6epeTiH ун. Бул— тагдырга налу емес, улкен, ардадты мждетт! аброймен орындап журген адамныд рахаттанган жаныныд сэулес!н керсетет!н музыка. вКаэадстанныд булбулы» — Кулеш жадсы Kepin орындаган Ма- нарбект!д «Куанамын» деген эн! де б!эд!д ем1рд1н обраэын, б!здж замандастарымыэдыд кедш шабытык беретЫ, ем!р дызыгыныд арт- та емес, yweMi алда екен!н уагыэдайтын шыгарма дел дарау керек. Муныд тэты 6ip ерекшел!п — esi жадсы орындаушы, енн!д кунгей| мен келедкесш, мэдг! дары ермейтш «Tepic бауырайын», не 6ip адгары мен асуын жадсы б!лет!н Манарбек, консерваторияда компо- эиторлыдтыд заддарьж одымаса да, эйелд!д ащы дауыстылары айт- данда сэндел отыратын стаккатоларды берген. Ол энжд керкемдь riH KeTepin тур. Манарбек сотые кезшде совет халдын жауды жедуге шадыра- тын, жауга деген ыза, кект! арттыратын жардын шыгармалар берд!. Олардыд !ш!нде «Отан ушж», «Партизан жыры» сиядгыяарын айту- га болады. Ал жау жедЫп, совет халды бейб!т едбекке жаплай кешкен кезде Манарбек: оАлгын елке», «Казадсган», «Бейб!тш!л!к
жырыв, «Сайра булбул» сиякты хапьщтын бейб!т енбепн коргауда жержузжде бейб!тшгл!к орнатуда элемде 6ipiHUii болып даусын ке- твргвн совет елЕтц алган саясатын мадактап он шыгарды. Манар- бекпц бул эндер! осы <кезде халык эндерше айналып, профессионал энилн1н до, талапкерлерд!н репертуарына да ен!п Kerri. Баска езж|'н тустастарыныц, замандастарынын, бэрЕнде б!рдей квздесе бермейтЕн МанарбектЕн, тары 6ip творчестволык цасиет1 — ол эндермен катар куйлер де шысарды. ©3i жаксы домбырашы, Манарбек куйлергнде идеялык-керкемд1к мазмунмен катар онын техникалык жетгстж жагын-а да карайды. Манарбек куйлер! сернау, токырау мотивтер1нен аулак, eMipfli, оныц неше алуан жаксылык жактарын суреттейд1. Манарбект1ц: «Орталык», «©рнек», «Жорга», «Бив, «Жетку», «Женген солдата, «Шелк-ар кел», «АкКУ» сиядты куй- nepi 6ipiH6H 6ipi асып жаткан улкен керкем «азына, оркестрге, oneраларта, балеттерге «мен| тусЕр» дел сурал турпан, улкен фор- малар iujiHAe жана саггамен сахнапа шыгуды «ансап турпан шыпар- малар. МанарбектЕн осы баяидалпандай совет енергне с!ц1рген улкен, ардадты енбектерш еске альт, Казахстан yKiMeri оран 1936 жылы реслубликанын ецбегi с 1цген артисЕ, 6ip жылдан кей!н халык артисi деген курметт! енер атапын бердп МанарбектЕн жопарыда саналган шыпармалары бул кунде ка- газга Tycin, 6earini гылми мекемелерде жиналып, баспага дайьш- далыл жатыр. Манарбек эл де творчестволык куат успнде, езЕнЕн эакды демалысында болса да, ол кенде халыкты аралап, онерж жиюды жаксы керед!, ал! де музыкалык жана туындылар 6epin отыреды.
ГАРИФОЛЛА 1 9 5 0 ж ы л . Ноябрь айынык ортасы. Кытай Халык Реслубликасынык Турфам каласы. Бiр цызысы, бул кала тец!з белнем 200 метрдей твмен вквн. Сондыктан онда ешуакытта цыс болмайды, уй- лершдв пеш жок- Цылтанак жок такыр, тесты таумен жур!п отырып Kanin, б|рден улкен, б1рнешв шаршы киломвтрдей казан шуккыряа тусесш, Mine соя б)р темеиджте «кысы-жазы» унем! квкжасыл аташ, шапке беленш Турфан каласы тур. Советтер Одатынан келган анер кайраткерлер1Н1к тобын Турфандыктар 20 километр жерден карсы алды. Кытайдьщ бурынгы кала салу дэстурлерже тэн ылги шию к!р- п!штен соккан биш-бнЫ дуалдар, тургын уйлершщ нелз! б!ркатардан салынсан. Б1з барар алдында тана салынып б1ткен улкен клубы бар екен, сол клубтык шымылдытын ашуга 6i3 тура Keninnia. Турфам- дыктар катты куанысып, клубтык сыю шамасынан ею есе адам бо- лып, аса тылыздыкта концерт бастадыц. Мунда келген Казакстаннык 4S кюден куралкан концерт тобы болатын — Курмангазы атындасы оркестрден шакындалсан группа, еииллер, бишшер, керкемсеэ ше- берлерй Клубтык iujKi стенасы бойына салынган балконда ылги эйелдер, ал партерде тек еркектер отырды. Бул сиякты жасанды турде ер- кек-эйелд! айырым отыргызу советпк адамдардыч кеэше 6ip Typni оташ болып кер!нд|. EipaK конактык аты конак, ол езшщ жумысын б!лу керек, 6i3 концерт бастап, ею жактан кеш алдындасездер сей- лен1п, улы совет ел1н1к бостандыкка колын созтан елге ер кезде де демеу екендИ айтылды. Концерттщ еюнш! бел!м1нде республиканык халык apTMci Гари- фолла Курмангалиев с:.axHafa шытады дел жариялатанда залдагылар 372
Гарифолла Кхрмангалиев.
ду ко\" шапалактап, улкен жылылыкпен карсы алды, 61рак жачаты балконда отыртан эйелдер баста партердеп еркектерге карал, улыксат суратандай KiA>P>n калып барып, артын ала кол сотып Kerri. Халыктьщ Heri3i уйтырлар екен. Гарифолла Мухиттыч «Улкен айда- йынан» бастап, едеттепс1ндей жогары нотаны шыркыратыл кетерш, домбырасынык басын ыргап койып, нейб!р уэын ноталарда e«i жа- FbiH коэтап, аузында шайнап отыртан сагызы бар адамдай кайзакдап кояды. Ол Жет|'су акындарынын жыр тетер алдында кулактарын бу- райтыны болтаны сиякты Мухит ендерж орындаганда кеэдесетж жэйлар болатын, Б)раз айкайта басып ащы терж шытарып алтансын Гарифолла б1ркелк|', дауыска аса куш туС1рмейт|'н, кулакка жен'Л, еркелегендеу «Ак Айша» сиякты ендерге кештл Халык аса жаксы карсы алып, TinTi енн!к аякталуын кутпей, кейде *н кеудесж 6iTipin кайырмата кешгп болмай да кол урып Ж|'бергендер болды. Ек1-уш эннен кейж басын изел, рахмелн айтып, сахна артынан жол тарткан Гарифолланы кайга шакыртан дуыл секунд санап удей берд’и Сахна- та жылдам басып шыкты да Гарифолла конферансьеге б!рдеме деп, сгулына жайласып отырыл, асбабыныц кулак куйж тексере бастады. Конферансье «Он алты кыз» деп жариялатанда онык сеэ!нЦ аятын еатп’рмей колсоту таты ду ете густ!. Гарифолла жынына жака м!н- гендей, кул!м катып, касын Kepin, ohhih кей жержде кеэж еж!рейт1п, «Он алты кызды» кыздыра бастады. Кайырмасындаты кыздардык атьж санатанда баяты балконта карал, сонда онык ататан кыз-ке- л|'ншектер|* отыртандай кейбгреулерже тжелеп карал, басын изел, еэдер| уркердей болып, дуннеден б е т н т отыртан эйелдерд|’ epin- ci3 козтады. Олар шынында да б|*зд> танып отыр ма дегендей, 6ipey- nepi орамалдарыныц уш.'мен беттерж жауып, кездерж тайдырып, уялып калды. Оны керш ойындатысы болтандай Гарнфолла еннщ екжил куллел'нде TinTi балконды epcmi-карсылы сузш, аралап, эр- кайсысына 6ip кадалып карал, басьж изел, кезж кысыл, ебден «ма- эаларын алды». Кейб1р партерде отыртан еркектер жотары карай мойыидарын созып, ейелдерже карал, Гарифолланык калжын оты дарымады ма екен дегендей, ездерже жакын адамдарын тугелдеп Гарифолла «еид! болтан шыгармын» дегендей таты да 61рнеше рет басын ит, сахна аргына Kerin ед!, халык Tinri аркасы к°зып, залды сатырлатыл, конферансьеге ауыз ашута мурша бермедг. Ама- лы жок, Гарифолла таты шытып, енд| езжщ жорта мжгендей ты- макты алшы киелн «тел аты»— «Термеге» басты. Мунда Гарифол ланык аузы энде, еаусактары домбырада, ал кеэ! баяты балкон декжен томен туспей, сол жакка карал 6ipece бадырайып, 6ipece еж|'рейш, б!ресе кул!мдеп, 6ipece катылып eci-дерт! ейелдер тобы болды. «Онык калай?» — дел кейж суратанымызда, ол эйелдердж 374
белек отыртанына ез‘|нше «саяси наразылык» керсеткендепа екен де, ек!нш!ден, онын наразылытынын аягы теменде партерде отыр- тан еркектердщ квэ!нше ол эйелдерд! кетерт, дерттеу екен. Бул б!р cypeTTi 6epin отыргснымыз, барифолла кайда, кандай елде, кай жерде шыцса да, онык керкемдж табысы ер кеэде де аса жогарь болады. Ол дауысы шалкыл жаткан кен, дариядай айта кал- гандай eHUii. Термелеп, желд1рмоле11П кетсе алдына кара салмайтын жыршы. Ол халыцтыц мол ен байлыгын, орындаушылык дестурш жете медгерген халыктан шыккан шыганда 6ip кездеселн суреткер. Ол халык ендерж, термелерж. желд!рмелерж бабына Kemipin орь)ндаумен катар операда образ галлереясын жасатан сахнанын да шебер!. Ол тек республиканьщ 6ip елкесшщ енд!к, орындаушы лык дестурш гана куып коймай, оныц ер бурышыныц муэыкалык ерекшелжтерш уйрен!п баурал алган улкен ецбек Heci адам. Ол орындаушылыгымен катар халыкка эстетикалык тербие беруде еэ!- жк бшген|'н кеп алдына аяман еалыл отыратын когамдык кайраткер. барифолла Орал облысы, Каратабе ауданы, Акнел деген жерде 1909 жылы туды. Э ке о ' Курмангали кедей шаруа болтан адам. Баска акта калгандай енер[ болмаган барифолла 4 жаска келгенде экес) кайтыс болгам, ал онта жетер-жетлесте шешес) еледм Сонымен к!ш- кене барифолла екеомен 6ipre турам бубайдулла, Хамидулла деген KicinepAin колында ескен. Он жасынан бастап барифолла домбыра тартып, ан салады. Ол ереде Мухит жене одан тараган улкен эниллж дэстуржщ салкь!ны барнфолланык болашак музыка кайраткер) бо- луына лебж типзед!. Буыны катып, ж!пт жасына келе барифолла сол айтылган Мухиттын жолын кутан адамдармен жакындайды. Ол кез- Де бубайдулла, Хамидуллалар Аккелдщ кумын кыстал, жазда Шубар КУДЫК. Кумсай, Сарыалжынды араларында кешт’ журелн. Сондык- тан бурынгы казактын, жершалтайымен есептегенде Мухит балала- ры, айналасы кеш!п журелн Жымпиты мацы алые болмай, барифол ла Шынтас, Шайкымен кездеап туратын болады. Вул екеу> Мухиттын эн репертуарын да, орындаушылык едюн де цаз калпында алып кал ган, кейб1р жайларда Мухиттан кем туспейлн музыка кайраткерлер! болды. барифолла енд1 Шынтас лен Шайкыга ен жатынан шэюрт болып, олардын касына ерin ел аралады. ©з! енге, домбырата зирек жэне аз да болса жасында казакша сауаты ашылтан барифоллата, онык уетже келш жаратылыс берген шалкытан кон дауыспен айтар- лыктай каб!лег цосыпгансын, ол кол узамай-ак белил! анш!лер «Л31- М)не» енед). Б!р жатынан вздер! дем алу уш!н, ек!нш!ден уйрене fiepcin дел, айт-тойда, базар-жиында Шынтас, Шайкы енд! кеб!но барифоллата айткызады. Домбырада суйемел журпзуд! жаксы мец- 'ергвн, ерю'н турде копай созса да жете беретш, ырыкка кене бе- ретж дауысынын аркасында барифолла б!раздан кей!н ауыларасы- 375
ныч шечбержен шыгыл, атагы баска кериллес ерелерге жайыла бас- тайды. Гарифолланын бачыты ол ес жи!п, втек жаба барген кез1нде, ата-анадан б!рдей журдай болса да, совет ук1меп Kanin, халыктан шыккан таланттарды чад1рлейтш кунге кез болады. Жогарыда ай- тылган экеамен 6ipre туысчаи адамдардьщ аз балаларындай ет!п чараганыныч аркасында жас шагында кемд!к кармей енер чуута мумкжилл|П болады. Сайт1л 1927 жылы Гарифолла Ойыл ауданында, Барта болыстарында (Орынборга карасты 1-i жэне 2-i Барта болыс- тары деген болды. А. Ж.), Орынбордыч чаласында, не бары уш ай- дай энмен ел аралады. Одан кейш Гурьев облысында, Карагашта, Табында болды. Вул журген жерлерш1ч бэржде да Гарифолла аса сыйлы энцл, чУР«етт1 чонач, халычча еп'мд| да, суйк1мд| де енарла- зы болып чабылданды. Репертуарыныч Heri3i Мухит эндер1мен ча- тар «Кыз Ж1бект1», Бала Ораз акынныч айтыстарын айтып журд!. Гарифолла 1929 жылы Каратебеде чызмет !степ, 1930 жылдан бастап «Ачкел», «Канкел», «Кулшыч» колхоздарында председатель жене ауыпсоветтерде председатель болып журД1. Осы жургенде де Гарифолла суй!кт1 enepi енш 6ip мезпл де чалдырган жоч, унем! ха- ЛЫЧ алдына шыгып, репертуарын байытып, орындаушылык дореже- сш кетерш, шынычтыра берди 1934 жылы кектемде Жымпитыда, одан аз кейж Оралда халык енерлаздарыныч слаттер1не катысты. Онда ылги 6ipiкшi орындар алып, сол жылдыч июнь айында Алматыта келдь Мунда Бук1лча- закстандык халыч енерлаздарыныч б!р!нил слетте цатысып, жюри- д!ч шеш!М1 бойынша музыка театрында артист болыл налдырылды. Гарифолла театрда «Кыз Ж1бек», «Жалбыр», «Ер Тарпин», «Айман— Шолпан», «Абай», «Б|ржан— Сара», «Бекет», «Аманкелдт, «Даиси», «Нергиз» жене баска операларда жиырмадан астам роль ойнады. Улы Отан согысы кезшде Гарифолла уш рет майдандаты жа- уынгер арасынв барып енер керсетт чайтты. Ол концертпен Моск- вада сан рет, Ленинградта, Киевте, Орта Азиянын барлык чалала- рында болды. 1950 жылы Кытайда, I960 жылы Ауганыстанда болды. Гарифолланьтч казак совет енерш дамытудагы узд!к ечбепн ве ке алып, Цазачстан ук1мет1 оган 1939 жылы республиканыч ечбеп очген apTHci, 1954 жылы халыч артис! деген чурметп атачтар 6epfli. Гарифолла осы кезде де барлыч творчестволыч куцлнде. Ол ani де орындаушылар тобыныч алдычгы чатарында. Кандай улкен кон- церттер, шетелден, орталычтан келген чад1рл| чоначтар чатысчан, немесе ук)метт1к мэж!л1стерде болатын концерттер Гарифолласыэ болмайды. Гарифолла орындаушылык жагынан осы кезде Мухит жэне баска Казачстанныч батысыныч эн дэстурш шынайы тур!нде уптгеуиллерден чалланныч 6ip де 6ipi десе болады. «Цаэачконцерт- ге» Гарифолланыч эн орындау дэстурш мечгергел! журген, уйрежп 376
жаткан жастар бар. Ол, эрине, wri жумыс. @м!рЫ адам бапасынын жаксыяыгы, бацыты жолында, енер!н демократиялык кер!н!стерд| ал- дымен суреттеуге жумсатан, А. Затаозичше айтканда «Казактыч баяны» — Мухиттыц ан дестурж совет музыка майдаиында упттеу- uii Рарифолланыц бул салада ецбег! зор. Рарифолла халыктан шыцкан улкен енер иес!. Ол ез!н!ц кад|'р- «I дауысыч ардактай, баталай бшгенжщ арцасында эл! де кушжде. Эл! xyHri кандай концертте Рарнфолла шыкса да, халыц оны улкен кошемет, курметпен карсы алады. Ондай сый-курметке беленуге Рарифолланыц барльщ касиеттер! келед!.
эли 1 9 3 5 ж ы л д ы ц жаэы. Туржстаннан 75 километр жердей Каратау |'шмтде 6ipiHuii бесжылдыктыч перзентш!ч 6ipi— Ащысай к°р- гасын кейс Жамбыл атындагы казак мемлекеттж филармониясы- ныц 6ipiHuji рет уйымдаскан жылындагы республика ечбекийлерж аралап, енер керсетуге шыккаи сапары. Тар тем'|р жолдыч бойында аяк wypicTiK аз-ак алдында 61рнеше ю'шкене вагондарды суйреп ша- тын паровоз келедл Сол вагондардыц б1реу!н|'ч |ш1иде артистер то- бы. 75 километр жерге 12 сетатта эрец деп жегпк. Кенжч жумьгс- шылары б!эд> юшкене Кызыл жалау котерт шыгыл карсы алды. Онык себебж артынан сурастырсак. Казакстанда 6ipiHiui рет уйым даскан филармониянык артистер! келген кУРмеТ|Нег б>ржш1 профес- сионалдык жолга кадам уртак казак совет енержщ екфдерше, бу да саяси окига деп, Кызыл жалау алып шыгып жур екен. Эр кезде де жачалыктыц, ©Mipfli езгертер себептщ непзс жаршысы болып журетш жумысшы тап, осы арада да езж!ч улкеи журепн керсетт!. Конак уй ол кезде Ащысайдэ жок болатын, сомдыктан б>зд! екг- ден-уштен жумысшылар уйд!-уйже белю алып кетт!. Ол кезде нег!- 3t орыс жумысшылары болатын. MiHe 6i3 олардык улкен к°нак- жайлытын кер!п, катты куандык. Шэй iujin, тун1мен жур!п келген адамдар api-6epi кездщ шырымын алгансын, тау баурайындагы ул кен де, сенд1 де клубка кел'ш, Keiimi концертт|ц репетициясын ет- К1здiк. Одан кейж шаршаганымызга карамай, цортасынмык шахтасы- на туст!к. Жотарыдан темен тусу Keperi жок екен, 6ip баурайда улкен акырайган адам боны жетпейтж бит тесттен шубырып Ktpin, злектр жалтылдаган шахтыныч 1ш1и аралап, бурый кермеген кеп жайлармен таныстык- 378
379
Кешке концерт болды. Публиканыц кэб! жумысшылар болды. Жэй халык та аз болтан жок. КуиЕбурын халык жабык клубка сый- майтынын б1л!п, екЕншЕ гаудын бауырайындаты ашык клубка бердЕк. «Залта» сыйматан халык таудык биЕк бауырайына отырып, сахнадаты барлык болып жатканды анык керш отырды. Б|зге караскандай тун де желссз, тымык, салкын болды. Публика аралас болтан себелт! эр номердЕч менЕсЕн казакша, орысша айтып турута мен ез1м конфе рансье болдым. Оркестр казактын б1рнеше куйЕн жатка ойнады (ол кезде нота бЕлмейтЕн). БишЕлер бЕрнеше билер биледЕ. Казак тари- хында б;р«ншЕ рет домбыраларда цосылып ойнатанын керген журт тач-тамаша калды. Жумысшылардын б|зд1ц алдымыздан Кызыл жа- лау алып шыкканына орай б!з концерта оркестрдЕч орындауында «(Интернационал» мен аштык. Оныч eaiне б)раз уакыт кол урылды. Moci таба алмай, аяктарына кара шулык киш билеген кыздардыч аятын керш отыртан кемлЕрлер: «Ой, аятычнан айналайын!»— де- гендерЕ болды. Олардыч ойынша кара шулыцты эдейЕ, дыбыс шык- пасын дел кшп жур дел ойлалты. КонцерттЕц аяк шенЕнде белгЕлЕ эншЕ, жыршы, кулык, кулкЕ, сез- дЕч шеберЕ Эли Курманов шыкты. Ол Мухиттыч ендерЕнен бастал, жечЕл «Сусар-ай», «Сумб1л шаш» андерЕн айтып, сочгы номерЕнде вМолдабайды» орындап, сахнадан кете цоямын той дел едЕ, ол жо- лы болмай калды. Кол шапалактап, жер тепкЕлаген, айкайлал таты сураган халык ЭлидЕ кайта шытута мэжбур еттЕ. Эли ендЕ «Он алты кызды» айтты. Халык бурынгыдан да жаман шулал, асЕресе ЕшЕнде казактыч да, татардыч да, орыстыч да чыздарыныч аттары болтан- сын, оныч ycTiHe чызыл алтан энилнЕц неше турлЕ колдарыныч коз- талыстары, бетЕнЕч байымы отыртан журтты езЕне тартып алды. ЕндЕ ЭлидЕ жЕберетЕн халыч жок, 6ipiHi4 артынан бЕрЕн, бЕресе созылтан эдем! АктебенЕч шатын эндер!, 6ipece Эшмгерей, Пусырман жыр- шылардыч саздарымен тегЕл айткан жыр, олардыч эркайсысыныц аятындаты неше бЕр дыбыстан туйЕн туйген, ою ойтан иЕндар, ирек- тер, TinTi кейде аузын ашпай, дыбысты мурнынан шытарып, екЕ ур- тын 6ip кысып, бЕр кумпитЕп «дучк-дуцк» шытартан дыбысы кэрЕ Ка- ратаудыч Ацтабан шубырынды аркыльг, чейтылы кештЕц ужмен аталатыны бугЕн мулде умытылып кеткендей болып, ЭлидЕч дауысы: «Ол кундер ендЕ келмеске Keni, «ЕлЕмайлал» зарлап етет1н кешт1ч орнына caynetTi чаланыч мынау ЕргесЕнЕц орнатаны орнатан, емЕрЕ- мЕз де, елечЕмЕз де тек кекЕлдЕ бола бередЕ дел туртандай болды. ЭлидЕч таты 6ip часиетЕ — оныч ендер'ж жариялап терлейтЕн кон- фарансьенЕч керегЕ жок, ол pontfli де ез1 аткарады, ал кейбЕр эн- AepiHi4 мэнЕсЕн, сездерЕн орысшата аудару MiHfleTi де еэЕнде, ша- малы орысшасымен езЕнЕч Kynxini eTin аудартанына бЕздЕч накпа-нак аударып берген1мЕз жетпейдЕ. Артынан санап карасак, ЭлидЕц езЕ Ж
сахнада 40 минут алыпты. Ол калалы жерде бершетж концерттщ дыцдай 6ip 6ел1м1. Сондыцтаи 6!з, Ащысайдан хеши Элид| сонгы номерде шыгарып, «концерттщ аятын езщ тужырарсын, 61э барып дам ала берел1к» дел катш «алып та журд!к. Ал, Эли алгаш Алма- тыга келгенде оны« «Оналты кызыньщ» iuiiHAe орыс «ыздарыньщ аттары жо« болатын. Астана концерттержде шыгып, публиканын, сос- гааына «арай, ж акын арада Эли Тайса, Раиса дегендерд! «осып, Маруся мен б т р е т ж болтан. Элидщ репертуары интернационалдык репертуар, халыктьщ «андай тобы болса да ете беретж. Мше, осы 6ip Ащысай сапарьжда ЭлидЕн, аты ecipece шыгып, жумысшылар- ды« акбейшдМне, ы«ластарына сейкес, концерттен кейж уйге кел генде де Эли таты 6ip жарты сататтай ендетш, жырлап бердК Эли енил де, жыршы да, домбырашы да. Оньщ осындай сегЕзкырлы ене- pi аркасында араламаган жер! аз. Э зж щ барлык «ажыр, ынтасын, енерЕн, eMipiH ол советтж «азак музыкасынын. дамуына жумсады. Ал- лыстан асып, закды демалысына шыгып отырганиын, езшде, кейде «кер! жыныю устап кетсе, 6ip кешл тугел алгандай «аукары бар. Эли 1901 жылы А«тебе облысы, Шал«ар ауданы, 10-ауыл, «Шу- бар ши» деген жерде туды. Ол жерде осы кезде «Коммунизм жо- лы» атты колхоз бар. Экес! Телемк (Курман — улкен eKeci) 15— 20 «арасы болып, е зж щ кункерпшип болтан себепт! шаруасын 1степ, жей квптщ 6ipi болып журе берген. Аздап домбыра тарт«ан, 6ipa« оны Kecin eTin, сокына тусе «ойматан. Оньщ домбыра устауы, К а_ эа«станны« бул 6ip ересшде де домбыра екж щ 6ipiHi« ужнде бола- тын да, куйд1 вннен, жырдан темен «ад1рлемейтж. Ал, Элид1ц шеше- ci А««ыэ (шын аты Умсындык) ас«ан домбырашы, энш! болтан. 1934 жылы Алматыда Элид1« уй!не осы жолдардын авторы 6ip ба рып отырганда Аккыз шсшем13, нан илеп отырган «олын катып-ка- тып тастады да, «олына домбыраны алып, «Кекшдщ» 6ip турж тар- тып бергенде, ant де сауса«тары жу«пайтын болатын. М!не, сол А««ыздыц есер’1мен Эли бала кунжен домбырага, ен- ге, жырта ушр болады. Ол манайда efirini Эюмгерей, Кабак Пусыр- ман, Алтынбай Жаппарберл!, Жакайым Жанаберген жыршылар, Эбд1разак, жацгылыш Тере«ан оншiлер болды. Осылардын арасьж- да жас Эли де ж у рт, ел аралап, енер куады. Жасы 17— 18 ге кел генде Эли сол арада аты 6enrini талапкер, енерпаэ болып аты шы- тады. Осы кездерде, Элидщ езш!Н, айтуьжша, ол 6enrini Te«ip6epni Молдабай энилш кередг Молдабайдьщ ез атымен аталып кеткен эти шебердщ ез ауэынан ecirefli. Атакты Усен домбырашы Орын- борда базарбасы болып туртанда Молдабай сол базардын, рухани жатын кетеруил, дем беруш!, сеж болады. Эли бул уацыттарда домбырасын аркалап, енд1, жырды нег1зп Kecin erin кете «оймайды. 1915— 16 жылдарда русско-киргизское
училищенщ ек! класын болса да бшрген окуы бар жас, революция- нын алдыцгы кездершде казак аулында советтж тэрт!пт! орнатудын белорта кызметже араласады. 1919-20 жылдарда Эли милиция кыз- мет!нде болады. Сол буй1ршде уш! жер суйреткен кара кылышы, он иыгында домбырасы, ужмет repTi6iH орната журе, ез!и!к енер!и елге жая журед!. Барган жер!нде белпл! ресми жумыстарын 6iripin болганнан кемж устждег! милиция формасым шеш!п койып, ею 6i- лект1 сыбанып, Кызыл шайды тартыл отырып, айналасында жинвлып калган кегш!л!кке сол араныц эн, куйлерж орындап, жыр жырлап 6epefli. 1921 жылы Эли оку телабымен Орынборга барады. Онда ею-уш ай жур!п ешб!р оку орньша орналаса алмай елже кайтып ке- ледь BipaK улквн каланы керш, ею-уш айдык шлнде онык ем!р!мен танысып, болып жаткан жаквлык жагдайларды, acipece внер сала- сындагы 6ipiHiu! кадамдарды кеэ!мен керген Эли, тем!р жол бойын- дагы шагын кала Шалкарда театр ужрмесж ашып, соны eai баска- рады. Эрине, кун керу, уигметке кызмет icTey талабында бул кезде райпродкомда к°й жинайтын агент болыл icieftfli, Уйсрмеде Эли ез! бас рольдерд! ойнап, «Кызыл суккврлар», «Бет!м-ау, кудагвй гой!», «Уш конек»! «Сылац кыз» пьесаларьж кояды. Шалкар халкы арб!р ойын сайьж клубка сыймай кетедь Сахнага керект! ки!м, шы- мылдык жене баскалардык барж кала халкьжан, айнападагы елдер- ден де жинайды. Сахнанык кейб1р шарттарын ani б!ле коймаган «артистер» пьеса iiciHfle шай iuiy, кымыз >шу, ет жеу керек болса, онык бэржде сол шын тур'жде орындайды, ол уйми жакагы айт- кандардыц бэр!н елден жиып алып келш, сахнада iuiin-жеп отыра- ды. Эли осьждай «гастрономиялык реалистж» театрдык ойынын уйымдастырушысы, белсенд) артис! болады. Спектакльдермен ка тар олар концерттер де кояды. Эс!ресе казактан баска да улттар- дык номерлер1 враласкан концерттер!нде халык TinTi кел болады. Эли Орынбордан осы ужрмеге керект! пьесалармен катар, онда койылгандарьж Kepin, ез! eMipiHfle театр мектебжщ eciriH ашпаса да, «режиссер» болып келгенсидь Сейтт, окуга к!ре алмай келсе де, Элидж Орынборда болуы, онык медени кеэшекберЫ недэу1р кек'тед!. Эли осылай, rypni мекемелерде кь(змет icren, 1927 жылга дейж келед!. Ал осы 6ip кезден бастап ел аралвп, профессионал внцл, жыршы болып, енерд! каст етед|, енер1мен уй'шлн де асырайды. Ол б!рде узшш, б|рде жалга журт, узын ыргасы, жогарыда аты аталган езжщ Heri3ri устазы Эк!мгерейге он бес жылдай шэюрт болады (Элиде Эюмгерейд!к окшакты сазы бар). Эю'мгереймен 6ipre болу, онык етюр сездерж, ет!мд! жырларын, шыркатып сал- ган ендерж eeiTin журу Эли уил'н улкен школа болады. Осы кездер- де Элн взж!ц елек, жыр релертуарын байыта тусед!. Мухит эндер!. 382
Кызылдыц эндер!, Батацтын Сарысынын эндер!, Каршыгалы жыршы- нын сазы тасы сондай музыка цорын жинайды. ©нердщ кендайы бодса да, селтюп, ею колын калтасына сальт карал турмайтын Эли, отызыншы жылдардык басында ки!м Tiry iciH менгерт, э н ш т т н щ устЫе «шебер >Kirir» атанып, ел арасында ка- flipni конацтын 6ipi болады. Ол кертгенге тжпей, тек езшж калау- лы деген адамдарыньщ заказдарын алып, бул жагынан да маманда- нып кетсе, б1реуден inrepi, б1реуден кежн болатыны KepiHeAi. Biрак кюм тiгудi дара эйелдщ жумысы деп карайтын ауыл эдет1нде Эли- Д<Н бул б(’р fci оныц «сжгптт1К арынын» жузгне секnin тус1рет1ндей KepiHin, межрбанды анасы Аккыз Элидщ сол енер жолын куа бе- pyiH куаттап, жаксы керетж баласын «еркектщ жумысына» б1ржола- та кецлредй 1932 жылы Эли турмыс салдарымен Каракаллакстанга барады. Онда устазы Эюмгерей, Сапаргали жыршымен кездеседк К°Чь|рат, Шымбай, Терткул, Ургежште болып, аралап эн салып, жыр жырлап кун кередь 1933 жылы Эли кайтып Шалкаряа пеледи 1934 жылы Эли Алматыса 6ipiHUji бук!лказакстандык халык енерпаздары сдел ке наледи Онда еюнии байге алып, Эли Алматыда калып кояды. Осы куннен бастап Элид1ц ем1ртарихыныц жаиа беттер! ашылады. Эли алгаш Курмангазы атындагы (ол иезде Казатком атындаяы) оркестрде домбырашы болып ктейди Ол коптеген куйлер уйрен!п, оркестрдщ калыптасуында улкен ецбек сщ1реди ©ai уйренген1мен поймай Эли жане гана репертуар жасап жаткан коллективке езшщ куй корынан б1рнеше керкем шыгармалар береди Сол оркестрд1н домбырашысы болып жургенжц езжде Эли концерттерде унем! эн салып шыгып журд!. Онын халык алдында абройы куннен кунге арта бердн Эли сахнанын сэж, ол шыккан концертте залга nici сыймай- тын болды. 1935 жылы январьдыц басында ресми турде Алматыда Филармония уйымдаснан кезде Эли де ресми турде «филармония- нын солист-энш1с1» болып тагайындалды. Б1рак ол оркестрде ойна- уын токтаткан жоп- Эцпменщ басында баяндалтан Ащысай сапарын- да да Эли epi ен салып, эр! оркестрде домбыра тартатын. Калай дегенмен де Элидщ эншт1к жагынын, басым болуымен байланысты, 1936 жылдардан бастап Эли эниллкке бфжолата кешш, оркестрд! койды. Сол 1935 жылдын жазгы концерт саяхатында Эли улкен творчестволык табыска ие болып кайтты. Шымкент, Кызылорда, Ак- тебе. Орал, Гурьев жэне Костанай (ол кезде Костанай Актебежн карамагында болатын) облыстарында малшылар, кенштер, балык- шылар, макташылар, мунайшылар арасында болып, социализмнщ материалдык (ргетасын ез колдарымен капал жаткан енбеккерлер- д!н алдында жас казак совет музыка енерж керсеткенде бетке ус- тайтыннык, алдынгы катар коятын артистщ 6ipi Эли облды. Элидщ
«Молдабайым» айтам деп уртын томпайтпайтын, «Он алты кыэын» айтамын деп ол энжн, iuiiHfleri т1з'|мде жоц цыэдардын аттарын са- нап шатыстырмайтын xid аз болды. Казактыц улы актрисасы Кулеш- тщ аты аталганда «Геккудк еске Tycipin, «Гэкку» орындалган жер- де Кулеш кезалдыца елестейтш1 сиякты Эли десе «Молдабай», «Он алты кыз», ал ол эндердщ аты аталса 6ip жакта журш ЭлидОм, он ку- лагы шулайтын болды. 1936 жылы Жамбыл атындагы мемлекетпк филармония квктем айларында Донбасс кем1р кежшлержщ шакыруын алды. Онда 36 концерт 6epyiMia керек болды. Сол сапарга дайындалганда Эли езшщ репортуарына совет поэзиясыныц алыбы Жамбылдын олец- дер|’нен жаца терме курып, одан кежн сол кеэдерде eni орында- лыл журген сезг жаца да, музыкасы бурынгы каэадтык халык ендер! улгюнен алынтан «жаца» ендерден дайындады. Оныц 1ш!нде: «Тол- кын», «Бескарагер», «Б1здщ куш» (бул жаца ен), «Миллион толкын» (Тайыр Жароковтыц социалисток жарыс такырыбында жазылтан еле- цже цосып айтылады) жене баска ендер дайындады. Bipa« сол жыл- дыц май айында Москвада болатын казак енерОнщ онкунд1пне бай- ленысты ол сапарка филармония журе алмай калды. Москваныц онкундтнде Эли Улкен театрда болтан кортынды концертте акын ролшде шыкты (концерттщ ек1нил бел1м! театрлан- тан болатын). Элид'14 en<ip термос!, елд! дауысы, колдарын неше сакка жупртт, ойнакшытып, домбыраны кагуьг, ен орындагандаты творчестволык epKiHfliri, бай мимика Москва тыкдаушьшарынын айызын кандырды. Б!р квэде кылыш асынып, ки1м-машинасыныц успнде асылып, турмыс ектемд!пмен ел асып Каракалпакстанга ба- рып, суйепн Шалкарга врец суйретт келген Эли, енд1 мже, жержуз1 кезiн Tirin, жаксылык жел адам баласы у ш т осы жактан согады деп отыртан улы астана Москваныц сахнасына шыгып, xeTepinin, да- мып келе жатцан казак муэыкасыныц туын бiр бжктелп, В3)н1К де шын менюнде шебер енер нес! екенд!пн танытты. Баска казак енер- uiinepi сиякты Эли де бул сапардан улкен куш, жлер, сен1м алып кайггы. Калган eMipiH казак совет енерЫщ ербу жолына жумсауга о да серт бердл Сол 1936 жылдыц кузЫде Казахстан уюмеп Элите республика- нык ецбеп с1цген артис! деген курметт! атак берд!. Ол Эли уш!н улкен кетеру, багалау, екелж камкорлык болды, Эли бурынгыдан да Kepi еэш1ц есу жолында улкен ецбекке KipicTi. Ол алдымен «энш!- н1ц жаны» болтан репертуарыи байыту максатында жумыс 1стед1. 1937 жылдыц басында филармонияда Мухтар Эуезовтщ либреттосы бойынша 6ip 6eniMfli концертке арнаган «Азат кыз» атты театрлан- Fan сахна болды. Музыкасы казацтыц халык комлозиторларынык классикалык он-куйлер1нен такдап алынды. «Сахнаны» белтЫ ре- 384
жиссер Курманбек Жандарбеков к°йдь|. Суйемелд! улт асбаптар оркестр! жург!зд|. Mine, сол сахнада баска Жус!пбек Елебеков, Жамал Омарова сиякты макдай алды енцнлермен катар Эли КУР- манов та 6ipimiii рольдщ б!р!нде шыцты. ©амрбойы ен!н домбыра- сымен суйемелдеп, кай жер!н канша созса да суйемел делбес! ез колында болып, ем1н-ерк!нд!кке уйренген Элите де, баскаларына да, цапел!мде оркестрдщ тап басып отыратын секундтап елшенген ыртатымен эн салу оп-оцайга тускен жок. Б!рак бул б!р байкаудан да Эли жаксы erri. Сахнада образга ен!п ойнау, сонымен катар кез- Д|и, киыгымен дирижерд! кер!п журу, ен!кд! оркестрмвн 6ipre жур- т!зу— окай нэрсе емес. Ек!нш!ден унем! «ерк!н» жур!п, эннщ, су- йемелд!к накты елшеулерЫе туспей, «талылык халде» кала беру де внерд1к профессионалдык калыпка тусуже шакырмайды. Элид! бас ка еэ! сиякты «еркж ескен» энш!лер!мен катар осьждай тар муэы- калык «корсетке» салуымыздык себелтер! болатын. Сол 1937 жылдык жазында Эли Жус1пбек eneyi Абай атындаты опера жене балет театрымен Ленинград каласына гастрольге барып Кайтты. Одан кел!с!мен Эли Караганды, Кекшвтау, Акмола, Павло дар, Солтуст!к Казакстан облыстарын аралап, филармониянык кон- церттерЫде жеке онте шыгыл жене жакеты «Азат кызда» унем! ойнап кайтты. Ашылтан жылы республиканьщ батыс елкелер!н ара- латан филармония бул саларда Казакстаннык Солтуспк Шылыс ел- хелер!н аралап, ecin келе жаткан жас енер!м'|зд*1 ецбекш! халыкка керсетп. Жузден астам концертик бэр!нде улкем табыспен шытыл кайткан Эли де, кайтып оралысымен болашак, еэжж есу жольжа лайыкты екбекке к!р!ст!. 1940 жылы осы жолдарДык авторы казактык халык композито ры, атакты енш! Сары Батековтын омгржен алып, «Серы» атты му- зыкалы 6>р актлы, ек| картиналы пьеса жазды. Либреттосын Э. Тэ- яббаев жазды. «Сары» басынан аятына дейт, б!рен-саран номерлер! болмаса, оригиналдык музыкалы болатын. Ол концертик ек!нш! бе- л!м! есебжде филармония сахнасында койылуга арналган болатьж. «Сарынык» премьерасы сол жылдык октябр!н!к басында, республи- канык 20 жылдыгына арналып к°йылды. Онда Сарымен айтысатын Кабыл атты акьжнык рол!н Эли ойнады. Эли Кабылдык сахнаяык образын да, музыкалык мент де жаксы шешт!. Бул кезде «Сарыны» суйемелдейтж халык асбаптары оркестр! нотамен ойнайтын жене оркестр курамьжда елi де б!р голыц группа бола алмай, буыны бе- к!п болмай, жака FaHa каз турып, аягын апыл-тапыл басып келе жат кан кобыз группасына жердем есебжде гобой, флейта, кларнет тагы баска сондай асбаптар енген болатын. Mine осылардык халык асбаптарымен косылып журпзген суйемелшдв ofaH дейшп кулакка ест!лмеген 6ip Жака дыбыс косындысы, Жака бояу пайда болды. 25— А. Жубанов 385
Оныч YCT*He осындай бояулы оркестрдщ музыкалы пьесаны суйе- мелдеу! де тыцдаушылар уш!и цызыцты болды. Домбыраныч ««ком панет!не елжтеп бертген нвп дауысты суйемел: баста Элид'| api-бе- pi алып чашса да, кейф ол всепкв уйрент, Эли езш1ч сахналык та, муэыкалык та мждетж жлдсы орындвп шыкты. Элидж внер кутай ем'|р жолында бул 6ip Жака арна, жаца жол болды. Улы Отан сотысы кеэжде баска внер кайрагкерлер! сиякты Эли де бурынгыдан да шабыттанып, жауды жекугв еэЬи'ч енер1мвн к°- лынан келген улесж коса беруге бар куш/н салды. Тылдаты ардак- ты ечбекке ие болып жаткан ерлердгч арасында кыс демей. жаз демей, боран демей, ашык демей Эли узбестен халык арасында кон церт бригадасыныч белд| адамы болып журдл Ол бул кездерде ез! эн салып, жыр жырлап, eai конферансье болып, eai бригада бас- тыты болып, жан-жакты мждеттер аткарды. Кайда журсе де Эпи бастаган концерт бригадасы таорчестволык улкен табыска ие болып, Отанныц моральдык та, материалдыч та цорын кебейте тусуде кер- нект] роль аткарды. Эли Отан сотысыныч кас жаумен карсыласып жаткан жауынгер- лер!жц арасына да барыл кайтты. Ол 1943 жылы Солтустш-Батыс майданына акын Гали Орманов бастатан концерт бригадасымен ба- рып, онда кептеген концерттер 6epin кайтты. Б1зд1ч айбынды жа- уынгерлер, офицерлер Элидin эндерш улкен ынтамен тычдап, отан ездержiч эскери рахметтерш айтып, казак музыкасыныч еркендеу бетЫде жача табыстарта ие бола беруде тшектеспктерж б!лд!рд(. ©леч'мен нем!с баскыншыларына карсы куреске шыккаи Жамбыл- дыч сол кездег! улкен патриоттык шытармаларын музыката салып, Эли майдандаты ерлерге таныстырып кайтты. Отан сотысы аякталып, жау жец‘|лш, ак туйежч керны жарыл- ган кезде Эли де енд1г1 езж1ц сужкп енерж бейбп ечбек 1степ жат- кандарта жаюта шыкты. Ол совет ук!мет!жц алташкы кундердеи бастап катты устатан саясаты— бейб|тшйлк сактау куресжде алдыч- гы шепт(Ч бфжде, тэты да ел аралап, ауыл-село екбеккерлер1жч рухтарын «втерт, эстетикалык тэрбие беруде OHepiH жумсады. Ен- д! Эли концерт баригадасыныч 1илндеп кеп мушеожч 6ipi емес, «Эли Курмановтыч басшылытьждаты ансамбль» деген группа курып, сонымен алыс-алыс республика бурыштарына барды. Кайда барса да бул ансамбльд1ц творчестволык табысы айта калтандай болды. Эли сотыстан кейшп бейбп жылдарда Кыргызстан, Ээбекстан, Каракал- пакстанда болып, бауырлас совет елже казак совет енер>жч жетк- TiKiepiH yriTTefli. Scipece ансамбль басшысы Элид1ч орьждаудагы «ттЫ кайда болса да унем! гусж1кт! болып отырды. Эли елужш! жылдарда репортуарын жачалап, бурынтысыныч устже Казакстанныч туpni жерлерш1ч эн дестуршен ynrinep енд1рдь
Жасыныч егде тартып келе жатканына «арамасган Эли осындай eai- нщ !здену аркылы, соцры демалыска шыгатын кундерже дейт сах- нада унем! табысты болып отырды. Осы алпысыншы жылдардыч басында Элид| оз!нщ !степ журген коллектив! ардакты демалыска шыгарып салды. Элид!к репертуарында ел! де кагаз бет!не туспегеи кептеген эндер, термелер бар. Сонымен катар Эли жырменен казадтык ше- wipeciH айтады. Онын, бэр! б!рдей гылымдыч тургыдан тал басып жагпаганымен дагазга Tycin калуы 6!зд1нше шарт сиякты. Казак ССР Гылым Академиясынык М. О. Эуеэов атындаты эдебиет жэне енер институтыныч музыка 6eaiMi бул жумыстарды долга алуда. Эли Телем1С улы Курганов казак совет музыкасына айта ка- ларлыктай ечбек cinipreH, ол жежнде айтып мактанута туратын бел- д! кайраткерд!ч 6 ipi.
КОСЫМША iTanTbiH Heri3ri тарауяарына ен- ген енил'лерден баска да казак- тыч халыктык музыка мэде- ниетжде айтарлыктай ечбек ciHjpreH, творчестаолык, орындаушылык ктерЫед улкен улес к°сып кеткен адамдарымыз бар. Олар жешнде да дара тараулар жазуга турвр ед1. EipaK 613Д1Ц колымызда куж-бугж олар женшдег! дерек- тер1м!з жетк!л!кс1з. Сондыктан б|'з ондай адамдарды к1талт1ч тарау- ларына енпзбегенмен осы 6ip «Косымшамызды» адей! соларта ар- надык. Ондай адамдар женждв ундемей калута б!зд)ц арымыз бармады. Осы «Косымшада» олардыч эрчайсысы туралы шолып вту аркылы, окушы журтшылыктан ес1ткен-бтген двректер тус1п калар догвн умтмЬ дв бар. Александр Затаевичше айтканда, Цазакстанныч батысында бел- rini енжн «школасын» жасатан Мухиттыч часында узак жылдар epin журген, Мухиттыч орындаушылык улпсж алып калтан, ол улпн1 ке- й!н халыкка тараткан жэне Мухиттыч ендергн орындауда аса тиянак- ты адамныч 6ipi Шынтас Каратаев болды. Ол 1884 жылы кедей се- мьяда тутан. Экес! Шэймерден Шьжтасты ауылдык орыс мектебже 6epin, 6ip кластыч орысша б!л1м берген (6ip класс— уш жыпдык болады. А. Ж.). Шынтас 1902 жылдан бастап, революцияга дейт ауылда лисарьлыч жумыстар аткарып келген. 1917— 19 жылдар ара- сында Каратебе поселкесшде Зэбиров дегендердж дукеншде при казчик болады. 1919— 22 жылдар арасында Жаксыбай болыстык ат- Квру комитетж!ч секретарг болып ктейд|. 1922— 26 жылдар арасында ауылшаруашьшыгында болып, одан кей'ж совет мекемелер'жде кыз- мет 1стейдй Кыркыншы жылдардыч ортасында Шынтас Алматыга келдк Ол Мухиттыч OMipi жэйл! кептеген деректер 6epfli. Bi3fli4
\"Мухи!» атты тарауымыздагы деректердщ денш осы Шынтас берген болатын. Шынтас Мухиттык немерес' Шайкы eKeyi болып Мухиттын, вндер1н кейжп шеюрттерше уйрегп. Шынтас арцылы энцлжк кап 61зге бурын белпЫз жайлары жетт|. Шынтас сол мекемелерде ктеп жургешнде ез!нщ енш'л!к енерш 6ip кун де тастамаган. Жасы кел- гвнн1ч езшде ол б/згв Мухиттыц ендерж баска ешюмде жоц мане- рамен орындап берд|. Оныц устЫе Шынтас «Звурвш» эжжц алпыс- ка тарта елец шумагын б itте жазып берд'. Квпко белпл1 «Эм'рхан» атты 0НН1Ц тарихын да Шынтас айтьш берген болатын. Шынтас 1948 жылы цайтыс болды. Казацтык асцан енш кЫ к 6ipi Fa66ac Айтпаев болды. Ол женж- до А. Затаевич аса улкен цурметпен айтады. Сондыцтан А. Затаевич- тщ вз1нщ‘ «Казацтыц 500 ан-куй!» атты ютабынщ тyciHIк сезждеп Габбас туралы жазганын толыц келт1рел1к. «Габбас Айтпаев — Каркаралы уезжщ, кесек жаткан сары ал- тындай, аса жогары талгамды, гамаша anmici, эндердщ варианттары- нан тацдаулысын алатын, мусждейт'н, ж у регi»тдi цозгайтын жылы- \"Ь'КПВН орындайтын, сирек кездесетж музыканын акыны. Профессионалдарга тен тындаушыларга унаймын деген жагымпаз- дыц, асты-устЫе туеу, тэкаббарлык, мактаншацтык, шала п!скен ен- Ш1лердей орынсыз енд| соэбалау, нашарлыкты гена бкд'ретш сасу Двгеидерд1к келенкеа де мунда жоц. О н ы ц алган энжщ бастагы вуега, ем1р буйрыгындай табиги, формасы зергердщ сымынан тар- тылып шыккандай муеждк— ал онык орындаудагы cesiM куш1, кей- Де белгин меж жоц дейтж «кайырмалык» сездердщ езж де (мы- салы оныц «Ардагыныц» айта калгандай варианты) тыцдаушынын жан кылын цозтап, толганта жетк'эед!. «вм|рде айтарлыктай карапайым, эдегт, 6 ipaK эр кезде де ез1н •3| орнында устай бшетж Габбас, б'збен бфжил кездескенде ('926 жылдыц июл(), жасы кырыцтык тертеуже келген болса да, ',Vpre одан жас кержетш. Ол арыкша, сулу денел1, ки\\м1 де сеид!, ал оныц айта калгандай бет niшiиi ешб1р монголдык б!тктен тыс, fypixKe жакын болатын. «Оныц сирек кездесетж музыкалык кабтет!, ез жержде осы «унте дейж кептеген эншшер орындап журетж, кезжде Каркаралы Даласында аты ойп болтан екес! Айтпай акыннаи келген болу керек. кунде Айтпайдьщ терт баласы Коккабай балаларымен ауылдас болып, 6ipre кешin журед!, ал булардык конакты кушак жайып кар- с“ алатын бей1лдер|, музыкага каб1летт'| Айтпай еулеттерж толыгы- Р*К, улкен наэармен зерттеуге жене бурьшнан келе жаткан б!ркатар тамаша ондерд| нотага жазып алуга м ум кж д1к тугызды. «Таты б'р айта кететж нэрсе — осы кунге дейж мен|н еш нэрсе ооглеген, б|’лмеген Габбастыц орындауьж ете нвтврщю багалауым.
оны баскалардан жасырмауым, улкен оцига деп царауым, соцгы кездерде баска туыскандары сиякты шзруамен айналысып, ал жас кез1нде езжж ениллж канатын кеч'рек жайган бул anujiro назарым- ды катты аударганымныц нэтижес! болды. Осынык кортындысыкда Казак Халык арарту Комиссариатыныц тапсыруы бойынша мен уйым- дастыргаи 1927 жылдык 17 апрелжде, консерааюрияиык эалыида болатын, Букглодактык соаеттер съез1жк делегаттарына бер!летж комцергке катысу ушж казактыц он б!р эишi, артистершщ !шжде Москаага командировкага >«i6epinfli( ал одан кейгн Улкен Театрда болран «Этномир» уйымдастыр>ан, айта калрандай улкен этногра- фиялык концертте шыкты. «Буран тары 6ip косатын кызыкты нэрсе — осы саларда ечбеп с1кган артист Гр. П. Любимовок петержде, Москвада конактап жат- кан, атышулы гитаршы исландык Андре Сегомя сиякты epi халык музыкасынык орындаушысы, epi аса незж cesiMfli, муэыканы буге- ингаа'ие дей1н жете 61лвои адамиык алдында баббаска вн орындат- кызуга мумюншгл1ггм болды. Ол осы квздесуде болтан баска ею казак еншюн!ц орындауын адепт! турде, аса асырмай мактады да, сонау алыста калтан онык туран жергнде де, халык эидерж айтканда казактар сиякты еннгч басында аса жорары дыбысгар алады, оны 6ipaa созып турады деп косып койды. Ал баббас ан салран кеэде исландык к°нак 6ipa3 толранды ма, бгрнеше рет француз тшнде: «Мынау еэ1 улкен акын рой!»— деп маран сыбырлады. Эн бакен- нен кей1н кврапвйым энилжк колын кайта-кайта кысып, вз!жк ол жетпейтЫдей катты риза болтан сез!мж аударуды сурады. «баббаспен менщ 6ipiHUJi рет кездесу|‘м де, 6ipimui рет онымен жумыс журпзгешм де (нота жаэраиьж айтады. А. Ж.) еФмде. Б1згв ешк1м кесел жасвмасын, алакдатпасын деп, онымен екеум!з ауыл- дан алыска Kerin, онда тек'здей толкып, жайцалып туртан кек бете- гежд усонде, жаздыц 6ip всем кунжде, ол домбырасынык суйеме- л!мен «Канапия» мен «Ардакты» айтып бердк мен жамбастап жатып, нотага жаздым. Би1к аспанда он ею каракус (мен санадым) калык- тап журдр кек дуние межи журепмд! де улкейткендей болды.' Эри не, бул сиякты уйренил'ко кекш1л!кте баббастын эж де ерехше 6ip швбытпеи орындалды» — деп жазды. Казак халкынык ен тежэжде 6ip кезде емж-ерюн жуз!п, онык барлык касиеттерж жаксы тексерген этнограф, баббвстык халыкта калыптантан улкен sHuiinix енерд'|к еюл! екенджж, онык адвмшылы- РЫН, орындаушылык кабшеон, алыстан келген исландык музыкант- тык ауэыныч суын арызганын, енилге деген еэжщ шекоз сужспен- шМгж жаксылеп суреттвйд!. А. Затаевичок бул сездержщ эркайсысынан онык баббаска деген улкен махвббаты керЫ'т ту-
Раббас 1882 жылы Каркаралы уез!, Ку болсында туады. Тутан sxaci Айтлай халынка аты шыкнян энш! болады. О л Орта жузге бел- rini Карей Сагнайдын асында эн салтан адам. Айтпайдын аз атымен «Айтлай» атанып каткен эн! бар. Жасымнан данным шыккан атым Айтлай, Азыран, квчл1м тынбас елен айтлай. внерл! тш мен жацтын аркасында, Мен журм!н еш ацыннан 6вТ|м кайтпай. Айтлай атым казанка мэл!м болтан, Мен!ц сез!м Yш жузге тэл!м болтан. Терт аятым шанканбоз, б!рдей жорта, Эн мен елец ем!р!м сан! болтан,— дейд1 «Айтлай» вншщ свэшде. А. Затаевичтщ жинактарында Айт пайдын еы эн! нотата тускан: 6ipeyi — «Раушан», е кж ш ю — «Пери- эат», Буларды Айтпайдын, Кадыс деген баласы берген, Айтпайдын '®рт баласыныц 6epi де энш! болса керек. А л Кадыс — Раббастан улкен. «Раушан» — «Кыз Ж!бекте», «Бекежан, журген жердж жорык наидан, тентек ен, бар житанын осындайдан» деген сезбен айтыла- тын Ж|6ект|ц аузына салынтан. Сез жок, Айтлай, эн шыгарган, ул- кем орындаушы жэне акын болтан. Раббас Кояндыда 1922 жылы болтан эншшер жарысында б!р1нш! байг! алады. Ол жен!нде осы жолдардык авторына Мухтар Эуезов айткан болатын. Раббастыц орындаушылытына тоцтатан жерде, А. Затаевич: «Раббасгык «Ардаты» — поэзиянык ез(, княлыкды шарыцтата- тын жазгы кашт'щ, айдын сэулес1н!ч. ачыл жетпестей сахра тыныш- тытынын поззиясы. Бул, мен барлык ожданыммен айтсам — тек ка- зак музыкасынык, тек жалпы халык музыкасынын, емес, осы сездщ таза, ен жогаргы мэн!нде «музыка б!ткеннщ’ » бахытты жет!ст!г!1». •Канапизда»— жеке адамнын, еаЫ1ч басынан кешкенш куана, ку- яаш, айбынмен баяндатаны сез!лед!, Эннщ екш ж минут сайын ез- герщ отырады, нэз!к, баяу незендер! — адуындаган, асытыс, жуйтк|- ген фразалармен кезектеседП». Осындай касиеттерж баяндатаннан яейж мылнау Кудьщ етег!нде Раббас сиякты аскан энилнщ монпге к®31н жумып жатканы туралы айтудыц канша кереп' бар дегендей, А. Затаевич, энш1нщ ел!м!не натты нынжылады. Габбастыц шебер вндерЫ нотата тус!руд1н, окай болмаганын таты да 6ip айтып кетадГ. Раббас 1929 жылы кайтыс болады. Ж устп е к Елсбеков оны *978 жылы керд!м дейд!. Жустпекпн айтуымша Раббас ауылсовет председател1 болып турганында б!р тунде ел1п шыккан. Оиын еш- 391
6ip одан бурын ауруы сез!лмеген. Раббас жежнде Мухтар Эуезов те, Калибек Куанышбаев те кеп айтатын. Раббастын, А. Затаевичке жаздыртан он ек! эн! б!р!неи 6ipi етед!. Осы эндерд!ц жазылуынан Раббастын кандай шебер оншг болтаны кор!нед|, Будан кей!нг1 кун- дерде Раббас туралы деректер косылып, ез алдына зерттеулер жа- зылуына кумэн жоц. Арканын улкен эмшсЫц 6ipi — Жарылтапберл| (б!реулер Жа- рылтап дейд!). Жарылтапберл! Кали Байженовтык устазы. Жарылтап- берл! ез'| эн шытарматан, тек жацсы орындаушы болтан деген энп* Кекшетау, Баянауыл жер науаны, Елжен кектей гулдеп шыгады эн;, Баурында Кекшетаудын кекке шыгып, Толтантып Жарылталть1Н салтан эн!,— деген шумак, оныц орындаушы болтанынан хабар бередл Жарыл- гапберлщщ атын бшмейпн едем эн тец)репнде аз десе болады. Жарылтапберл! Жумабаев Павлодар облысы, Баянауылда 1861 жылдар шамасында туган. Жасында кедей болып, Kicire жал- данып журген. Бер! келе шаруасы куйленген. 0з!нен бала болмай, асырап алган Мукыл деген балесы болыпты. Ол Павлодарда жумыс- кер болса керек. Жарылтапберл! — шала сауатты, ку т|лд!, мыскыл- га шебер болыпты. Б!реулерд1к айтуынша Жарылгапберл! 1904 жы- лы xamire барыл келш, одан кей1н энд! цояды. Б!рак онын 6epi де накты дерек болмаса керек. Сондай-ак Жарылтапберл') Шорманнын енш!с болды деген де экпмелер бар. Кейб)реулер оны да коста- Казакстанда аты 6enrini энцлшн 6ipi -— Базез. Оныц ез атымен аталтан эшн б)*лмейт!н адам аз. Разезд!ц «Мукыш кыз», «Каракат», «Шалкыма», «Кектщ кел!», «Коныр», «Карыидаш», «Ак еркеш», «Каратайды», «Кайран Мукыш» жене «Терт Райхан» деген эндер!н осы жолдардыц авторы 1941 жылы Косымжан Бабацовтан жезып алдв). Разез эн шытартан, сонымен катар аскан орындаушы болтан адам. Газеэд|ц экес1, казак, шешес') татар болтан. Атандык Газез акын бала жастан, Акын жок Караеткелде менен аскан. Жорта MiHin, жуйртт! жетелед!м, Калган жок *ni кечл!м кигэш кастан. Файзолла вкем аты указнай Бак берген бала жастан патша кУДай.
Атаныц абройы аркасында, 1с цылдым есерл|'кпен олай-булай,— деп келетЕн елендержде Газезд^ц енер иелерже тэн, axed молда болганымен «еркш» жургендЕпн карсетедд Разеэ узын бойлы, ак- куба, сулу, кЕшкене мурты бар, кезже сурме тартады, киЕмЕ сен- дi— бешпет, шапан, аягында эмЕркан кебЕс-мэс!, кыста ет!м киед'|, ipi мурьжды болган. ЭндЕ он ею т!лд1 гармонга цосылып айтады. Газеэ Мухамбетжан кажыныч кызы Мукышты аламын деп, 6 Е- рац сокгы кеэдерде «кала кедей1» болып атанган, ар катыны олген Разезге эке, агалары Мукышты бермейдЕ. Разез алып кашамын ле генде, онысы СЭТС13 болады. Кыздын, агасы ШэрЕптЕ базездщ жолдас- тары сабаймьж дегенде Fазсз оган тигЕзбейдЕ. вйткош жасынан ШэрЕлпен сыйлас болады. Мукыш кыэ маган карап бурандадыц, Модели linen турдым 6 ip алланык, Жасьжан сиялаты eiin калган, Агасы сол ШерЕптЕ ура алмадым,— дейд1 6ip влецЕнде. Мукыш кыз, б!рак коп узамай ауырып елед!, Газезд( жаксы кередд Разез казактьж тек мал, дуние жэрмечкесЕ емес, енер жэрмец- Keci болган Кояндыда талай рет болады. Жогарыда аты аталган Ко- сымжан Бабаковтыц уй1нде жатып, ен уйретедд Арканык эн баэары- нык ортасында журедЕ. Разез 1929 жылы Кызылжарда Шак1ржан деген баласьжыц колында аурудан кейтыс болады. ЖусЕппек Еле- бековТ1К айтуьжша Разез 1931 жылы еледь ЖусЕппек РазездЕ кердЕм дейд|. Газезден Шэюр жэне Шэк1ржан атты он бала калады. Олар экежн жольж кумай, баска Kecimep ктейд!. РазездЕ керген Сэбит Муканов та онык OHUJiniriH, куакылык сездер1н, акындыгын катты мактайды. БелгЕл! улкен эишiиiк 6ipi — Цапаш Жаманов деген кЕсЕ. О л А. Затаевичке кептеген жаксы ендер берген. Ол эндер А. Затаевич- тщ ani басылып шыкпаган, Казак ССР Рылым Академиясыныц цол- жазба корьжда сактаулы. Косымжаннан 6i3 Капаштыц «Каргам», «ГауЬар», «Арман сол», «Шалкак кер» «Кап-ре», «Жоныпалды» жэне Жаяу Мусаныц «Бэшардежн», ер юмге бЕр тацылып журген, бЕрак 6i3re КапаштЕкЕ деп берген «ШэмшЕ-Камар» ендерЕн жазып алдык* Капаш — ек! козЕ кермейтЕн кари адам болыпты. Дауысы аса зор жэне колем! ешбЕр энцлде кездеспейтЕн кек (ол А. Затаевич Капаштык озЕнен жазып алган оннан аса эндерЕжч дыбыс келемЕнен бЕлЕнгп тур). Капаш Атбасарлык, Турсынбай эншЕмен тустас болган. 393
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
