Цойшылар цой жайганда кеш батпайды, Отырсан мал кузетт так атпайды. Царайтык обальща neci жок, Тесекке белш liieuiin 6 ip жатпайды. О, Бозторрай! Шырылдайсын ш!рк>н-ай. Куылар кун болар ма, Цой барудан 6ip куж-ай?! — дей келед! енжц ceai. Бул эн радио толкынындай, баста цойшылар, малшылар арасында, кейш халыц арасына тез тарал кетл. Энищ всем c©3i де, цорлыц кергеншн, зорлыц кергенжн, бейнет тартцаннын бэ- р:Н!Ц де журепнен орын алады. Эрине, байларра, онын сойыл со- рарларына бул эн унай цоймайды. Б!рац халык дуыядап кетерт алып кеткенсж топырацца от коя ма, эк цанатын самгап сол ерей шарлап квтедр Енд1 Кенен койшы Кенен тана емес, «Акын Кенан» деген атацтар алады. Ол атацты да энерд! баулып, цамкорлыц ет:л оты- ратын уюмет жоцта тары да сол хзлцынан алады. Квиеннгц елечдер! аузынан шыкса болды, шезде елге тарал кетед}. Оныц муктаждыц aMipfli суреттеген б!рнеше шумак елож ауыздан ауызга квшш, ауыл Цозы жайран жер;м бар Мэт!булак, Шешемд! ойлап зарланам кунде жылап. Кун шыкластан д1рдектеп мен жургекде, Шешес) бар балалар жатыр сулап. Шешемд1 ойлал далада айкай салсам, Талцан шекер татиды шайр й калеам. «Цу жет!м» — дел куады к Илш алмай кей куж барм, й цалсам. Карт бол калран экем бар Байрустык баласы жок менен баска. Жалрыз упын бага алмай жасы жеп'п, Жыласа Keai толган канды жаска. Eipre отырсак сыймадык туысканра, «Цу жет!м» — дел куады урысканда. Yin ешю мен 6ip цойдын басын устал, Экеме саурызвмын мыс куманра. Алты уык бас-пана eTin Tirin алдык, Баллы уш ешю мен жаллыз саулык, Б!р жарына камалыл Kipin алдык. Экем байрус вртымнан кеп турады, 294
«Шаршадын, 6а, шырагым»,— деп турады. Кой, серкешка журпзш, жылдыгына Аяк-лау алсам деп еп кылады,— - дегаи елец! Кененжц басындагы ауыр хадж жетк!зе суреттейд!. Бас ка кгрме сезс)з, газа т'тмен айтылган елец Кененжц ацындык жагы- нан да жогарм екенЫ керсетед!. Кененжц елецдер! lyeiHiKii, цара- пайым болып квлед|. Оныц меню Терец бола тура окуга жец*л, ешб>р тусж|'кС1э*, жумбакты жар! жок болады. Ек(иШ1Двк бул елец| ке- шег| заманныц тек Кенен емес, жарлы-жакыбайларыиыц бар!н;ц де басына саллан трагедиясы суреттелген. Эз.:рбай шынында да елтеп, тырнацтап жинап жур!п, 5ip-eKi жыл- двн кейш б/р ыцгыршагы айнапеан арык, 031 cayipin неншолац аг сатыл алады. Бурынгыга Караганда енд! недеу1р жацсы болып кала- ды. Эз!рбай да аты бар адам болып, оны багып-кагып оцалтып ала ды. Ауыл арасында квндай жакын да болса жаяу журуд| ар кереп'и казакка, мына кекшолак аттыц такымына Tycyi улкен б р байлыктай болып кер|нед|. Кенен кекшолактыц баска аттармен салыстырганда мусжнен журдай турж де елецге косады. Сатып алдык Токпактан Кекшолакты, ©31 сеурж кектемдв байтал куып, Bip жагынан азынап кудай атты. Айгырлармен таласып жауыр болды, Багыл мжу экеме ауыр болды. Кундгз койга мен мшж, багып-кагыл, ©йтсе де аяк-лау Teyip болды,— деп, капай дегенмен де кылкуйрыктыц улкен кел!*к екенд|'п*н айта- ды. Кенен атына тек ©лек арнап коймай оган эн шыгарады. Эн Же- псудын дэстуржде, халыктык интонация непзжде шыккан. Аздаган Калжыцныц элемент! бар. Ол edpece кайырмасында кеб:рек кезге туседп «Кекшолак» aHi де тез жайылып кетед!. Орындауга да же- ц!л, музыкалыц жагынан аса мазмунды, к°цыр ен, елецн!ц сез'же сай келед!. Кенен бул енде де такырыбы, аты жануарга арналганмен, шыншыл суреткер сол б!р сырткы атаулар аркылы ез:лген таптыц ек!лдерж!ц жан дуниесж, yn-iujiniK «куанышын», аяк-лау бола тура, кел м[ншш, ыгыр болган Кекшолактыц жал-куйрыктан айрылып, ша- бан болганын поэзия мен музыкакыц сикырлы тждерш колданып, ке- дейд.ц «курмеуге келмейтш цысца ж>бже», «шолац тоньше» тенейдi. 39'
М'|нгеи;м астымдары Кэкшолац-ты, Жалы жох, цуйрыгы жоц uion-шолац-ты. @й кыздар, «ойшысынбай елец!цд1 айт, Тусына мендей чурбын, кел!п цаты,— дел, цойшы да более, байдыч цыздарына мырэалардан кад!рс!з бол- маган Кенен айтып wypefli екен Б|рац малра кедай болранымен, жа- ны бай, ен! кап Кеиенжц цад:р! кун санап халык арасында арта Сол ередеп Бибол дейт:к бай ек! болыс елд! шацырып цызына той кылады. Ол тойта, цойын 61реуге уакытша бацтырыл Kerin, Ке нен де барады. Байдыц балалары жолда Кененд! келехелел: 9й байрус, тойрз барар сон!ц бар ма, Кызбекен айтысатын ел!ц бар ма. Кеудецд! ерге айдайоын сорлы кедей, Сврапца салысатын малый бар ма? Уст'цде тшкен сен;ц уй:ц бар ма, Айт пенен той цуатын куйщ бар ма? Атты мен тондынык! емес бе опер, Басыцда аз да болса миыц бар ма? — дел елец айтады. Кенен: адамныц цасиет! малмен елшенбейт|нд!г!н елецмен арызьш айтып беред). Оларра epericin, Виболдыц кызыныц тусына келгп, жорарыдагы: «Эй кыздар, цойшысынбай eneitiHfli айт, Тусына б:здей цурбыц кел!п цалты» деп жет!л барады. Эз: ацын, ез! энш! — к1мнен цорыцсын, Кокшолэрын теб1н;л, бай балалары езш де, атын да кем:ткен сайын екшежп, Кекшоларымен сейлескендей: Жылдам журш!, Кекшолац, Шалшац журш!, Кекшолац. Олай журил, Кекшолац, Былай журш1, Кекшолац. Жамандатцыр, Кекшолац, Д|'цке цуртцан, Кекшолац,— деп, атыныц дулдул емес екенЫ паш ете, елецше цоса журе, цыздыц ужн кимелей беред:. Б1рак Кенен цыздардыц еэ№ц ондерш, епец- дерш айтып журетЫЫ, жацеы KOpeTiн:н бшедь мырэалардыц цутын цашыру ушш осындай улы цалжыцра барады. Кенен цыздыц тойыи- да елец айтып, эн салады. Оныц едем: дауысы, етюр сездер': тойдыц баска цызырын умыттырып, оран жкналран халыцтыц кебш езже ца- ратады. Осы куннен бастап Кененшц ацындыры, eHiuiniri КорДайдан 295
баска жерлерге де жет!п, Кененн:ц койшылыц ем'рбасын б:ржолата босатып алуына себепт'ц басы болады. 1910 жылдарда Еркебай дейт'ж болыс Кененжц дабылын е с тп , омы 37 ж!берт!п шакыртып алады. Байдын, койы жайына калып, Кэк- шолак'ы екесше мжпзж, Квнвн Еркебей аулына кетед|. Енд1 кырык теб’нгенде б:р елец етпейтж Какшолацтен баска атка да такымы тив- fli (экес! ©з1рбай осы шамада дуниеден кайтып, Кененн:ц кайда бар са да карайлай цоятын ешнэрсга болмайды). Бреулзр Кенен жа- сынак кой батып, таптык сез‘м1 ерте оянып, байларта, болыстарга карсы болып, тугалы олардын касына жолатан жок деген сиякты акыздарды айтады. Ол шындыклен жанаса коймайтын очг!ме. Ойт- KeHi еиломде тутаннан бай мен бслыске карсы болып тумайды. Одан кей|'н байлардык, болыстардык 1Ш:нде кедай табына бойтамыры ел- ж!ремеген!мен, кад'рл! адамдарды, акын, энш!лард1 котер'п, мадак- тап, кейде касына eptin, еюнин 6ip елд'ц немесе болыстыц акын- дарымен айтыстырып, ез жзтыныц акыны жец!п кетсе кэтерш!п журе- тждер! СОЗС13 болды. Кенен де ол б!р жайдан сырт калды дву тврихка киякат болады. Екжш!ден, Еркебайдыц касына ергеннен Ке- ненкщ адамшылык кесиетше де, акындытына да, энш:л1пне де, тап тык сезжше де ешб!р нуксан келмейдл Кейта Еркебайдыц шакырту себеб1мен Кенен мойнындаты койшылыктыц лагнет камытынан бо- Осы кездерде Кенен ез1н:к «Кос келка» деген ан!н шытарады (кейж ез! «Кызыл кайнар» дел те этап жур). Эн Кененн'ц Еркебай аулында болтанда Естайдыц Хусни-Хорланы сиякты апалы-с!цл!л! ек! керкем кызды кер:п, солармен ецпмеге келедк Кэркем сездж, эиш! жттт!Ч кад|р!н б!летж кыздар Кеиеид! каД'рлейдЕ Б:рак кедейл1кт!ц салдарынан Кененнщ тек жолы?ысып, орамал, сацина алысып, ес- кертюш квма калдыртакы болмеса, одан epire бара алмайды. М 1но сол кыэдарга арнап шыгарган «Кос калкада»: Уэын су мен 1й!рсу, Кызылкайнар, Кыз-бозбала жиналып култ-ойнар, кос калка! Алма,ер!п албырап, гулi жайнап, Саясында сандугеш-булбул сайрар, кос калка! Сулу кыздай кержген Сулутер]М, Э н шырквтыл, айтысып журген жер!м, кос калка Керегекж козжен кол жалтасып, Шай орамал усынтан кербездер!м, кос калка! Басынан Алатаудьщ улар ушкан, Ой жуйрж, калыспойды ушкан кустан, кос калка! Кез!нен KepereHiK жузж 6 epin, Едщдер эр|'птестер колды кыскон, кос калка!
Кызылкайнар, шел кайыч, Су агады сай-сайым, Сен сеРынсач ай самым, дел, ерб!р екЕ елеч жолыиан кейЕн «Кое калкан деген сез кайталал отырады. Эн шагын келемд|, халыч ендерЕтч Кь,ска демд| эндер|- HiH еуежнде шырарылран. Кайырмасында да тыркал, аспандап кет- пейд!, сол б р шамада калады. Жалпы Жеп'су эндерж.к жан ауырт- пайтын, шарын диапезонды калпындз. Осы шамада Кененнщ «Мертай сулу» атты эш шыгады. Мертай кыздын аты. Кенен мен Мертай 6ipiH6ipi унатады. БЕрак калым бере- тЕм Кененн|ц малы жок болыл, Мэртайды баска 6ipey айттырады. Мертай узатылады. Кенен оран да карамай, 6ipay эркылы кыэбен уеделесЕп, оны бЕр тунде альт кашады. БЕрак колра Tycin, 3s6ip Kepin, акыры жуандардыч айтканы болыл Кенен елт-талып жеткен жалрыз сиырын сетып, айыл телеп ечгЕмеден орем, КУ1ылады. КейЕн суйген Мертайын сарынып, оны елек1не косыл: Сети еулыч К°РДейдыч кыркасында, МенЕч аулым жертастыч жырасында, Мертай-ай! Тал бойычда тарыдай 6ip мйнч жок, Тоты кустам буралып турасын ба, Мертай-ай1 Сети аулын Кордайдыч кезеч'нде, БЕздЕн ауыл Копаныч езенЕнде. Аулыч алые кеткенде супу Мертай, ЭшбейгЕн от жанады журегЕме. Сен де арманда, Мертай жан,мен де арманда, ЕкЕ гашыч косылар замам бар ма? Кепыч малга сатылыл сен кеткенде, Зар enipen мен чалдым амал бар ма. Туган жерЕч Кызылкур, Сулу Мертай кайда жур. ■ Анда-санда керсем де, Суйген каякам аман тур,— дел, домбырага ч°сылып, еэЕнЕч «Мертай» атты емЕмен осы елечдЕ уием| айтыл журедЕ. «Мертай» да басы-аягы жинакы, тиянадай ен. Басынан аягына шейЕн 6Ер ыргактан ауыспайды. Дауыстыч орта ре гистр! мен теменгЕ регистр айналасында басталып, сонда бЕтедЕ. Эн жумсек, журекке жьглы тиедЕ. 1916 жилы 25 нюнь жарлыгы бойымша чаре жумыска патша к*- зак еиякты халыктардан жЕгЕт жиранда кеп жерлерде «eiepinicrap болраны очушыра мэл1м. Mine сол кетерЕлЕстЕч улкен epii ЖетЕсуДа
болды. Ол жежнде Мухтар Эуезовпн «Албан Kerepinici» атты улкен прозалык шыгармасында окиганын сурет! толык бертген болатын. Кенен Оли Нургожаевтын отрядыида болып, осы котер;л!СКв кару алыл кагысады. Ол кэтерш;сш!лер ;ш!нде не б'р ерл'/кке шацыратьт, «ак патшанын» жауыздык кимылдарын эшкерелейт'ж eTxip алепдер- мем рухтарын xerepin, ауызб:рш1л!к, куш сактауга шацырады. Патша- шылдыктыц ауыр еалмагынын еяге баткан улплерш келт;рт, езшщ откiр сездер! аркылы отрядтык дауылпазы болады. Bipax патшанын карулы куш отрядты жент, KerepiaicTi басады. Огги катыскандарга дара кун тугызып, наше алуан жазалар ойлап тауып, берекетж ка- шырады. Сол кездерде квтерт'ске катыскандардыч 6ip катары Кы- тайга, exinujiaepi баска губернияларга eTin кетедь Кенен ежелден езжщ творчестволык катынасы узтмеген кыргыз акындары-достары- на кашып кетщ, сол жакта 6ipaa уакыт ж ур :п калады. Бауырлас кыргыз елЫде жургенде де Кенен жэй кыдырып, бас саугалап, уакытты бос етюзбейдч Ол творчестволык куилнде, шабы- тында болыл, белг1л> кетер|'л1ст:ц басшьгсына арналган «Эли батыр» деген позмасын жазады. Кененн:ц жас кезжтде eaiHix зирекнпнен, молданыч алдымда кеп бола алмаса да, хат таныл калганы, келешег! ушш улквн роль ойнады. Ол елецд| унем! тек кулакты хзгып койып айтлай, кзгэзгэ жазып та шыгаратын. Ал, поэма сиякты улкен елей, дастан эрине жазуды талап етедн Кенен келай дегенмен де туган жерж катты сагынады. Жорж де, суын да. тауын да, адамын да, ацын да деген сиякты кунде айтыл аузынан тастемайды. Жас кез:ндепдей, тагы да жаггыз отырганда мукдасар дос 13двйди Аспанда жырлап турган булбулды кер<п, со- нымен мундасады, т|'лдескендей болады: Ей булбул, сен де булбул мен де булбул, Кангыртцэн екеумгзд!* патша «ургыр. Айрылып ел мен жердей журген шакта, Жубатыл ертел:-кеш сайра да тур. Ер ж т т шетте журген ел сагынар, Елден сок туып-ескен жер сагынар. Туган жер, ескен халкым, орньщ белек, Сыйласар кыргыэдан да ер табылар. Ер Ж1Г1Т Tipi шакта HeHi кермес. Ер болса xacipeiKe бойын бермес. «Ел Keri — жауга кетпес» — дёген бар гой, Дегенге кек кайтпайды кеч>л сенбес. Алатау, аксадым-ау самал-леб[н, Кордайдыц кексед1м-ау коцыр жел!н,—
1, сырласар жанында * болмараннаи Махамбет, ©тем1- Ей цызрыш кус, кызрыш цуС/ Канаты^ катты, мойнын бос. Сея! кэлден айырран, Лашын кустыц екл:н|'. MeHi елден айырран, Хан Жацгрд;^ renxiHi,—- деген1 сиякты, казактык от-жалынды анындарынын табигат дуниес1мен 6ip мезет сейлесш, мукдасып кетет!ж сиякты, Кененнж «Билбулыл да б:р улг1. Алдьщры эндер1ндеп аяк алыстан «Булбулда» баска 6Гр кедам бар сиякты. Басычда Канем б рнеше устамдд, сабырлы, со- зымды нотелар аркылы iuiTeri шер:н шырарып алгандай, тек содан кежн гама сэзге багынран кыска еуенд! музыкалык сейламдер аркы лы ойын «айтады». Сондай-ак: «Алатау аксамдым-ау!..» — дел баста- латын кайырмасында да улкен дем бар. Эм шын мэн,;с;нде турам, ескен олкес;н, адамдарын сарынудан шыккан екенд:г:н танытады. Ке- ненм|’к ол б.:р кездеп' таорчестаолык туындыларыиыч мшкде «Булбу- яы» музыкалык т!л!н1ч аныктырынан, байсалдылырынан, ыррактык жан-жакгылытынан ерекшо орын алады десе балады. Кенем 1916 жылдык кетер;лх1ме арнап «Епз ен» дегежн шыаа- оады. Сол энмен KerepinicTi кушпен баскамнан кежн: EcirriK Алматыда Сэтт! алды дел, Кожамбет, Аскар, Дэулет картты алды дел. Бэлаиы эпдилеген бермейм)3 дел, Кэлык ел урысуга салтанды дел. Бекетпн 1шждеп Алпыс солдат, Халыкгы ок жаудырыл атканы кел. Yuj >куз кол мен Маисов келед1 дел, Б|здщ ел Колкамыска ат койды тек,— дел, кетерЫст1ц барысынаи, онын, нашарлауынан, кетер]л';сш',лердщ камыска Kipin жасырынуынам, Маисов бастатан карулы колдык ке- nyiHeH 3speci ушкан елдщ бас сауралауынан хабар бередл Бул елец KOTepinicTiK аяк жарымда Кенем ел! кыррызга кетлей турранда шыра- рылран болу керек. Октябрь революциясынан кежн Кенем ел'не кайтады. Басынэ кун туып, ел!нен ауып кетквн:мен Кенен ол жактам «олжалы» кайтады. Кыррыэдыц алып акындары Токторул, Калмырзамен жакын болып, олардыд жалынды елендерж, ендерш ала келедг. Кенен езшщ жак-
сы дауысыныц аркасында кыррыз калцынын кептеген вндерш ала келед1. Кыррыз арасында да Кененнщ елендор!, вндер! кецгнен жа- йылады. Октябрь революциясы алдымвн Кенен сиякты бурынры заманда корлык керген адамды катты куантады. Кенен шалкып, еленД' де, вид: де бурынрыдан кебейтедй Кужжн снд туранын кэр- ген акын-энил совет ук1мет1шн сан жетпес касиеттерж айтып онге косады. 1919 жылы Алматыда болтан акындар кездесушде Жамбыл, Y m - беталы акындар болады. Сол жиында Кенен де катысып, езшщ жа- кадан шыгарран «Октябрь» атты вн!н айтады. Бул виде Кенен: Кул мен кучд! куткарып, EpiK берген Октябрь. Жержуз-не нур Terin, KepiK берген Октябрь,— дел, термелеп, екпшд!, жаркын мелодия аркылы Жака нужен нурын жыр кылады. Кененжц бул еж сол кезд:ц ©зшде-ак кеп жерге бел- rifli болады. Кенен енд! тек знш! акын болып, совет ужмолжн жаксылырын жырлап журуд: Mice тутпайды. Ол совет курылысына колынан келге- н!нше т:келей, ic жуз|нде жердем eTKici келед!. Сонымен 1921 жылы Кенен Кордай ревкомыныц председател} болады, советтенд!ру жу- мысына кызу араласады. Ол кеэде республиканык шырыс-туст1к жа- гында ерте уйымдаскан «Косшы одэрынын» жумысыка да Кенен ара ласады. Одактын енбскш! шаруа, дихандардын басын косудагы же- TicTiKTepiH Кенен баскалармен 6ipre тойлайды. Оран да арнап ен- елен шырарады. Ол вж халык арасында «Шанк етпе» атанып кетеди 1924 жылы совет халкынын басына улкен каза кездесед!. Улы Ленин кайтыс болады. Кенен осы окирара арнап «Ленин бабам» атты вн шырарады. Бул виде казак'Ь’К байыргы жоктауынын зуежнде Ле- ркншц ел1М|'нщ ауыр каза екецд:пн суреттейт1.н кезгцдар бар|лед|. Ленин жержузжщ Tiperi ед1, ©м;pfliK куаты мол журег1 од!. Бабамныц дана соз:, жолы алмейдё Tipfliri екбекш! елге керек ед|. Ой, бабам-ай! Ержурект: дакам-ай[ Гуран елд: тапсырыл, Компартия-балака-ай! —
деген ееэдерге лайыкты ауыр дыбыстар энде унем! кезектесТп оты- рады. Онда Ленинжц ерте кетуш айтып найгырумен катар, кесемге деген махаббат, шекоз сую, курмет эуендер1мен эн толы. 1925 жыпы Кененнщ басына улкен б.р кайтыныц кара булты те- Hefli. Кенен эдетше ел аралап, елец айтып жур!л, кайтыл келгенде, оныц Базар, Назар деген ек! улы б:рден кайтыс болылты. ,'Аей.р;мд1 эненг бул жагдай цатты куй1нд1ред!. Кененнщ бул трагедиясыи ecinn, керш:лес кыртыздыц 6ip топ адамдары, ацындары келт, отан елен- мен кец1л айтады. Мундай ек1 бауырлас халыцтыц бгрдей азаматта- рыныц кайгыга ортац болуы Кененнщ болтан icxe болаттан да 6epix болуы керек екенЫ ескертед). Кенен суй|‘кт! батландарына арнап, кейш «Базар-Назар» атаныл кеткен, цайгы-шермен толы, шын жу- рект! тербеп, тукл!рЫен шыккан улкен туындысын жарыкка шыта- рады. Зарланайын ак ешк! латыка, Емшепннен ем!зген шыратыца. Кел екеумгз цосылып зарланайык, Жетер ме екен кудайдыц кулатына. Жалтан дуние, Салдыц куйге Журепмнен узЫп туст1 Ею туйме. Базарым-ай, Назарым-ай1 дел акын уззк кундер жылап жатып алады. Тек, жотарыда айткан- дай, exi елд'ч адемдары кел;л, жубатып, Кененнщ басын метертедт. «Базар-Назардыц» сез! кандай болса, эж одан да етк!р тыпдага- ныдда сай-суйег!цд) сырцыратады, акынныц сол мезплдеп ауыр кай- тысына ортактастырады. Кенен cyftxTi белаларыньщ казасынан кей!н б:ркатар уакыт ауыр уайымда журедк Келай дегенмен де eKi улдьщ 6;рдей каэа табуы окай болмайды. Eipax халкы суйген Кенен, тагы да ел аралап, жаца елецдер, эндер шыгарып, вз и.ц рухани каруын ушкфлей бередь 1933 жылы Алматыда реслубликекьщ колхоз екп1ид1лер!нщ б|р!нш1 съезщде болыл онда езжщ осы топка арнатан «Колхоз он!» деген шытармссын ест1ртед1 Бул жылдарда да Кенен, бурынтысындай кай- да журсе де елецк эн! аркылы партияныц кезекп каулыларын yriT- тейд!, халыкты социалиспк цурылыстьщ кызу ецбепке, ауылшаруа- шыпыгы ерперш мол дэн, мал эн>м;н алу жумысына шакырады. Кенен реслубликаныц кандай тарихи окиталары, жиындары бол ее, соныц ортасында журдд 1936 жылы Москва кзласында болтан
енер енкунд!пне цатысты. Омда Кенен оз!н!ц «Ленин'*мавзолей!» де ген ежи шыгарды. Жамбыл бастаган ачындар тобымен Москвага барганда улкен аброймен цайтты. Кенен Улы Отан согысы кез!нде оз|иiи, олец|, эн; аркылы Отаи- ерке жэстары» сиякты улкен патриоттыч эндер шыгарды. Кененжц бул вндер! майданда да, тылда да орындалып журдл Кененжц оз де ел аралап, б 1здщ чарулы куш!м1зд1ц нем1с басчыншыларын ж е^п шыгатынын уагыздап, халыцтыц лартиянын айналасында топталып, на- рулы куштер1м|‘зге цолдан келген жэрдемдерж узбей бер!п отыруы- на шакырды. Согыс 6iTin, 61з жауды жецгеннен кейж Кенен «Ел куанышы» деп аталатын 613Д14 улы жеч1с1м1зге арналган жаркын, куаныш эжн шыгарды. Онда шекС!3 шаттыч, улкен елдж журепжц согуы бар. Кененжц неп зп тадырыбы — б|ЗД|ц заман. Ол осы майданда уз- бестен шыгармалар 6epin келедл Кандай жаца окига болса да Ке нен оны виде, елецде халык арасына упттеуде республиканыц ком- позитооларыныц !*шжде 6ipiHiiJi орынмын б!р!н алады. Кененжц: «Жайнады тыным», «Жас малшылар ен!», «Казачстан», «Бейб1тилл!к жыры», «Партияга алгыс», «Кулэшка», «Батыр Москва» (астананыц 800 жылдыц тойына барганда шыгарган) делен ендер1 тек тачырыбы жагынан алганныц езжде де совет топырагында болып жатчан улкен окигаларды цамтиды. Кенен совет эдебиет:и:ц 1949 жылы Москвада болтан онкунд!- пнде, 1958 жылы болган Москвадагы эдебнет пен енердщ онкунд|- пнде, ауь.лшаруашылыгы кермелержде унем1 болып журдл Ол 1960 жылы Москва каласында егкен бук1лжержуз!л1к шыгыс зерттеу кон- гресжде болып, онда еленмен езшщ сез)н айтты. Казак халчыныц совет тусында бурынгыдан да ч°макты, жаца сапада еркендеп келе жаткан акындык-эниллш енер;жц озат улпсж керсетт!*. Кенен тек ез1жц туып-ескен жержде бола бермей, еленмен, эн- мен Карагандыныц кем1риляер1жц, Балкаштыц мыс-мырышшылары- ныч, Шымкентт1н цоргасыкшыларыныц, макташыларыныч, Каспид1ц балыкшыларыныц, Гурьевич мунайшыларыныц, Кызылорданын епн- цллерж1ц араларында болып, совет халцыныц шаруашылыкта, мэде- ниеттеп жетютжтерж уагыздады. Ол туыскан цыргыз елж унем! ара- Кененжц репертуары кеч- Онда эндерден, елецдерден басне назацтыч «К°бландысы», Кыргыздыч «Манасы», туркпенн.'ч «Керуг- лыи сиянты улкен эпикалык дас-андар бар. Оныч успне революция- дан бурый Кененжц Балуан Шолан Жепсуга келгенде, окымен 6ipro кеп жылдар журуг, одан кептеген арнаныч ендерж уйренуг, Ке- ненжц ен ч°рын байытты. Ал Жамбылдан тараган анындын дэстур
Кененнж жанынан жастайынан-ак орын алран. Кенен халык акыны, эншI Шашубаймен де жакын ДОС болды. Онымен де енер жарынак кек турде «алыс-беркт болды, Бул жагдай да Кененнщ репертуар шекбер1н!к кен болуына себептщ 6ipi болды. Кенен 1961 жылы Алматыда М. Эуезов атындары эдебиет жане енер институты уйымдастырган акыидар айтысына катысып, онда акын бтералиееа Халимамен катысты. Кенен езiнiк Халимара айтар Батырь:м Компартия жол бзстаган, Булжытпай нускауларын ел костаган. Ак отау Отан т!ккен орда мынау, Отаннык акынымын ойкастаран,— деп, ал! де езшщ творчестволык куилжн, кайнап жатканын айтты. Халиманыц: Сен бе ед!ч Кордайдары акын Кенен, Куларым «Кенен» десе елендеген. Тус1мде уш уйктасам бар ма мен!ц, Кенеке, катарыка калем деген,— елекмен кел!п, аярында Кененге сез тастап: 1шжен осынша журт мен: калап, Отырмын мен де с!зд: ерге балал. ©р к:мн:ц аз катары езше алтын. дегенже Кенен ез!жн, ежели калжыцкойлырына басыл жене отырран журттык кецл:н б'.р кетерж кояйьж деп: ©лежи, Халимажан, кандай тотт!, Картайран журепмнж шамын жакты. Тецбекцпп тесек жайын айта кеттщ, Болсын еол уадем1з енд1 пакты. Сез табылса айтайын, Куатыкды байкайын. Жумыртка бол Халима, Бауьфымда шайкайын,— дел, айтыска катыскандардык 6эр:н 6ip кулд!р!п к°йды. Бул ел!кун! Кененн.н елен-эн1н:ц сарцылмас коры барын, ел! де совет д&ккын арчыруда куш';шц кеп екендиж ыспаттайды. 304
Кененжн вндерЫщ вртв уакыттан 6epi белпл1 болуынын анга ры— А. Затаевичтщ жинацтарында Каненнщ эндержж журук Ол 031 кермесе де, Кененнщ акын-энш екешн штабыньщ туешж сез'жде жа- эып кеткен. Кенен ендерш компоэиторлар Л. Хамиди, С. Шабельский 1934 жылы нотара ryeipfli. А. Затаевич жазуындары енд! композитор Е. Брусиловский ез1№Ц «Кыз Ж!бек» опересында пайдалакды. Ол ен сезс'|з Балуан Шолактын ыкпалымен шыккан сиякты. Аркауында Арка ендершщ «тМ» KepiHin-ак тур. Салган жердей еншц шалкуы осы жейд! керсетедк Кенентц ендер1н кеп жиган адам Б. Ерзакоеич. Ол Кененнен 150 ден астам ен жазып алеа керек. Кенен творчество- сы осы эцпмежц контекстжде айтылтандай, халык турмысы, енбекцл- лер арманымен байланысты. Ал совет тусындагы шыгармаларыныц 6epi де — Улы Партияныц саясатьж енер т!л:мен угитейдс Кенен шын мен1С!»де nporpeccHBii, озык ойлы енер иеск Ол елушил жыл- дарда уэак уакыт тесек тартып ауырып турды. Сонын езнде де Ке нен ешуацытта творчестволык шабытын, оз:Н1Н, жаксы KeperiH, ардак- тайтьж — совет шындыгын жырлауьж токтаткан емес. 1959 жылы Кененжц 75 жаска толу салтанаты етт!. «Той десе кУ бас домалайды» дегендей, Алматыдан, Жамбылдан, баска цалалар- дан, кериллес кыргыэдан кептеген адамдар жиналды. Ол кун! Ке нен бурынрысынан да жасарып унем1 жаца 6ip еуендерге курылган шытармалар айтумен болды. Сонымен катар жанелыкты керкем i3ci3 калдырмайтын акын, ез!нщ осы 6ip кезежне, асуына арнап «Жетлх бес» деген жаца ежн айтып бердс Кененжц тойы ултаралык дос- тыктын, саркьглмас онерд'н салтанаты болды. Ы р кезде байдыц к°- йын багып, анадан ерте айрылып, аспандагы бозторгаймен муцдасыгт, таедырга налыл журген Кенен, енд| мше, совет халкъжыц ардзкты адамыныц, суреткер1жц 6ipi. Ол эл< де творчестволык кажырында, ЭЛ1 де б!р емес, б;рнеше «шаберы» бар тарлан. Ол эл£ де совет адамдарыныц улы коммунизм куру жолындаты талай-талай ерл!к icTepiH жырлайды, талай енер бейгесже де Tycin, талай жулден! ала- тын карт. 20 А. Жубаыов
ХАЛЫК.ТАН САНСЫЗ АЛГЫС ПАРТИЯГА Кенвн Еркж , Ж1гермен. Ха - лык; - тан 306
ЭМ1РЕ «9„ipe сахнада. Ол халык сни май отырган залды 6ip шолып erin, домбырасына карады. Эм!ре залдагылардык кулагын жарыл кетет!ндей б!р-ек! айкай дыбыстар алды, 6ipaK ол тек бас- тауы екен. Онысы залдыц дыбыс ерекшел!пн байкайын деген! болу керек, енд| эз:шн дауысынын да, домбырасынык да кандай куш дтрежесшде шыгуы керек екешн тус!н!п алгандай болды. Енд! аз гаьа уакыт аткенде енил залды да, онда кулэкка урган танадай бо- лып тындап отырган публиканы да умытып коткендей болды. Оныц ойында осы 6ip эн тыкдап отыргаидар бул арадагы жагдайды умы тып, снда осы сиякты адам журег! куанышпен де, решшпен де со- гатын сонау отарганган малмен, алкакотан отырган ауылдары бар сахрага карай ойлары ауысса деген п:к!р болу керек. Эм!реи!д дау- сы куинiн курюрегенждей кейде аспанды жерге Tycipin дуршдеп, кейде балу соккан самая желмен козмсган бидайыктыч шашагын- дай сусылдап, сыбыргап кетед|>»,— дейдр 1927 жылы апрель айында Москвада болтан буюлодактык советтер съез:нде шыккан кокцерт- ке жазылган 6ip макалада. Эм!рен!н аты тек Казакстан емес, буюл Одакка, буюл Европага эйг! болды. Эм!ре аркылы казактык енш!- Л1К енер! мемлекеттж шекараны сонау жиырманшы жылдардьщ ор- тасында-ак аттап eni, орыстыц, батыстын улы мэдениет кайраткер- nepiHiK ауыздарына туст!. Эм1ре— казактыч капай мактаса да, калай мактанса да бола беретщ, сия берет!н аскан энерлазы. Эм!ре 1888 жылы {кейб|р деректерде 1886 жылы) Семей облы- сы, Авралы ауданына карасты Дегелек тауынык втеп'нде туды. Экв- 308
ci Кйшаубай кедей ад&м болып, тек кунелту айналасында тана, кун- бе-кунп eMipfli цуып журдК Ауылды жерде тиянакты каст болмаган сок, Кашаубай кеп узамай Семейге кеидп барды. Калада да каст ictey ои.ай богсан жок> Лага байы мен кага байынык кедейдЕч, жал- шынык ецбегЕн жеуде кандай айырмасы болсын, Эм:ре арен леген де уй ;ш'н асырап турды. Б!рач жасынан бойнет шегЕп, иыкбасты бо- г.ып калган Кащаубайдык денес! нашарлап, кажыл, бара-бара кара жумыска жарамайтындай халге колд!. Ал Эм'рем1к шешес! Тойган да уй-ЕшЕнЕк усак-туйег] болмаса бшекпен келегЕн ауыр жумыска о да жарамай калды. Муныч 6epi келш, акыры жас Эм1сенщ мойнына улкен ауыр бейнет камытын кигЕзудЕц басы болды. Баска амал бол маган сок жас ЭмЕре Жака Семей жагында туратын Исабек деген байдык (кейбЕр деректерде Каражан деген бай) келЕк айдаушысы болады. Эм:реге бул бетен богган мок- ©йтненЕ, ашык ауада, аузы бос, жол кыскарту ушш болса да, Ештен лыксып шыккан ун босса да ЭмЕре ыкылдап эндетЕп журетЕн болды. Бара-бара Эм'ре дауыс- тал, езЕнЕч ун каб1леТ1н1к барлыгын сезЕп, кей кездердс ат айдаушы ckqhih умытып кет!п, эниЫ кызыгыка Tycin, кожасынан, 6'ЗД'Н Т1Л1- М1збен айтканда, сегктер, катак сепстер асып калып журдс. Б'рак снык борi де Э м :ро уш!н манд! нарсе емес, эйгеуЕр аузынык бос- тысы да абиер болып, осы алган мацдайынан кайтпады. 0кес1нде айта калгандай енер жок болса да «жаман» Кашаубай дык багасыныч муэыкага деген кабЕгетЕ онын атшылыгынан бурым «энш’|бала», 6epi келе «эншЕ ж'гЕт» деген етагын шыгарды. Кешежк екЕ жагында турган, ашык каксаныц ЕшЕнде самауыр койыгт журген кыз-келжшек, кешкЕ турым экг1ме-дукен курып отыратын улкендер тобы, ойында журген бозбала фаэтоннын «ешктнде» отырып, ар- банык докгагагьжын айналган ыргагымен косылып, кешкЕ ЕртЕстЕ жакгыртыл салып бара жаткам ЭмЕренЕк энЕн сЕлтЕдей тынып тындап турысты. БукЕл Жака Семей болып ендЕ Эм'реш жаксы б!яет1м бол ды. Ол арада болган ойын-сауык ЭмЕреЫз етлейтж болды. ЭншЕлЕ- гЕиЕц ycrine эсем мЕнсэд), ак кенЕл mirir хагыктык назарын унем| езЕне тез аудерып алатын. Осындай екЕ бЕрдей касиелжк аркасымда Эм'ренЕк атагы кеп узамай Ертссл Kecin етЕп СемейдЕн кагасына жетуге айкалды. Бурыкгы бурыкгы ма, ейД' Кашаубайдын, «жаман баласы» бук!л каланы аузына каратуга айнагды. Мунык берЕ де Исабек байга унамай, ол кагай да ЭмЕренЕк мы- на 6ip кедейге «келЕспейтЕн» кылыгын токтеткысы кег.дЕ. EipiHmi ша ра есебЕнде ол ЭмЕренЕ жэмшЕк айдаганда каланы аралап, кезге ту- cefli, калага танысады, кулагын rypin оныц энЕн тычдайтындар кебе- йедЕ, ссндыктан 6ip жерге кадап кою максатымен, ЭмЕренЕ терЕ кузеттЕрЕп койды. Ондагысы ЭмЕренЕк жосын Kecin тасгау, энилж суйген халыктан айыру едк БЕрак ол максатына Исабек жете 3/0
алмады. Эм!рен!н дауысы тунг! Семейд! Teric аралап, кеше боны кыдырып, сайрандатан жастар, терезесш ашып койган энкумар ул- кендер куяактарын тосып тыкдап лээзат алды. Жаратылыстан кушт! дауыс кешжтурым салкынмен бурынтыдан да дуртдеп, «мына бай- лаудан куткар. еркжджке мнбер, канатымды 6 р карыштайын, аспли га 6ip шырквйын» деген сиякты болып, Эм|рен!н дауысы езжен бурын Исабектщ сесык жст! Tepi складынан ipreHi аулак салуды су- рап тургандай, Арканын, жезытына, EpricTin еркш агысына шыккысы келгендей кей!п б!лд!ретж, Бул кездерде Эм1ре аз да болса б!рквтар акылай табыска ие болып, оларын уйже 6epin, ез! Семейден сыртка шыккысы келд). Каншама киын бог.ганымен, метр!мд, аке-шсше енерл! балаиык ал- ган макдайын какпады. Эм!ре енд! энже бостандык алатын болды. Ырнешв кун тынытып, Исабекпен есеп айырысып, Арка оииллер1Жц Менее, болтан Кояндыга жол твргты. Бул Эм!ре ушгн улкен, иг! сапар болды. Жалпы кец дуниеге шыгумен катар, Эм!решк бул ен сапарына, музыка жэрменкесже тврткан сапары болды. Ойткен! осы кунге дейж е зж щ тана б!лген,'н айтыл келген © м :ре, не 6ip саклак, топтан озтан эн иелержо кездестн Жасы ке п т калса да, ел! кунак, кулд|рг! калпьжан тайматан, карт дауысымен ел! де еншн накысьж бузбай айтатьж ага энш, Жаяу Мусаны кердк Семейде жургенде онык “Ак сисасьж», иГаулЬар кызын», «Хаулауын» айтып, Жаяу Муса- нык еэ жузж кермесе де творчестволык чсузже канык болатын. Ен- д! м1не, «кулак еспгенд! кез керед;» болып, карт энллн1ц eaiH де карде Жас талапкер ушш бул улкен рухани олжа болды. Ал тал осы кезде натыз бабьжда турган Бапидж Меди!, Габбастын Айтлайы, Байжаннык Калиын ес!ткенде Эм,режк бул кунге детип орындап журген эндершде кептеген «кунелар» болып шыкты. Ол 6ip дуниен! сындырып аг.ган жазыкты баладай, ундемей, томпиып, кулагымен де, кез!мен де б!рдей тыцдады. Мынау пнищ базары Эм!рен1 ел,т- Tipin, енд) кайтып Исабектж TepiciniK жеже оралмастай !штей уэде айггы. Кандай жолман болса да Эм,ре будан былай ез!н бугждей эн енерже багыстаута бел байлады. Жогарыда айтылган энлллерден Жа ка ен уйрент, репертуарын 6ipa3 байытть, да, онык уетже Семей эндер<мен Баян, Кекшенщ, Акмоланык ян дэстурлер!нде аса алшак жатпаса да ептеген айырма бар екенд!пн сездн Э р энд, езжщ сти- лжде орындаута бар куилн салды. Ka6ineni энип ол максатына да жет,‘п калды. Жеке дара жургендеп эн Tyciniri бурынгыдан кеп ба- йып калды. Тек кана сан жатынан емес, сапа жагынан да Эм!ре бул Коянды жэрмецкесжен турл! айна, тарак, Hie су, шуберек— пул, кемпит, шекер алып кайткан калашылардан езшше олжалы кайтамын деп куанды. Он уш жасьжан эн салып, Жака Семейдж шала казак, татарлар арасьжда «энш! бала» атанып, жасы он сепэге жака таян- 311
ганда мыиа Кояндыла калу!, Эмгре уилн пн дуниесш ашуын былай койганда баска да дуниелж, ем!рл1к улквн жакалыктар квргвн жургс! болды. 8м;ре кпйын-колтьнын внге толтырып кайтып Семейгв келедл Ендг бурымлы жэмилк, кузетцл Эм’ре емес, ысыглан, ем:р квргвн, жаксылардыч касыида боллан тэЖ1рибеЛ1 8 м1рв болыл квлд!. Семей оны бурынлыдан да кызу «арсы алды. ЭмЁре енд1 жиы шакырыгатын болды. Онын устгне бул кезде Семейгв кел»п жаткам атакты Майра- мен кездесш, ею ен алыбы 6ipece домбырамен, 6ipece гармонла косылып Семейдщ эн базарын кыздыра тустл Октябрь революциясынык казак даласына келуI саяси-экономи- калык еэгерктермен катар, мэдениетте де улкен революция жаса- ды. Каэактыц кешег! заманда енсесж бейнет басып, кеудесж кетере алмалан Эм!ре сияцты энш!с1, карацлылыкты жарып шыккан Майра сындь! enepujic! шуйдег.ерш кетерш, дауыстары бурынтыдан да сыц- лырады. Майра Кереку мен Семей арасында эн базарын кетерш, Эм!ре Семейде жиыниыц, кештж сан! болыл кеттл Эм:рен!н кушт: уи| рееолюцияныи, дуб!р!не к°сылландай анкылдал аспанла шылыл, 6ip кун! улы астана Мосивата да жет1птл.. «Казак энилЫ ЭмЁре Кашаубаеа Парижде болатын жержузЫк кермеде койылатын этнотрафиялык концертке катысула келюм бере ме екен? Соныц кабарын тез б1лд'|руЦ!зд! сураймын. Жол каражаты, гонорары теленедл Мерз:м1 — июнь, июль лйлары. РСФСР Халык Аларту Комиссары — Луначарский» деген Семейдж губерниялык ха лык аларту бел1М1не телеграмма келедл Халык аларту бел1м> де, Эм!ре де сасып калады. Куш кеше Исабектщ TepiciH балып, жэмилк айдалан Кашаубайдыц баласын капел1мде Парижге шакырганына ту- ciHe алмай, оны-мунымен 6ipaa кун етк131П алды. Булар осылай там- санып-таныркап жургендержде Москвадан талы: «Энил казак Эмгре Кашаубеев туралы менж берген телеграммама жауалты тездетуле- рж!эд| сураймын. Парижде болатын б1здй( концерт меселес1нж мем- лекеттЫ макызы бар» деген Луканарскийдж к°лымен телеграмма келдг. Енд! ойланатын, кецесетж уакыт жок, телеграммадалыны тек орындау калды. 8 м!ре Москвала жол тартты. Коянды барланын Мекеге барлан- дай узак сапар керген Эм!рете вид! мына 6ip жол ттт! кызык сияц- ты кершдл Кедей Кашаубайдьщ баяасы анау-мынау ауыл арасын ко* йып. Mine, совет уюметжж аркасында атв-бабасыньж тусже де ен- беген шетелгв шыкпек. Бул не деген бакыт! Тем1ржолдык орб!р рельсшж коскан жерже соккан поезд докладальжыц ырлагымен 6ip- ге Эм.реюк журеп де согады. Мозпл-мезгЁл вагонды басына ке- Tepinэнделп, кейде улкен ой гецЫ билегенде жей сызыптып, ыцыр- сып кана отырады. Бурьж Ленинмж тек атын eciTin, пайгамбардай-ак
шыгар деп ойлайтын Зм!ре, енд| мына 6 ip жагдайга ие болган кезде кудайдыч да, пайсамбардык да, огарды уагыздаган молдалар- дын да жацсылыцты spi ысырып, о дуниеде болады деп уакыт несие- с!не кератканында 6 ip шик!лж бар шыгар дегендей де 6ip тужырым- ра кеде тус!п, б'рак алыска бармай, поездын тербету!мен нэрестежч уйкысындай таза ойын аяктеуга тус!нж каукары жетпей, кез:н жумып, КорЬ1Лдай кетт!. Парижде болатын концертке катысу уш!м Москвага Казакстан- нан баска улт республикаларынан белг!л1 енерпаздар келдс Бул ше- берлердщ. оным, |шжде Эм1рен1Н Париж концертше дайыидык еее- б1нде еткен Yлкеи Театрдары концертте шыруы улкен табые болды. Бул женжде «Правданын» 1925 жылры 26 июнь кунг! номержде: «Керемет концерт! Маусымнык «шын шыцы» Керек болса — башкурттыц курвйшысы Исенбаев, казактыч онил’а Зм|ре Кашаубаев, езбектж 6niiiici жэне анш!с! Тамара Ханум, армяннык асбап триосы Сукиясов, Харибекишвили жене Кахуров— шын мэжстеп Одактык республикалардыц халык артистер! (ужмет берген курметт! атакпен емес). Олардыч «жабайы енерлерн> творчествосынык керкемдж са- тысы жарыкан, орьждаушылыктан езропалык шеберлердж тэу!р де ген номерлержен кем туспейд), ал, колдарындагы асбаптарын са- лыстырсак, огар тары 6ipiHiui орын агады: тычдаушыларра эмоцио- иалдык, эстетикалык есер етуде олардыч колдарындары кандай жупыны курал десеч!зш1!>» — деп жазды. Айтушыгар Зм1ре «Агаш аяктык» басьждары жогаргы нотасын шыркап алганда, партерд!ч ал- дыкры катарында отырран 6ip эйел: «Мьжау не деген кушр дауыс!» деп, шешып кетЕп барып айтыпты деседк Зм:ре этносрафиялык ансамбльмен Парижге барады. Париж хал- Кы неше тТР^ЙЙЙЙГес'тет'н с?.вет ел' туралы мэл!меттер1н!ц уст!не жаксак жерлер|н*^у3ет|п алУысы келед|. Сонымен катар олар бул келе жаткан совет елж жайлайтын халыктыц 61'ркатарынык Рана еюл- дер; екенж жиы/ган жарнамалардан eciTefli. Совет OHepiuinepi Па рижд:11 залдарында 11 концерт бередн Сол концерттерде Зм1ре ез!- niK сужкт! эндер!: «Агаш аяк», «Yin дос», *<Ек! жирен», «Дудар», «Кос барабан», «Кызыл бидай» тары баскаларын айтады. Ансамбльд!ч концерт! бурын-сокды ондай муэыканы тыкдамаган Париж халкына катты унайды. Неше турл! улттардык ендер!, олар- дыц сан алуан турлг асбаптары, неше турл| туст! кмгмдерр орьждау шеберлжтер! совет еюлдерж улкен табыска белейд!. 3cipece бурьж аттары шыкпаган Россияны жайлайтын аз улттардык совет ужмет! орнаган аз мерзim |ш!нде мундай табыска жету!не дос суйж!п, душ- пан куйжед!. Bip кезде Ерлстщ асау толкьжыныч аккомпанемент1мен ен шыркаган Эм !режч снд; Сена езенжщ сылдырап аккан дыбысына 313
сицырлы ужн ^осуы, тек ен енерждеп 1СТЫТЫН НЫ- гайтудагы совет саясатыныч енердт айналдыр- таны KepiHAi. Совет е шекараны Париждж газеттерг совет внериллершщ концерттер! жэйл! узбей жазып отырды. «Париж апталыты» атты газет ез:н1ц 1925 жылты 31 июльдеп номержде: «Комедия» залында етш жаткан орыстын этнографияльщ енер1 едеттеп б з болып журет'ж концерттерден ерекше. Б:з аса жотары, дызыкты сахна керд:к, 6i3 Турюстанныч. Украинаныч, Оралдым, Кав- каздыч таза шынайы далпында тургаи, журек кылынды козгайтын музыкасын еотт;к. Оларда гармокиялык, мелодиялык бурмалау, ды- быс чурылыстарын езгерту сиякты ез!жн ерекшелж характерж буза- тын нерселерд!' таба алмайсыч- Казачтардыч, башчурттардыч, орыс- тардыч эндер! олардьж тел интонациялары аркылы, ал асбаптыч пьесалар ездер!н1ч колдан жасаган асбаптарында орыкдалды... Ка- 314
эактьщ SHUiici Э м 1ре Квшаубаев езжж халыктык манерада айтыла- тын емш-еркж даусына улт асбабы домбырасыныц суйемел1н косып вз елжщ жаныцды толнытатын ондерж орындады. Солардын бэрж- дв да, вэдержж внерлер!м Парижгв кврсетугв келген адал кекiлд1 артистсрд!н, вэ Отанына двгвн жаг.ынды cyftiHiiui Свэ1лед1» — двп Француздын, белпл! музыка зерттеушп калымы «Ле мюзикаль» журналында Эмирежн, сирек кездесвтж музыкалык кер!н!с екенж жазды. Сорбонн университелшк профессоры Парно фонографка ©м1ренж орьждауьжда казадтык б!рнеше эндерж жазып алды. Bip айта кететж жай, б iз осы кунга шейж Эмфенщ сол фонографка тускен эндерж шетелмен байланысты мекемелер аркылы канша та- лаптансак та, ала алмай журм^з, ©м!ре Париждан елге келед1. Москаада болып, одан туган ка- гасы Семайге кегед!. Бфак онда кап бога алмай, кузге карай Кы- зылорда келт, ол кездег! Казакстанньж астанасында ашылкалы жат- кан театр труппасына Kipin, соларман 6ipre дайындык жумысда Kipi- седi. Kereci 1926 жылда январьдын 13 кун! Мухтар Эуезовтын «Екл!к— Кабек» пьесасымен казак тарихыкда 61ржш| рет профес- сионалдык театрдыц шымылдыгы ашылганда Эм>ре койшы Жалал- дын ролги ойнайды. Оны сол кезде картам адамдар элнкунп аузы- кан тастамайды. ©йткен! Эм ре тек энил емес, жаксы артист болды. Ол сахкада жасанды кимыл-козталыссыз, кандай обраэда болса да, шын журектен, нанымды, карапайым ет!п келетж. Солай бола турса да Эм1ран1к шьж шуйдео кетершш, шоктыкы аспанка шытатын ке- зен! комцерттерде бояатын. Афишада Эм!ре шыкады деген концерт- тер ол кезде унем) лык толы боладь* екен. Кулюл! саз шабер! Кали- бек, поэзиянын жас nepici, анш! Иса, характерл! номарлерд! жан- дырып шыгаратьж Елубай, от бол жанган Курманбек — бор б!р!н!тк артынан 6!pi шыкканда концерт женс)3 кап уакытка созылып, публи ка уакыттыц нагой откенж сезбей да квлады екен. 1927 жылдык апрель айында Эм|’ре талы Москвага шакырылады. Онда, осы энг!менщ басында баяндагкандай, советтер съезжде кон- цвртке шыкып, улкен табыска не болды. Сол жылдык жазында Эм!- ре Германияныц Майдакы Франкфурт келасында болатын Жержузн Л1к музыкалык кермеге ж1бер!лд1. Бужлодактын, шетелмен байланыс жасвушы кокам онда керман!к соваттж бвл1м ж ашты. Бел!мжн кон- церттержде б!эдщ ар ултымыздык еюлдер! шыкты. Июльд!к 22 мен 31 арасында кермеде орыс музыкалык апталыкы болып, онда каты- сука РСФСР-ка ецбеп сiи,геи артист, профессор Г. Любимов бастакан советт1к этнографияль1к ансамбль курылды. Сол ансамбльд1к iuiiHAe Эм|'ра да болды. Ансамбль Франкфурттыц Улкен таатрындв 9 кон церт бард!. Концерттер аса кызкынмен кабылданды. «Франкфуртер 315
towok* лгедстявигсльсгво во грлиции.
цейтунг» газет| «Аса даб!летт| жеке орындаушылардыд датынасуы- мен профессор Г. Любимовтыд кэрсеткеж б!3д1д куткежм1здеи асып шыдты... СССР-дыд улттыд музыкасыныд бай жадтарынан магыз шын- шып, айта каг.гандай ет;,п керсету ардылы БОКС езшщ уэдес1н орын- дады» — деп жазды. Совсттор Одагы халыдтарыныд емерлерн екж- uii рат шетелде керсатуде, осылай, Эм!ре, екшш! рет кезге тустк Назад халдыныд эн байлыгын шетке керсетуде енер дайраткерлер!- нщ 1ш1нде ©Mipe пионер! болды. ©Mips дайгып Кызылордадагы назад театрына келдн 1928 жылы театр Алматыга кешкенде Эм'|ре да бгрго келдК ©Mipe драма теа- трында б!ркеше рольдер атдарды. ©cipeca концорттершде басты артист болып журд!. 1933 жылы драма театрыныд 6ip белек адамы- нан куралган «Муэыкалыд студияныд» !ш!нде 6ipiHuii болып ©Mipe Kerri. Ол студия келес! 1934жылдыд январыныд 13 кун! «Музыкалыд театр» болып, Мухтар Эуезоетщ «Аймаи — Шолпан» апы музыкалы пьесасымен ашылды. Эм!ра «Айман — Шолпанда» басты рольд!д б!- р!и атдарды. BipaH aMipi уэад болмай сол жылдыд куз!нде дайтыс ©м!ран!н непзп ресми дызмат! театрда болганымем, ол унам! концерт беруде болатын. 1926 жылы К. Жандарбекоепеи 6ipre Шым- кент, Ташкент далаларында концерт бердл Кала халды, одушылар улкен ынтамен дарсы алды. «©MipeHin эалды кудрентт Ж|берген ащы айдайы мен сыдгыраган кемей)нен буралып шыкдан уиге та- дь,рдамаган журт болмады. Б!р кешт! Эм1режд 6ip ез! алды» дейд!, езЫщ «©Mipe— топтан оэган енил» даген мадаласында К' Жандар- «©MipeHin дауысы — тенордыд жогарысы» деген мадаласында жалынды адын, энш! Иса Байзадов: «Эл| ес1мде, 1926 жылы Казадс- тан мемлекет театры ед 6ipiHUji рет ел apacayfa шыдты. Вастыгы ©зез Байсежт улы болып, барлыгы жиырма-жиырма б р адам ед!к. Кызылордадан шыгып, Туркстан, Шымкент, Эулие-ата (Жамбыл), П!шбек (Фрунзе), одан Алматы келд|к. Концерт еншглержщ агасы ©Mipe Кашаубай улы болатын. ©cipece ©Mipere бГр риза болган же- piMia Кардера жэрмецкеонде болды. 1916 жылдыд «Албан кетер!- люне 1926 жылы он жыл толуымен байланысты Алматыдан Жандос улы Ораз бен Кешкж улы Ыдрыс келд'|. Bip кун! ертемен eni-yui мыддай Kici жиналды. Ыдрыс пен Ораз жолдастар патшага дарсы он алтыншы жылдыд Kerepmici туралы баяндамалар жасады. Соды- нан назад труппасыныд артистерл бастыгы ©Mipe болып концерт бердь Кунд!кке демонстрацияда журт, эн салып, елед айтып, шад жутыл, шаршаганына дарамай, артистер концерта жадсы етюздл ©cipece журттыд ынтамен тыддаганы ©м!ре гидер! болды. Эм!ре шыгады дегенде жиылган журт дол согып, сахнага шыгуын дошемет- 318
тед1. 8 м!ра жейтандатан бойы кепке басын ид! да, орындыкка оты- ра салып, шалкып, даусым 6ip кетерт алды да коныраулатты. Bip- аз пнд айтыл кетпек болып ед', журт уст!-устже кол шапалацтап ж!бермедй ©м<ре «Жагтыз арша», «Сыртакты», «1смет», «Канапия» эндерж айтты. Кесында 6ip-e«i ж!гш бар, квлыпты «Кыз Ж1бект»н» киссасык жазтан Шайкы-Ыспам Жустбек улы Kenin, саженый. сыр- тында ©Mipere танысып, рахмет айтты. ©м!режк будан баска да тапай узд!к шыккан жерлерж керген едж. Bip есте калганы осы» — ©зжщ «Ею ествлш» дегенждо Калибек Куанышбаеа 1924 жылы Семейде внерпаздардын февраль айында болтан жиналысында бол таный айтады. Ол Карнаралы, ©скемен, Павлодар, Баян — бэр! б!р облыс екен. Павлодардан Майра, Самейден ©Mipe, Каркаралыдан Кали Байжанов болады. Баска энш!лер жарыска Tycin, кезектес!п эн- дер орындаганнан кей!н, топталып келе жатып, каракшыта жакын- даганда шубалып, б!р)ндеп шыта бастайтын бэйг! аттарындай, аятын- да Кали мен ©Mipe калады. Булар баста еркайсысы эртурл! эн айтып, кей'ж 6ip энд| exeyi 6ipiHtH аузынан 6ipi жулып алып айтып, б!ресе домбыра, бгресе гармонмен суйемелдеп, кыза-кыза exeyi сахнадан шыкпай кояды. Казактык еск! эдеп‘ кала ма, Кали айтканда Каркара- лы, Павлодар, Баяндыктар хошеметтеп, Эмгре айтканда Семейдщ Kemuiniri шулап, айкайлап костайды. «Ала койды беле кырыккан жунге жарымайды» дегендвй, ею энилн1ц б!р!нен 6ipiH белмей, еке- у!н1к де nipni екенж керген тереш! топ, 6ipiHixji, екжил бэйгэн1 косып Ж|бер1п Кали мен ©Mipere Benin беред!. «©MipeHiK аданшылыты аса зор едг. Барымша эд!л, журекТ! ед|. Каннен-капероз, капай болса-солай журетж. Дуние уцлн кабак шы- тып, 6ip тарыкпайтын. Кон етж KBcin беретж жомарт едк.. Б1зд1н ©м!ре касым жомарт кой деп кулуцл едж. Кейде 6ip нэрсеге улкен epHi томпайып, балаша екпелейлн. «Ой, сорлы Кашаубайдыц бала- сы-ай!» — деп, 6 ip саусатынды шошайтып, кытыктасак, кулш, ол екпесж эп-сэтте умытып кететЫ... ©Miре ен салтаида энд! керкем- деп, ыйыктандырып, аспандата айтар ед!. Кандай энд| болса да ту- зеп, кесек бейнел! эн кь|п айтып журсе де, «мыканы мен тузед|м» демес ед!. «Аташаяк», «ЦИркж-ай», «Баянауыл», «Карта», «Ек! жи рен», «Толкын», «Кос барабан» таты толып жаткан эндерде ©Mipe- Н1Цаса кеп енбектер! бар. Эм!ре эн салтаида кандай кушпен, аикай- мен б|'рнеше эндер айтканда, туе! бузылмас едь Кушпен айтатьж ондерд|'ц алдында демж 6ip-aK жиып алатьж. Он Жак алкымында мойнынын калтасы бар efli. Сотан бар демд1 толтырып алып, унемдеп шытарып, кепке дейш дем алмайтын. ©Mipe энд1 ылти суйш, уна- тып, eai энге ташык болтандай айтатын. Халык кеп болса делебес! козып кетег1н... Халыктын |шжде ез!н!н жаксы керотж жолдастары 3/9
отырса немесе сырттан бгреулер болев т!пт! куйындай уйтхып, чу- лвндай ойначтап, жуйткт, дабылдай саччылдап, Kiuiipex театр, клуб- тарта сыймай ветер ед!... Аса xeTepinin ен саятанда, 6ipece хуантан- дай xyaiMCipen, 6ipoce жеке келе жатчан байте атындай жаркылдап, ойначтап кетер efli. Кейде ершелен'ш, даусынаи ертурл! чубыяыс- тар, бурма-бурма жндер, 6ipece суччылдаган, 6ipece толкынданып, есерл! ундер уетжуетже боздап шыта берер efli. Эм!ре чала мен даланы кезген, ел дэстурш аныч б‘|лет1н cepi эиш! едк Кыз узату, жар~жар, иллдехана, дубфЛ] тойда Эм1ре талай сайратан болатын... Эм1рв халыч чазнасын coeeTiix Казачстанта ез ч°лымен алыл кел!л, тапсырып кеткенЫ этап айтута ти!сп!з»,— дейд'| сол естол!г!нде К- Куанышбаев. Эм1ремен б|р!нш! кездескенш Калибек былай дел жаэады: «1925 жылдыч октябрь айыныч imiHfle «Ечбекил чазач» газетше б)рсыпыра адамдардыч аттары жарияланды. Солардын басын к°сып, чурастырып, театр ЧУРУ керек дел, Очу Комиссариаты шачыртан бо латын, Семейден ©MipeHi, Исаны, Павлодардан Майраны, Костанаи- даи Серкен!, Орынбордан Елубайды, Ташкенттен Курманбект!, Кар- Чараяыдан меж аталан екен. Осылардыч соцын ала декабрь imiHfle мен де xenin жетт!м. Кызылордага келюмен Эм1режч ужн 1здед1м. Б1реуден 6ipey нусчап, керсепл, onieyip таптым-ау. «Келген бет1мде ecirin катып ед1м, часча мандай, улкен ауыэ, шашын тал-таза чьт чырган, к!рш!кс1з таза кишген, тытынын агган шачшадай тадчитан, жап-жас тур! сарылау, 6ip инабатты ж!пт eeix ашты. Маган жачсылап турып селем берд!. Оньщ матан селем бере- тш жен! де бар: мен!ц сачалым жоч болтанмен, чыячтай чалыч чара муртым бар ед!. Тулк| тымачгы шалчайта кит, чара шаланды жел- бегей салып, ойда-жочта ес'нчжч алдьгнда туртан мен: езжен бес- алты жас xiuii дел ойламаган сиячты. Оныч успне esi туып-ескен Карчаралыныч ки1м1мен туртан соч селем беру Эм!реге м!ндет болды. Амандасчаннан кей!н: — Эм1рен!ч уй| осы ма!— доп сурадым. Осы дегенеж уйте к!- pin шешжш, жуыныл жатчанымда, @м1рен!ч eai орамалды устал, ку- т!п турды. Жайланып болыл, шайта отыртанда, ейел'|мен амамдасыл, аз к!д!р!п: — Эм!ре атай чайда? — дед1м. Ерл!-зайыпты exeyi 6iptHe-6ipi карал кулд1. Сол сетте Иса Kipin келд!. Ол екеум!з бурыннан таные болатынбыз. Аржагын Иса «жендел екетт‘|»— дейд!. Калибек еЭ1жч чысча естел1пнде Эм1рен1ч сырт тур!н, адамшы- лыгын, ен1шл!г!н едем'|-ач суреттейдК Эм1ремен кеп жылдар жолдас болтан, советах чазач енерж1ч алыбыныч, ipreTacwH чалаушысыныч
талантты артисшщ 6 ipi Калибект|ц айтцанын б\\з окушыларымыздык алдына эдеж тарттык- ©йткеж онык 1шшде кеп жайлар кездеседк Эм1рвнщ казак ендер!н кап ажарлаганын, байытканын каэактык тукгыш режиссер!, халык артис!, улкен енер кайраткер! Жумат Ша нин де, улы жаэушы Мухтар Эуезов те айтып кетт!. Сокымен катар казак муэыкасын жинауда, кагаэга туЫруде узд!к екбек сщ'рген А. Затаевим те Эм1реден эндер жаэ.ып алган кезде, онык внш!л!п жайыида niKip айтып кетл. Оны да KeflTipriMia келед!. (сЭм1ре Кашаубаеа,— двйдр А. Затаевич, еэшщ «Цазактыц 500 ан-куй1» деген жтабЕнщ сокындагы тус!жк сеэ!нде,— Каркаралынык атакты энцнс!, 1925 жылдык кектемшен каэактык мемлекеттж теа- трынык трулпесында. К-— saipre казак eHUlinepiHiK 1ш1нен шетелге шыкканыныц 6ip!HUiic!, ол: 1925 жылдык жазында Парижде, 6ip жылдан кешн (А. 3. бул жерде кателескен, ек! жыл кейж деу ке- рек. А. Ж.) Майн езен! бойындагы Франкфуртте болды, екеу!нде де Росфил (Париж), ВОКС (Германия) уйымдастырган, белил! музыка этнографиясынык кайраткерк екбеп сцугом артист Гр. П. Любимов- тык баскаруындагы зтнографиялык групламен барды. «К- тык керкем, куши', НЫК даусы (тенор) бар, дем! кек, корлы, улкен. Онык эншЫпне, музыканттыгына бага беру уш!н, «акын» Габбас Айтпаевпен, «карадуреж» Кали Байжанов сиякты каркаралы- лык ек! дарынды енш!мен салыстыру керек. Ондай жагданда К< еке- уiнiа арасынан орын алган болар ед|- Ойткеж, сахрада кеб!рек жур- ген ана ек! енш!ге тэн ашык, куши есерге жетпесе де, ол екеу!н1к жанрында да айта калгандай орыкдау дарынын корсеткен, реперту ар жагынан ол екеуЕнщ де эндер! бар. (К. калада кеп турды, ani ту- рады). Таза дауыс жагын алганда К- ол екеу!нен де асыл гусед!. Сахрадан кол уэ!п, каланык алданышына тусу, бул сиякты жаксы энш!н! табиги сез!мд1, таза, адамды б!рден тартыл кетет!н шынайы, карапайым творчествосын, каланык жасанды, суык, белил! 6ip ка- лыппен орындауына Tycipin кете ме деген кауыл бар. «БЕрак, шетелге де шыгып, кер!п келген энш1 бул байкаудан, ез!к|‘к каэактык эн енержщ кернекп' ек!л! екен!н Tycinin, улкен аброй, утыспен етед! дел сенем!з де, соган т!лектестем!з» — дейд'|. Эрине, А. Затаевичт!к Эм!ре калада жур!п, каэактык халыктык эн орындау дэстуржен айрылып кала ма Дел коркуы дурыс та шы- гар. БЕрак жас басынан халыктык эниилж дестурЕн бойына эбден ci- KipreH Эм|'ре, ол жолга туспестен кетт1. ЕкЫил, Эм!рен!к демалысы- нык аса улкен, созымды екенд!г!н «алкымында калтасы бар ед!, соган демд! толтырып альт, б!р1ндеп шыгарып отыратын ед!» дел Ка- либекше суреттемесе де, А. Затаевич те онык демЫк шамадан узак екежн аныктап айтып кетед!. Демалу эншж1к шеберл!к сатысына 21 А. Жубанов 321
кетерглуждеп 6ip'iHUii шарт. Демалысы тартинке туспеген профессией нал энцл де кездегон максатына жете бермейдн Эндг керкемдел ай- туда, белтЫ идеялык-керкемдж мазмунын ашуда демалудын улкен мэн! бар. Mine, ешб!р консерваторияда «дауыс ною, демалысты тэрт1птеу» сабацтарын втпеген Эм1ренщ табити турдв ерекшв узын демалысынык енинлж ушж улкен мэнi болумен байланысты А. За- таевич те ол жэйд! бел!п айтыл отыр. 1934 жылдын сентябрь айында Казахстан Халык агарту Комисса- риатыныц уй1идо кэптеген енерпаздар бас коокан улкен мэЖ1Л1С болды. Оган ениллерден; Эм|ре Кашаубаев, ТемЕрболат Аргынбаев, Куан Лекеров, Манарбек Ержанов, Жусшбек Елебеков, барифулла Курмангалиев, Биби Серсенбаева таты баскалары келдк Мэж1л1с ал- даты 1935 жылда Алматыга келет!н граммафон пластинкаларына эн- куй тус!ретЫ бригаданыд жумысына дайындык, музыкалык номер- лерд!, орындаушыларды саралап алудык басына арналтан бо- Энд1 сазбен, асыклай, коцырлатып айтатын, баритон дауысты ТемЕрболат, салтаи жердей кырандай аспандап, шыркап кететш Ку ан, ер нотасынан сахраныц кен тынысы сахнага ере келгп туртан Манарбек, энд| еркелетт, ушдетш, леб1з1мен жыланды жнен шыта- ратын Жусшбек, дауысыныц жотарысы эйелдЕц сопраносыныц «бак- шасьжа Kipin кетет!н» Гарифолла, журекке жылы тиет!н, жумсак меццо-сопрано Биби — 6epi де, бейгеге тусетж боллансын, 6ipiHeH 6ipi оздырамын деп, бар шеберл'|ктер!н салып, не б!р субел! эндер- Д| комиссияныц алдьжа табактай тартып жатыр. Октябрьдж арка- сында еркждж алтан елдж эн шеберлержщ дауыстары да еркшдеп, сонау Алатаудыц басьжан асып кеткендей болып жатыр. Ен артынан 6ip бурышта 6укши1п цана, жупыны ки1мде отыртан Эм1ре басын кетерд!. Аэдап сыркаттанып журген кез! болатьж. Сон- дыдтан б'|реулер оны келмес деп. енд| б'|реулер келген!мен жэй баскаларды тыцдар, эн айта коймас деп отырган. Eipimui каратам Kicire сырт Typi кораш кержетж шын жуйржтей, айкай шыкканнан кейж ЭмЕре лезде басын кетерт, бег-аузына Жака б!р ек ент, кыс- ка мойынды, езжен баска Kici кулак куйш Tycipin тарта алмайтын кара домбырасын дыбысын катты шытармай 6ip-eKi тыкылдатып бу- рады да, Калибек суреттегендей эншейшдепден мойны жуандап, ал- кымы кебжжреп, ею урты 6ip томпайып, 6ip кусырылып, алдынты отырысынан тжейщюреп алды да айкайте басты. «Агашаяк», «Yui ДОС», «Ею жирен», алдында Манарбек айткан «Смет» таты баска эндер когти 7—8 энд1 б!р1н!к артынан 6ipiH тастап ж|бергенде, отыр- таидар б>р|'но 6ipi карал, 6ip сот пауза болды: Алдын'ы эниллер де бастарын шултып: «О, сорлы-ай, сырлы аяктык сыры кетсе де, сыны кетлеген екен той» flecin, рахаттантандыктарьж б1лд1рд1. Эм1ренщ
SHi Наркомлростыц аласа тебел! кабинетш квтерin тастай жаздады. пдм1ренщ дауысы келды, енд! б|збен таласа алмайды» дел, энил- лорд ц кейб1р!не тэн энгуджтенш, барын ортала салып, «кырдым!» дел отырландар, буп'нг! ©MipeHfH эн!не тек квлв алмаландарын сезсв де, сыр бермвгенст, жасанды кулк!ге салып, баскалармен 6 ipre мацтау хорына косылып жатты. ©зжж адресже деген осындай всек- тiн. барын б1леТ!Н ©Mipe, сон,гы энш!н вялында мандайдан аккаи те- р1мен 61рге, журтка б!лд!рмей лана кезжен шыккан ызалы жастын, моншак тамшыларын да cypiri де, ар жальждалы окиланыц не бола- тынында жумысы болмай, кабинеттен жылдам басып шылып Keni. Отыргандардыц 1шждег! орындаушылар асыкпай, асбаптарын рабы не салып, енд| нашей, кайда жиналатьждврьж сурап, тарасты да, ко миссия мушелер1 эдетше, мэжшЕстж белг!л! сарынымен жумыста- рын соза берд!. Эм^ренщ будан кей!н сахнада эн салмаланын керген б1эдер ушж осы 6ip кун халкы суйген, кезактыц эн абройын Сена мен Майн езендержщ алысымен жалластырып дуниеге лиг! ет- кен, езже тж'ст! курмегп енер атацтарьж усак вт|рж-всек уш!н ала алмай кеткен ардакты энилсжж «бой жасаланы» сиякты болып кержд!. ©Mipe, оцуы кеп болмаланымен, токыланы, ескергеж кэп адам ед!. Осы жолдардыц авторы Алматынын музыка техникумында ктеп турлан кезжде ол 6ip кун! техникумла кел!п, ек! салаттай сейлестл ©нпменщ мазмуны — эзж1н бурынлы заман ектемджмен они алмай калланы, енд| мьжа б/р кшконе кыздарьж музыкала очытчысы келе- т!н! болды. Оныц устже ©м!ре: «С!э, шырагым, жасыкыз Kiuji де бол- са мамансыз лой, осы журт менщ даусымды Typni-Typni балалайды, бар тындал керсеЧ'З дел еда'м» дедг. Екеумаз, келасап, белил* кун бел- пледж. Бул 1933 жылдын, куз1 болатын. Мен онда да Эм|реиж дауы- сьжан токырауды таппадым. ©м^режн, эн формасын жацсы тус!ну!, орындау кезжде дыбыс топтарынын, ершу мен бэсечдеу кездер1Н|'ч кеэектесулерж ете зачды гурде 6epyi, драмалык жэне лирикалык эндерд1н ернайсысынын, езже тэн ерекшелжтерж тауып айтуы, неше турла ернектер, ешекейлер, Кэллэкише (драма театры коллектившщ Калибекке жаксы кер!п койлан аты) айтцанда «бурмалары», «иректе- pi», 6ipece самлап кекке шылып, 6ipece кулдилап темен тускендеп эн делбесж (бозжысын) катты устал, epiKTi унге б!ржолата 6epin ж1бермей отыруы, мыч бураллан эсем дыбыстардыч б!р>нен 6ipi асып Tycin еркжд> билеп кету!, acipece баскада жок (кейж Жусж- бекте цаллан) езалдына 6ip музыкалык «эчпме» болып жататын домбырадалы суйемел1,— окудан жача келт, кецбайтак Казачстан- ныч жер-жер!нщ ениллж дэстурлер!мен танысыл болмалан б!э сияк ты нота сауаты бар да, халыктык музыка дестурж!ч не 6ip жаркыра- лан асыл тастарыньщ тустерж танып, аттарьж 6inin болмалан Kicire 323
умытылмастай эсер налдырды. Б!рак, жосарыда баяндалган, Эм!ре «бастаган» ©нш!лер тобынын Нариомлрос YHIндеп acepiHiH, боны бу- дан элдекайда бжк еды Сондыцтан, осы жазда «Казакстан правда- сыо бетшде республиканын 6ip облысында Эм1реищ кызы Купэш 9Нштерд)Н тобын бас^арады, эн орындагачда халыц жаксы карсы алады дегснде, 6ip жатынан, осыдан отыз жыл бурынсы Эм(ремен кеэдескежм1з оске тусгп, екжцл— онын i3in кусан журасаты болга- нына катгы куанып калдык. Эм|ре— улы энил, азамат, Оныц eMipi мен цимылы eni де зерт- геле lycafli. Ол жен!ндв талай KiTamap, дасгандар жазылмак. Онык аты би ментебЫде мэцп наяды.
325
бмфде квн1лд1, суйк1мд! Кали, сезс!э музыкалык кабшет! кушт!. Олай дейтЫм — Москвада (Кали казак групласымен концертке кел- генде,..) мен оныц вндерже фортепианода суйемел журлэш кер- д1м. Дала еншюнщ кулкМ-кбЧ1Лд! шагыньщ кайда Kerin «алганын б|лмейсщ! Ол бурый уйренбеген, тосын дауысты суйемелге ешб!р «ысылмай, энд1 едем!, ойлы айтты, ете нац жене кушл унмен дыбыс- тарды xareci3 тауып отырды. Алгашкыда Москва оны тачкалдырды, аузынын суын куртты, 61- рак уш желдей уацыт еткеннен кежн, оныц шуына, свндей согы- лыскан KeruuiniriHe, иш т!ресиен тарлыгына ебден тойып, сахралык адам еэжж даласыныц улан-байтак тыныштыгын сагынды»— дей- д! А. Затаевич, эзшж «Каэактык 500 ен-куй1» деген жинагыныц со- нындагы тусжж сезжде. А. Затаевич казактык асчан енерпазы, советик казак муэыкасы- нык дамуында улкен роль аткарган адам — Кали жешнде жаксы ба га берген. Калидык творчестволык жолы аса бай. Ол ек1 гасырды б1рдей керд!, эниллж дэстурд1 бiздiм, советтж дэу1рге ала келт, ез!- Hin бай репертуарын, орындаушылык тэж1рибесш Жака бастап кала- нып жаткан улкен музыка курылысынык ортасына салды. Жасым келд| дел карал отырмай, eai де окып, нота сауатын ашып, жеке эн анерЫ ерб)тумен катар хор, ансамбль медениенн ес'|руде де, e3i катыса отырып, улкен колкабыс rnriздi. Кали Байжанов 1877 жылы, Павлодар обль1СЫ, Баянауыл ауданы, «Кайьщ кел» деген жерде туды. Руы — Суй1ндж iiuiHfle Акбура. Ол кеэде Каркаралы, Баян, Павлодар, Эскемен, Зайсан, Бухтарма Семей губернасына юрелн. Кали Баянауылда турганымен, ескен жер1 — Караганды облысы- нык Ку ауданы. Кудыц Улиентау, Балкантау дегендерше жас «езжен кызыккан Кали, унем! елекдер1жк арасьжда: Ку бит, езге таудан мунарланган, Баска тау «Ку болам!» — дел кумарланган. Куда кел куракты кел, емен агаш, Ку шунак Ку болуга юм арланган,— деген шумакты айтып отыруды жаксы керед| екен. Кшдж кескен жвр! болмаганымен, ecin, улкей1п, енерге жетжзген жершщ сона- дайдан унем! керш!п туратын бжпне езш!н ем!рбойы кез! тус>п жу- periHiH айткан болу керек. Калидык e«eci Байжан кедей адам болады да, Кали жас кутнен ауыр бейнет ортасьжда болады. Ол жасы он сег'|зге жетер-жетпесте Е«|'бастузда шахтада жумыс ктейд!. Жер бетждел, ашык аспан ас- тында журетж байлардык малшылык-жалшылыгынан не де болса 326
табысы калтасына айлап туеiп оты- ратын екбект| калайды. А. Затае- вич айткандай, оный, сом денес! кара жумыска кайрыла коймай- ды. Рк'басгуэда 6!р-ек1 жып *с- гвтеииен кейт Же/пауда *ас ка- лаушы болады. Ол жумыс колы* нам иеггеп мен енерш1 Калидык «иЯлденРан багьпьил ауь Зь рак ти- ат1н боб иэр|нед1. Оиы айтьш отыртаиымыз— тас каллу калач да генмен дв. сол кезд>ч влндя дом. быра тарта бастаган, энш| ататына не болуга жакын жургвн Калидык кажырыи алатын болады. Сондык- тан Кали Желтауда да квл болмай, esiwiK жаратылыс берген сыйы— дауысын орбгту жолына кетадд Эрине, тас калап жур!л, 6ip кун) уйктап турыл, кенет энил бола салмайды. О л кес!п ерте басталады. Кали жасы он екi — он ушке нелгенда-вн, еэ|нщ бала дауысымен бгр ecirKeH эн! более цагып альт, айналасын танкалдырады. Жасынан eciry кабшег! аса зор, музыкаса бей!мд!л!г! ауыл-аймакка кер!не бе реди Онын, устгне ол 6ip вреде ергедеи келе жатцан эн двстур! жас талапкердщ каккан канатын цолдайды. Жогарыда айтылтан шахтыуа бармас бурын-ак Кали эниллж енерж еркендету жолында вмiр бэ- reTTepiKiK ешцайсына токтамайды, ес!ткен аж баста шатпацтап отыр- тан болып кер!нсе де, аз уацыттан кейш зергерд!к калыбынан еткен- дей жаркыратып, эшекейлеп алып келт, кэп алдына тартады. Ээ!нщ айтуынша Кали он сег1з жасынан бастап Арцаныц белгЫ SHUiici Жарылгаптан (6 ipeynep Жарылрапберд| дейд|) эн уйрене бас- тайды. Онын касына epin, шэк1рт|' болып коп жылдар журедп Жа- рыпгапберд! эз! эн шырармаран, б!рак, цатарынан оэран энил-орын- даушы болса керек. Мже онык репертуарынан Кели: «Шама», «Ал- тыбасар», «Топай кэк», «Ардак», Келжшек» жэне баска эндер алады. Кали Жарылраптык сужкп шэк!рттор!н!ц 6ipi болады. Ол алган эндерш бабына келлрт орындайды жэне эрб|р творчестволык адамра тэн эз!н!н, «мен!н» косады. Жарылгал сиякты окымаса да, квргвн1 кэп устазра Калидык бул кадамы иг1л1кт|ц басы болып Kepi- нед!. Калидык орындауымда, А. Затаевич айткандай, эзжд!к ерекше- лж бар. Ол эндi селран жерден аспандетып кетер!п альт кетет!н же- piнде бой жетю'эбей, ал оюлайтын, «иыстыратын, куйкылжытатын 327
жерлержде казак ©ниллержде аз келет'ж езжщ’ кою, темам (жуан деген магнада) дауысымен дуршдет'т, дыбысы жэй кездщ езжде аржагында 6ip алапат куш жатканы сезшед'|. Кали Бгржанды xepefli, Аканды кередк Олардык берепрек кал ган, жастары улгайган кездер1 болганымен ез кеэ!мен эн алылтарын керу, олардык дауь1Старым, эн орындаудагы эдктерш байкау, тже- лей нлдеспесе де, баска б|реулер аркылы екпмелержщ 1шжде бо лу, Калига, казактык ен анер1н1к улкен 0М1рлж, курестж мам! барын танытады, Бгржаннын «Жанботасын», Аканныц «Кекжендетж» арда- гер эниллер аталарынык ездержен еаткен Кали, ем!рбойы ез1н1к орыкдаушылык туйжжен шыклай, сол дэстурд! сактауга, устаздар- дык колдарьжан 6epin кеткен ©Mip жолдамасындай болады. Кали кеп эниллерден «олжалы» болды. О л ©pi энш1, ©pi эд1лд|к жолындагы курескер, акын, азамат Жалу Мусамен де кездеседл Жаяудык алдында Кали эн салады. Арканык ©н дэстурж жаксы мек- герген, сонымен катар баска елдврдж музыкасымвн да таныскан, музыкалык квзшвкбвр! кек Жаяу Калиды тыцдап, онык улкен та- ламтына «атты куанады. Эн дэстур!н!к жаксы-жаксы колдарда кала- тынына 1штей риза болады. Калидык репвртуарында свйп'п Жаяу Мусанык, Б|ржаннык, Аканныц эндер! енедк Акындыгы мен энш(л1п катар, жарыса тусвт!н булбыл Култума- нык эндер! де Калидык рапертуарынан кек орын алган. Эйткен! Култума ениллж жагынан соцгы жылдарга дейж катазга туспвй кел- гежмвн, вз катарынан асьш туслесв неэшде кейш болмаган адам. МЫе, сол Култуманык всем 6ip эн> Калидык орындауында А. Затае- еич колымен жазылып, онык жинагьжда жур. басырдык эягында Кали, ауызша мэл1меттер бойынша, Абайды кередь Поэзия мен внн!ц жвйЫ жете б!летт данышпан, Калига кеп- твгвн акыл айтып, онык таорнвстволык жолынык жем1ст1 болуын ттайд|. Улиеи драмалык кей1птеп андермен катар, А. Затаавич жаэ- ганындай, сырлы лирикалык эндер (этнографтык Кали лирикалы эн- Дерд> калт!ре алмайды flayi ycTipTTay niKip сиякты) жаиа кен'ЛД|- кулкЫ эндер орындайтын шалкар репертуарлы Кали, турл! жанрды мекгеру'1 аркылы Абайдык алдында улкен абройга не болган болу керак. Эрине, К«ли уш'ж Абайды кору, онык алдында енерш жария ату, онык акылды сездерж есггу— улкен табыс, «кектеи тшегенд! жврдвн берген» тагдырдык улкен кайырымы, мархабаты. Калн енд! энд! квс!п епп, гамак асырауынык неп'зп материал- дык |ргетвсы да сол болады. Осындай взж|н, 6ip «гастролжде» 1916 жылы Ед1рвй, Ку, Дастар, Сартау болыстарьж Teric шакырган Тэуке- байдык асында вн айтады. Онда Калидан баска Нагайыбыл, Исайын, баббас, жас Кувн болады. Бул жиында да Кали ерекше квэге туседи Осы топ жэне Каркэралыныц жынды Алатайы, Омар тагы баскала- 328
OMipe Кдшауваеи, Кали БшЪсаноа.
ры Кттан, Потап жерменкелержде кездеседл Булар Нюрнбергтщ мейстерзингерлер! сияцты вн базарын кыздырып, жургеи жерлерж- дв ацыз калдырып отырады. Эрине, бул айтылганныи 6epi де казактын кешеп кундеп ен ие- лержщ барже ортак тандыр, енерд! колдап, кунбе кун бул кунпдей вкелж камкорлык жасап отыратын партия мен ужмет жо«та, ерк!м колда барымен базарлап, кебже ездержщ таланчарыныц, халыктын колдауынын, натижесжде faHa агаты жайылтан, 6i3re енерлер1 жет- кен некен-саяк квйраткерлер. Сол топтыч 6ip Myuieci— Кали. Ол осындай халде Октябрь ревопюциясына жетт!. Ецсео KeTepinin, енердж еркендейтж кезЫк енд1 келгежн Kepin куанды. 1924 жылы Семейде болтан енерпаэдардыц мэжжкжде энге шытып, кеиж Эм1ремен ен жарыстыруы — Калидын, сол куткен куанышты кумжж 6ipmuii жемктер1 ед>. Калидын аты кед жайылады. Казадетандатысы ез алдына, улы астанамыз Москвата жетед'л Кали баска сол кездщ кезге тускен ул- кен енериллер1мен 6ipre Кызылорда да уйымдаскалы жаткан 6ipiH- iui казак драма театрына шакырылады. Keneci 1927 жылдын апрель айында Кали Москвада болатын буюлодактык советтер съезже бере- TIH концерт группасымен сахната шытады. Кали орындатан жеке ен- дер! тыцдаушыларта катты унайды. Каркаралынын казак даласьжа кец жайылтан, мактаута сиярлык ен дэстуржщ улплерж тшектес астана тыкдаушыларына еелртедл Бул Калидын улкен сахната шы- туынын басы болады. Театрда кеп болмай, Кали Карагандыта келедл Ецбек кезж аш- цанда шахтада болтан енерпаз сол шахтер каласын езже непзп ме кай eTKici келедп К°лындагы енерж алдымен ауыр да, абройлы да ецбек уетжде жаткан шахтерлардын рухани аэыты болуына жумса- тысы келедл Ол Карагандынын радио комитетжде 1стейдл Сонда Б. А. Орловпен, В. С. Пирогова бастатан 6ipiHtui кеп дауысты казак хорында непзг1 бас — дауьтстык 6ipi болып орнытады. Хорда айтуы- мен катар, жотарыда баяндалтандай, Кали жеке енге уием| шытып турады, езжж нота сауатын ашып, хордагы партияларын емж-ерюн окитын болады. Сонымеи кабат жас эниллерд! тэрбиелейдл бай ре- пертуарын олардын алдына салыл, белкедл Ыбыраев, Картабаева, Жубатоаа сияктыпардын еншшк майданьжда есужде Калидын енбе- ri эор болады. Кали 1936 жылы сол хордын курамында Москвата барып, онда хорда жене жеке энде концерттерде шытады. Калидын орындатан: оЖалгыэ арша», «Алтыбасар», «Шама» сиякты SHflcpi кайта-кайта биске шакырылып, энцл улкен жецкке ие болады. Кали елде жур- гешнде жене Москвата 1927 жылы бартаньжда А. Затаееичпен кез- Деседл отан ендер бередл 330
Мша, Нели сол кезден бастап казак совет енержщ еркендеу «о- лында узбестем ецбек е т т келедг. Сол кезден бастап ол Караган- дыдан ешкайда шыккан жок. Ээ1нщ cynikTi енер[н ep6iTin, айнала- даты жастарта улН, устаз болып, тапжылмастан музыка майданында кызмет icTen келедл Ол езжщ практика жузждегт улкен енбектер!- мен катар колындагы бар рухани байлыгы — эндерш кейшп урпак иплнте айналдыру ушж еткен жылдарда Алматыта Академияга ке- лт, ондатан не 6ip есем, есерл! ендерж жаздырып Keni. Бул уа- кытта ол эндер нотаса Tycipinin, топталып, сараланып, зерттеу ус- Казакстан ук!мет1 Калидын coaerriK енер алдындаты ан'рген ец- бектерж eCKepin 1938 жылы отан республиканыц енбеп сIн,ген арти- ci, 1945 жылы республиканык халык apTHci деген атактар бердл Кали каэ1рде сексеин'щ ортасында. 9ni де куатты. Енбеп с|цген демалыста. Калидын орындаушыль!Тында баска ез*1 сиякты ага буын- нык эниллержен улкен айырма бар. Онын пленкага жазылтал еидер< аркылы сол орекшелiKTi, сол 6ip орындаушылык эд!ст1 зерттеу 61з- дЦ М1ндвт!м1з. Казактын классикалык эн орындау дэстуржде 61зд1н, заманныч орындаушылык медениетжен орын елатын кептеген кезец- дер), жаксы улгглер! бар. Калидын дауысы, оныц устже, ешб'р кон серватория кере алмаса да, табити турде койылган дауыска мензей- дг. Оиык кандай себептер! барын, тек эндерж жазып алтаига Mice тутпай, Терек зерттесе тана енпменж сыры ашылады. Калидын орын даушылык eHepi 613 уш!н улкен мэдени, рухани казна. Ардакты он- Ш1, казак совет енерж<н гргетасын калаушынын 6ipi, кептеген жас анцл'лердж устазы, барлык бшген енерж советтгк музыка курылыс жолында аямай салган кайраткер— Кали эл( де жасай берон!
КОСЫМЖАН 1915 жыл. Ачмоланын жармечкесн Белпл< Файзолпанык базез!- шч тускен уй. баэеэд.'ч езжен баска онда: гармоншы Кара кас, эниллер Ахмет, Исабай сиякты жас енерпаздар, ал ага енерлаз- дардан: Капаш, Турсынбай, Сэлкен, Кэр1мжан тагы баскалары болв- ды. Булардыч 6ip уйге, оныч Ындо базезд1ч пэтерже бастарын косып отырлан себептер>— Косшыгул дегеи байдыч балаларыныч шакыруымен Ачмолага грэммафон пластинкасына эк жазып жургвн вдамдар келед! екен. Булар соныч алдында эн бвйгесш уйымдас- тырып, казактыч еч жаксы деген эндер>мен, еч жуйрйс деген внил- лерж тачдап алмак екен. Жиьжныч, б!зд1ч Т1Л1м1збен айткакда уйым- дастырушысы базез болса керек, жаткан «opine шакырыл журген де сол, him бшед! Косшыгулдыч эулеттерж кетермелейж дел емес, еншч сачлактары 6ipiH-6ipi нор!л, дидарласып дегендей, жача шык- Кан эндерд!, жачадан дуниеде керше бастаган жас эниллерд! тыч- дап, байкайын деген де болуы мумкж. Bipep enuii «ачпме бвстаув ретжде эндетт, шыгярып салгаинан кейн, домбыраны еидi к!м алады дел турганда сырттан: — Сатмагамбет келед!! — двген айчайлар шыгып, отыргандар 6ip сэт тыныл чалады. Дарынды энилж уйде отыргандар коюомет- 6 6 6теп карсы алып, ужрлерже тагы 6ip сачлацтыч косылуанына цуаиы- сып калады. Булар ездерж1ч ip- lpiM H эчпмелер! жарасып, мэселе анн1ч, »ншж1ч, енерд'щ айналасында болады. Эршбер1ден кейн rinii жиналган жумыстарыныч такырыбынан Kerin, вздер! ем1и-ерк!н енер базарыныч кызу ортасыиа rycin кетед!. Капаш орнынан козгалып, ыргалыл, айналадагыларды кез) кер месе де (Капаш кари болган) дауыстарынан танып, вркайсысыныч
еэже лайыцты аттар тауыл койып, ушатын «ыраидай комданып, дом- бырасын катты бурап алып, езЫщ cvfiin айтатын тел репертуарынык 6ipi «Каргага» басты. Калаштык дауысы натерт айтцан xicire тун- д!кт1 булкшделп ж1беред1 десе болатындай. Bipax булар каланык xipniui уйжде болып, ашып койтан терезеден Капаштык дауысы екы уш кеше бойы сацтырал, талайдын кулатына барып жеттк Желс>з, жазты тунде дыбыс цандай куйтытады, !лезде кэшем! каптатан ха- лык базездщ жатцан петерже атылып келе бастайды. Бэр! б|'рдей уйге капай сыйсын, xenminiri далада турып тычдал: «Ой сабазым- ай!» дел, ара-арасында еэдержщ багаларын 6epin, nixip алысып та кояды. Капаш та ебден аркасы козып, жынданыл, 6ipiMin соцыман 6ipiH не 6ip кесек эндерд! тастап жатыр. «Шапках кер», «ГауЬар», «Арман соли сиякты ендер тындаушылардын, кебжщ басын шулты- тыл жатыр. Ал Капаш «Шамсы-Камарды» айтканда дауысы rinri ас- пандап, шей куйып отыртан ейел жаулытыныц шелмен кулагын ба- Уй кожасы болтаннан ба, жок соя кеште Герата болып отырган- та ма, Базез, терж сурт!п, аз xiflipreH Капашка: — Домбыраны енд! Бабацтыц баласына берсех кайтедк— дед!. Б!раз желп1Н|П алган Капаш оны бетен керген жох. домбыраны Ко- сымжанга бердл Косымжан Б|ржанныц «Айтлайы» мен Жаяу Муса- нын «Кегаршынын» айтты. Екжш| енд'| аяктаталы жатканда Базез: «Менщ «Шалкымамды» айтыл керш!» дегенсж, Косымжан домбы раны сел баскаша бурап «Шалцыманыл орындады. Сетматамбет те хызып хетт, Косымжаннык колындзты домбыраны ЭМН1Ц аягына аз жетх1збей алып, бу да «Шама-Камар» енше басты. Сэтмагамбеттж дауысы rinri зор екен, аласа пэтерге сыймай, ашых туртан терезе ден, будахтап шыккан тутш сиякты лыксып далата тартыл, тунг! Ак- моланык астаи-кестеиж шытарды. Осы кезде кару асынтан б‘»рнеше стражник келт «Терлп бузуяа болмайды» дел, олардьщ ендерш токтатты. Жиырмата жаца хелген жас жiгIт Косымжан к°ркып хетт, каша женелт, езш>ч жаткан жер!н тауыл алады. Mewinicrl ертен де соэатын болып, сонымен ырылдасып жатамыз ба дел, тэрт.'п орна- тушыларгабатынган болып, енераздар жей энпмеге, мыскыл-сыкак- ка, еткен-кеткенге xemin, туннщ 61раэым етюзд'|. булар Бабактыч Косымжаныныч алды жаксы екен дел, жас талапкерд1к езж капелсм- де таба алмай калса да, сыртынан мактвды. Шынында да Косымжан жотарыда аталтан exi енд! бабына KenTipin-ак орындатан. Сатан жерден жотаргы ноталардан басталып, б:раз уакыт твмен туспей, унем) калыктап журетж «Айтпай», басында жей, кокыр вн сиякты болыл, 6ipax аягында кенет acnaHfa шапшып 6ip-aK шытатын «Ке- гаршын» жаксы орындаушыны тшейтж. Ол эндерге кержген талап- хердщ rici бата бермейпн. т
Косымжан 1895 жылы Акмола облысы, Коргалжын ауданы 4-i ауылда туды. Экес< Бабак шаруасымен катар енер кутан адам бол- ды. Домбыра тартып, он салды, К°сь1мжаннын, uieiueci до елге белп- л! онш1, акын болды. Б!рак Kaflipni шешесжщ тербиесж коп коре алмай, ол Kici Косымжаннык бес жасында дуние салды. Эке-шеше- нщ ек1 б1рдей енерпаз болганы балаларына есерж типэд!. Бабактан туган 14 баланыц жарыдан Ke6i знш1 болды. Улдан: Сейтжан, ЕЫм- жан, Косымжан, Досымжан, кыздан: Кулжомилэ, Бижан, Бикара, Кан- ша— 6api де шетжен енер nenepi болып, Бабактык ордасын керкем дыбыска болед!. Булардьщ !шшде, енерге кабшеттер! болганмен, К°~ сымжаннан баскалары унем1 он сокына туспей, тек «ездержщ ке^лдерш кетеру ушж» гена айтатын дэрежеде калды. Ал, олар- дык, солай бола турса да музыкага деген каб1леттер1 б!ржен 6ipi Косымжан тогыз жаска келгежнде Акмоладан Атбасарга бара жагыл, Бабактык уйже энцл Газез келедл Ол уш кун жатып, «Бабак балаларынын эИiн естимж» деп жогарыда аттары аталгандардык барже, ул, кыз демей, ен салдырып, уш кун жатады. Белг.'л: энш1- лерден, осылай, Косымжан, Газезд1 тыкдап, соны улп етедн Газез, эрине, Бабак балаларын тек тыкдап кана коймай, ез! де эн салады. «Кигаш кас», «Карьждаш» деген эндер1и1к сезже Косымжанды к°~ сып, Бабактык баска балаларынык кеэжше оны 61раз кокайтып Карьждаш, кагаз алып жазган хатым, Балалар, айналайын, асыл-затым. Берщдер домбыраны Косымжанга, Шысарар Tipi болса энжк атын,— деп, жас талапкерд!к кекапи KeTepin, 6ipa3 демегендей болады. Энге маган арнап сез косканга шелит кетт1м бе, осы кунге де- йж «Карындашты» айткым келед1 де турады. Соны орындаганда Fa- зезд|'к сонау алые кундердеп' б|эд|'к уйде жатдан, ез> ендет1п, езге- лердж знiи тыкдап He6ip жаксы акылдар айткан cyperi кезалдыма келед!, онык 6epri жасында, 1925 жылга шейж Газезбен сан рет кездес1п, кептеген баска да ондерж уйренсем де, «Карындаштык» орыны 6ip белек болады да турады,— дейтж екпмелескенде Ко- Баска Keft6 ip замандастары сиякты Косымжан да б|рден домбы- расын аркалап тек энд| Kecin eTin кететш шамасы болмайды. Ауыр турмыс, жокшылыктык кержен Косымжан 11 жасында Темеш ет'н- деп Куцлген деген байга жалданады. Сол малайлык fleyipi жасы жиырманык екеуже келгенше иыгынан туспейдк Б1рак Косымжан 335
сондай ауыр жайларда да ант, домбырасын тастамайды, 6ip сет ко лы босап кетсе-ак эндетедл бйтквн), эн Косымжаннык аз уацытка болса да киын халын «жвК1ЛДетеД|», шаршаган, талгвн двне, вн са- малы жанды тербете, о да бвлынып, елсцдеп, пысып, шиырыла бас- Косымжан каншама в31Н-вэ1 цайрап, кажымасца бенжгенмен, байдык кунд!з-тун| демей тынымсыз жумсауы омы калжырагады. Буйтт жургенде онык енер! байдык малдарыныц шакы астында калатын тур! кершед'л Сондыктан не де болев 6ip кимылдайын дел, Косымжан жылкыдан байдык 6ip жуйр1пн м!нт, тайыл бередл Елге жуй алмай Акмола, Атбасар жакта ж урт калады. Онда еэМк суйж- ri OHepi — энд! балтап, жана эндер болса косып, бурыилыларын шыныктырып, бесына да, енерже де еркшдж алгандай аз кундер! болады. Куш!ген Бабактык баска балаларына ауыэ сала бастаганын, Ба- бакты зэбфлеуге аймалтаныи ecitin, Косымжаннык енерже риза бо- лып журенн ага эниллер Капаш, Исабай, Турсынбайлар жас энилш )здеп тауып алып, байдык атын еэже квйтврып берпзедл Ауыл ара- сында дау-жанжал болмасын двйдл Свйлп Косымжанды ездер! кастарына алып, онык ежжк ербуже улкен колкабыс бередлКосым жан ушш халыкка вттары таиылып каллам енерпаздардык камкор- лылы улкен суйенгш болады. Олар колдарынан алып барып берген- ciH Куцн'ген де, квнша одырайганмен мыналардык Т|Лжен корцып аузын аша алмайды. Б!рдеме дел мжез нерсетсем, мына ел актап журетж «Кызыл кек>рдег1мен кызыктыц ортасына батыл» журген ку- лар елге жаман атымды жаяр дел сескенедл Совет ушмел келгенс1м Косымжаннык коркатын байлары ез бас- тарымен кайлы болып, энил ж!г1т бурынлы аллан балытымда талабын асыра бередл 1928 жылы aKeci Бабак кайтыс болады. Косымжан экесжен кептеген репертуар аладьл Онык уйрелп кеткен Б!ржан- ныц, Аканнык, Жалу Мусанык, Култуманык, Белтекейдж эндерж же не сол анш1Лерд!к шылармаларымык тарихтарын Косымжан алтындай сактайды. Калазла жазыл коймаса да, езш!к умытпайтындылы аркы- лы коп жайларды берп жылдарла жсттзедл Косымжан 1929 жылла шейш елде болып, келес! 1930 жылы Ка- рвгандыла келедл КейЫ радиода жумыс (стейдл Б>р жалынан жеке виде шыгып, еюнилден хорга катысады. Бул да Кали Байжановтык улгк'|мен, жасым келд1 демей б!р!нш1 куннен бастап нота сауатын ашу жолында болады. Аз уакыттык 'шжде Косымжан нотадан хат танитын xici боладьл Ол 6miM хорда коп дауыстылыкты айыруда, басына келген Жака музыкалык ойлар болса, оны «айрылып калмай» турып цагазла Tycipyre мумкждж аладьл Караландьг радио комитет!- нЦ хоры, осы тталтык баска бел1мдер!нде айтылландай, Москвага 336
барганда, оныч 1ш1нде Косымжан да болады. Радиола кызмет icTey Косымжанныч ен мэдениепн бурынгыдан да кетередь Олай болу ce6e6i — эфирден тек халыц эндерж айта бермей, кептвген совет композиторларыныч шыгармалары да 6epinin жатады. Эн| еск'| бол- ганымен, сосан жаца, б)з — социалисток чурылыстыч 1стерж, оныч адамдарын суреттеген елендер болса, халыц улкен ыкласпен тычдап, ез1н1ч замандастарыныч енш1 аузында жыр болуын капы куаттайды. Жан-жацтан радиола хаттар Kanin, Дунаевскийд1Ч, Покрасстыч энде- piH, жэне «Миллион толцын», «Б1зд1ч куш», «Екшн» сияцты жача эндерд! кеп сурайды. Косымжан осыныч 6epiH де байцап журедч Б1р кун! e3i жанынан б!зд!к заманды суреттойтж вндер шыгару талабына Kipicefli. Ол алгашкы адымы есебжде езж!ц а7ем|рш[» деген металшыларга ар- налгвн энж шыгарады. Эн казацтыч баска оган дейжп эн курылы- сына усамайды. Онда жача лебоз бар. Жет1-сег1э буындык елечге курылган эн басьжан бастап 6ip жiгеpi бары, б!рак оныч борден тасымай екгиндр алга умтылган шшжде басталып, шыгарманыч ор- твсынан эуездщ кетер1летж!н кервм!з. Э н металшылардыч улкен ечбепн суреттейд!. Косымжанныч бул шыгармасы тез жайылады. Радиода баска энш!лер дё айтып кстедi. Баска радио комитеттер де тонфильм аркылы алып, совет жумысшыларыныч eMipi такырыбын- да беретон концерттерж1ч программаларына унемо енпэш журдК Косымжан «Тем|рш1ден» кейж тэты борнеше жача такырыпта эндер шыгарды. Халыктык интонацияны мечгеруде тэж|рибос1 улкен энш!, осы эндершде сол байлыкты пайдаланып, оныч эн! идеялык-мазмун жагынан жумысшыныч ардацты ечбепн, социализм курылысыныч кун санап ecin, iaropinen келе жаткам жур!с кескжж берсе, форма жагьжан да жача, ал интонациялыц Herisi казак музыкасына курыл- гон. Осы жагынан Косымжанныч эндер! жасанды турде жачартам деп «Абайдан абайлап, Токайдан тоцайламай-ак», творчестволык тургыдан тур, мазмун жагынан жаца сапалы туынды болып шыкты. Суйте тура rini ете демократиялыц туйшде болу аркылы халыкка Жеке адамга табынушылыктыч салкьжы кайда болмады, сонау Карагандыныч радио комитетж'14 >шшде ол ecin келе жатцан енер адамдарыныч да иг! жумыстарына каселж типзедг. Он 6ip жыл Ку- цлгенжн малайлыгында болган Цосымжанды табы жат адам деп 1937 жылы Караганды радиосында эчг1ме етед!. взнч ч барлык саналы eMipiH халык игМ пне, советик енерд!ч дамуына 6epin келе жатцан ЭНШ! ондай казан бузарлыкка катты ызаланады. Сейт1п турганда Ал- матыныч Жамбыл атындагы мемлекеттж филармониясы Косымжан- ды жеке энцллжке шакырып, ол республиканыч астанасына келд!. Косымжан филармонияда 1943 жылга дейж жумыс icтедi. Ол eaiHi4 22 А. Жубанов
аксы адамгершмнг! арка- улкен курметке беленд!. I Арканын атакты халык комлозиторларыныч эндерш нотага тус!ртт!. Осы жолдардыч авторы Косымжаннан алпыска жакын ылги 61регей эндер жазып алды. Онык иейб1рвулер1 творчестволык жумыстарда пайдаланылды. Косымжан 6ip белек эндер!н композитор Мукан Телебаевка берд!. Онык деж Ыржан мен Жалу Мусаньщ эндер! болатым. М. Телебаев оларды еэ!н!ч «Биржам— Сара» операсында кеч'нен пайдаланды. Сейтт, Косымжан Казакстанда тучвыш казак авторларынык «олдарынан ул- кен форманьщ 6ipi опера шыга бастаганда, оларга музыкалык мате- риалдан 6ipiHtui болып колкабысыи типзген Kici болды. Олай дей- т!Н(М13— нотага тускен «eni» сур мелодияны пайдалану ез алдына да, орындауын вз1ц кулагычмеи eciTin, кез1нмен Kepin такдап алган энд! творчествода пайдаланудык меж ттт1 баска. Косымжан берген Култуманын, Б1ржаннын„ Разездщ, Капаштыч, Акансер|'нщ эндержен осы жолдардыч авторы да Латиф Хамидимен 6ipirin жазган «Абай» атты операсында пайдаланды. Оны бул арада айтпай кету ардакты энипнщ рухына ктеген киянат болып шыгар едл вйткеж «Сем1зд1ц аягы сег!з» дегендей, «сем1з» эндер пайдалвнылган шыгарманы все- Miprin», KOTopin ж!беред!, УжшЫк мэселелермен байланысты Косымжан 1943 жылы кай- тып Карагамдыга келт, сонда кызмет (степ турды. Enyinuii жылдар- дык ортасында Акмолага келт, сонда б!раз ауруга шалдыгып, 1956 жылдык июнь айында кайтыс болды. Косымжан акьш, энцл анасы— Орекежч iHici, е31и1м, тугаи нала- шысы, белил вЭугнлдек» эжж'ч авторы Шигенн1ц Макажанынан да кептеген эн уйренген. Кейт онык ендерш де жаздырды. Сондай-ак осы энг)мен!Ц басында аты атаптан атакты эн шебер! Балтекейд^к де б(рнеше эндерж А. Затаевичке берген. Косымжан шын мэжсжде эннщ, онык тарихынын uiewipeci, архивы болатын. Кайта б!э ез1м!3- Д1К эл!де арылып болмаган надандыгь!мыздан онык кептеген асыл эндерж, эдем! эн айналасыидагы эцпмелерж жаза алмай калдык. Соньщ езшде де ол осы жолдардь!К авторына Култуманын, Капаш- тык, Балуан Шолактыч. Жаяу Мусанын, Базезд1н, Ыбырайдык. Б!р- жаннык, Аканнын 6i3 ест1меген кептеген эндер!мен катар, олардык ем!рбаяндарына, елечдерже катысты талай деректер 6epin кеттл CoeeniK музыка зерттеу гылымы уш!н ол улкен колкабыс деп карау Косымжанмен бгрге туган Сейтжан, Досымжан осы кезде шабан болып ктейтш кержедл eKeyi де «Баршын» совхозында. Сол совхоз- да Бижан да турады. Ал Косымжаннын агасы Есгмжаннан туган бел- riai энш! Рабига Еомжанова «aaip республиканык екбеп с!нгеи ар-
мэдение™ майданында кызметЫ ic Жотарыда айтылгандай, Косымжан еншшж енершщ успне адам- шылыты аса зор, совет енержщ туын yHeMi жотары устайтын, мо- ральдыц жатынан к!рш!кс1э таза, шын мэшсшде енбеккер адам бо- латын. Сондыц-ган да on езш1ц журген жерлержде ете цад1рл1 бол- ды. Ал концерттерде оныц неше сырлы, иеше турл1, бай жанрлы андерже тындаушы тоймайтын. вз'жщ жуздеген ей репертуары (шжде Косымжан 6ip еннщ не еуешн, не орьждау манерасын екгн- miciHe суйреп алып ке л т салу сиякты жаман энилжн, эдетжен аулац болатын. Осы 6ip аз тана бетлк ацпмем1Э Косымжанмен 6ipre бол тан жацсы кундер|'м|'здщ жупыны да болса ескертюил бола алса, 6i3 ете рнзамыз.
ТЕМ1РБ0ЛАТ трыиан сол жылдык басында келген «Жака энш1м1э» Тем1рболат шылады дегенсш тьщдаула б!з до келдж. 1934 жылы Тем1рболатты 6ip еспгенде аса туане ч°ймалан болатынбыз. Оньщ уст'же Арканын эндержщ турлер] кап, анштер:мщ орындаушылыч дастурлер! да сан алуан. Б|здер сияцты 6ip облыстыч лана музыкалыч Двстурж1к шеч- бергнде тэрбие аллан адамла капел1мде мундай аннж де, энцллер- ДЖ турлерш зуане кою киын. Тем1рболат шылатын концертке келу- д!ц максаты— асыкпай, онын енинлж беталысын эбден карт, ТЫК\" Тем|рболат 6enrini «Юран» ант айтты. Ол ан Алматыда тараг бола чоймалан кез ед1. Б1ржш! рат 1934 жылы осы кездег! респуб- ликанын ецбегг сщген артис!, домбырашы Ур!стембек Омароатан ас1ткенб)3. Ол сол жылы лана Семейден келт, Каэатком атындалы оркестрде домбыра тартагын. Концерттерде азж1ч жасынык он тертке жака лана келгеш'не карамай ендермен шылатын. Mine, сол Ур'юембек айткан «Юраннан» басталан Тем'фболат «Толыз жар» ат- ты энге кошт!. Эн к°чыр лана, еш жержде айкай, жыртар дыбыс жоч, басынан аялынан сазды журед1 екен. Тындаушыларла катты унады. Тем>рболат соцлы номержде Естайдыц ать1Шулы «Корланын» айтты. Онык салыздай созыллан едем! баритон дауысына арнап шы- ларландай, «Корлан» аж де кержтене калды. Там1рболаттыч б!р ерекшелю, ол вннщ баста аллан екпжж катты устайтын да, Keperi болмаса, куып кету сиячты адеттен аулак болатьж. Басында майда- кокыр унмен келт, «Cipa Оздей жан тумас» дейтж жер!не келгенде, 340
шыцрырмай, icin-кеппей, мо- йынтамырлары бглеудей болып шыцлай, дауыстыц табиги кер- кемд1пн, цалпын сацтай шыр- кап, ыргап, кетерт алып Kerri. Кульминациясы осы f ой деп отырсац, жок дарынды ком по- зитордыц ой шыцы элi таусыл- кыш жогары ерлеп, «О дарила лэулжтас, Багдад. Мысыр, Шын- машын» деген сездерде ак булттыц аржагына самгап шыц- кан кырандай аспандады. Ырац сол 6ip аспан элемгнде журген- н!н езжде де энн1ц терец ли- рикалы, жумсац ундг, журектгц тубжен шыккан Корланга деген махаббаттыц кескжгн бузбай, елж!рет1п, барлыц ынтык, Ка- Тем!рСалаг Аргынбасв. бтетж салып, автордыц ойын нысана еткендей. 6ip мезетте цургац бажылдац дыбыс ушкынын кер- сеткен жок- Ал еннгц аягыив беттегенде, композитордыц елецжц 6ip буынына бгрнеше дыбысты топтал, сол аркылы энжц тэттел1гж тагы арттырып, Корланныц сынына сеэ жетпегенсiн дыбыстан оныц Myci- нж суг!реттегендей етгл берген 6iтiciи баг.пен, салмацлен, гште жат- кан улкен шердщ, арманныц ушмен, юмде болев: «Осылай болу керек едП» дейт!ндей-ак, >кетк!зд|. «Корланды» еЫте журе, б:з ондай орындауды ес)ткен де, керген де жоцпыз. Тап сол арада Естайдыц езг отыреа да риза болар ед1. Энш'ц стилг Темгрболаттыц оц жвм- басына келш кеттг ме, жок Тем1рболаттыц орымдаушылык туйжже ЭНН1Н, керкемдж цурылысы уйлест кеч! ме, бул 6ip сирек кездесепн орындау болды. Публика едетше, кеб/не еллглдеген журдек немесе !шжде кулк араласцан эндерд: кеп сурап, дулап кететж. Бул сапар «Корлан» сияцть! 6ip eai 6-7 минут журет1н, баяу екпшдеп энн!ц ез!н Кайта сурап, энш! ендг соза бермейж дедг ме, биске «Корланныц» б!р куплетж гана айтып бердь Казак энцллержщ арасындо жи| бола бермейтж баритон дауыстыц болганьжа ма, жок Тем1рболаттыц «Кор ланныц» 6ip нотасын жартышекелемей, борIн де орны-орнында, го- лык, есу-баяулау, шырцау-цулдилау сияцты эншц керкемдж кезец- AepiH эдемi бергенге ме, тыцдаушылар ол кун! б>раз тамсанып ная ды. Бгз болсац, Тем|‘рболатть1 жаца кергендей, сахна артында камалап, копын цьгсыгг, хошеметтеп жаттык- Толыц магнасында твор-
чествонык т^л адамы, халык алдында абройым жогары болды дел таскан жок. езжщ ежели карапайымдылыгына салып, б1здщ вцп- мем1зд1ц арасында, ал! ж1б! узтмеген ойдыц жалгасындай, «Корлан- нын» кайырмасын домбырасында жайлап, саусактьщ басымен кагыл, тартып отырды. Тем!рболат Павлодар облысы, Лебяжье ауданы, Шарбакты село- сында 1889 жылы туды. Шарбактыда Kaaip Уйымдас атты колхоз бар. Экес! Аргынбай жвй шаруасымен хана айналыскан, баска ел- тен-селтеж жок адам болтан. Б!рак Аргынбай юшкеме Тем!рболат- тык муэыкага эуеслгсмен катар к*б1летж1н барын сезт, «ата бале та сыншы» дегендей, жас талапкердщ созган колын какпай, канта оган колынан келгенж !стейд|. Темгрболат 12 жаска квлгенде кэд!м- п'дей езш!ц бала даусымен анд1 дуп-дурыс салатын болады. Осыны кергвн BKeci сол ервдеп Акбай деген белпл! енин, домбырашыны шакырып, баласы Твм1рболатка вн уйретт1ред1. Темгрболат аз уа- кыттык 1Ш1«де улкен керкемдж табыстарга жетедл Ежелден салмак- ты, орныкты жас, нне мен кудык казгандай болса да енер жолын- дагы беталган максатына жетуге бар кушш салып тырысады. Ондай екбектен 6enrini нэтиже шыгады. Тем1рболат ол 6ip вреде еншЫк атакка не бола бастайды. Б!зд!ц гасырдыц басында Твм1рболат Бес- каратайда болтан Булакай дегеннщ улкен асында 6ipiHtui рет кел алдында ен салады. Сол куннен бастап Тем'|рболаттык ать| бук!л аймакка жайылады. Тем1*рболат езжщ ортата жакын шаруасынык аркасында кел аса кем-кетж кермейдл Шаруасын да !стей, ежи де сала журеди Совет уюмел курь'лганда Тем|‘рболат ж!пт болып калтан, ак-караны тани- тын Kici болады. ©йткеж жасында казакша окып, тым teyip дерлж сауаты болады. Сонык аркасында ол ауылды советтеид1ру жумысы- на кыэу араласады. 1919— 20 жылдарда ауыл советтщ мушео кызме- тт аткарады. Ал 1920 жылдан 1921 жылга Караганда Семей уездж тергеуилсжщ ic журпзушю болады. Ол жумыста 6ip-eKi жыл бол- тансын ауылшаруашылык 6ipneCTiri кооперативжщ мушелж кызметж, ал 1923— 25 жылдар арасында Бескарагай болыстык аткару комите- тшщ мушелж мждетщ аткарады. 1925 жылдын ортасынан ауданда мал дайындау агент)' болып, ол кыэметте уш-терт жыл, ал жиырма- сыншы жылдардык аягынан бастап Семейдж уезд'ж мекемепершде, Сибкрайда кызмет ктейд!. Осы жумыстардьщ кайсысында жургенде де Тем1рболат 6ip уа- кыт та ашн тастамайды. Кайда болса да колында домбырасы, аузын- да eHi журедр Павлодар, Семей, Сибкрай жактарыныц бэр! де Те- мфболатты кызмет бабынвн Kepi эншЫк жатынан квб!рек 6inefli. вйткеш Тем)рболаттык еж тыкдагандарды ек'жш) рет iafleyre, керуге межбур етедг. Gai де канша кыэметт! жанын салып icren, адал мщ-
дет орынде/ женЫде кеэге rycin журсе де, унем) 6ip MOpceci жет- пегендей, 6ip шаруасы келфпей жатцандай, енжар болады да журе- ai. Эниллж жаты «маган карай ауыс» дел кунд(з-тун'| кулагынык курш етж жегендей болып, бфак бала-шага асырау амалында белп- л! бф кызмет Фтемеске болмайтын болгансын, мекемелердр жогары- да айткандай, «аралайды». Профессионалдык енер коллективтер! ол кезде некен-саяк, сондыктан ат куйрыгын туйт, б!рден «енер кайдасын!» дел етек-жецш сыбанып шыга коюга емфдж усак-улан бегеттер! алдынан тоскауыл бола бередр Тем!рболат болса кайткен- де суйген енер жолына тусуд!и амалдарын ойлап, 6ipaK 6ip к°р- тындыга нале алмай журедр 6ip куж Тем1рболат озж Алматыга шакырткан кагаз аладьр Бул 1933 жыл едр Алматыда ашылгалы жаткан музыкалы театрдыц бас- гамасы музыка студиясына эмш!лн<ке шакырыпты. Мундай кыэметтж эн салудан баске 6enrini екбек акысы болгансын, соныц аркасында уй-!шж де асырап, суйген енержж ортасына барып кфетж жол ашылгансын Тем|рболат кал ойланбай Алматыга тартып баредр Ке- лес! 1934 жылы музыкалы театр «Айман — Шолпанчмен шымылды- рыч ашканда Тем1рболат акыннык ролжде шытадьр Бурын сахнада эн салганмен мынандай музыкалы пьесаларда ойнап кермеген Те- мфболат уш)н «Айман — Шолпан» Жака кедам болады. Ырак муэы- калык кабтет1 кушт! Темфболат оркестрмен жаксы косылыл, дири- жердык сштеген таяк жобасын да таз Tycmin кэтедр Онын, белгрт! обраэда шыгуы oai уш/н де, тыкдаушы-керуш1лер ушж де улкен творчестволык жец|с болады. Осыпай, Казакстанда бфжил per музы калы театр дуниеге келгенде кешегI тергеушжж ic жург|зуш!с1 болып, азаматтык жэне кылмь1с закдарымык тармактарын тиеген пап- каны кетерт, abip жугфт журетж Тем1рболат, жака профессионал- дык музыка мекемесжж шымылдыгын ашысадьр Казак совет музы- кесынык даму жолында бул улкен, кврнскТ! екбек болады. Тем1’рбо- лат одан кейж «Шугада» хазреттж жолдасы, «Кь<з Ж1бекю» Бекежан тобындагы эншi жiгiт ролж ойнайдьр Булардык кайсысында шыкканда да Темфболат алдымен муэыкалык образ жагын умам! кефлдепдей келгфетж. Сол 1934 жылы Темфболат музыка театрымен Свмейге барды. Онда спектакльдерде ойнаумен катар концерттерде эн сал- ды. Сол сапарында Семейде журген жержен болашак улкен музыка шеберр Казакстанньж бврлык жерлержф куй орындау дэстурж то- лык менгерген Урктембек Омаровты алып Алматыга келдр @эжж хальж эндерж орындеудагы 6enrmi орнын сез1п, TeMip- болат 1936 жылы каэактык Жамбыл атындаты филармоииясына кел- д|. Сол филармониянын концертжде б!з кергежмЕзд! жогарыда баяндадык- Тем1рболат емфжж сонгы кундерже дейж филармония- нык жеке еншф1 болды. 843
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
