КУЛТУМА 1ткен гасырдыд жетп1с!нш1 жылдарыныд аягы. Сырдын, бойы .Адмеилтке (осы куиг! Кызылорда цаласы) жадын жерде Тайшык деген байга ас бер1л жатыр. Ол мадайдагы Кгшкене Шект|, Кыпшак далмастан жиналган десе де болады. Б>р жыл бурый айтдан сауын, сойыс мал келш жатыр. Топталган шабатын аттар. Bip- датар атсейктер кез тиед| дел, бейпге досатын жуйржтерш кер- сетпей, туйе жабуын жауып, ауылдан аулад жерде дыдыртып жур. Эл! де дызуы бар жас ат иес!лер мадтану уш!н ауылдь)д сыртында келбеддепп жур. Балуанныд шел сонау Хиуадан келшт! деген ладап элсэтте тарады. Кызыл топырагы желмен аспангз шыддан Сырдын сырын бшелндер ас етюзтелн уйд| ол айналаныд кептеген кек шалгыныныд 6ipiHe даз-датар етш лккен. Сэрсемб|Н1н селне тус-густан халыд шубап деле бастады. 40— 50 ки1з уйдщ 1шi далел1мде толыл, жастар жагы ашыд аспан ас- тында огырыл далды. Эдеттег!дей дазад жумыстыд бер!и тамадтан бастайтыны— wiriirep табад тасуга айналды. Тут!м! будадтаган ошад- тардыд бастарында жарлы-жадыбайдыд ойелдер! тузын дараган болып, сорпаны урттап iujin жатыр. Асбазшы узын таядты бады- рауыд шал «байдыд асын байгус дызганады» дел, елг! датындардын мурнынан боты аддан, устер нде лыпасы жод, xenuiiniri жаладаш балаларына буйрек-сирад, шек-дарыннан ладтырайын десе айдайлап турыл алады. Оныд таягыныц асты-устшен сыргыл еткен балалар топырадпен араластырып, шешелер! ладтырган ет кесектер!н, толар- сад, ондай-мундайларды ауыэдарына салып, «дудай дазганнан» ду- латып жатыр. @йткен|', кедейлер айында 6ip дыэыл кормейрi, езде- ршде соятын мал болмайды. Блйлар себепоз мал соймайды. Ал, мы. нандай аста олар не де болса 6ip тойып далады. 194
Ет жеп, Смршен 6ipi кезек альт, долдарыныд атамзаманнан 6epi жуылмаган к1рлергмен 6ipre туздыдты жагалатып 1шкен улкендер, кун тертЕбЕнЕд непзп Meceneci бЕткендей, квц'тдвн'т, молдаекеддер болса дарны тойгансын эуэлай-сэллазид1 дойып, тура тэбэр1ктен жЕ- 6epin жатыр. Аят аядталганда «Атшабар!» деген айдайлар одан-бу- дан шыга бастады. Баягы ер жерде топталып журген агтар енД| б[р жерге жиналып, ат айдаушы да езЕжд орнын алып, ал деп белгЕ- леген жерге царай шандатып жуздеген ат кегтг Болуан тустЕ. Журт б1рнеше тайпага белш1П, эрдайсысы ездерЕжд ата-бабаларыныд ат- тарын айтып айдайлап, дазадгыд ежели ру ж]ri да аиыдталып жатты. КурестЕд дызыгы аядтала бергенде аттар да келдл Жанды-жадты вдамдар аттарыныд жолдарын тосып, 6ipeyi шылбырынан, 6ipeyi дуйрыгынан твртып, кетермелеп, оздыру талабында, оныд iiuiHAe шаршап-талган аттардын, влЕп кетЕл жатдандары да бар. Аты озган- дар атагына мэз, «атымды атап, сыбагаМ1ды итке сал» дегендей бэй- генЕ ауылдыд адсадалдары 6enicEn алып жатыр. Кун кештете журт уйге к|рдк Еид|гЕ дызыд эн, влед, жыр. Жан- жадтан келген сезд1д жуйрттерг енд1 шабады. Осы жуйрЕктердЕд |шшде сонау ардадан келген адын Култума бар. Ол езш!д 6ip еле- Жаратдан бэрЕмЕздЕ жалгыз жаббар, блЕмнен бугалыдда 6ipci3 кэббар. Додыз етш кеткен сод келер жылы, Дэм айдап АдмешЕтке шектЕм сапар. Атым кеткен узын ел иыгына, Даддым шыдты дысда елдiд диырыка. Кодыр салдын куземде барыл едЕм, Кез келЕппЕн Тайшыдтыд жиынына. Алхам, суре дуранныд басы болды, Иманды дул алланыд досы болды. ЖетЕ дуан жиналган улкен жиылыс, Ат шаптырган Тайшыдтыд асы болды,— дейд!. Култума СейЕлдЕд Байдадамыныд уйЕнде домбырасын баптап, дулад KywiH Tycipin, арда эншЕлерЕнЕд эдетЕнше шырдатып бЕр айдэй- лап, даусыныд куйЕн бЕлЕл, езЕрге шешЕле доймай, езЕнЕд халыд ара- сында «Содпай-содпа» атамыл кеткен эжнЕд кЕрЕспесЕн домбырада сызылтып дана тартып отырды. Аздан сод шектЕ дагып-дагып жЕберЕл всем ендЕ бастап кеттЕ. Дауыстыд орта регистрЕнде басталатын бул ен аса 6ip сазды, журегЕ салган жерден шыд ете далады. ЭншЕ орта 195
дауыста б!ркатар уацьп сызылтып отырды да, ермелеп жогары шыга бастады. Онда да айкайламай, сагыэдай соэып, баптап, дыбыстан не 6ip кошкар мужздер жасап, айналып кеЙ1н цайтты. Miweai жуйр!к аттыч соцпай-соцпа, Айтамык мен еленД' осынау топка. Сейлеп кал Кызыл TiniM влмей турыл, 0MipiK бiр азырак бар ма, жок па,— дел еншьжыршылардык эр кезде де ем|'рд| мадактайтынына, мол- далар каншама барльгк кызык о дуниеде десе де, <<мыц кун жумак- тан 6ip кун т1ршЫк» деген философияны куагтайтынына басты. Отырган журт Аргынныц еншюн улкен ынтамен тындады. Уйдегтер былай турсын, Култуманык дауысын еаткен баска уйлерде отырган- дар жабырлап далага шыгыл, сырттан тыцдап турды. Осы кезде Найманнык акыны Ырыспай келе жатыр деген шу шыкты. всем кишген акын, колындагы домбырасын кагып, уйге: Ырыспай 1лк1 сеэге болдым шешен, BaciafaH бозбаланы мен 6ip несем,— дел, елечдете к1рд|. Эдеттепдей ек! акын 6ipiH 6ipi сезбен туйреп, байкасып, кетн елечмен жен сурасып, Аргын— Найманнык жаксы- жаман жактарын айтып кеттн Экпмежч б)ркатар белеете жеткенде Байкадам оларды токтатыл, Култуманыч тек текла акын емес, ка- тарынан озган енил екежн б!л1п, оган 6ipaa Арканыц ендер<‘н айт- кызды. Ас тарагансын Култуманы Доспол би уй1не шакырып, бала- шаганьщ у-шуынан аулак жерде оныч внер eci™ici Kanin, белек уй TiKTipfli. Bip елеч1нде Култума: Мен барып конак болдым Доспол биге, Сый кылып курмвттеД! кунде-кунде. Аргыннан бул 6ip келген жуйрж кой дел, Очаша отыргызды акбоз уйге,— дейдк Култума Сыр бойында б!раз жур!п калады. Оны бэр! де уй- лер!не шакырады. ©лежн, эжн жырын тычдайды. Акын да шалкиды. Сейлеп журген б1здерде т!л мен тачдай, Кайтпай журген ешжмнен tuipKiH макдай. 1здегежм алдымнан табылган сон, Артымда жумысым жок асыккачдай,—
дел, эн сапарына шыкканда асыкпайтынын б!лд|ред|. Осы wypiciH- да Сырдык талай дастандарын, жаца ендерш Арнага арцалап найтады. Култума бурынгы Атбасар уез!, Коргалжын келше жакын Жар- тебе деген жерде 1860 жылдар шамасында туады. 0Keci Сармурат кедей адам болады. Култуманын руы Алтай, оныц 1илнде Саратты, Жайлауы — Айыртау, Шубаркел. Сармурат А^^ош^ар Самдалынын, малый багып, отын жамкан адам. Сармураттан: Култума, Катпа, Тона деген уш ул болады (кейб1р деректерде Тонаньг Култуманын, номере iHici дейд|). Катпа жей шаруа, баска енер кумайды. Тока балуан же не атсежс болады. Осы ек! жагынан кейгн аты шыгады. Култума жасынан елен-жырта, домбырата, энге икем болады. 031ЖЦ ецсесж байдын жумысы басса да, Сармурат к1шкене Култуманын талабын цайтармайды. Театры, киносы, радиосы, жтабы жон сардалада, мал- дан баска кызыгы жок болып отырган байдын окшау журген ауы- лында Култуманын eHepi басында кедей улыныц оулекЫп болып кержгенмен, кейш айналанын наэарын аударады. «Сармураттын осы 6ip жаман немесжщ талагында 6ip нэрсе бар-ау» деген энпмелер кебейдд Кешк! турым алтыбакан тепкен, аксуйек ойнаган жастар Култуманын без!лдеген дауысын еаткенде ойыннын 6api жайына калады. Той-топыр, иплдекзна болса, ол арада Култума болады. Жа сынан укыпты 6ip айткан энд1, оленд| каfыл алатын эирек жас, бер! келе улкен-улкен дастандарды, киссаларды кезд1 ашыл-жумтанша жаттап алады. Онын устше Б1ржаннын, Аканньщ енш1л1к, салдык, cepiniK дзетуpi жайылган жерде, енер едамынын салмагы малды- дан кем туспей, жей халык кезжде аузы кисык байдын улынын се- з!нен есерл1 ацыннын сез! мен всем эннщ орындаушысынын багасы жотары болады. Култуманын аты баста вуыл айналасына жа- йылып, кей1н сол еренщ белг!л1 акын-eHLuici деген атка не болады. @кесШ1Н улыксатымен Кулгума жасы 15— 16 га келгвнде ел аралап Басында Култума ез!жц ес1ткен эндерж орындайды. Келе-келе ез жанынан эн шыгару талабында болады. Тэж|рнбео- аз жас энцл ел аралап ж у р т 6ip уйге келед!. Ол уйд>н нес! саран болса керек. Женд! конакасы бермейд!. Култума ертенжде сол уйдщ жанында желкек казып, ермек exin отырганда уй иес келж, «не цып отыр- сын?» деп сурайды. Култума: «Уйге баргансын айтамын» деп журер алдында домбырасын алып: Тубжен тобылгынын алдым желкек, Жамандарды жаксылар нылар тэлкек. Колына устаганнан айрылмайды, Япырмау, бул не деген саран еркек,— 197
деп, ©лек шытарады, Басыкда эн дауыстын, кокырлататын жер!нде 6ip-eKi дыбыстын айналасында faHa «урод: Де. кейж 6ipiHAen ке- тершт. «Япырмау...» дегеннен бастап куйкылжып, ернектелт, ойна- кы турдв б1тед1. Квлем жатынан эн аса улквн емес, б1рак эмоцио- налдык нэтижес1 бай. Басы Жаяудык кейб1р вндер1не аздап мен- зейд! дв, кейж Култуманыц езше тэн ойнакты, ернект| аяк 6ybiwa кешш кетед). Уй иелер! к°натыныц Култума екенЫ вид! сезш,- уяла- ды. Энип болса •зжщ багыт алган жатына карай, атына мжт тар- гып бередк Ел 1ш!нде бул «Жэлкек» деген атпен тарайды. Култума 6epi келе ез1 сиякты акын, эниллермен ганысады. Сол арадагы белил! енш!-акыкдар Шежемен, Орынбаймен таныса- ды. Олар Кулгуманы сынайын деп айтыска шакырады. Б!рак Кул тума ешюмнен кем туслейдн Суырыпсалма акын, дарынды энин, ек|б1рдей каб!лет 6ip басына сигансын, кед!р< кун санап елге аса беред!. Б!р сапарында мырза болып аты шыккан 6ip уйге келш, эдетше жэйбаракэттанып шешше баствйды. Уй иелер! казак селты бойынша ешнэрсе дей алмай, макулдаган болады. Култума домбы- расын алып тердщ как алдына суйеп жаткаида уйд!ц нес: турып: «Мынв караденбэк бэсымызга шыта ма?» десе кзрех. Сокда Култума домбырасын алып, cyprin, тиепн орнына койыл, б!р онкайлап алып: Алдыма енгергежм кара дечбек, Дэулетще С;здерд1н болдык екбек. Жет: атак Жет!мберген мырза ед: деп, Алдыка эн uJHipKayfa 613 де келд!к,— дей бергенде, арты жатый айткызбай, бэйб!ше турып: «Е, бул 0з1м- н)н немере кайным екен той, онык домбьграсы шанырагыма шыкса да кетеремж, самаурынды кой» деп батанадан 6epi аузынык суы КУрып, эн тыкдал туртан кызына буйырады. Уй иес1 бэйб|шен!к С031- нен кей:м конакасынын баска женж карастырута шытып кетед!. Кул тума шэйдж дайындалуын кутпей, тусгнетгн Kicici кездескенсш, элг! сиякты дежр еркекке кездескен акылды бэйбгшеге риза болып Ke rin, баствты энн1Н эуен1мен, шыркай, жалтастырып кетед!: Дауысым ал дегенде 6ip сацкылдар, Жел болса катпа туйе уйге анкылдар. Ж!птпк алган жары жаксы болса, Алдыкнан акку ушып, каз каккылдар,— деп энжк аятында темени дауыс регистрже Tycin, кокырлатып, баяу- латып, 6ip Korepinin, 6ip басылып, тагы майдалап, еркелепп, кез!н бэйбшеге Твнкерт барып 6iripefli. Мэн: жатынан тура келмесе де, 198
елечнЦ 6ipimui жолыныч аяк co3i бойынша бул эн «Двчбек» атанып Култума Кереку жацца барган 6ip сапарында тускен уй!нде 6ip сулу чыз болады. TyHi бойы жырлатан акынныч дауысы чыздыч жу- репнен улкен орын алады. Ертеч1мде Култума тары чонады. Жырмен катар эсем эндорж орындайды. Вiр очаша кал-энда Култума Дэмс Кыэбен тЫдесед!. Квч'лдер! жарасады. BipaK Даме берул! болады. Кыздыч айтуынша Kyfieyi квч'Л толарлык адам вмес, онерс1з, жэй малмен тана аты шыгыл журген байдыч улы. BipaK баска емалы жок, сотам баруы керек. Булардыч булай сейлест калранын тычмап тур- тан б'реу кь!здыч шешес!ме жетюзедл Ол ечд кочактыч аттануын макулдатандай белп' бергенсж Култума жолта дайындалвды. BipaK кетерде домбырасын алып: Бетшде ак Дэмвн1ч бар-ды ме: Дарияныч жаркырайды аккан с Не болса соны айтады казак ш Эрюмнгч беп-белп'л! ойнар теч дел ен бастал кетед1. Эн кажырлы, екпiндi, журдек, б:р нэрсэж катуланып айткандай, елечн!ч алдычты уш жолында тынымсыэ жу- pefli. Тек аяк жолдыч ортасында, «Айтарымды айттым» дегендей, тынышталып, баяты кербезджке басып, неше алуан твтт! ундерден токытан касте аркылы аякталады. Бул ан ел арасында «Пау-ой!» деген атлен тераген. Ак Дэмемен будан кейж Култума кездесе ал- майды. вэ>Н|'ч айналасынан экес!н1ч мечзеген 6ip кызды алады. Уйлет'л б!раз уа«ыт елде болып, одан кейж тагы да ел аралаута Култума Кызылжар жакте журген!нде улкен 6ip таластыч устжен шытады. Ол болыстыкка таласкан мэж1л!е екем. Сокда 6ipa3 болып, жырын тег.'П, эн)н салып, жиылган халыктыч кечлж кетеред). Мэж!- лгст!Ч аятын-да арка суйер, жанашыр жакь;ны жок, тех малына сем!р- ген 6ip ж 1г1Т белшеонен бата шытыкданып, акыры кеп атаныч улы- нан шыккан 6ipey жеч»л кетедл Сондз Култума: Карабулт кун жауады торлатан соч, Атайыныч жен тимес корлаган соч- Калыч даута белсежп ту с т кегле, Жанашырыч касычда болмзган соч,— дел, акыл олеч айтады. Эн кулаш, курылыс жатынан Б1ржанта е тк- тейд!. Б!ржанныч «Жзнботасындай» дел тус:нбеу керек. 5:рак оннЕц ecyi, дамуы кейырмасыныч ocepnmiri, еркгцд: билел алатын куш 199-
сол улкен асаларыныч улг!с!ндв. Болыстыкка таласкаи жЕгЕт 6'[зд1цша тек себеп болу керек те, сол сэтте Култуманыч ойындасы 6ip кезвч козсалып кет!п, енер кусан адам козiне, Абай айтцандай: «Орын- сыз бекер мал шашу» асайын-араздык турпайы кврЕнген болу керек. Эн жеке бастыч ун! емес, улкен елеуметт1к протест сиякты болып шысады. Неге екен| белгЕсЕэ, бул ен ел арасында «Демалыс» деген атлен жайылсан. Ыркатар жер, ел керген акын дала ем1р!нде уацыт- ты боска еткЕзу, енер КУУДЫЧ орнына эцпме дау, КУУДЫ бос еткен кундер дел есептедк Келге айдасан жылкыныц тозачындай, ©Tin деурен барады ба-сымыздан,— дейд! осы енж'ч бГр сезжде. Жасынан OKeciHin ауыр енбег1н керген Култума, цыруар, малдыч боска жумсалуына, сан адамныч сарылып бос даумен журуже риза болмайды. EipaK ондай icrep мен куресу- Д1Ч жолын да бЕлмейдЕ. Шындыкка тек ce3iMi аркылы, суреткерге тен, журен аркылы келед!. ©ткен гасырдыч сексенЕнил жылдарында Култума Орынбор, Тройск, Актебе жактарына барады. Сол жакта жургенде «Жамар, Шамщид» деген енЕи шысарады. ЭинЕч кандай жагдвйда шыкканы белгЕсЕз. Муэыкалык жасынан бул пЕскен, жетЕскен шысарма. Орынбор, Тройск улкен базар, Кеч>лЕм капаланган цайтып тынар. Кырык жылкы, он бес туйе калычмалыч, ЕсебЕн ержЕгЕттЕч e3i-aK табяр,— деген еленмен бастап айтылады. БЕреулердЕч айтуынша Жамар- Шамшид бЕрге тусан eKi кыздык аты. БЕреулер кыз бек жЕгЕт аттары дейдЕ. Капай болсанде да эннЕц шысу тарихы 6i3 ушЕн кучпрт жатыр. Айтушылар Култума Аккошкар Сайдалыныч асында тосыз акын- мен айтысып, бэрЕн де жечЕп шысылты дейд!. Сонда Найман Есем- бакты КерейдЕч бЕрЕ альт барсан он сепз жасар Намаз акын Кул- туманы айтысып жечЕп берем1н дейдЕ. Намаз отырсан уйге Куп1ума- ны шакырады. Ол келгенде 6epi де турып амандасып, жас Намаз колын бермейдЕ. БЕрдеменЕ сезген Култума Намаэды: «Мынау кай неме?»— деп шынтасымен касып жЕберЕп: Муркымман лебЕз буркыра, Каламдай бЕткен он саусак, Двчгеленген он тырнак, Сом алтындай жылтылда.
Киылып бЕткен екЕ час, Квэ алдында бултылда. ©р Алтайдан мен шыккан, Атадты жуир',к Култума. ©зге вчындай сен керме. Аягыч, ачсап чалмасын. Балам, маган умтылма! — дейд|'. Намаз турып чолын 6epin, кешЕрЕм сурап, Култумамен айтыс- пайтынын айгады. Намазды дайындагандар да уялысып цалады. Култума ачындык жагынан да алдына чара салмаган жуйрш болып- ты деседЕ. Култуманын айта чаларльщтай ен1н!н 6ipi халыч арасын- да «Тау чнялагг» деген агпеи rapаган эн. Ол энд! чултума 6ip чыэга арнаса керек. БЕреулердЕч айтуынша баллы Деме цыз ДэменЕ есЕнен кегЕре алмай журЕп, 6ip кунЕ оныч eniHe баратын 6ip жолдасынан хат жЕберед!. Дэмедей сулуга хат жЕбергенЕне KOTepinin, оны елечге чосады. КвчлЕ шалчып, шырчаган энге ч°сады. Саладан чусым салдым тау чнялап, Жас кезде эрбЕр icreH еттЕм талап. БергенЕм сэлемдеме ала чагаз, ЕшЕчнен очы чалчам чупиялап,— дел бастайды. ©н аса кечЕлдЕ, екпЕндЕ, TiriTi Култума ДвменЕч ча- сында турып, оныч тал-бойын чушып мэз болып гургандай. Элде вннЕч аруачтысы ДэменЕ кез алдына Kenripin, сунгешмен чосылатын бЕр кунгей кезендердЕ кез алдына елестетп ме екен дейсЕч- Осы кеэдеп адамныч чнллын, арманын киноныц не театрдыч сахна су- ретЕмен беретЕндей техника жоч кезде Култумадай суреткер дыбыс дуниесЕмен кез алдына ДвменЕч обраэын келтЕрЕп, кеч'лЕн 6ip cepnin тастаган сиячты, Култуманын ендерЕнЕч iujiHfleri 6ip кульминациялыч бмЕп, шьщы, «Уш кетерме». Салган жердей керечар интервалга шапшып баста- луына Караганда онда МэдидЕч чулашы бардай. Энде улкен рухани куш бар. Онда лирикамен чатар 6ip драмалык элемент те бар сияч ты, ©рлеп басталган куш кепке дейЕн елс1ремейдЕ. Кайта удей rycefli. СезЕ енж'ч кейтн бермейдЕ, чаэачтыч ауызша дестурлЕк жагдайында кеэдесе беретЕн кЕрме сез болу керек. Э н Култуманыч творчество- лыч nicin жеткен кезЕнде, бЕр еэЕн чатты чобалжытчан жайда шыччан болу керек. Буган ел аузында бул энге TipKen айтып журген: «Ту- сынан терезежч тырс-тырс чаччан» деп басталатын сезЕнен керЕ: Сурасан менЕц атым Култума-ды, Момыннан Култумадай ул тумады.
Копта альт домбыраны шырдатвнда, Косжадтап цлркж кемей бултылдады,— дейтж, аншш'щ ез1 салган автопортрет]идей, оныд асдад ойын, асдан талантын, асдардай дауысы», асдак унгн, эм1рде анау-мынауга имей- т[н алтын басын 6ip шумац елекмен берсл туртан сез! лайыд келедл Курмангазьс, Ыржан сиядты ем!рде канша дорлык кврсе де вз орындарын сезт кеткен жандардыд 6ipi осы Култума, Оныц «Уш кетермесж — ез]жч асдад суреп, ен1жч муэьжасы осы 6ip сеэдер1- мен дабысып-ад жатыр. вйткен! иына он баска сезге «сыймайды» да, ал мына свз баска энмен уйлеоп «ем!р суре алмайды». «Уш ке- терме» — Култуманын творчестволык квинтэссенциясы 1 десек дате болмайды. Ол ушЫ долга устата салатын архиепк не Д|'талтан алган деректер|м|з жод болганмен, мундайда еч эд!л дазы музыка бар. «Уш кетермежч» муэыкасы тасырдыч Kyoci болута, Култуманын e3i жок болса да, коз1 болып, жотын жодтаута жарзйды. Эрине, eMipi- н!д кай кезечжде кай выжд шытарылтанын бжмесек те ендерд1н дамуына дарай шыту кезектер'ж едг(ме -зтуге болады. Култуманыц бул айтдандардан басда да emflepi кеп. «Шайдлл- ма», «Кула атым» дегеч эндер1нщ ноталары бар. Култуманын анде- рж|ц кеч жайылуына б'зт.ч заманныч музыка дайраткерлер] улкен Култума 1915 жыт.» тгадонысында дайтыс болады, бзжен бала далмаса керек. Култуманвгд эндер!жч нег)зГi кепшллгж б|‘3ге орын- дап 6epin, нотата тус!рткен белил] энид Косымжан Бабадов, Култу- маныд эндерг 61зд!ц заманныч музыкалыд дурылысынан 63IHIH, ар- дадты орнын алып жатыр, «Абай» операсында осы жолдардыч ав торы мен Л. Хамиди Култуманын «Уш кетерме» ан!м Абайдыч 6!ржш1 актыдаты «Кай талды дул алдына дурылматан» дел бастала- тьж арнясыныч тадырыбы ет!п жене «Тау диялал» енж уценил акты- да хордыд тадырыбы ет!п алды Ол дырагы суреткерд|’д творчество- сында халыд ун1н ундеген, демократиялыд туйжде шытарган туын- дыларыныд кеп болтаным, басым болтаным суреттейд]. Култума жайлы 61зд|д долымыэда ем1рбаяндыд дерек Tirrri аз. Алайда барын келиллжтж алдына салуды мадул корд!к.
СОКБАИ СОК / (у у гт у м а С а з д ы еп'п. бар - ма жок; ла . 203
САРЫ 0 ткен гасырдыц сексежнил жылдарыным, басы, Жармо- ланын, (Ыррыз) TypMeei. Узын бойлы, Kancafafinay келген, Spi мурынды, атжацты, аягыида бжк екше былрары eTiri бар жМт бел- 6eyiH домбыра erin чаккан болып намерены басына кетерш, шыр- Балесы мен Батактын атым Сары, Курысын мендей болса журггыц 6api. Он ею ай абактыда жатканымда. Кара шай 6ip чайнатым болды flepi. Баласы мен Батацтыц атым батыр, Шайнаймын кара нанды катыр-катыр, Жарым ай Жармолада жатканымда, Тусыма ею келд1 губ1рнатыр. Баласы мен Бата^тын атым батыр, 1шжде царачгы уид!ц бу да жатыр. «Баспацшы баска туссе» деген сез гой, Тесекс(з НУ тактайга жаттыч ацыр. Селем айт баргандарыц Жемек бите, Байлаулы жатыр Сары карацгы уйде. Б!зд!ц уй жапгыз ауыл калды дейд|, Keiuipin ала керсЫ Шедгел шиге,— дел, анжц аягында мудайып, бфаз терец ойга кеткендей, ундемей отырыл ез! айтдан чу тадтайга писал кет. Сарыныц дауысын ecirxeH т
басца туткындар: «Ой, сабаз-ай!» деп, томен карап, бастарын изеоп отырды. Ал, турмежц карауылшылары болса, олар «йкайлап, бала- гаттап, неше турлi жан lypinirepnix жаман сездерд| кусып, «Керсе- терм1н, саган, тагы да1»— деп акырып жур. Ондай «ipireH ауыэ- дан шыккан tuipireH сездердж» не сумпайын ecirin, кулагы уйрежп калган Сары: «Оттек, сендердщ 6ipeyi*\\Ai анау Есеншагыл, Шалша- гылдыц кумында да кудай кездсст1рмейд|‘-ау, даусыцныц налай шыкканын сонда керер ед1м» деп iiuiHeH ызаланып койды. Сары 1863 жьшдар шамасында осы кездеп Актеба облысы, Шал- кар ауданы, Жетей-Ебестж тусындагы Талдыкум деген жерде туды. Руы — Kiuji жуз |Цлнде Tiney, оныц :'шжде Алтон. Окес! Батак оз шаруасы езше HteTKiniKri адам болып, балаларынын кандай багытта болса да, талаптарына карсы болмай, болганынша жагдай жасады. Батактын улкен execi Достан Кет1бар, Арыстанмен 6ipirin, Kiuii жуз- ден уш мын Kici кол eprin, Исатайдьщ KOTepiniciHe жэрдем берген Батактан бес бала туады. Оныц улкен: — Жолбарыс пысык, ел арасында ет( Tipinir1мен аты шыгады. Одан Kicuici— Мухаметияр аскан акын, суырып салма акын халыкка сол енер|'мен KaAipni болады. Одан кейжп Tineyni деген! би, сезд! унем: такбактап, макалдап ай- тады. Кайда дау, талас болса, сол арада Tineyni журедл Ал Жэцкен дегеж карапайым шаруа, малдан баска ешб1р енермен шугылдан- байды, oxeci Батакка тарткан, жуас-коцыр дейд1. Ец кенжес{ Сары жасынзн ала-беле кезге туседл 03i керкем денесг елпегп, алгыр, зей!нд! экп'ме айткан Kiciflen кезж алмай кей!н соныц айтканынык бэрш булжытпастан айтып беред!. Дауысы аса KymTi, Gipiypni зардык Ун бардай эн салса без!лдет1п ж|бсредл Bipeynep, улкен luemeci Сарыныц энж тыцдеганда аздан соц кула- FbiH басып: «Карагым, койшы, унщ кандай зарлы еД|, нагашына тартпагай ед!ц» дейд! екен. Ойткен! нагашылары енерл! адамдар болып, еМ|’р1нде айналадан кеп корлык керген адамдар болса ке- рек. Сарыныц ескен ортасы баска кэзактыц мал баккан аульждай тек куйрык пен муй!з санап еткендер емес, енердж да базары болды. Аталары Мекке би ез заманында аса тапкыр, ерд!ц кунын ею ауыз сеэбен шешкен адам болган. Кердер! Эбэбэюр сиякты Менкенщ жана заманныц 61ркатар KepiHiCTepiHe «бэлен1ц басы» деп Карауы да болган. BipaK Мекнеден басталган тапкыр сез ASCTypi ол ереде улкен орын алды. Алтон-Кызайда аты snrini энил, жыршы, домбырашы, акындар кап болды. Мже, сонык есер1мен Сары да ерте с!лк!нд!. Жогарыда айтылгандай, Сары бала кезжде-ак аскан музыкалык кеб|лет1мен «энил бала» атанды. Аталарынык атын атай алмайтын келжшектер осыпай ат койса, ауылдык шалдары «Жас nepi» деп атады. Сары жнТт бола бергенде, ол арада улкен к°гам- 205
дык толкулар болды. Болыс, ауылнайлар елге каталдыкты кушейтт, едтаздж молайды. Бгрен-саран шындьщты айтамын деген адамдар алаш окк* байланды. Сары сиякты жасынам енерге ецмешн созлан талаптыны ел арасындалы ит!с-тартыс ру дауына араластырлыеы кел- fli. Оган кенбеген Сары ол заманнын TyciHiKcia адамы болды. Бара- бара оныч би, болыстардын кылыктарын ешкерелеген елендер) ак патшаныч жауыныч ici болыл KepiHAi. Оку очып, К03! ашылмаса да, акылымен ац-караны айыра бастаган ойлы жют Сарыла казактыч кызды мал орньлна оатуы да олаш болып кер!нд1. Бул сиякты атаныч саллан «ацжолына» царсы шылу Сарыны кзралайть.м статьяларды толыклыра бард). Seipece Сарыныч соцлы кездег| 6ip ici онь:ч вм'/р- бойына соцынан чалмайтын бэлежч басы болды. Куздщ 6ip уэач тун1нде, усгжде какпа шекнет бар, уэын бойлы 6ip ж|г!т ойпат-ойпат жерлермен кулан тежрекке салып бара жатты... Сол журклен тынбай отырыл, ел Teric жатты-ау деген мезг!лде Кек- жиделе децгелей донлан 6ip ауылдыц ту сыртына жацындап калin, аттан тусе калды. Бiр апанла атын буып тастады да, тымалын ерд|'ч часына !л!п, буэау Tic он алты ерме камшысын ек! буктел устап, ауылдыч как ортасындалы ceri3 канат ак-уйд|*ч жаныка жакындап ке- nin, б{раз тын-тындап турды да, жата калып, !ргеден колын салып Ж'берд!. Кезд! ашып-жумланша болмай eci« ашылып, жкк уйге ептеп басып ен!л кетт!. Кораныч ортасында ар жерде булып отырлан он такты адам, бвкшецдес!п, 6ipiHe 6ipi жакындап келт, KySipnecTi. Булардыч imiHAeri Кешжмбай деленн — Ал, сендер менщ сочыма ер1чдер, жайды б|лес'1чдер лой, осы сапар устатпай кетсе, колла кайтып туспейд!. Межмен 6ipre басса- лыкдар да, б;рден колым устандар, б!рдемес! болып, жазым кылып журмесЫ, оныч м!нез1Н бтес1ниар,— деп буйрык берген болды. — Кап белем, наше колла туспейнн болсач да, тал бугiи ечсече 6ip мжермлн-ау,— ■деп, Кешюмбайдыч ез1 мыктымсып, соккыоын суй- реп, канжарын бел|не кыстырып- 6ip туйежн жазысынын тасасында жата 6epfli. Бул кезде уркер тебеден ауып, ай да туып, куздшунг! кешпел! булт кейде айды тасалап, кейде жыртыллан жершен ай жа- рылын »i6epin турды. Шай 1илмдей уакыт еткенде акуйд!ч eciri сыкырлап ашылула ай- налландай болды. Кешюмбайдыч wyperi дурс1лдей, 6ipeca куанып денесше корку xipin, тулабойы flipinflen аяз кыскандай Ticiepi 6ip- 6ipiHe ти'ш сакылдап, калай тап беруд|ц рет!н eni де тастай eTin жа- сай алмай жатты. Соныч арасында ecix ашылды да, акбозуйдан зсы- ла басып 6ip ж т т далала шыкты. Wirii алла карай exi-yui кадам бас- кан кезде баялыдан ачдып жаткан Кешюмбай, чолындалы с «тастебе осы лой» деп салып ж|бердь Сойыл баска тиме* 206
кейщ бара жаткан ж!г!тт!н солжак жауырнына гиде Кешюмбай сияк- тыныц колын бит шаккандай кермейтж Ж|пт, он жатына карай Hint бурылып наша берд/. Осы кеэде Кешю'мбайдын жМтгер! оныц алды. нан ере турекелт, алдын кес-кестедн >KiriT артына карай шепшп ед1, Кешюмбай туб етектен алып токтатпакшы болды. Басналары жанындал Kanin улпрмей, ж>ггт бел|ндеп тапаншасын алды да, Кеш- юмбайдыч басынан асыра атыл ж!бврд|. Кешюмбай мылтык даусымен кулай кеттн Басналары да мылтын даусынан шошынып, быт-шыт бо- лып- вр кайсысы эр жакка каша жвнелдк Ауыл оянып, «аттандап» айнай-кику болып жатнанда, ж(г1т жупре басыл атына барыл м!н!п ал. ды да, тар жерде неоне жол зшкан тапаншасынын аузына б!р урлеп белшв ныстыра салып, уйренилкт! жыра-жынпылмен, айдын астын ала журт Kerri. Ежелден норку, сасу дегенд! б|лмейт!н ер Ж|пт, астын- даты атына сену; MG, еэже сеид, ме, дауыс ест|м жер узап болмай KOKni жана тынгандай, жаны 6ip рахатка баткандай, тамвкты 6ip ке- неп нойып: Баласы мен Батактын атам Достан, Достанта бата алмаган ешб|р душпан. Тапсырдым жолыкканша 6ip нудайта, Хош, сау бол, жолыкканша жаным Косам,— доп эндетте Сарынын дауысы TyHri деланы жантыртып, айналадаеы елд1н, кой кузеткон нойшынын, аксуйек ойнап, алтыбакан телкен кыз-бозбаланыц кулактарына жеттк Onri ауылдын адамдары Сары нын Даусына кулактарын тосыл; — О сабаз-ай1 — десл. Б|ркатары суйреллт турып жаткан Квш- к1мбайды Kopin: •— ©31не де осы керек, ерлткен болыс, билердщ айтактатанына epin тапкан олжан гой, enin кетсен олар сенщ нунычды да жонта- майды, сорлы, елмегешн оброй болтан, шыкьшда да ежреген ер екенс|'н, он дарымай, танк еткен дауысна жалл ете налган,— деп, ажулап, еткен онитага аса тандана коймай, кайта узап бара жатнен энге Эл; де кулактарын тосып, бастарын шайкаумен болды, Аттандатанмен атка MiHin, ж!г1т нууса шыккан ешт'м жок. 6i- рен-саран Сарынын сырын бшмейлн желекпе жастардын Кызыл кал- шылдагакын Kepin, ацсакалды 6ip адам: — Шырактарым, ауре болмандар, вид! ол сендерге карасын да керсетпейд|#, жете койтан кунде де таян жейсщдер, iciin артын то- салык, тан атсын— деп жиналып калган топты таратты. Ауылды улытан-шулыган кып, iprecmeH келш Сарынын кол сал- ган уй! Карабас Сидактын yfii едн Жолытып шыкканы Сидактын ул- кен кызы Косан. Ол Тврткара руынын б\\р белд!с:на жасынан айтты- 207
рулы болатын. Кешюмбай болса, ол Сарыныц агайыидары Мырза- гул, Шыманмыц кайрап салганына KeTepinin, «Сарыны не Tipi устал беремен не елт1ретлж» деп, ек1 6ineriH еыбанып, соцына eai сияцты опер бацандарды epiin, Сарыныц келетш кунш андыл журген к°л- шоцпар ед!. Басына олiм таягы ойнатан кезде «акауызбен» алдынан жол ашкан Сарынын, ешымге зиян цылмай кетсе де, ем1рбойы уз<п- мей пеленщ жабылу алды осы едн Ал, Сары болса ол кашкын да емес, буэакы да емес, езЫщ суйген! Hjocanfa- алые сапарта кетер ал. дында жолыгып кететш едет> бойынша келген едь Каран'ы тунд| цац жарып оныц салып бара жатцан еж халык аузында эниджк ез аты- мен «Сары» атанып кеткен эн едл Bipeynep оны «Кыз Цосан» дел те айтады. Сидак Кабак |‘ш!нде Карэбасы оз1 ешюмге тецдщ бермейтж ер кеудел! адам. Косан, Досан деген ек! цызы болтан. Косан Ецлттщ образындай «бит кабак сурлау кыз» деуге жакын келед! екен. ©3i бойлы да, ойлы да болылты. Айналаныц бэр!, оныц 1шЫде азуы ал- ты карыс sxeci де бшп калып, б!рак ерке ескеи 6ip6eT Косанта ба- тып ешнэрсе айта алмайды. Косан болса TeMip бойында болтан Ка- рылак апаларыныц: Кызы ед1м Сиялыныц Карылак-ай- Каладан алдым мэкпал карылап-ай. Кей жаман дылтан iciH жасырады, Мен журм!н айт лен тойды жарылал-ай,— деп еэ!жц суйген wimi Бейсеумен ашына болтаный ацыратып, ойьж- той болса этине косып отыратын ежетт1к м!нез'ше еуып, катын-ка- лаштык есепне кулак та коймай, «ит уредк керуен журед'ш деп ыцтайы келген жерде Сарымен кездес'ш журе бередл Экес'| Сидак- тьщ бутауынан кутылыл суйген Сарысына бара алмайтынын 6ince де, алтан бетжен кайтпайды. MiHe жанаты ецпме болтан ен осы Косанта арналган. Эн дауысты орта мелшершде баяу улкен ойда отырган адамныц кейлждей, ус- тамды екпшде басталады. Сол регистрдег! 6ip ноше дыбыс айнала- сында тежректеп 6ipa3 журед'к Тек елекжч еюнип жолы басталтан- да ен жотары карай ерлеп, ащылана бастайды. Сол бойы кульми нациям кетершт, одан кайткамда б|рден сылк стт туст кетлей, артына карал, суйгенж цимей алыска кетт бара жаткан жандай, ю- д!р1степ, «демалып», алакдап кей1н кайтады. Кайырма белек туртан жок, эннin кеудес!мен 61те кайнатандай жалтаса бередк BipaK онда сез жок, ез кечл1не ез! бойлатандай, тек «а» деген дыбыс аркылы орта регистрде б!рнеше per жыландай ирет1л1п, не 6ip кызыкты ер- нектер жасап, тэты да асыкпай артына карайлай, кей‘>н кайтып энжц
бЕтер жерЕчде тары кЕдЕрЕп, дыбыстан тары 6 :p-exi туй1н rynin барып, баяулай, кокырлай, KexipexTi карыс айыррандай арман умЕмен барып Сарыра жабылран жаланыц басы сол 6ip тун ед! дейтЕнЕмЕз ацды- ран жюттвр, бастагы Кешк1мбай болыл, ездерЕжч устай алмара>н еш’ш баснадан алгысы кел п, К,осанды ^аралайды, оны бузылгандар- дыч цатарына коскысы келедЬ Оныч устже Сары каздеп-ак атты, влт1рвй1Н дед|, тек Tnriae алмай калды дел, Сарыны да ок ушына байлай даурыкты. Алтон, Кызай сиякты ею атаныч улы болыл б>раэ- дан жауласып келе жаткан exi ауылра бул очира да азык болды. Кызайдан шыккан Мырзакул он сегЕз жасында белые болыл тастаран тасы ерге домалал турран. Оран Шолан болыс 6ipirin, Алтоннан шык кан аскак Ж|’п'т Сарыны cypiHflipyre бас чосады. Косанныч 6epyni жерЕ Тарткарара Kiel салып, Косанныч кылыктарын айтыл, оларды да Сарыра ешжт!ред1. BipaK Терткара Сидакка бата алмай, булармен б(р1кпейд|. Тек Сарыра 1штей жау болыл журе бередЕ. Мырзакулдыч мундай icicpiH есЕткен Сары оран epericin, тала талтусте Мырзакул аулыныч бар туйесЫ чуыл кетедк Оны керЕл турран жЕпттер, кызы- нып, соккыларын суйретт аггарына м1не бергенде Мырзакул ез1 бас болыл жгг|ттерд1 токтатады. «БЕреулерЕч жазым боларсын, Сары тек- тен так колынан мал бере коймайды» дейд1. Бул окирадан кейж эч- гЕма т!пТ1 шиеленЕседЕ. Осылай Алтон— Кызайдыч басында карабулт уйрслщ турранда тары 6ip окира кездесЕп, ол как куркЕрегендей элемнЕц олеин кетЕре- д1. BipiHo 6ipi каны катып журген екЕ ауыл сол норседен таласып, Баксы кэл деген келдЕч басында тебелес болыл калады. Сол тебе- лесте Шоланныч агасы Есенаман таякка жырылыл еледЕ. МЕне осы Есенаманныч елЕмЕн Сарыра жауып Мырзакул, Шолан приговор жа- сайды. Сары езжЕч жазыксыздыгына c&Hin, ауылда журе бередЕ. Bip кунЕ абайсызда бЕрнеше солдат келЕп, Сарыны устал алады. Оны жо- гарыда аты аталгам, Ь1ргыздыч (Жармола дейд| казактар) турмесЕне жабады. Сары турмеде отырыл, езЕнЕч капастары жайын елечте энге косады. Емес кой дереже, акыл 6opi бЕрдей, Мырзакул ic кылады элЕн бЕлмей. Агайын б р-бЕрЕмем кастаскан сон Кан Teric болыл калды кэдЕмпдей. Басьжда БексыколдЕч Есенаман, 309 Таяктан елЕп кеттЕ салЕчгЕрдей: Араныч KeriH куып, жоктаймын дел, Жалаиыч жаптыч Шолан 6opiH бЕрдай— 14 А. Жубанов
деп, Шоланнын арызымен жаткандыгын баяндайды. EipaK кайратты wiriT, мойи бермей езш аз! жубатып, бул турмеде кап бола бермей- л'нше сенед!. Конысым улыккумда Жатвй-Ебес, |рк|'лмей Аккуламен жаумен тегвс. Bi3 шыккан садаката 6ip жумыртца, Eki ру арасында болып егвс. Болмаса тал оншама кунам жок-ты, Халцыма царап турсан олай демвс. Басым жас ел!-ак 6api умыт болар. Ер Ж|'г!т еткен icKe кайры жемес. Жаладан ic [ствд!ч Шолан болыс, IciMHiH жай-жардайын шешпей тег!с. Атом б!р, анам баска сешменен, Кашаннан Алтон, Кызай жолын, тер!с,— деп, тагы да «Баласы мен Бэтактык атым Сары» дел калвтЫ б!рне- ше куплетт! влвчдвргн айтады. Бул арада тары 6ip вн дунивгв келе- Д1. Бул вн алдыцрыра жа«ын. Б!рак басталуы одан да копир созылып, шыркалмай, речитатиеке жакын, мелодиясы саз:не багынышты, тек- пелеу болып келед!. Б!рнеше куплетт! айтып болтаннан кейж рана кайырма есебшде влецжч точтайтын жерждег! сочры вк! жолында KOTepin кетедр Дауыстыч жогарры рсгистржде кап уакыт алып, шыр- кап, 61р кетер:л!л, 6ip басылыл турып, а-кыры алдыкгы андей, асык- пай, карайлай журе бастагак дыбыска кайтыл келед!. Бу да аса кай- рылы, >ш1нде жастыктыч алапат куш! де бар, шаккан муннык да ун! бар, терец мазмунды улкен эмоциялык acepi бар эн. Бул ан де ел арасында «Сарынык ант деген атпен тарайды. Муны да халык ара сында орындамайтын кiсi аз. Сары Жармоланын турмес!нде б:р жылдай жатып, 61р кун! ece6iH тауып кашыл шырады. Косанына жолырыл, бул арада енд! тура ал- майтынын б!лгенс!н Бескалара (Кочырат, Шымбай, Тертквл, Урген!ш, Хорез1мд! — бескала дейд'|) квтпвкш! болады. Косей Сарыга веропа- лык lycimKTeri талисман сиякты, ескертк!ш деп макпал колтап т!г!п беред|. Кайда журсец да мен1 еств устал жур деп. Белг!л| жуйр|Н Тарланмен Сары Бескала кайдасын деп жол тартады. BepinTi Косан 613га макпал колгап, Ауызын таспен зерлеп койган торлап, Кыз Косан, мен келгенше уйден шыкпа, Терткара алып кетлвйд сан! эорлап. 210
БерЕгт Косам бЕэге мацпап колгап, Мен kott'im Бескалара басым норрап. ТЕлектЕ бурынгыдай тары 6epin, Терткара жутап калгай кудай ондал,— дел Косанныц кайындары жутап калса орындарынан кеше алмай- ка\" лындык куалайтык жайы калмас ед! дел ойлайды. Дед1М де Тарлан атца бастым камшы, Жас арып ею кезден тамшы-тамшы. Бусанып, oii кызып алганнан сон Тарлан да екЕленд! желге Марсы. Айрылган киын екен суйгеншен, КайтейЕн опасы жок дуние балшы. ЖанРыртып сардаланы, зарын тог'т, вткен-Д| бурын талай мендей эншЕ. Баласы мен Батактын Сары серЕн, Бел байлал теуекелге буран белж. Жасаран жолды очгарсын, кылдым бата, ТЕрЕдей him княды туран жерЕн. Баремын танымайтын алые жолра, КЕм 6inciH жолаушынын ата теп'н. «Кез жумбай дария кешпес» деген сез бар, Кош, сау бол кергенЕмше туран eaiM. Батактыц баласы едЕм туткындары. Каменей керЕкбейдЕ жуткындары. Би, болыс арыэ салып жата берш!, Мен де 6ip Кызыл туяк| быткылдары— дел аярында еэЕнЕч бостандыкка шыкканын елекдетЕп, тары бЕраздан кей1Н еэЕн мундай куйге ушыратып, елден-журттан бездЕрген Мырза- кулды каргайды: Баласы мен Батактын атым Сары, ДейтЕгун «Сары,Сары» журттын барЕ. Мырзакул жарык алып туст! сочга,— Онын да мендей болсын балалары,—
дейд!. Казак едетЫдег! царгыепщ куш! болады деген угыммеи, eci- ресе оны кун батып бара жатканда айтса кабыл болады деген эцпме бойынша баса айтады (Мырзацулдын, e3i де, баласы Этегул да тур- меде елд!. А. Ж.). Бул ан халык арасында «Тугак ел» деген атпен тарады. Эн Сары- нык ез айналасынык дэстуртен Kepi Мухитда жакын. Салган жердей шыркап, жогары дауыс мелшерЫда басталады да, сол арада турыл алады. Басталуы да, кульминациясы де сол арада. Шында 6ipa3 Ki- д!р!п, кайга-кайта оралып турыл, кей1н кайтады. Б!рак будан б!рден б!те коймай, тагы 6ip кезек жогары ерлел, элденеше иректер жасал барып, баспалдактап, темендел, аягын соза кел!П б!т!ред'г. Сары Хорез!м жагында ек!-уш жылдай журш, осы кеэдег! Кара калпак ел!нде еэ:н!н енер! аркасында аса кад>Рл>КОнак болып, ешб:р кемктж кермейдл Журген жеpi энн!ч, елецн!н жерменкеа, Сары де- се 6epi келед!. BipaK Сары eniH, Косанын сагынады, капай да кежн кайткысы келед1. Б!р жагынан Мырзакул мен Шолан турганда оган кун жок екенш 6inefli. Олардаи жацсылык болмайтынына ке31 же- тед!. Сейтш жургешкие Алтон, Кызай татуласылты деген хабар келе- д!> Сары беленщ басы агайынкын араздыгынан басталганын ойлал, енд! тынышталар дел ел!не кайтуга беттейдй Тарланды балтап, б!р- неше так асырып, жолга дайындайды,- Жабагынык шыкымен Касар- ма асыл, Улыдум, Юидкум кершгенде енш!н:к ауэынан капай шыр- каган ун шыкканын e3i де сеэбей калады. Тугаи жерди ауасы да, шеб! де, жел) де, суы да, тауы да Сарыныц бедней суйш, аймалал тургандай болады. Акылды Тарпан да ек! кулакты кайшылай, басын cysin, ектене туседь Сары ендетед!: Мен шыктым XopeaiM журт, Кокыраттан, Болар ма жылкы мыкты Тарпан аттан. Сескеде Ши булактан м!не салып, Бес1нде ете шыктым Кумсуаттан. Аякты басар Тарлан ек1ленщ, Конага жем сурайды мек!рек!п. Журктен кажымайтын жануарым, Арбаныц белагашы сек'лденш. Ш|Дер!м кудер|ден кум!с тиек, Б!р малсык шел жемейтж тересуйек. Кектер кып, журш кел!п байлай салсац, Турушы ек KeriKfli уйге сумел. Тарлан ат бас аягык урынбай-ек, Салбырар тебе шашыц тулымдай-ак. 2/2
Жем 6epin, сауырынды турсам сипап, Азбарда ойнуашы едщ, кУлындай-ак. М:нуге сен Тарланды эрк!м кумзр, Байлардын елпештегек улындай-ак- 0 p i атым, epi досым мен'ц Тарлан, Кайтей:н олен, цылмай сыныцды аяп. Шелшагыл, Есеншарыл цумньщ аты, Каска жол, Каратамак шыцнык аты. Тарланмен шыга келсем Бозбелеске, Кек ир1м шалнып жатыр Кумсуагы. Кэрд(М бе сен! буг!н кайран жер1м, Уш жылдан Жака керд!м елд'н, шег!к. Кэз салып тура цалып тек!рекке, Тарланнык б‘р сипадым кезден тер!н. Уш жилым уш сагаттай енд| м!не- Кергенде Сары сер!к туран жер:н. Жат кылып туып-есксн ел мен жердей, Б!тт1 ме болыс, билер менен кегщ! — дел б'ресе шыркатып, б'ресе кезден жасын тег!п-тег!п алады. Бул ен ел врасында «Дарира», «Оридау», «Дуния» деген аттармен жа- йылды. Эн баске шыгармаларына Караганда кек'лд!, сэрынган жан- ныц луп!лдеген журепн!н соруы бар. Ыррары аттын жел!с!не келед!. 6 лекн!ц б!рнеше шумагынан кей!н кайырып-кайырып койган жерле- р!нде эн куйкылжыл, аспандап, шарыктал, сонау кер!нген шыкдар- дан, шагылдардан асып кеткендей болады. Э нде туран жерге деген суй!спенш'л1к, нээ!к лирикамен катар суйген'н б!раз жыл кермеген адамны-t сагынуы бар. Б!рак онык бэржде де кайрынык, жудеуд1Н уж жок. Болашак Сары жайлы музыкалык шыгарма жазатын комло- эиторра дайын турган лейтмотив. Сары елше кел!п, аунап-кунап дегендей, б!раз демалыл, бурынры- сынша эн!н салып, елек!н айтып журе бередь Сырттай Алтон— Кы- зэйдык арасы шынында да тату сияцты болып кер!нед|. BipaK жасы отыэга толмай жатыл жамандыкты кеп кертп калган Сарыга кейб!- рвулерд!ц пыш-пыштары унамайды. Сондыктан ол бул бейбл нерг- HicriH баянды емес екенш сезед! де, калай да Косанра жолыгып, жайды 6inrici келедк Елеуоз деген адамды ж:бер!л, Косанмен кез- десетж жерд! белплейдК BipaK ол адам акшага сатылып, Сарынык жолыгатын жер!н баяры шоланнык KicinepiHe 6 inflipefli. Сары одан 213
««бары болмэй, Цосанмеч жолыгып турранда бес адам тус-тусынан камап, Сарыаа тал бередл Б:рац Сарынык лысы басып, опар жакын- дап нелгенде Сарынык суырран кылышынан сескежл, 6eceyi бес жак- ка ка-дады. Сары езж!к б!р елек1нде бул жайды былай суреттейд!: Турранда 6ip тар жерде жолырысып, Бес жаяу жетт келд| eHTiriein. Суырдым Кекбуйраны кынабынан, Белемжк алайын дел басын кес!п. Бес жаяу Ыменен квита кашты, «Келест тары б:р» дел к!ж!н!с!п. Косаннан мен! айыру киын болар, Каиша жау шыкса-дары weniricin— дейд1. Косанмен кездескенсЫ Сары вярын сак басатын болады. Алтон— Кыэай татуласыпты детей! жай сырттай рана энггме екенгн сезедл Ашуга м!н!п, не де болса Мырзакулдык аулын бip шалсам ба екен деген ойга да кетедл Б!рак казактын ырымына ел! де ceHin калган басы сол жагынан кел!п ез!н ез! токтатады. Шу десе жылкы озбайды Сарылактан, Ыргытыл коян соктым шакылтактан. Салар ем ат кеп'не болысыкды, Коркамын Кызай шыккен шанырак'ан,— дел, улнен уй Кызайда калып, шакырак Мырзакулда болуынан ток- тайды. Сары олай ойлаганмен Мырзакул мен Шолан баскаша ойлай- ды. Сарыны енд! алдап ког.га тус!рмек болады. Ана бес жаяуды Терткаранык ж1берген к)сшер! ед!, б!з ел! саган туыскандык сез!м- нен аулак кеткен1м!з жок дел, Сарымен кездес'п, !ш!-бауырына к!ре- дл Онымен коймай, Шолан: «Патшаныц эйел! ул тауыпты. Сонымеч байланысты патша м!налас (манифест) жрчялап, кел адамнык кунэ- ciH кеш!р!п жаткан каршедл Сем Орынборга ез1к барып, генерал- губернатордэн кеш!р!м сурасач, ол жарым-патшанык (генерал-гу- бернаторды празосынык кекд!пне карай казактар солай атаган. А. Ж.) ез!-ак сен! кеш!р!п, ем!н-ерк!н журу!ке мумюндпс бередЬ> дел алдайдьл Ежелден кек<л1 ак, адал жанды Сары олардык айтканда- рына ианып, Орынборга барады, Варган бойда Сарыны устал, тур- меге камайды. Баягы Kici елт|рд!, б|реуд!н закды калыкдыгын азрыр- ды деген материалдер алдынан шыгады.
Дарила торга туст1м сенгешмнен- Патшага арыз айта келген1мнен. Кор болды кайран басым, енд1 аила жок, Сезже залымдардын, ергежмнен,— деп эарлап жата бередн Казактыч «Ty6 i 6ipre тутпейд!» деген сезже epin, Мырэакул да, Шолан да бетен Kici емес кой деп, капыда кал ганы» eHAi 6 inefli. Генерал-губернатордыц ел эк!мдер|мен аузы 6 ip екенд1пн енд| тусже бастайды. Налай да будан кутылып, елге барып, езж мундай ю р ттар еткен адамдардан ешж алу жоспарын курады. Кап узамай ол ойынын орындалатын кун! де келедн Туткындарды далага жумыска алып шыгыл, . кейж кайтканда Жайыктан ететш паром токтап калыл Keuiirin, тунн:ц карачгысына калады, Канша солдат камалаганмен, Сары есебж тауып сытылып кетед!. Конвой- лар саны шагьш болган сабеап кап адамды тастап. 6ip Сарыныц со- кына Tycin узак куа алмайды. Бержен айрылыл калады екенб1э деп коркады. Сары ал iujiHe ыргенан, оны ешк!м устап бермвйд!, кай- та жасырып, тамак 6apin, ки!нд!р1п, квлжпен айткан жер'не жет- К1з'т огырады. Турме басшылары Сарынын iciHin аса Kayintbi емес екенд!пн есептеп, жене жалу кайдв барады дейс!к, колга тусед; гой деп тек Орынборга жакын жерлврге гана хабар береди Ол кезде Сары Шелкардан бврып 6ip-aK шыгады. Аман-есен аулына кел!п, такымы Тарлаиына тигвнсж Сары кайта калыбына келеди Б1рак ол ауылда ке р ж т журе алмай, сырттай береди Ыргыз езешжк бойын- дагы Самырат деген Kicire барып мунын шагады. Сонда б<раз кун аялдайды. Самырат Сарыга енд| тентектжт! койып, icTin ацысьж ан- дап, ауылга KepiHe бермеуж сурайды. Дау деген кенередп оны КУУ- тык акьшы конып, оны» агалык камкорлыгына риза болып, асыкпай ен1н салып, домбырасын тартып, Орынбор барганындагы неше турл1 халдврж баяндап огырганда, ауылга 6ip топ солдвттын жакындап калганы» далада журген вйвлдер хабарлайды. Сары жалма-жан белдеудеп Тарланьжа Minin, «шу» деп улгереди Солдаттар к°кач- дап куа туседп Б1рак олардык астьждагы нашар аттары кетержщ шапквнша Тарпан карасын керсетлвй кетедн Алыстап кеткан Сары ни мылтыкпен патырлатып атканмен ок жетвт'ж жердей шалгайдз болады. Жерpi жаксы 61лет|‘н ж1пт жыра-жыкпылмен, ецкей1п ша- уып октан кутылып кетед!. Сары езжж 6 ip елекжде: БвбейлЕк камшы бастым Тарлан атка, Басыма xayin-катер туган шакта. Алыстан ат терлетт 13деп нел'ш, Жолыктым тауып алып Самыратка. 215
Дуние оттек, сен'к жалтаныц-ай, Балтеныц батыр ед;к жалманындай. Атата аркасуйер жолытысып, Жетт;м той вид) м,:не арманыма-ай. Самырат ейтты матан акылым-зй, Кыз берген кудандалы жацыным-ай, Сэскеде ауылды эскер баскам шакта, Жылысып уйден шыктым акырын-ай. Белдеуда качтарулы Тарлан аттык, Yctihb шыта келд1м атылып-ай. Талтуста жаутан кардай ок астынан Кутылып кете барды батырыц-ай,— дел, бул жайДы толык баяндайды. Кайткенде де ел!нде тыныштык- пен журе алмайтынын б!л'п, тары бтраз царсы жэкка умыттырайын дел Табын асады. Ол жакта б)р жылдай журтл калады. Елж саты- нып, домбыра алып, шыркайды. Басы ед1 Улыкумнын Карашолак, Аяты корЫед: Каратамак. Сабаттан мыц жылкы шкен айдын келдей, Ортада отырушы ед| Tiney-Кабак- Каскажол, Каратамак. Козыбылак, Алдымда Цожасайы жатыр сулал. Басында Есеншатыл шауып шыксач, KepiHep елес-елес Коянкулак- Жер! ад! Жанкылыштыч Кыздар шыккан, Эулие Кошкарата Туздан шыккан. Батактык ерке ескен Сарысы ед1м, Болдым той осы кунде «Елден шыккан». Табында б'р жыл жур:п ажырастым. Сурбедеу косарлыкка ол жарамай, Кубылта Канбактыда саудаластым,— дел тутан-ескем жерлерш естне TycipeAi, онык бэр! де кезтне оттай басылады. Бул елекдермен айтылтан эн халык арасында «Илеу-Ка- бак» болып аталып кетед!. Бт'рак ол 61з бшетж, «Дудар-ай» опера- 216
сыне енген «Ттеу-Кабак» емес, аты 6 ip бопранымен музыкасы мул- де баска. Э н конырлап басталып, б;р мезпл желд:рмелердж кейш- не тусш, олецнж сонры жолдарыкда унем'| к!д'р!п созылып, кайтала- нып, кубылып барып б!тед!. Ол ерен!ц эндержщ формаларына тэн, цайырма кеуден'.ч жалрасы болып кетед!, айырмасы мелодиялых, екпждж, кейде елшеул!к жактарында болады. Бул энде ел’н сары- нумен катар, кайкаган ыза бар. Ол дауыстын мезпл-мезпл шыркап жогары шырып, cepnin отыруы аркылы бер!лген. Бул енд| жацсы орындау уш 'н шалкыран кед дауыс, жене турл> кезечдерже кеш- кенде оны тусжетж каб!лет керек. Сары Табыннан (осы кунг! Байранин ауданыныц жер ) кайтып, ел/нде б‘раз уакыт болады. Бурынрыдай Косанра жолыра алмайды. ЭйткеН! ол уэатылыл каткен. Б'рак Сарыньщ елге келгенж е стп, терк!ндеген болып, Кэкжидеге кайтып келед!. Экеан!ц уйжде бола ды. Эуелден м!нез| п'к, баскера багына бермейггн Косан барган жертде де б у к т ауылды ез аузына каратады. Kyfieyi жай жуас адам болып, малынын есеб!не босара аттап кальщдык келгенге мез, «ет- кенге салеуат» деп, Косанга б.'р ауыз сеэ айтпайды. М|‘не, осыныц 6apiH лайдаланып Косен екесжж уйже келгенсж асыкпай, арайын- тумачы аралап кунд| кеилклрпс! келед!. Б:р кун! «Сары тары уста- лыпты» деген суык хабар Косамныч куларьжа шалынады. Жаман сыбыстыч жалган болуы сирек емес пе, шынында да Capei усталый Жармоланын турмесже камалады. Кашып кетед! деп енд1 оныч кольта бурау, аягына к1сен салады. Кундердж кужнде Сары- ны Орынборра айдайды деген хабар бук!л елге тарайды. Оныч атта- натын кунж б л;п Айт-Бужыр (б!рнеше болью ел) болып шамасы уш мындай адам жиналып Серымен коштасуга Жармолара келед!. Ко сан да баррысы кел!п, экесже айтады. Ол шырай бермегенс!н еэёжч бурьшры ежетт!гже басыл, жыл^ышыга белг!л! жуйр!к Салкуречж устатып алады да, Жармола кайдасын дел тартып бередл К«малаган адамнан ете алмай, ереч дегенде кекарбара lipxeyni турран Сарыра жакындайды. О да Косанды кepin цалып: Ыррыздан б:р еткенде уш-торт erriK, М!нд:к тех Тарпан атка бежендетт!к. Саррайткан сагынганнан сорлы Косей, Тусычнак айтып елец талай етт!к. Канды кеэ, каска Косан, бол риза, Акыры мша мундай куйге жетт!к. Керем бе, кермеймж бе кайран eniM, Кош болыч, алые сапар С!б!р кеттж,— 217
деп бар даусымен шыркайды. Олени!к аярын да айткызбай. Сарыны журп'зт квтеД|. Аттылы-жаяу, мындаган адам б!раэ жар шубырып epin, тек солдаттардыц мылтык атуы аркылы рана сескент, кала бередь Сарымыц карась; кер'жбей кеткенше бук!л ел вольт карал турады. Суйген!нен Tipi айрылран ер кыз Косан ек| кезжен канды жасын агызып, Сарынык зарлы эшшн б!р!н ынылдап айтып, ешк!м- ге карамай, сейлеспей, экес;н';ч уй'ше келт, жер бауырлап жатып алады. Жаны, журег! Сарьгда кетт, Терткарага тек сулдес; кайтады. Сарысым одан квйтып кермейд!. Сарыныц Ketin бара жаткан жолын- дэ ел аузында олен' мен эн; кала бередк Сол сапарында бiрiишi кун! weiin контан аулында Сарынык мынандай елек>н ауыл адам- дары кездерЫе жас алып айтып берген: Ауылдан шыгып кондык Бейт|байга, Жас ж!пт жака болтан ауылнайга. Антурган 6ей;л1 тар, саран екен, Шекераз камап салды кара шайра. TyniriH тук кетере шабар ед!м, Астымда Тарлан болса осындайда, Bapi да керген тустей етл-кетт1, Сарыта батыр деген енд| ат кайда! — шаршал, тальт, жаяулыкты кермеген басы, текселш аягын эрен басып кале жатканын суреттеп: Ж|г!тт1н амалы не аллан салса, Ж1г1тт!н армаиы не уйжде алса. Талтандап Орынборра б;з барамыз. Жук тарткан Хиуадан кызыл нарша,— дейдг. On кезде жМттер сендгкке кара ет!кт!ч такасын аса би!к кылыл салдырады екен. Ойгкеж, казак едетжде жаяу журмейд| де, аякты ауыртатын жардай болмайды. Сары сокдай ет;кпен жургенсж аярын ауыртып: Басына шауып шыктым Кекнуранык, Тшепн бергей алла бозбаланын. TiKTipreH 6ip тай бер:п кара ет!кт1к> @кшес< бастырмайды адыранык,— Денд1. №сен!мен аяктарыныч ауырранына карамай, урып-сорып ай- датан солдаттарды айтыл:
Кермед!м катты адамды ну солдаттай, Tycipfli басца натты мусалдатты-ай. Keuui жск, epreci ЖОК, тыным бермей, Куады сылдырлатып к1сенд| аттай,— дейд1. Сарыныч туыснандары, вбден эюмдерден мазалары кеткен- нвн бе, артынан 1эдеп бармайды, iCTi нуынбайды. Т;'лоул[, Жолбзрыспен менщ агам, Малга бай, тэуекелгв втв саран- Эйтсе да пайдага асар осы exeyi. Не бiлсж 6ip туганмен Жэнкен жаман. Ажары жаркырайды туран айдыч, Анырын бергей алла осындайдын- Ара дел окшейжде журуш! ед(М, Bip келмей налганыма Наурызбайдын- Мамам мен келд! Вансы амандаса, Кайырлып сОРвр ма ед: жаман болса. Кудайым денсаулыкна жаза нойса, Керермж eni-ан тары аман болса. Куэ болса ел гонады терец сайра, Батыр ем, туткын болдым осындайда. Коп жылдар дэмдес болран iHici ед!м, Бар ед| не жазырым Артынбайра,— деп, тумеларын, агайындарын, еншейтде «Сары, Сары» деп журет'|Н жанындарын санап, олардыч «жаман дос— келецке» деп Абай айт- Нандай, басын булт шалран xyni нараларынын ешin налраиын вйтыл Нынжылады. Орынборда кеп устамай, уюм шыгарып, Сврыны уры-нары деген статьямен CiSipre айдайды. Ол Антебе мен Орынбор арасындагы налыч Журалбайлы арнылы жаяу втедь Конран, тустенген жерлер'шде ез1к>н чайгылы халын олецмен унем! айтып отырады. Ауыл сайын десе боларлын, Сарыныч елечдвр|мен эндер1 налып отырады. Жа- галбайлыныч Беекурегш1ч б:р уйшде коныл шыннанында Сарыныц ‘ мына 6ip с кi шумен елеч1мен тары 6ip энi налыпты, Куз болса нус найтады жайлауына, Душпанныц б!здер тусг!к байлауына. 219
Артымнан !здейтугын Kiel жоц 6on, Ci6:рд1к KerriM целы айдауына. 1ш:кде кап туткыиныч Сары журер, Талай жыл жаяулыклем дэурен сурер, Б13 шьщтьщ алды туман алые жолга, Кайдан дэм буйырарын цудай б|лер. Бул елецн!н эн! «Сарыиын Сб!р айдалып бара жаткандагы эн!» болыл айтылады. Басталганда жан ашуынан шыццан ундей цатты шырцалыл, кем-немнен тэмендеп, баяулап, аягында к!шкене кетер!- ле tyein, тагы баеылып калады. Бул энд| еет!гвнде KeMnip-шалдар- дын нектар! кемсендеп, ылги жылап отырады. Сары кунд!з-тун! айдаудан калжырап, ауруга шалдыгзды. Жу- руге жарамайды, жж демала беред!. Оны «тагы кашайын дел айла салыл жур» дел, сенбай мылтыцтыч дум!ман урып зорлап жур- ri3efli. Б:р кундердв вбдвн халы б!т!п, орнынан тура алмайды. Ауру- мен кабат мына кврген соккы нашарлатады. Солдаттар «кашайын дегенде атыл тастадык» дел акт жасап, шынында да ешб.:р зацеыэ Сарыны атыл еллреди Кайран энш!, акын, ер ж!пт, ем!рбойы аэап- тан баска ешнэрсе кермей, ансаган арманына жете алмай, суйген Косагымен косыла алмай, би, болыетан KeriH де ала алмай, арманда Осыпай, жасы отызга жана к!ре бергенде 1894— 95 жылдар ша- масында, Жаманкаланын (Орскшы казактар солай атаган) солтуслк н-атьнда ы Шнел!сай деген жерде Сары наза тауып, сол жерге онын денесж казактар ак жуып, арулап кояды. Квп жылдарга дей!н онын бвй!т!, басына койган кулпытасы, айшыгы турады, Б!рак заманнан замам ете онын ешб!р тз1 капмайды. Сарыиын эндер!н сактал, орындап берген Менке Телеген деген к!с! болды. Ол 031 де сер!, энпмеил, энш! ед!. 0лечдер!и!н кеб!н Самыратоа Жакия 6epfli, Олардын барж де осы жолдардын авторы кер!п, ауыздарынан жазып алды. Ал, Сарынын энж б!эд!н туган ше- шем!з (1962 жылы 93 жасында кайгыс болды) Биб!шнар, Улы кумда, 13— 14 жасар кезжде ectireH. «Ертечг'| уакыт. Кыз-кепжшек жина- лып, жана кеш!п келген Шолкияк деген жерде уй Tirin жатканымыз- да ауылдын улкендерк «Шуламандар туге, жабычдэр ауыздарын- ды! — дел айкайлаганына эчпмен! токтата салганымызда, алыстан сычгыратып салган эн еет!лд!.— Мынау кэт!п бара жаткан Батактын Сарысы. Ой, цлрк!нн!ч дауысы-ай!»— дел, ауыл адамдары барлык жумыстарын койып, б!раз уакыт ачырып, эн тындады» дейт!н. Сарынын эндер! 6i3AiH заманда улкен орын талты. Онын 6ip эн! «Аманкелд!» кинофильм!не енд|'. 1940 жылы Эбдшдэ Теж!баэе- 220
тыч либреттосы бойынша осы жолдардыц авторы «Сары» атты 6ip ацтылы муэыкалы пьеса жазды. Ол филармонияныц сахнасында, кон- церттщ ек)НШ1 бол;м1 есеб’.нде 100 ден аса рет керселлдл Осы кезде Бакip Теж!баевтыч либреттосы бойынша 3 актылы музыкалык пьеса жазылып жатыр- Бул пьесанын аты да «Сары». Сарыныц ом!р жолы ел'| де толык эерттелген жо«. Орынбордыц архивында бул женгнде кептеген деректер бары даусыз. Кеэжде оныц 6epi де ашылады. Bis ол кунд| кутпей, чолдаты барды халык- ка жариялатымыз келдл Таты 6ip айта кетет1н жай — 1942 жылы шыккан ю'таптагы «Сары» деган бел'мнщ неггз! солай чалды да, бт'р- чатар адамдармен кездесу арчылы аздалан жаца деректер чосылды.
ЦЫЗ КОСАЯ
« О мбыдан Семейге карай. Ер-псп жогары ерлел кале жаткэн «Ленинград» атгы пассажирлар таситын пароход Павлодардын пристанынан шыкпай жатып, темендег! ушшш! класс каютасыиыц терезесже эсем, коныр, жумсак тембрлы контральто (айелдщ ек жуан двуысы. А. Ж.) дауыс есгЕлдг. Онык суйемел! да мен кутлв- ген — гармонмен косылыл казак ондерж орьждады. Б!р минут от- пей-ак мен де теменге тует!м. Айнала камап гурган халыктын орта- сьжда, жасы отыздан аса тускен, арыкша келген, кер!кп', жаты сэл сопвктау, ек! урты аз гана iш!не к!рген, беттерж!к yuji кыэыл, кара торы вйел отырды. Кулагыида шыгыс эденндепдей узын сырта, омырауында б!ркеше катар моншактан т!зген елка. Уснндеп ж1бак кейлеп, иыгына бос салгзн шал! аса жарасып тур. Осынык бэржде де бажырайган, «айкайлап», epci керж т туртан ешнарсе жок, кайта енш'жж талгамынык жаксы екенд;г! байкалады. Будан ке-iin мен онык профессионал еншс екенд!гш сезд|'м. Мен онык ен!н тыкдадым. Эн орындауда онык б!р!нш! планда коятыны: б!ркетар ектемдш, буйыру, кец кулеш, от мжез. Каэактык мен кер!п журген буйыгыккы кыздарьжан мен мундайды кездесп’р- меп ед)м. Онык сопекшалау болып келген бет*1 де жалпы казак кыз- дарьжа усамайтьжьж керсетщ турды. Енд! бул жумбакты шешу гана калды. Мен онык эн! б!ткен кеэ!н кут!п турь!л, атыныц к!м енен!н сурадым. Ол салмаклен:— Магира,— дедк Осы 6ip аттыц ез1 маган б!раз нэрсеж тус!нд1ргеидей болды. Мен оны сырттан б!лепжмд!, езiмнiк к!м екен!мд! айтканымда, ол да мен туралы ес!ткенж жане мен! кврген!не аса куанышты екенш 6iaAipin жауап берд! (eai тым тву!р гана орысша сейлейд! екен)».
1926 «ылдыч жазында Майрамен б!р1нш1 рет кездесуж А. В. За- таевич осылай жазады. А. В. Затаевичтщ осы 6ip азгантай эцпмесж- де кеп мэн бар сиячты. Мунда Майранын сырт niuJiHi, бетэлЫ, кж- ну:мен катар эн орындэудагы кайб|р тужмдер! жайлы да Терец бате бер>лт кетиен. Казацть к неб)р сайгак эниллерж тындап, тожрибеан эбден молайтчан зерттеуил аз свэбен Майранын адамшылыч та, творчестволын та суретж айта каяарлык дэрежеда бере б!лген. Айта кететж нэрсе — Майра бул жылдарда ем1рде каргэн капте- ген зорлын-эомбылычтыч нэтижес’жда еуруга шалдытып, шаршачны- ратан да, ектил жатынан совет дэу|р!н1ч арчасында творчастволыч кулашын кен сармеуга шын мэжежде мумкжш1л[к алып, журен ор- нычкан да кез1 болатын. Майраныч А. В. Затаевич сезген ек1 бет!н!ч уш|ндеп сэл курекдж те жай KapiHic емес, улкен трагадияныч леп беру1, уижыны болатын. Майра 1896 жылы июнь айында Кереку чаласында туды. Эке- ci — Уэли сол Керекуурн, туртыны, шала-чазач, шешес» Катира чазач болтан. Уэли жасынан кемтарлычты коп корген, чала халчыныч он- дайларына ортач усач кэстиллж етедл Уэли нотай-берж !стел сата- ды. Сондычтан оны кейб'|реулер «бвр1кш1 Уэли» дел та атап кеткен. Катира болса жай уй иес» эйал болады, колы тигенде Уэлиге кол учли 6epin чояды. Булардыч баска балалары жасында оле 6epin, чолдарында жал- тыз Майра чалады. Эр! чызы, эр> улындай Майраны эке-шешес! ер- Kereiin, чолдарынан калганша ешнэрседен иемшжж карсетпей eci- радк Экесж/ч чоленерж;ч арчасьжда б|реуден inrepi, бгреуден кейж aMip cypin Майра еркж ecefli. Ол кездеп чала эдел бойыиша ата-анасы Майраны нолей мол- дата 6epin, сауатын аштырады. Жазу-сызуы болмаса, молданыч о дуниа жайлы айтчан epierieepi жасынан ала-беле ескер1мд‘| болтан Майраныч санасынан орын таппайды. Жалтызын жачсы каргеннен ба, жоч «ораза, намаз* точтычта» болганнан ба — Майраныч эке-ше- шес! JKacocnipiM ежат кыздын ондай чадамына чарсы шычлайды. Кайта Майраныч корил орыс балаларымен ойнап, аздап та болса орысша сейлей бастаганы огарды чуандырады. Жогарыда баяндал- тан А. Затаевичлч: «Майра орысшаны тым Tayip сейлейд‘1 екен» дегенЫн непз! осы 6ip жагдайда жатчан болатын. Бала шантан бас- тап, кей1н байыта тускен орыс rini Майраныч 6epi чела репертуар- лыч байлытына эсер етедч онда-мунда жургенжде де «сочыр» емес, квз! ашыч, чазэчпен де, татармвн да, орыслен да свйлвсе кететж болады. EapiK пен вз тана тиын-тебен айналасынан орысша саздИ аспвйтын Уэлид|'ч чызыныч т!л б|Ле бастауьжа чуануы да жен ед[. ©йткеж, ез1 очыматанмвн, ол 61р кезде да: «Енд|Н байлыч орыс ллжда» дейтж, inrepira каз Ж1*бере бтгвн адамдар жоч емвс-Ti. Бул 224
ere халылтыл оз бауырына типзе бастатан жацсы осер'шщ дан! бо- Майра жас кезжен онд!, еленД! жацсы перед!. Кала туртыны бол- таннан ба, жоц езжщ жастай буйрег! буртаннан ба, Майра гармонта Кумар болады. Ол кездерде лазал арасьжа, acipece лапа халлында татардыл «тальянка» аталатын шагын, л°ныраулы гармондары жайы- ла бастаган. Колемше ларай онын т!лдор1н!л саны болатын. Мже, Майраныл aKeci отен осы айтылгандай гармонным, юшквне тур!н са- тып алыл бсредг. Майра вз 6ет1мон шатбалтал тартып. алыры жел'п, келе-келв жалсы гармоншы болады. Эрине, ол кездерде нота са- уаты музыкальщ минимум*,! юрмейд!, Сондылтан жаттай тартудыл ез| улкен рухани ладам болып еселтелетж. Оныл устже Майраныл лыз екен!н есие алсал, ол жатдай тусж|’кт|рек те болады. Койб1реу- лердщ лазалтыл эйелдер1 езшудщ себеб'мен онер лууден аулал болды деу| жалпылай жвгдайды баяндауда дурыс болтанымеи, кей уалыттарда халыл врасында болтан ерекше кор!шстерд'| тугел сурет- темейд!. Айжан лыз, Алтыиай, Дина, Карылал, Косан, Сары-айгыр сияцты лазалтыл ежет лыэдары лврантылылтын тас ламалын бузып, енердi игерд». Ондайлар кейж келжшек болып тускенде де 6 ip ауылды билеп, бастарынан сез асырмады. «Кейната болсаль!з да сырттаты кел! мен келсапты уйге ала к!рщ<эш1» дед! деген жумсетыш келж туралы алызды халыл бекерден бекер шылармаган. Mine Май ра да сол ларалтылыл бутауын узуге жасьжан-ак талпынады. Кыз балата «Кырыл фарыздыл» бес тарматьж тана 6 i»flipin, сол 6ip д!ни минимуммен оныц барлыл атарту жатый бтретж едеттен Майра асып котсдi. Ол тек сырнай тартып лоймай, езж!ц сулу дауысын ло- сады. Талымы жастайынан тайдыл 6уй1р!нен лвлып алмай, лаланыл кешес!н т!к басып, кешкенде кебеже 1шжде 6eni букшимей еркж жур!п ескен сулу дене, есем аял, кулдор! кейлек пен борлвт дам- балдан жотары шуберек жол дейтж талтамнан аулал лаланыл СЭИД! КИ1М киюжен улп алтан Майра жасынвн он! мен сеж 6ip гармония- лыл уласуда болады. Оныл устже аралас лвнныл нэгижеЫ де Май- раны, А. Затаееич антландай, лазалтыл басле лыздарьшан ала-беле керсетедк Mine, талшыбылтай жлген сулу Майра сызылтан гармон дауысына езжщ эсем да, эсерл! де унж лосленында Уелидж уйже тек 6epiK iaAeyuiinep емес, рухани жала азыл 13деуиилерд!л де ауыз- дврыныл суы шубырып Kenin туретын болады. Жасы он уш-он тертке келгенде Майра Керекуге тугел белил! энил-гармоншы атанады. Ойын-той, инлдекана, лынамснде болса Майрасыз етпейдм ©31 сулу, e3i енерл! лыздыл айналасында «Була бута» деген сиялты керселызар жастар, тулыпла мвл|'регендер аз болмайды. Б|'рал Майра, кейб|реулерд1л айтланындай «алылсыэ, дал- лой» емес, ешкгмге мойын бурмайды. Оныл устже оке-шешеа де не Жубоиее 225
6ip калын кэп беретжж айтып айттыргысы келген мырзаларга журе жауап бер!п ж!беред!. Майранык бой жвт!п келген кезшде эквс! БаянныйжэрмецкесЫв барады. вз! борт Tirin, Кашира да колынан келген ки;мдер itrin, б!р- аз лайда тауып цайту твлабында болады. Жэрмечке кезшде сауда- дан баска да кыэыктаулар болып туратыны сиякты, Гарипан Тома* шее деген татардыч бай саудагер! уй!нде ойын уйымдастырады. Оган Керекудщ, Баянный байлары, саудагерлерк окыгансымактары жина- лады. Барипан кайдан да болса Майранык осында еконж 6inin, оны да осы кешке шакырып алып келеди Майра б!р1нш1 рст Керекуден сырткары жерде гармон тартып, эн салады. Бул кездерде енгв б!р- аз машыктанып калган Майра шебер ойыны, саэды дауысы аркылы тындаушыны уйытады. Тарипаннын юшкеке уйже сыймай, Майранык ун! сонау Баяннык шыкын, Сабынды келдщ толкыньж куып кеткен- дей болады. Сол кунп тускен лайда, байлык, туысты айткаи мактаиу- лардыч 6api де чалып, ол уйД1ч ауасында тек он гака шарыктайды. Консуэлоныч вн!н тыкдвганда илркеуде тургандарьж, сонымен кабаг Кудайын да коса умьпдан сопылар сиякты, Майранык эн! емфдж кызыгы малга, бакка гена келш т!реяе бермейтжж сезд1ред1. Жиын- ныч бврлык назары енд! Майра болады. Б]рац, бул мэжЕлк 6ip жз- гынан— Майранык атын бурымгыдан да кецёрек жаюдыч басы бол- са, екшилден Майранык бвсына тенген кора булттын да басы бо- Осы кеште белг1л1 феодал Шорманныч тукымы жвс болыс Звр- жан болады. Ту дегенде тук!р!г! жерге туспей жургеи албырт жас, эр! кедей, 9pi чоргансыз бержшЫч сулу кызы Майраны токал- дыкка алу ойына бекид!. Оиыч айналасындагы атарман-шабарманда- ры да болысты чот-копап, макулдасыл, шуласады, бурынгыдан жа- ман жел!пн квтеред1. Зэржанныч бул ойьж жетк!згвн адамдарына Майра жауап бермейд!. Майранык эке-шешес! де: «Балакыч оз! 6i- ледне» салады. вйткен! Шорман тукымыныч усак кэстш! шала ка- закгы тек жегжат тутпайтьжын бшедь Оныч устже жас та болса Зэр жанныч халыкты канкаксатып улгергенжен де булар хабардар бола ды. Майра болса, eai жас, эз| сулу, e3i внер нес!, катын уст!не, ерине, баргысы келмейдк EHfli байлыкпен де, атакпен де ала-алмайтыныи б!лгенс!н Зоржан Баян каласындагы досы Оско Артамонов деген атаманмен акылда- сып, Майраны кушпен тартып алмак болады. Квп узамай Баян к*па‘ уйкы алдында эчг!мелес!п отырган Уэли, Катира Майранык бей6!т eMipi кул-талкан болады. Стражниг': бар, шабармандары Бар, 6!р юп адам Kenin, Майраны тартып anbin кетедн Уэли мен Катира жал- гызыкан айрыг.ыл, жылап-сыктап кала бередь Кезс!з кара кушке 226
карсы турарлык дэрмен жек кез, кайран сулу 6iр тунде солай f э- йып болып кете барады. Зержан 6ip желдей Майраны калада жа- Ойда жокта мундай бакытсыздыкке ушыралан эке-шеше, жылай- зарлай, Керекуге кайткан жэрменкеилге epin, вздержж кара коны- ча кайтады. Крестьянский начальникке т‘|лмеш болып журген, аз- а окыланы бар, сыпайы гана wiriT Токж1птов Такыш Майрала сез |ып, кыздын, онда кенлжан жок емес екешн 6inin, берак ауылдалы :елi эйелж калай етуд| б!ле алмай, неше алуан план жасап журге- де «Кеп ойланлан кул каша алмайды» болып, бу да Майрадан айрылып кала 6epAi. КецЫ бар адаммен дам-тузы косылмай, азлан заманнын анызак зац желже ылып, Майра да Аккелж еэенжен 6ip-' ац барып шыкты. Унем! пелендей жасаумен, ырлап-жырлап келетж келжнен Май- ранык Kenici баска болады. Басы Садуакас болып келгеннен Майра ны жек кереди Б!р жалынан жанды-жасакты, атакты, малды жердщ кызы болмаланы болса, екд!п 6ip кара ойлары — Майра Зэржанды сикырмем айналдырды деген болады. Бул б!р соцлы жалдай куннен кунге ecin, жамалып, неше сакка жуг1рт1л т, буюл ауыя-аймактьщ аузьжда болады. Оныц уетже Зэржанныц 6eft6imeci де юрл1дей жиырылып, Майраны жутып-ак койлысы келедь Тек зэрл| Зержан- нан корыккеннан лана iujTett кайнап журе береди Ауыл адамдарына талы 6ip epci кор:нген Майраньщ сырт Typi болады. Ауылдын олпы- солпы, ею кез!мен ауыз-муркынан басканын бер:н жауып керсетпей- тж нигмге уйренген сорлы кездер1 — кала урд1С1мен кижген Майре- ныц ки)мдер|', онык ерюн усталан бойы, жас ейелд1 еркекке тура каратпайтын шарилат буйрылымен уштаспайтын, феодалдык занныц шыркьж бузатындай болып кержедл Бфак, туткьжда отырлакы бол- маса, Майра басын имейдл Ауылдык ондай сасык занына балынбай- Зержан Кыпшак Ыбырайдыц кызы — кекдауыл бэйб|Ш0м1к маза бермесж б1лгенсж, бойдак малдарды белек карауылдау сылтауымен Майранык отауын ауылдан окшау кондырады. Майрала бул улкен жен>лдж келлредл 1илндеп кейлы-шерш гармоньжа цосылып кун>- ренген ун: аркылы сыртка шыларады. Клише кантезер болланымен Майраныц всем жены мен сызыллан еж Зэржаннын буынын боса- тады. Ол Майронын icTepiHe карсы шыла алмайтьж халге жетедл 3pi сулу, epi ожет, epi энш\\-гармоншы Майрала ол ауылда пар ке- лерлж КЫЗ болмайды. Кеюрегж кетерген не 6ip шепжелкелер Май- рамен сагыстырланда тек «Ата данкымен кыз отеджщ» дережесжен аспайды. Бул Зэржанныц мактау сумели жанын будан epi жайба- ракаттандырады. Сондыктан ауылдалы Майра айналасындалы топта- лып журген eceKTepi, жай сыбырдан epi аслай, дауыстап айтылуга 15* 227
Зэржанныч пысы басады. Бу да аура шырмалган аксуччарг» аз куи- ге болса да тыныс болады. Б1рач, Майра айналасындагы осек, енд! катын-кегаш аузынан Шорманныц 6epiK киген «намысты» улдарына карай ауысады. Мэсело насырга шабура айналады. «Майра адамзаттан жаралран емес, «жуЬа» жылан акен. Так кунд'з адам суретжде журед| да, тунде едеттепдей жылан болады екен. Оны пэланшалер Kepinti. Тунде шам сенд1рмейд1 екан, Шам санса туншырып калады екан жена чарачгыда жылан болып кагудан коркады екан. Scipece Заржан келт конран куш шам сенд1рмейд| екен. Б>р кун бэйб'нлежч кал акы 6epin ЭДОЙ1 ж1берген 6ip катыны, шамды сонд'|р:п кергежнде, уйдщ 1шжде чаптаган жылан Kepinxi. Зэржан оянып кет!п, коркып, оятса Майра оянбапты. Содан Заржан аурура шалдырыпты. Майра болса ертеч(нде арак деп келеге келт- ri. Журттыц ттж алмай, Зэржанныч Майрадан айрыла алмай жур- геж да сол екен. Ол 6ip тунде enTipin тастайды деп Майрадан чор- чады екен. Осыныч 6apiH элп катын 6ininiiv) деген есектер 61рдан 6ipro ачыз, epxerire айнала береди SipdK оран Майра ман бермей- дл бурынрысындай сырнайын сызылтып, енж косыл, АккелшнЖ бо- йын музыканыч сикыр/.ы ужне 6елейд>. Заржан да осы бip кезечда Майра жалында болады. Бара.бара Майра жалрыэ болмай, оран ауылда каидай чара есектердЦ барын жетк1з1п туратын достары да шыгады. Б:р жарынан баллы феодалдыч чара куш иелер! ездер!н1Ч ласык idepiH журпзе береди Зэржанныч Майрадан айрылмасын б|Лгенсж ауыл «жаксылары» тагы 6ip амал iздейд.. Зэржанныч карындасын алран куйеу1.— Пош- тайдыч Кусайыныныч бег-асы Эбу-Жустт| упттейди Оран Зэржанра барып, налай да Майраны тастауы керегж айтуды тапсырады. Б1р алса, Заржан осыныч тжш алар-ау деген у м т е болады. Эбу-Жус1П Kipin келгенде, Майра кенет шошып кеткендей селк етт, 6ipa4 тез ез!н G3i устал, оттай жантан кезж Эбу-Жус'тко кадайды. Майраныч окша чадалран «ipnini, сымбаты, жай адам чараранда туржен шо- шитын Эбу-Жустлн келбетжен чаймычпауы, оныч келген ниетжен чайтуына себеп болады. Эбу-Жуст Зэржанра оны-муныны айтып, жай келген болып кете барады. Фаодалдардыч сочры Tiperi, соч- ры сежлы болган вбу-Жустдч миссиясы да чулайды, Майрадан вй- рыл дел айтуга вузы бара алмай, ол вэшЦ келген 1з1мен кейж ч«й- Зэржанныч ч°лында, сонымен Майра б!рнеше жыл турып ка лады. Ауылдыц есек-жыбыры Майраны жасытв алмайды. Кейта гар- мснын альт, ачыратып ежи салып, езж жасытпау ииетжде жанына рухани азык альт отырады. Эрине, моральдык капастагы Майра, кебже еэ! сиякты течДжФз, правосыз болган казак кыздарыныч халын суреттейтж эндерд1 acme Tycipefli. Казак даласына кеч жа- 228
йылрен еннж 6ipi кЗулхия» болатын. Ер!кс!з малра еатылып. апдына юшкене бебегж алып, кунд1з-тут зарлап, езж ж ауыр тардырын эн аркылы халкына жайран бакытсыз кыздыч ен!н айтады: «Кызы еД1м мен Зулхия Оспанбайдыц, Колында Абылкасым болыснайдын- Таксыр-ау мизамыка мумкж болса, Алды^нан К1шшжпен жол сураймын, Оспанбайдын кызы ед!м мен Зулхия, Зулхиянын колында гармония. Он бес пен жиырманын тентепнде, Ташкентаклен мен болдым кампания. Ек! ауылдык арасы камыс-п1шен, Кыз кужме, кудай-ау, калай гусем, Жер соктырып жаманды кетер ед|м, Аярыма сен болдын, алмас ш'сен. Кой айдадым Ташкенттж базарына, Отыррызып жаманды кетер ед|м, Карап журмш халкымнын ажарына»,— дел, ез1н!н жаман шалра эйел болып келгенж, болыстаи еюм деп едшегпк гздеген!н, жас кезждеп езж!н суйген ташкентлк ж!г!тжен айрылранын, жагрыз басы болса кашып та кетер ед|, 6ipaK колында* пы бойыиша елжгн бетже дак тусфврмж дел, езж ез.; садакега бвр- генш айткан Зулхиянын энж езжщ энждей, ез:н|ц зарындай ет!п кун'ренед!. Эн аркылы ‘|ште квйнап жаткан шер сыртка шыгып, б;р- аз боны жен>лденед1. Ауылдын 61‘рен-саран ecKiniK шырмауына кат- ты орагран адамдары болмаса, кепинл!п Мвйракын энж тьщдвРанда ездержщ татдырлеры кездерже елестегендей, еркектер1 бастарын ундемей изес!п, ейелдер ауыздарын сылп етк!зт, унс!з коствп коя- тын. ©йткеж, ауыл кепиллЫ, ecipece консы, кедей, кыз-келжшск жалпы жастар штей Майра жарында болып, тек сырттай Зэржаннын долы бэйб1шес1нен корыкканнан рана Майра сонындары ecexTi кос- таран болатын. Бул кездерде «жут жел арайынды» дегендей, ез соры ерылма- ран Мвйрвнын басьжа тары кара булт тенед|. А ю бэйбгшедеи, есек- иллерден оцашерак жерде устал, азрана кун болса да Майранын куларына тыныштык берген epi Заржан ойда жокта ауырады. Ка- 729
зактар ондай ауруды «шрне» дейтЕн. Ол кедЕмгЕ «сокыр шеи». Bi- рак ауыгдыц 6ейп'|лауыэдары осы арадан талы 6ip сез шыларып, бул аурудыц вз'и жаца жалала такырып стедк «Майра тырналын каймак- ка орал Зоржакга 6epin, ол ecin карнына кадалыпты» деген эцпме- лер жаяды. Тап сол кезде Шорман ауылына куйеуиллеп келщ жур- ген, баска 6ip каледа дэрЕгерлж мамандыкта окитын б:р жЕгЕт кел1п Зэржанды Kopin, оныц кЕдЕрмей Омбыла баруы керегЕн, тезжен опе рация жасау KeperiH, бул вурудыч ешб!р тырнак-сырнакпен байла- нысы жолын, кедЕми аппендицит екенд|пн айтады. Садуакас оз бас болып Зэржанды Омбыла алып журедЕ, Бай- лыгы мен мансабы болмаса, Шорман тукымындв Майрадай орысша Т'лге жетю жоц боллан себепт» Майраны ттмаш есебжде ала кете- fli. Зэржанныч операциясы жаксы втедЕ. Б1рац казактыц эдет1 бо- йына терец ссцген болыс, дэрЕгердЕц айтцандарын орындамай, жа- зылып KeniM дел. кер1нген тамакты iuiin, в31нше артык кнмылдар жасал, кайта flopirepre бара коймай, «енд! не кылады дейс'жге» салып ж!6ерт, карныныц тЕккен жерЕ ашылып, сол арадан неше тур- Л1 инфекция Kipin, ауру уллайыл, акыры Зэржан кайтыс болады. Аурудыц соцгы кезецжде талы Омбыла барады, б!рвк кеш болады, дэркерлер де уакыттын влп кеткенж айтып, езгне кеилкп'рт опера ция жасайды, бЕрак ол сэтсЕз болады. Майра Зэржаниыц eniriH алып цайткандармен Омбыдан кей!н оралады. Шорман тукымдарыныц жауыздыц icreptH кез1мен керген Майра Керекуге келгес.и есебж тауыл, ез;мц тулан каласында ка- Аллашкыда Майра Шорман туцымыныц бул к°рлылына 6‘раз ызвланса да, кей1Н олан кынжылуын тоцтатэды. ©йткен» Шорман ауылымыц есек-жыбырынаи кутылып, кулалы 6ip тыным алса, екЕн- Ш'ден, озЕмЕц туып-оскен алтын бесЕпне келЕп, емЕн-ершн енерЕн ер- б'туге мумк1нш1лж алып, жаны жай твлкандай болады. Уэли кайтыс болып, жаглыэ к«лып койлан uieuieci Майраны керш куанады. ©Mip- flin ауыр соккыларьж кеп керш кенб/ст, болып калган адам, Май- раныц басынан етксн ауыр кундерЕмЕц шеж:ресш кешкЕ шамныц жа- рылымен «Мыц 6ip тунжц» ертегцждей тыцдап, жэллызыныц амак- есен кайта оралланьжа кудайыма шукЕртк етЕп отыра беред!. Осы 6ip кезец Майраныч творчестволык емЕрбаянына талы 6ip табыс косады. Зулап аккан асау Ертк, Майраныч жан кыгын коз- лайды. Бала жасыкаи су жалалап, жалац ойнап, еркЕн ескен eMipi кез!не елестейдр Майра всем EpTiciHe арнап эн шыларады. Бул энде тек кайлы емес, улкен ой, киял жатады. Жас та болса ем1рд|ц талай соклалын керген Майра бул энде Оспанбайдыц Зулхиясыкыц: «Коя лой бепем, кой бопем! Жылама сэулем, элди-ау!» деп ви н цайырып, бебепне айтып, езш де жубатдан ауыр жэйды суреттеп тынбайды.
Бул виде созылып аккан Ерт1ст1н всем сурет!, жацсыльщка, жарыкка ацсйган адамныц арманы бар. Qcipece цайырмасында Майрага тэн шарыцтау, шыркап аспанга шыгу бар. Э н — вткен емгрдЫ музыка льна тарихы сиякты, бурычхы казак кызыньщ тагдыр уншдей. Сейте тура энде басынан вягына шейш кайгы, жылау-сыктау емес, ум1тт!н елее! де бар, ед|лд!ктщ келуже сежм бар сиякты. Жай адамнан сез1м! мол жаралган Майра сол арада керш турмаса да, езше ла- йык, eMip cepiri, корааны болуга жарарлык идеалдык ДОС 1здейд!, арман атедк «Ерт1стщ аржагында керд1м сен!, камшычды кайык кы- лып етюз меж» деген халык аузындагы уйреншжт! сез бул арада Жака магынага не болтан сиякты. «Ерп'с» еж халык арасына тез тарайды. Калашы аркылы елгв барады, кемежк матросы, жолау- шылары аркылы Семейге, Керекудж сауыкшыл жастврынык арасына тарап кетед!. Патшашылдыктыч ауыр евлмагы халыктыч ецсесж кан- шама басканымен, бул квздврде революциянын сарыны далата да ун бергендей, халыкта 6ip ж!гер, куш, ум1т болады. Октябрьдтц такы осы 6ip кезенде куланиектеп ата бастатанмен тан алдындаты Шолпан жулдызындай 6ip шырайды халык сезед!. Онык iujiHfle жан сеэ<м! аса куит Майра еткенд1 ойлап екшш. оган куш-кайратын сарп ет- пей, ел!н улкен аттаныека шакыргандай албырт энд1 тагы шыркайды. Бул ен радионык толкынындай, казактыц сол кезде койган атымен айтканда «шыбьщсыз телеграммадай» Казакстаннык жер-жерже те- riCKe жакын жайылады. Автордыч ез атымен эн «Майра» атанып ке- тед!. Омы бIр жерлерде «Увайра» дел те атайды. Осы аттармен ол эн кешн ногата тусть Аты эн!мен iлесin журтка жайылып, енд! кеп жерлерде халык еннщ авторын керуге тацсык болды. ©йткеж, ке- шег1 мешеулЕк заманда ауыздан ауызта Tycin кетет1н эн адамнык жур1сжен бурын кыдырып Kerri. Бул революциянык алдындаты жыл- дар болатын. Он алтыншы жылдык окитасы, Албан, Торгай кетер!л1- каруы патша эскер!мен тек болмаса да, халык куш!н!ч тупаз Те рек екен!н ко р с е т’. К.алада ecin, Typni жакалыктарды елдеп адам- дардан бурын 61леп'н Майра бул окиталардан да хабарсыз болмады. Онык уетше: «Патша Tycin калылты», «Патша мшапас (манифест) болып калылты» деген сездер ел арасында кек таратан болатын. Осынык ез! патшашылдык тактык халык куиджц лебсмен казыгы бо- сап киралакдай бастаган кез| болатын. Октябрь революциясын Майра, барлык саясат непэше туажп жетпегешмен, кошеметпен карсы алады. «Кел казак кедеж, Уйымдас жалшымен. Байларды, молданы Койдай ку камшымен»,—
деген сол кездерде халыкка тарап кеткен кыска унт-елец ецбекш! елге улкен веер етт!. Майра бсстаидыцтыц, ерк1нд1кТ1Ч енд1 тугаиын кезгиен керд|. Keuieri дэу!рде Шорман капасында жургендеп ке- ц!лс!з енн!ц орнына енд! шырката, гармонын кере жана эуенд|' эн айту керегш б!лд|. вэ!н!ц «Майра» етанып кеткен эсерл! ен!н бурын- сыдан да дауылдатып, бурынсыдан да ектндетт, есерлетт айтты. «Кызы ед1м Уэлид!ц атым Майра, Кызыл Tin, кемекей|'м тугел сайра. Колса алып домбырамды шыркагакда, 1лесер сонда 61эге ж!г1т кайда?»— дел, кеуден! кетере, еркек-эйелд!ц тецд!к замены тусанын баса ай- та шыркайды. Енд! «Майра» жай эн емес, еркжд!к эн1 болып кетедк Энн!ц серпшд! мелодиясы, марш кей!пт! етк!р ырсагы, вктвм-ектем сездерд!, онын уст!не Майраныц бабынв келт!рт орындауы— Керв- худ!ц базарын Уэлидщ аласв уй1не алып наледь Кереку былай тур- сын, бул кездерде Майраныц вкдер| де, ез!н!ц двнкы да алыска ке- тедь Майраныц енер! енд1 лама шын мэжежде ем'рге жолдама алып, езгнщ тыцдаушысын тапкандай болады. Майра Керекудж шенберше симай, толкын аткан оперт баска калаларга да жайгысы келед!, ел аралауга бет алады. Б1рак Майра Керекуден шыкпай жа- тып, оныц «Ерлстеп» «камшынды кайык кылып етшз мен!» дел ацеа- сан идеалды досы алдынан тосып алсакдай болады. 1918 жылы Жака Семейде туратын жатак Эб1лмажын Керекуге келед!. Ол орысша окыган, ез! cepi, лалуан болады. Керекуде 6ip жиында Майраныц эн!н eciTin, калай да жолыцпак болады. Кеп уза- май Майрамен твнысып, 6ipi керкемд'|кт1ц, 6ipi кушт!ц нес! кец!л косуга бел байлайды. Майра жолаушылап шысуса талаптаньт турган- да Эб!лмажын Керекуге барып калып, eneyi енд! Семейге кол уста- сып келед!. Семей халкы ежелден сауыкшыл, энд!, aHUiiHi дэрттей- т!н. Келтен атын сана ес!тет!н Майраныц ез! кел!п, не 6ip сулу эндерд! шыркаганда эстетикалык сусынды зерец-зерец!мен жуткан- дай болады. Майра Керекуден шешес!н квш!р!п алып кел!п, б!ржолата Се мейге орнысады. Эб!лмажынмен сурген ем!р! бултсыз 6ip ашык кундей кец!лд! ет!п жатады. «Семейге Майра Keninri, ели кедей Эбтмажынса шыгыпты» деген лакал тез тарайды. Каланыц бвйла- рыныц балалары бурыннан Майраныц сулу, анау-мынау Kicire кез салмайтынын еспген! бар, мына жатацтыц ондай аруды бауырына басыл жатканыиа кызсаныш б!лд!ред!. Оныц уст!не кемеде орыс мат- ростары, кочегарларымеи танысыл, б!раз саяси кез! ашылып кал- сан Эб!лмажин, ерине, жумысшы твбына буйрег! бурады. Ол уй!не 232
■ Еыбастуздын» 6ip реаолюциялык тапсырмамен келген жумысшы- сын паналатады. Андып журген полицейскийлер i3iHe iycin Эб1л- мажыннык уйже келедк Оларды тереэеден керген Майра Эбсл- мажынмен жумысшыны 1штен катынайтын 6ip сарайга жасырып, озс колына гармонын алып эндетт отырады. Э н нщ накысын бузбау ушж эдей! еЫкт! ашып болмагандай, xeuiirin барып ашады да, келгендер- ДЖ свэдерже мэн бермегендей, энж салып отыра беред!. Сулу ке- лжшектж гармонмен буралтып эдем1 эн салып отырганын кор- ген солдаттар eci шыгып б>раз К1д!рт, тьщдап калады. Элден уакытта Майраны токтатьт, келген жумыстарьж айтады. Майра ешнэрсе ту- сжбегендей басьж шайцап, бул уйге ондай адамнын келмегенж ай- тады. Майранын одем1 орысша сейлеут элплердж наэарын тагы 61- раз уакыт айналдырады. Бул кезде Эб!лмажын мен жумыскер кашып та улг!ред1. Ек1 солдат колдарын мурнына тыгып бос кайта- ды. Сейт1п, Майраныц тапкыштыгымен ею адамнын ем!р1 бейнеттен арашаланып нелады. Айтушылар Майра казак, татар эндер1мен катар орыс эндер1н, ecipece кала эндерж жаксы 61лет1н болтан дейд!. Э лп керекоз конактар келгенде, олардын кебже жуйес!н босаткан Майра нын орыс халкыныц эндерж кункылжытып орындаганы болса керек. Майра мен Эб!лмажыннын жаулары мунымен де тыныштык твп- лвйды. ©з! сер!, 031 шешен, eai елд! Эбтмажынныч кедейл!гж ай- тып, кем!т1п, Майранын кулагына масадай ызындагандарын к°ймай- ды. Ондайларга Майра: «Эр ттщ акырында сабыр жаксы, Пайдасыз жиган малдан кадыр жаксы. Ж1пт боп 6ip атындь! шыгармасан, Жургенше ойтт Tipi кабыр жаксы»,— деп елендетт, эндет!л жауап беред!. Майранын ондай жауабы бай балаларынын эыгырданын бурынгыдан жаман кайнатады. Енд1 олар баска амалга, каражурект/к жогга кешед!. Э р жайда да куш неоне тэн Эбшмажыннын аздаган вчгалдыгын, сенпштгпн пайдаланып, олар неше турл: сумдык, eTipix жаланы Майрага жабады. «Адамэат- ты сез бузады» дегендей, акыры 6ip KyHi Эб1лмажыннын басьж ай- налдырып, Майрадан айырып тынады. Сол кезде жалгыз шешес!н жерлеп, мунды болып отырган Майрага мына соккы ауыр тиед!. Сейгт Керекуден ушеу болып келген Майра Эбтмажыннен Tipi айрылып, шешес!нен ел: вйрылып, Керекуге жалгыз кайтады. Юшкен- тайынан басьжа тускен ом!рд|'н ауыр салмагы тагы квйта оралып, Майранын семьялык ошагы кулайды. Майра — ейел ушж бул сапары сэтсгз болып 61ткенмен, Май ра— енерпаз ушж онын Семейге бул кеду! олжасыз болмайды. Ол
мунда белил) энш'г Эм'гремен танысады. Екеу'| цосылып талей эндер- д) шыркап, Ерткнц бойын жачгыртады. Ол б)р кезде Эм)рен)ц до Tepi заводыныц чарауылынан енд1-енд! арка-басы босап, ечсесж ке- тер)п, жаратылыс берген дарынын аша бастаган кез1 едк ©31 жас, eai адамга б)тпеген api кушт), opi жогары дауысты ©Mipe Майрзга улкен эсер етед1. Майраныц кою коцыр меццо дауысы, Эм|рен)ц лирико-драмалык тенорымен уштасканда, кез:цд|‘ елмай карайтын керкем суреттей уйисьщ. Бул кездеп б1зд)ц тус)н)г)м)зде б)рер еагат- тык кана эуе жолы болганымен, ол кезд'ч географиялык жайында Кереку мен СемейдЦ арасы едэу!р цашык болатын да, эн дэстурле- ршде де айта калсандай айырма бар-ды. Семей айналасында тараган вЭудемжер», «Уш ДОС», «E«i жирен», «Агаш аяк», «К°с барабан» сиякты ендерд) Майра уйрен)п, репертуарына улкен жачалык косып кайтады. «Жамандыктын Да жаксылыгы бояады» деген орыс хал- кыныц мэтел)ндей, Майраныц жеп аударген кацбектай Шорман ауы- лына баруьгнык енер жагыкан улкен пайдасы болады. Тек каланыц музыкалык дэстуржде калып коймай, ол арцаныц эн дэстурЫ бойы- на жиыл кайтады. Майра — эншi уилн бул сапардыц тагы 61р олжасы— Семейде оныц Абайдыц eHuiici Элмагамбетпен кездесу1 болады. Каэактын бурынгы эн дэстурже Караганда улкен жачалык болган Абай эндер1 Майранын журепнен айрыцша орын алады. Акын жанды, сулу се- 3iMfli Майра данышпан Абайдыд эндерж|ц муэыкасыка да, сеэже де уйып тыкдап, улкен мэн бередл Kefi6ip эндержде ез1шч суретЫ кергендей, кез алдьжан неб:р еткен ем:р суреттер) т)збектелт eTin жатады. ©м)р образыныц, м1неэ!н1ц, энж)ц жацалыкпен толы, еск|- л:ктл( азабын басьжан Kemipron Майрага, Абайдыц эндер) катты уна- ды. Халык эндержде кейб1р кездерде кер!нген сездерд! «жепл алып» журе берет)н болса, Абай эндержщ эрцайсысыкыц ce3i мен муэыкасы ез алдына, б)р энГн екснил сезбен айтуга келмейд). Оныц успне «Ауылым Kemin барады», «Астымда б)р атым бар», «Барсац сэлем айта бар», «Ауылдыч аксакалы» дел келеп'и сездер емес, емсрдж Typni тарауын «бетен сезс1з» тура айткан елеч унады. Оныч уст1не Элмасамбеттщ ез аузынан Абайдыч ендер)н алу — Майра ушш улкен жачалык, ен сапарындагы соны кедам болады. Семей каласында атаман Анненковтыц, Колчактыч ескерлер1жц турганды- гын лайдаланган байлар мен саудагерлер Майрадан Эб)лмажынды айырыл, жаньжа жара салганмен, ©м)ре, Элмагамбет аркылы Майра жан азыгыныч К°рын молайтып алады. Майра Керекуге келгенде бостандык алып, куанышка толган кала ецбекш)лер|, оны жаксы цар- сы алады. Майраныц репертуары бурьжгьгдан байып, Кереку журт- шылыгы еспмеген Сомейд1ц не 6ip эндер)н агдарыиа тартады. Эж- не эбден бершген Майра ем1рд1ч кызыгын енд| енерден |'здеу 234
керек доген шеилмге квлед1. Гармонды чулаштай, эсем дауысын чуйчылжыта, Керекудж цалалык клубында жи! шыгып турады. Май- раныц кайтып келу1мен байланысты Керекудж ceHi юргендей бо- Канша уайым жемеймш деганман, кей кездерде Майраиыц кия- лы шарыцтап, сонау Epiic жагасындагы пристанды аралап кетеди Осы халже чала жазычтыдай Керекуд! юнэлайды. Кереку куйiп кетсж чала болып, Кергем жок ем!р мундай бала болып. 1шкен1м алты ай жаэдай чайлы шайы, Байланды кек!рекке нала болып, деп алечдатед!. Одан чаганыч к1шкене бачшасын суэе, жачсы 6ip кундерж осvне Tycipefli. Ол Эбтмажынмен таныскан, журген жер- repi болады. Mine бачтыч 1ш!нле келе жатып, Майра ычылдап чана 6<р аннж тачырыбын бастайды. Эдем! тустей ойы бузылып кетер де- гендей, тез басып, айкаладалы ешшмд! кермей, кездескен таныста- рына чайрылмай уйже жетед!. Шешжбестен гармонын алып, iuire чайналан шердей энж аныратып ала женеледи «Дос туттым, болдым жачын -плще ерд)м, Басчадан сеж вэгеше аргыч керд1м. KipmiKcia махаббаттыч чойьжында, вз!ц бш, журепмд! салан берд1м»,— деп шырчай бастап, арасында толчылан журектж ырлалыныч колец- кесшдей эн жолары, томен толчып, ачыры, чайырмасында кун! Si- Tin акцан жулдыэдай томен карай баслалдачтап жылжылан мелодия жолы — сожл бара жаткан махаббат отьждай туншыла, «чарауыта» тусед!. «Бул керемет, жаныца тиетж, чайлыла толы мелодия» дейд! бул энд/ А. Затаезич. Майра бул эш'не «Бачша» деп ат бердг. «Бач- ша» жачсы кунн!ц естел|пндей. «Мейлщ суычча ycip, сула Tycipl Эйтеу|'р болдым жачын, соцына ерд|’м» деген чайырмасындалы сез- Aepi, 6ip жалыкан нэз|'к жанды адамныц лирикалыч унг болса, екж- злден, трагедияныц, айрылудыч ауыр жайларьжан да хабар береди Эттец, 6|'здщ, 6 ip OHfli отыз жыл айтып, репертуарында жацалык !з- деуге толышар энш!лер1м1з осындвй шылармвларды халык арвсына жайса чандай жачсы болар едП KiM 6inefli, «Бачша» Майраныц Се- мейде жургенде кекейше келген ан де болар. вркеырек енерпаз, ауыр очиланыц боллан жержде совет халчыныц жауларыныц цама- уында сыр Seprici келмей, чайлыныц, окж|'штщ унж !ш!не жинап, тулан чаласьжа алып Kenin 61'р-ач шыларуы да мумкш. Калей деген- 2.35
де дв «Бакша» еннщ аеылы, А. Затаевичше айтканде, Майранын ез» калдырып кеткен «Аза эн!» деуге де болады. Майра Керекуде тура бермейд!. Совет ук!мет! орнап, актардыч ескерлер» куйреп быт-шыт болып, Ерт!с бойында енд» жена ем»р бастагавы. Калибан Куанышбаевтыч 6ip естел»г1нде 1924 жылы Май раныч Семейдщ осы купи облыстыч театрыныч уйшде болтан ул- кен концертте шыччанын окимыэ. Калибект!ч айтуынша онда Майра- дан баска Эм:ре, Кали (Байжанов) таты баскагар болтан сиякты. Ол жиынды уйымдастырушы сол кезде Семейд»ч губерниялыч аткару комитет!жч председател! болып туртан Мухтар Эуезов квршвд». Меж1л1С олимпиада сиякты болып, онда б1рнеше турл! бэйплер бел- пленген. Б!р!нш! бэйген! dMipe мен Калита бел!п берген. Майраныч оида кандай эндер орындатаны жежиде Калибектщ ветал1г1нде еш- нэрсе айтылмайды. BipaK сол жылы Майраныч Семейде болуы акын- Ол кымызшы Ажар деген катынныч уйжде жатады. Ажардыч кы- мыз дукежи»ч жанында жиналтаи журтка ен салып беред». Эрине, Майраныч ан!н тычдаймын деп келгендер Ажардыч кымыэынан ауыз тимей кетпейд!. Сондыктан Ажардыч Майраны аса курматтеп, Семейден сыртка шытып кымыз сатканында да, уй!не жаткызып кур- меттеу1 жай емес. BipaK Майра мен Ажардыч достытын так сауда- мен байлаиысты деу де дурыс болмайды. Енбепмеи кун керген ка- рапайым айал Ажар Майраныч енер1н катты баталау аркЫлы жакын болса керек. Майра Семейден таты Керекуге кайта оралып, одан Баян жакка кетед1. Журган жер1н базар aiin, Семейд!ч ендер!н ол арата жайып, Баянныч сулу эндерж репертуарына енпзед». Жотарыда айтылтан- дай, Майра шын мэнтсжде суйген BHepiне бутждей 6ep'min, 0НШ1- niK теж»рибесж молайту учли ал аралайды. Ырчатар адамдардыч: «Майра бет1мен кеткен адам болтан» деулерже де осындай ен са- парлары себеп болу керек. «Творчествоте бер!лген, кызу м:незд», артисты кабшет! бар айелд»ч epKiH, тэуелс»з характер!, ocipece дац- кы шытып, жечгстен жечЫке ие болып туртан кеэжде, оныч кте»-ен !С1жч бор» де шытыс халцыныч ез»лт келген ейелдерЫ!ч салтына нарама-карсы келет»н. Сондыктан, ондай эйелдерд» тым ерк»и, без мен кеткен, жугенс!з деп чана баталайтын» дейд! Майра туралы 61р сезЫде А. Затае8ич. Ал Майра болса ондай эчпмелерге кулак ас- пай, ез»жч алтан бет!нен кайтпайды. Бурынтысындай зяты жеткен жертв барып, азыты — энж куйттеумен болады. Енд» кандай жиын- топ болса, ол Майрасыз етпейд!. Ат аяты жететж жер болса Майра- ны алдырады. Майра кепш»лЫт!ч суйген адамы болады. 1925 жылдыч жазы. Майра Коянды жэрмечкесже барады. Онда кептеген халык енерпаздарымен кеэдеседн Казактыч не 6ip сачлак ениллер», такпакшыг.ары, ачындары, лалуандары, эдеттег1дей, жер-
менкеде бас досады. Акын Иса, балуан К.ажымукан, Майра yuieyi жорменкен!ц адамдарына енерлерж керсетедл Жуп-жуан тем|рд) камырдай игегвн куш агыбы Кажымукан, елвн,' Дв, еж да жастык- тыц жалынымен толы Иса кескемд1кТ1Ц, кушт!ц базары болады. Осы сапарда Майра взснщ «Дапвнык еж» деген ен1н шыгарады. Бул ен кепке Genrini «Майрадан» езге, созымдылык. кантилена жагынан «Ерткке» (Кереку айналасыида бул ен «Хеллу-Беллу» дел айтыла- ды) жакындайды. Мунда еркждж алып, гулденген даланык, еркж жуткан ауанын, хош nici келедл «Дала эн!» улкен дауысты тшейдл Майранык орындауындагы А. Затаевич нотага Tyciрген ондердж ке- 6i солай — орындаушылык шеберлжт!, кеч келемд! дауысты тшейдл Ал, бул кеэдерде шын менгсшде еркж заманга кез болтан Майра дауысын бурынгыдан да кетере, шыркай эндеткен болу керек. 1926 жыл. Июнь айы. Майра пароходпен Керекуден Семейге ка рай ерлеп келедл Онык EpTicTi жогары epneyi — эн енер1н1м, де жогары opncyi, жача 6елестерд1ц асуынан асу сиякты. Ол осы са- парында белгш! этнограф А. Затаевичпен кемеде кездестл А. За- таевичтщ айтуынша Майра Семейге шейжп ею суткалык жолда 61- piHUJi кластык салонына б1рнеше рет Keiepinin, пианино аркылы онык эндер1н жаздым дейд1. Экпменщ басында баяндалгандай А. Затаевич Майранык энш!л1г1не, адамшылыгына жогары бага бер- ген. Ол делелд! де. Шынында Майранык А. Затаевичпен кездесу! онцл уш1н улкен окига болган. Sip кезде эн! уш1н жазгырылып, жа- ратылыстык бойга берген енерЫ дамытуга жагдай таппай, унем! ку- далауда, дэлелс!з есек ортасында более, енд1 Майранык OHepiH ха- лык пайдасына керек деген адам келт, кагазга Tycipyi, онык уетже улкен кошемет корсету! енилге жакадан канат 61т!ргендей болады. Осы 6ip Семейге келген сапарьжда Майре калада уйымдаса баста- ган драма ужрмеамеи, онык адамдарымен танысады. Бул ужрме болашак театрдык аркауы болады. Жеке ен орындау мен белгш! рольде ен орындаудык айырмасын коредл Майра театрдык 6enrini кадры болгысы келед!, соя кезде керже бастаган казак драматург- тарыньщ пьесаларында ойнауды арман егедл Майранык тек дауысы гена емес, сахналык кабшеп’жн де бар екенж, онык уетже жараты- лыстык 631 Майраны сахнага арнап «жаратканын» еркайсысы да ке- редл Семейдщ ужрме мушелер! Майранык бул ойына косылыл, кагарларына эйел ролж ойнайтын адамнык табыла кеткен1не куана- ды. вйткенл ол 6ip жылдарда кеб1не сахнада ейел рол1нде еркектер ойнайтын. Кандай окыган, кез! ашык азаматтардык nen6ipeynepi ейелдер|‘н сахна артына ж!бере коймайтын. Сондыктан драмалык ужрмелерде ейел ролше эдем;ше келген, бет| Кызыл шырайлы, к1шкене, бойы орташа, жж'шке еркектерд! такдайтын. Ал онык кей- 6ipeynepi кун: 6ypbiH дагдыланып, уйрент, сахнада ешб!р кумен 237
келт>рм«нт!идей дорежете жететж. Мысалы, кесте т:ккенде ондай «зйелдерд|Ц» колдары колдарьжа жучпайтын. Ал, енд:‘ жасанды эйел емес, шын эйелд1ч ез1, екжилден, Майра сияцты супу, дарынды адамныч калу! салтанат болгак-ды. Бграк мунымен Майраныц армаидары орындалмайды. ©ткан ем'|рд)Ч соккылары коя ма, денеда жинала жура, акыры сыртка да 6Ынед!. Майра туберкулез боль:п ауырады. ©з!нщ туган паласы Керекуге кайтады. Ауру куннан кунге удай туседь Сонык салдары- нан келес! жылы Москвада аткан СССР халыктарынык концерлне катыса алмайды. ©дай! шакырту ж1бергеи А. Затаееич Майраныч ондай халге тускежне катты кыижылады. Майра осы аурудан бас квтермейд'|, 1929 жылы ардакты анш'г, казак совет сахнасыныч бола- шак корк!н!ч 6fpi кайтьгс болады. Майра А. Затаевичка 13 ан жаэдырган. Олар б1р1нен 6ipi етедь Сол эидерд!ч ез! Майраныч онер кулашын каз алдыча келт1редь А. Затаевич Майраныч «слухы, дауысы жаксы, б'.р есчкенж кагып алатын, орындаганда эр кезд© азжше интерпретация берет!н» деп кал1п, оныч осындай эниллж как кулашыныч «каптвген вндерд'щ авторы болуына себеп» болгакык айтады. Майраныч адамшылыгын баяндаган жерде А. Затаевич: «Капай бог.ганда да мен Майраныч кергенсЕздж, шалпауыттыгын корген!м жоц, кайта ол айналасыкда- гыларга салмакты, устагэнды кержд|», «... ем!р карьерасын уачыт- сыз узген бай каб!летТ|' адамды керд1м>> дейд!. Окушыларга тус:нд!ре катетж 6ip жагдай А. Затаевич Майрамен 1926 жылдыч жазында кездост; да, ол туралы жазгандарын 1931 жылы «500 казак енЬ> де ген ютабыныч коммантарияг.арында жариялады. «Омбыга кайта кале жаткан сапарымда Магираны Паалодардыч пристанында кездест|р- д1м, онымен достык леб'.зда коштастым, оныч коз тартатын керкем костюмында, эффекта: куйдс соцгы рет кездеснремж гой деган ой манде болмап ед1» деп жсгаргы эчпмелер1жч жалгасында тагы кыижылады. Бул мэселеге б<раз тоцтеган ссбсб'м13— Майра туралы ел ара- сында оны-муны усак эцпме, ачыздар да жок емес. Олардыц 6ipna- тары Майраны: беп'мен неткан, бузык болды деген де бар. БЕрак жогарыдагы казак музыкасыныч нускаларын кеп жинаган, келтеген адамдармен кездескен, ем)рл!к, муэыкалык тэж!рибес! бай, казак халкыкыч шь!н досы — А. Затаевичт1ч берген багасы ондай есектер- Д| эижерелейдь Эрине, ол заманда ез бет!мен уйден шыгып, улкен калаларга, жэрмечкелерге, жиындарга барып журетж арт мжезд> айелд: найэаныч ушына ina сайлеу — уйреншжт1 норсе. Майра бол ев, кез келген жерде он айтыл, немесе оперт сатыл журген адам болмаган. Ол музыка енерж аса кымбат, музыка туын жогары ус- таган адам. Бул женшде Майраны керген адамдарден жиган Moni-
меттер 61зд!ц айтканымыэды растайды. Бойыман Kiel созж асыр- майтын, ер кек!рек эйел, ез басыныц да, енер!н1ц де бостандыгын isflerew кайраткер кегшллжтщ барже б'|рдей кайдан жага койсын. «Ж1г!тке циын сауда халыкка жакпац, Кец'тж бай-жарлыныц 6iрдей таппац. Как жарган кара кылды болсац да ед!л, Кетед! 6ipay мактап, 6ipey боцтап»,— деген елец бекер шыклаган болу керек. Б|эд:цше Майра казак хал- кыныц калаулы цызыкыц 6ipi, кейжпге ешпес мура калдырып кет- кен творчество иесл Баска эндер1н былай койганда оныц жалгыз «Майрасыныц» ез! еншж'ж ез колымен калап кеткен ескерткш’ н бо- луга турады. Майраныц жогарыда аты аталгандардан баска «Кызыл гул» ат- гы еж бар. Эрине, еншц атынык ез! калада вскен адамныц, оныц iuiiHAe нэзж жанды суреткерд!ц кезше 6ipiHuii тусетж гул екенш айтып тур. Клзацтыц халык комлозиторлары, oniuinepi, куйцнлер1 женжде соцгы кездерде тана келемд1 зерттеулер басталуда. Сез жок, Майраныц eMtpi жайлы, оныц бурын еетжмеген шыгармалары жайлы жаца деректер керЫуге тик. Бул жазылып отырган материалдыц негЫ казактыц халыктык мэдениетш талмай зерттеп неге жаткан жазушы, акын Сапаргали Бегалиниен алынды. Ол Майраныц туган, журген жерлерЕне эдей! барып, оныц Кереку бойынша omi'p бойы корш! тургаи адамдары- мен сейлес'т, турган уй!н, бейтн суретке TycipreH. Майраныц кабы- рыныц нусцасын керсеткен— Павлодар цаласында, 25 октябрь ке- uieci, 73 уйде туратын Садык Торсыкбаев деген азамат. Ол ем|р бойы, жотарыда корсет!лгендей, Майраныц ужмен керш) турган кержедё Садык Майра кейтыс болганда колынан койыскан, Майра ныц балалык, жастык итактарын бМедi. Майраны колымен койган- ныц б/pi— эншжщ ец соцгы орыс жубайы кер1нед| (аты-жен! колга гуспедО. ©нержде де интернационалшыл Майра ем|р жолдасын такдауда да улт арасындагы кене заман тудырган жасанды шекара- ны бузып еткен. Бул куйеу| клап саудасында ктеген, мэдениегп, Майраны аса кДД’Рлесе керек. Майраныц Шорман ауылындагы кез- Дврж. одан кейжп бфсылыра ем:р кесепн Баян каласында туратын Бисембай Байгазы баласы берген. Ал Зэржан алар алдьжда Майра Баян каласында Совет Keiueci, NS 2, Кэр!мжан Баймуратов деген Ki- С1н|ц ушнде турган. С. Бегалин бул айткандардан баска келтеген адамдармен сейлескен. Олардык бэрш 6ip жерге жиып, салыстырып келгенде, Майраныц аянышты да, ynrini де OMi'pi 6ip катар кез ал- Дыца келед!. Келешекте одан да толыгар дейм!з. 239
Майранын творчествосы cobottIk Казакстаннын музыка мэде- ниетшде улкен орын агады. Композитор А. Зильбер ез1н!н «Кайта тукан Казахстан» атты симфониясынын б!р беЛ1мш тугелдей «Майра»» энжщ непзже курды- Бул эн кеп композиторлардык ендеужде эн- иллердж репертуарынан как орын алды. Жазушы, акын, талым сбдшда Тэж|баев «Майра» атты драмалык пьеса жазып, Казактык Мухтар Зуезов атындаты Акадвмиялык драма театрында ол пьеса КОйыгып, халыцтын махаббатына белендн ©Mipi курве, енер орб:ту. мвн еткен Майранын, образы керкем шындык непзжде сахнадан жаркырап керЫд!. Майра жешнде ЭЛ1 де кептеген коркем туынды- лар шытуына б>зд1н барлык мумкшшЫпм!з бар.
БАКДПА М ойра Дсьщпай улкен се з!м м е н . , Д о с г у т-гы м бол-дым жос-к;ын т1л1--ц(е)ер- к,а-сы-н,а ер giM, Ой х а-л а -л ж ! 16 Л. Жубанов
ЕСТАЙ жара ак квйлек киген, «араторы адам жай желкпен келед!. Сол жа- рында Жаралбайлы тауы, оч жарында Kapa-EpTic алдында кеч боса- радай болып 6ip жарында Жаксы-Арганаты, екжш! жагында Жамам- Арганаты таулары кержеди Салтатты асыратын тур! жоч, кеш жакын- дап калса да 6ipece асау Ерт!ст!ч жарасын кез.:мен шолыл, б!ресе жвчындап чалрвн Арранагь1на карал, 6ip нэрсе ойьжа тускендей ба- сын изеп, касында ешк!м жоч болса да 6ip меэпл кулгмйрегендей болып, кайтадан ойланып калады. Sip сэтте ол epinin часындары уш бурышты, кыска мойынды, сепэ пернет', ею кулачгыч арасьжан бек!те сэры ук> такчан домбырасын алды да, тгзпнж ерд!ч часына ine салыл, аттын жургсж ез еркже 6epin, камшысын такымына кыс- гырып, тиепн орнына т!кейт!л чойып, туратын жер!не 6ip-eKi lyKipin ж'|бер'ш, кулак-куйж тус!ре бастады. Узач бурап жатпай перне ба- сып, домбыраныч мойнын аз бойлады да, оч ч°лдыч басбармагыи бет-тактайдыч устжен басып турып, суксаусакпен жайлал, ек! шекке кеэек кеш!п чагып-чарып ж!бердк КешкЕтурым салкынмен бабына tycin калган домбыра ачырай женелд!. Осы кезде вдетше вниллер- д!ч алрашкы айкайына баслай, домбыраныч бас регистр!нде турып алып, майда коныр унмен: епгай-ай, егигай-ай, егигай, егигай! — дел 6ip жача ен твчырыбыныч басын 1здегендей болды. Одан кей’ш 6ip- неше рет осы 6ip керкем мелодияны б1р-ек! рет кайталап, уэбей 242
Впай Берк1мбаеа
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
