Тем1ртас, Асыл, Ахык калдын, зарлап, Ежелден калмак па екен солай сарнап. Коз керген курбыларга дутай солем, Дугасын оци 6epciH б1эдерге арнап. Ак уйдщ ай кержер мандайынан, Шешеннщ соз шысады тацдайынан. Тем’|ртас, Асыл, Ахык карталарым, Шскетт кетщдерш! мацдайыцнан. Тем1ртас, Асыл, Ахык карактарым, Ук1дей мен сендерд1 балактадым. Bipre ескен курбы-курдас, замандастар, Eciktoh коле ме деп алактадым. Салганым агаш уйге ызботты пеш, Жараткан мен бендекнщ кунэс!н кеш. Денеме кенд!р аркан жаман батты, Кайдасын Асыл, Ахык колымды шеш. Тем1ртас, Асыл, Ахык балдан тотл, Кинаута салады екен адам затты. Ук1дей желт'нд|рген карактарым, Шешшецгш, бшепме аркан батты,— деп, касына келе алмайтындарын б1лсе де, аркан баткасын балала- рына шеш деп жалынады, Б(рак балалары Б|ржаннан коркып, океа н у манына бара алмайды. Б1ржан букш Атытай, Карауыл 11шндеп достарын eciHo Tycipin, ажалдын жакындаханын сезгендей, тахы елецдетед1: Атыкай, Карауылым — коныстасым, 1ш1нде бар ед! гой коп мундасым. Куданык кудрелне уакыт жетт!, Барады алые жолта газиз басым. Кара су есж алды ылайланды. Бай кылмак, жарлы кылмак кудайдан-ды. Камэолдай кыска п!шкен децгеленлп, Дуние етержде шырайналды. Жылама сен де анасы енд! бекер Б1ржанта уакыт келд! алые кетер. 45
Артымда жастай калган кулындарым, TipniKTe элиак 6ip кун ecin жетер,— деидл Scipece Тем1ртаска карал, соцгы демжЦ жакындап калган кез! болса да, домбырасын тартатын колы байлаулы, кез1мен гана Б!ржан дел атым шыкты алты алашка, Кудайым берс'ж ем1р Темфтаска. Жасымыз алпыс 6ipre келгенжде, Кудайым берд| наукас газиз баска. Алдымда шам-шырагым, Тем1ртасым, Тшепм сенщ узак болсын жасын- Хош болыкдар бауырым, балапаным, Байкаймын ажал илркж куткармасын,— дел ез‘| коткел жатса да балдларынык TineriH ттеп, солардыц адам болуын ойлап, оныц iujiHAe Тем1ргас1ы белт гайтады. Солай елен- аннен маржан т1зген сал Б1ржан уш жылдай байлаулы жатады. Ар кан кескен жердщ жарасы уллайыл, аскьжып (гангрена болып) акы- ры жасы 64 ке келгенде 1894 жылы кайтыс болады. Аспандагы аккуга ушн коскан, Орта жузд! «энмен кырган» асыл манп кезж жумады. Б|ржанныц елерждеп жогарыда калт1р|лген влекдврмен айты- латын эн1 квйж «Асыл-Ахык» атанып квтедл Ал Тем1ртаска карал айткан эн! халык арвсында «Тем:ртас» деген атпен айтылады. Бу- лардан баска: «Гашык жар», «Керкеюл», «Ак серкеш», «Мэт*1-Дэу- лен», «Алтын балдак», «Тел коныр» деген ендер'| де нотага тускен. Аргынмын apfleri Алтай Куандыкты, Эрюмге KepceiinTi жуандыкты. Аккошкар-Сайдалынын, заманында, Bip келден кырык мыц жылкы суарыпты.— дел келетж эн «Аккошкар» атанып кетед1. Сезже Караганда, бул ен руын, елжж байлыгын айтып мактанып, Сарамен айтыста шыккан болуы да мумкж. Эйтпесе Б1ржаннын, баска вндержде байлыкты мадактаган елендар кездесе бермейд!. Карагым айналайын, ей BipneHiM, Кыпша бел, канжар мойын бурылганыц. Ия1ч бал, тюк меруерт, кезж неркес, Касыцнан айналайын киылганым,— 46
дел елецмен айтылагын он ел араеында Б!ржаннык «Б1рлэн кызы» болып кеткен. Бул энд! б)реулер Естайдык еж дел те айтады. Сез! жатынан Естайдык сыпаттауынык ушцыны бар, 6ipaK музыкасы bip- Шекеке селд1рет1п айдар татып, «Кек-кек!» дел бос жургенше секек катып. Косайын еле-елгенше мен эжме, Калкадан хабар экел ушып барып,— дейтж «Кекек» энг де халык аузында Б1ржан теорчествосына жата- ды. Б|'зд1ц булай тап басып айтпай, болжалдай берепн1м 1з элжунп Б1ржан ендершщ толык, тексерглген зерттеу елепнен еткен толык Т1збес1* жоц. Соцгы жылдарда кержген энд1 «иес!з» журмесж дел неше «еменгер автор» тауып беру жолында жур. Онык гылым жо- лымен караудан алые екеж келиллжке мел1м болу керек. Екжилден жене адамта табынудьщ кезжде кейб!р он тотызыншы гасырдык ха лык комлозиторларын зерттеудщ езж «кежнге караган» дел юна- лал, соны пайдалантысы келген б1реулер Т1пт1 казак халкынык эн- AepiHiK 6epi де авторсыз болды деген екг>мелерден де кур болтан жок. Осы ек1 кеэкарас та музыка тану гылымын ип жолга сттемей- TIH долбарлар. Б1ржан тек энш! емес, акын екеж мэл|'м. Ол талай адамдармен айтыскан. Bip жерде Б1ржан Шежемен кеэдест калады, Аскак Ше- же ол арада Б)‘ржаннык жас екен|'н керт: Ей Б1ржан, маган берш! 6ipa3 бу дат, Аятта жок нэрсенщ 6epi де жат. Сасык кузен сиякты шыкылдама, Сенен бурын туыппын Tiflinfli тарт,— Дел жасынык улкендтн алдьжа сала бередл Сонда Б|ржан: Жакынык алые болар кермеген сок, Тойдык сеж келмейд! кулмеген сок- Аталы сезге арсыэ таласады, Шежеке, шыркап ед»м б|лмеген сок,— Дез esim'K де Шежемен айтыскысы Kenin турмаганын бжд1ред!. Ежелден сылайы энш( Шежежк «сасык кузенге» текегенже де жа- У*п кайтера коймайды. Ыржан 6ip жактан сайрандал, касында кеп адам бар, келе жат- са. Каракайык деген езенде уш бойжеткен кыз шомылып жатыр 47
екен. Су тайыз болса керак, еркектерд! кергенсж олар ж улрт шыга алмай суда отыра береди Келв жатцандар Б|'ржанды чолтыч- 4а TYptin, вне чыздарга 6ip нэрсе айтуын сурайды. Сонда Биржам ат устшде турып: Бауыры Кекшетаудыч Карачайыч, Кар кеткенсш болады малра жэй1ч- Ей ныэдар, былтамачдар судык лайын,— дейди Сонда iuiiHAeri Нургайша деген! басын кетер!л, Судан шы- гыччырап, всем мусжш Б1ржанныч алдынв квлденеч тартып, ек! алмасын ч°лымен басып турып, бурымын басына орай салып: Ушады аччу квлден сабаланып, 5i3 чалдыч с!зд!ч свзге назаланып. Келед деп иг! жачсы аулымызта, Шомылып жатыр ед!к тазаланып,— дейд!. Екеу! тагы 6ip-exi ауыз елечмен чагысады. Ыржан Нургайша- ныц аяч алысын байчагансын, « тт1че тас туск1р» чыз екенсж двп, аягын чалжыцта шаптырып, чоштасып кате береди Б|ржанныч Орын- баймен, Бабачпен айтысчан влечдер*! до бар. Сарамен айтысы айдай элемге белпл| десе болады. Айтыспен чатар БЕржанныч наше rypni кулкслс, мысчыл сездер! да бар. Ол Карауыл 'шлнде 6ip уйге жазга салым Kipin келед!. Ша- руаныч чысылшач квз! болса керек. Уй ш ж де жалгыз чыз болады. Ол квзеден Б|ржанта сут чатпаган чара коже чуйып беред!. Мвнс1- н)чк1ремей отырган чонагына чарап, чыз: Журс1ч бв аман-есен, ей Б|ржан сал, Кыс аягы узарып кетпеген чар. Шаруаныч 1шкеж 6spi квже, Сал болсач да кежеге ерн1чд| мал,— дейд!. Жоч жерде мына чыэдыч суырылып ч°я бергенж керген Б!ржан: Аралап твныс болдым врб!р елмен, Квп керд'|м сияфатты журген жерден. Шаруаныч шкож кеже болса, Замандас, басып-басып экел бермен,—
дел кожей! кагып салады. Бул Ыржанныч кыз цолынан кеже 1шкен влек' болып атанып кетед!. 6ip жылы Шорманнын Мусасы, Сагыиай, Мэт-Дэулон, Нурбек Омбыка барады. Сол 6ip туста Ыржан да Омбыда болып калса кв- рек. Отыргандар Мусаныч устже Kipin келген Б1ржанды «Мыма акын Б!ржан квлд1» деп, орын беред1. Сонда Муса турып: «Бул вн дв сала ма екен» дейдл Ыржан домбырасын алып: Мусаеке, б1зд!ц ангв кенелероч, Даусымды еаткенде булбул дере!н. Квтер1п квкке карай мен шыркасам, Бул уйд1ц сындырармын тврезес1Н,— дейдь Муса ешнерсе вйтв алией, Ыржанныч он!н!ц шыиыида да ас- как екешн коpiп, аузын жабады. Ыржан Байпак деген саран, байга барып, оныц бермеан б!лв тура, керек болып туриаса да, акша сурайды. Байды келеке етк!е| келед!. Ей Байпак, олеч айта келд!м саган, Калтачда 6ip сом болса 6epmi /наган. Б'|ржанды елшл деп еейкенде, Сабач мен аэач болсын салкан маган,— дейд|. Байпак енд!, елечД! кайтсын, 6ip тецген! де кимайды. Б!ржан оныч осындай каншезерл!гш халык алдында тагы 6ip керсетед!. вткен гасырдыч орта кез!ндв Омбыныч орыс мектеб1н1ч 6ipiHe Кекшетау уез.нен окитын бай баг.аг.врына орын бередл Б:рак байлар балаг.арын ж!бермейд1, коркады. Б!рак орынды бос калдырмай, Коргансыэ кедей балагарыкан тачдап ж1бередг. Олардыч б!рката- ры кайтып кел|п, 6ipeynepi оцып 6iripin, ауылда т!лмаш болып, ша- руагары туэелт, байып TinTi бурынгы катарларына сэлемдеслейтЫ Квлге де жетедь Соныч 6ipi НуДайбергенн!ч Балкожасы болады. Б!р кум! Т'гмаш Балкожаныч уй!не Ыржан Kanin, конак болып, эн сала ды. Балкожа Ыржанныч шаруасыныч кем екен1н 6inin, окы кем'тю- ci Kenin, елец'шгч акысы деп уш сом акша усынады. Б1ржан акшасын вз!не лактырыл ж'|берш: Балкожа, сежц экеч Кудайберген, ©р кашан жаман богмас жаксь:га ергеи. Кешеп жача закон шыккан кезде, Оязнай Kenin елден бала терген. 4 А. Жубано»
Бит басып, ipin-uiipin жатканында, Азнабай ез колымен сеж бергвн. Кетерем, аусыл болтан епздорше, Жана шытып келесж би!к орден. «Кен тартылса калпына барад» двген, ©кечД| мен урайын аштан елген,— дейд!. Асытыс ки!м!н кит, шытуга айналган эншж! Балцожа тоцта- тып, кеш!р'|М сурап, цайтадан цонац етед'|, казан кетеред'|. Балкожа Б1ржанныц мжезж 6inefli, ол осы 6ip окитаны елге жаяды, абройым- ды айрандай Terefli деп коркады. Б|ржан жотарыда, елецжде ез! айткандай, уш жузд! тепске жа- кым аралайды. Ол Орынборда да болады. Ж(птке жарамайды ыэакорлык, Дауысна квлмей турса етпе зорлык- Бозбала, 6me-6incen осы енге еал, Ацыэы жаца шыккан орынборлык,— деп, сол жакта жургендв шыгарган 6ip энж айтады. Онын нотасы 6i3flin колымызта ел! тусе койтан жок, 6ipaK ол кун де алые бол- Б1ржаннын OMipi жэйл| косымша деректер берген, кептеген жаца елендерж жинастырып, баспата дайындап журген, Твм1ртаспен т!ке- лей эцпмелескен адам Байболов EciM. Ол 1928 жылы жаэ айында Бурабай каласынан шытып, Торайтыр тауынын бектержде отыратын Кожамкул, Шатрай, Жанбота, Токсанбай ауылдарьжык кыстауьж ба сып, Аккел деген жерд1 жайлап отырган Кожатул аулына барады. Ол Б1ржаннын баласы Тем!ртасты ;здеп барады. EciM Тем!ртасты 1916 жылты июнь жарлыгы бойынша кара жумыска барыл кайткан- нан кейж, 1918 жылы Бурабай каласыныц касындаты консерв заво- дында жумыс !степ жургенжде кередЕ Уйге KipreHciH TeMiprac Ecimai таниды (жамагайын). Кара мур- тьж 6ip сипап койып: — Уйезден будан бурын да талай адам кел!п, екем туралы де ректер алып кетт ед1, бтгетмд! аздерге де айтып керейж,— дейд!. Сол арада TeMipTac осы эцпмежн, бас жатьжда токталтан сонау Бер- т'стан бастап, Б1ржаннын аталарын, бурынты коныстарын айтып бере- д1. Кожагулдын деулетжж аркасында жас кез!нде кемдж кермей ес- кенмен Б1ржаннын 6epi келе кедей болганын айтады. Жалу Мусаны Шорман тукымдары «Мырза кедей», «Сылкым жалу» деп KeMiTKeHi сиякты Бгржанды да «Сел кедей» деп атандыртанын да Тем1ртас сол арада айтады. «Экем!з елген жылы б!зд1ч уйде ек! сиыр, 6ip бие, б!р ат, он шакты кой болып едЫ, дейд|. «5!ржаннан SO
калган терт баладан ripici мен гана, мына 6ip Мухамбетцали деген жалгыэ балам бар» дел цасындагы алты-жвт[ жасар баланыц басын сыйлап койды дейдс. Тем'рртас екесж xepin цалгонын, онын аузынан неб:р кызыкты ечпмелер еЫткенЫ, кеп жэйларды шешесжен eciT- кенж айтады. «Экем алпыс уштен алпыс тертке Караганда елд|. он- да сеиз-топиз жасар бала ед1м, 1916 жылы кара жумыска кеткенде жиырма м j m , цаз!р отыздын тогыэындамын» дейд1 TeMip- тас (бул 1928 ж болтан енпме). Сонда TeMipxac 1889 жылы туган болады. TeMip- л врада Ыржаннын, картайып елмегенж, аурудан кайтыс болганын оз аузымен айтады. «Енд| ондай знал кайда?» — дел арасында н Тем|'ртастыц айтуынша Б1ржан 1894 жылдыц кектемжде, жазга- салым кайтыс болган. Койылган жер! Степняктан exi шакырым. Ерте- ректе басына тас шаптырып койган ехен, каз р ол сынып, тозып, жок болылты. «Мумкж, олекдор н жинаган ук1мет, басына б рдеме кой- дырар» дел, TeMipTac езжщ демесж айтыл, сезж 6iTipce керек. Те- Mipiac енпмен1ц аягында экесжж Сарамен айтысканы жежнде уй >шжде енпме цоэгалганда: «Мына 6ipeyAi сол заманнан сактап жу- ретж ед|'м» дел, кагазы саргайып кеткен, ер жер1 жыртылган, 6ipaK жалпы бет саны тугел, 1898 жылы Казанда басылып шыккан «Бiр- жан— Саранын айтысын» керсет1пт’|. Тем|ртастын жубайы— Сатай кызы Гулжемила да енпме арасында Темсртастын кейб1р есжен шыгып кет кен жерлерж косып, атасынын eMipi жейл1 кел нэрсе 6ineTiHiH кер- 1962 жылы Алматыныч Цурмангазы атындагы мемлекеттж кон- серааториясыныч доцент! Хабидолла Тастановпен аспирантка Алтын Кетегенова Кекшетау облысыка барып, Ыржаннын журген жержде болып, онын баласы Калкенжч ейел1мен сейлескен. Калкен отыэын- шы жылдардын. басында кайтыс болып, онын ейел( баска 6ipeyre турмыска шыккан екен. Атасы туралы ол да б:ркатар мел!меттер берген кержед!. Б!ржанныч баласы Тем!ртастыч суретж Казак ССР Гылым Академиясынын кызметкер! тауып алып кел!п берд!. Онда жогарыда агы аталган Тем|ртастын Мухамбеткалиынын да сурет] бар. Б|ржаннын аталары, олардан тарау uiewipeciH (генеалогиясын) Ес1м Байболов жасаган. Б'фжаннын ендерж б!зге жетюзт бергендер: Кали Байжанов, Раббас Айтпаев, Эм1ре Кашаубаев, Косымжан Бабаков, Куан Лекеров, Жустпек Елебенов, Манарбок Ержанов, Мзжит Шалкаров, Естай Берк!мбаев, Рамазан Елебаев жене баскалар. Б|ржан ендер!н:ч кундылыгы, онын идеялык-керкемд|к мазмуны терецдИ, форма жагынан мус’ндМп б1зд:н заманнын музыка куры- лысындагы онын алып отырган орньжан да белпл!. 1941 жылы Ал- матыда болган композитор Зиновий Компанеец еэжщ «Казак рал-
содиясы» атты халык оркестрже арнап жазган шыгармаеында Bip- жанныц «Жамбас сыйпар» ен1н Heri3ri аркау такырып erin алды. Е. Брусиловский езж1ц операларында Ыржан эндерж кецжен пайда- ланды. Баска композиторлар да ездерж1ц ipini-уакты шыгармала- рында Б1ржанныц ендерж непзге алды. Бiржан эндер1 а капеллалык (суйемелаз журед1 деген мэнде) хорларда, оркестрлж номерлердв Ауыз толтырып айтарльгктай, Б!ржанга елмес есквргк!ш жаса- ган— казактыц талантты композиторы Мукан Телебаев болды. Ол езжж «Ыржан— Сара» операсында еншжщ шыгармаларын толыгынан пайдаланды. Либреттосын жазган жазушы, акын, epi галым Кажым Жумалиев Б1ржанныч OMipiHin сахнага колайлы, кызыкты жактарын алып, онын, когамдык мотивтерж терецделп, тек Б1ржан емес, жал- пы алып Караганда кешеп заманныц енер кайраткерлержж 6epiHiH басьжда болган трагедияны шебер сахналык жэйлар аркылы, едем) Tin, жатыц, туанжт! елецмен жаксы бердь Ал М. Телебаевтщ твор- честволык лабораториясынан еткен Ыржанныц асыл эндер1 кайга тугандай, гулдежп, турлент бурынгыдан да есерлент, «ceMipin», мазмуны бурынгыдан да терекдвй тустл Сахналык кжм ки!п, белил! образга Tycin, ансамбль, хор, оркеетрдж бай мумкжшш1ктер| аркы лы езжж шык шыпына шыгыл, халык алдына жапа эаман леб|31мен суарылып келд1. Арманда кеткен внш;н!ц атьжан медени мураныч шьжайы nenepi совет тыкдаушыларынык алдьжа ninin сэлем 6epin, жача ветке, жаца уйге, жана елге келш, енд*1 авторы да, ездер! де мэцп елмейтжже риза болгандыктарын б|‘лд|’ргендей болды. Опера- ныц музыкасы басылып шыкгы. Осы кезде Ташкентте, Казанда «Ыржан— Сара» койылмак болып, дайьшдалып жатыр. Б|ржаннын ас- как эндер! мен Муканныц аскан таланты косылып, советтж казак халкын кетеретж улкен туынды жарыкка шыкты. Бул EipmaHFa да, Муканга да ескертк'ш болуга жарайтын шыгарма. Сонгы кездерде «Ыржанныч eMipi мен творчестволык жолы» де ген такырыпта зерттеулер жазылып жатыр. Бул сиякты шагын ма- калалармен салыстырганда, онда эндлжц барлык жагы толык кам- тылады. Бфжан туралы жан-жакты зерттеу аркылы ардагер эншжщ ел де 6i3re белпаэ кептеген келецке болып келген жактары ашылады. Ыржан — каэактыц халыктык музыка медениетжж алыбы. Онын eMipiH, творчествосын терец зерттеу, улкен, терец, жан-жакты ецбек жарыкка шыгару б!здж бупн тацдагы ардакты борышымыздыц 6ipi. ©MipiH демократиялык енер жолына сарп еткен, ектемджлен, жу- генозджпен, кертартпалыцпен эн|, елец| аркылы KypeciH соцгы де- Mi б;ткенге дейж жург1з!п келген енер кайраткер!, азамат б|ржанныц аты казак музыкасыныц тарихында алтьжмен жазылады.
TEMIPTAC 53
ла - лай ла-лай ла-ла-ли-ла - лау
ДКАН CEPI
кулк!с1 келе бередi. BipaK кыз онша жайдары емес. вйвлД1ц жолы тар болнанга ма, жок баска себаб| бар ма, жНтт!ч айтцан калжы- цына журе жауап бер'ш, 6ip нарсеге риза болмаландей кейт 6in- «Жачалы тарсыл-турсыл, у-шуда корцыл KeTin, ani езЫе e3i ке ле алмай турган шылвр» деген оймен ж'рг|т кыздын бул мЫеэ не аса мен бермед:. Булар осыпай эцпме арнасын 6enrini багытка rycipe алмай келе жатканда, тол ауылла Kenin калланын да сезбедн Ойяа- ландары ормына Kenin, квц!лдер1 тынлан ж;г1ттер мэз-майрам болып, гу1лдес!п, 6':р:и:ц сез'н 6:pi in:n алып, кыэды калай тартып алып кет- кежн айтып мактанумен болды. Шэй, кымыз iujin, демалып, кеу-кеу- necin отырганда булардын баллы екша iai жактан 6ip топ аттыныч куйлытып келе жатканы кор!н/;1. Жалма-жан булар да аттарына мшт, Кулыншыны тосып елула дайындалды. Wlrirrep тобын жазбай келе жаткандарды кес-кестеп алдынан шеба бергенде, уйлердрц тасасымен Кыэ Сен ж'|г!т 6ip атка м'игес;п каша женелд1. Eni жак б!раз Kiflipl- cin, 6’p-6ipiHe кару с1лтеп, шац-шуц болып жатканда кыз бен жрпт узал та Kerri, Ауыл ж!пттер!н1ч арасында кыздын жок екен!н б!лген Кулыншылер, буларды тастай вере, алыстан кершген шачды бетке алып, куып 6ерд1. Кыз бен wirir Есрлд н б р еткел бермейтж Серыми деген тубепнщ тусына келгенде, кулыкшылар да, буларды корламак болтан ж!пттерд;ц аттерыкыч аялы жеткендерр де такалып калды. Ендр не де болса б:р шеш'мге келмвсе булардыч eKeyi де колла туседл Сондыктан булар сочлы рет 6ipine 6'pi карал, кия алмай тур- Ды да, кулыншь! таякыл калган кезде: «Сен елд'н ардагерюч, мен болсам, кэп кыздыч 6ipiMiH. Кулыншылар жетсе сен: аямайды, сен аман болуыч керек. Дам квзса талы кэрерм!з, жау колында кап\" сам мен калайын, азар болса кинар, сен мына судак жуэ!л ет, еж адамды ат кетере алмайды» дейд! кыз. Ж!пт Ес':лден жуз:п eTin, Кугылыл кетедк Кыз кулыкшылардыч колында калады. Кыз — 6enrini сулу Актокты да, ж!ггт — арканыч ардагер акын, енш!с1 Акан cepi efli. Ауыл эделжч кептеген статьяларым аяккэ ба- сып, суйген'.н аламын деп, Ержмбай деген жсздеожч аулынан кай- тып келе жаткан Актоктынын жолын тосып, тартып алып, б|рак ка ра кушке твтеп бере алмай, суйгенжен Tipi айрыллан Акан cepi: А ктокты, калланыч ба шынычменен, Бал берд!Ч талей жерде т:л;нмбнен. Басычды Сарымида Kecin алып, ©лгенше даулассамшы кунычменен,— деп баскага буйыртканша елт1р!п-ак кетпеген екенмж деп екжед1. Актокты атышулы Сутемгенн'ч баласы Шамуканнык атастырып к°й- 56
тан калыцдыгы болатын. Эрине, Шамуканнан чалычдыч тартып алуга Аканныч да, оныч жачтаушы miririepiHiH Дв шамалары квлмейд!. Соган квз1 жеткенсж бе, жск шынында да басчара буйыртчысы кел- мегеннен бе, Аканныч Ачточтыныч «басын Kecin алмадым» деп екжу! анык болса керек. Ыроулерд'ц айгуынша Ачан Ачточтыта пышан еалтан, б рак жанды жерже жетпей чыз еман калган, жаралы куйжде оны Сарымида жаткам жержен тауып алган дейдн (В13 бурынты к!- табымыз да сол аариантын жазганбыз. А. Ж ) Актоктыны, ерине, 6i- раз зэб1рлеп, акыры, «ез колыи e3i кесе алмай», oueci Боктабай «ач- батамен» атастырган жерже узатады. Ачтокты уш-тарт баланыч ана- сы болып барып, жетшстен аса кайтыс болады. Токсанла келгенде Куралай сулуды айтып, сакалын кез£н;н жасы жуган Келдеи сиякты, Аканныч есжен Актокты ем;рбойы шыкпайды. Ачтокты eHriMeci Ачан тарихында улкен орын алады. Тек Ачточтыныч армаиы емес, Kaflipni ЭНШ1 Аканныч ем':р’| «карлы-боранды», «жауын-шашынды» болып етедй Ачан сер! <843 жылдар шамасында (бутан шейжг! деректе де 1834 жылы тутам деген эцпме болатын) осы кунп Кекшетау облысы, Айыртау ауданы. Коснел деген жерде тутан. Косколд1ч часындагы Каратал осы кезге шей:н «Ачан тутан» атамады. Экес! Корамса — Артын !шжде Карауыл. Корамсадан: Айша, Ачан, Мухамбет, Рама зан, Айберген туады, Аканныч шын аты Ачж!г!т, кейж Ачан атанып кеткен. Корамсаныч баска балаларыныч айта чалтандай елтеч-селтеч! болмай, бурынты ата дэетурж чуыл, кепт.’ч 6:pi болып журе береди Ал Ачан к;шкентайынан езжгч зирект!г!мен, эрнэрсеге эуест1пмен кезге тусед!. Ауыл молдасы Кунтеу делением жас кезiнен бастап окиды. Аздап болса да хат таниды, коз ашылады. Б'рач молданыч очытуьжда кеп кездесет1н ептиек, куран, суфалдияр, бакырган Ачаи- ныч жуйрж хиялына 6ip Typni тусау салтандай болып кержедм Жас та болса ол шын межсждеп окуды арман етедм Жасы он ушке кел генде Ачан Кунтеу молданыч шыбытьжан чутылып, Кызылжарга тартып кетеди Онда Уэлиахун дегенжч медресесжде eKi-уш жыл очи- ды. Калада жургенс1н аздап болса Да орысша б!ле бастайды. Ак- чараны танытан сайын медресен1ч унем1 джге сенетж окуы бола- шачсыэ болып кержед!. Калайда ек!-уш жыл да болса Аканныч ка лада болуы, оныч дуние тануына есерж, сезс!з, типзеди Орыс ме- дениепмен тайыз турде болса да танысуы, Аканныч тек ем1р!не емес, творчестволыч жолына да белил! есер!н типзеди Ачан Кызылжарден ел|'не чайтады. Корамсаныч азды-келт! дэу- летж;ч арчасында ол аса кемдж кермейди Балаларыныч !ш:ндеп жа- сынан кезге ерте тускен| болтанная ба, жоч, баска себептен бе, Корамса Аканныч айтчанын чайырмайды. Ачан сол кезд!ч езжде «шаруага кем», баска «дуние чызыгын ЧУУ” жолына тусед!. Он ал- 57
ты-он . . .v ауее болады. Ш.лде- чана, аптыбацан, ойын-той болса Акан сонда журед!. Ачанныч адем! боны, келбет!, жачсы даусы, оны вте ерте халычча танытады. Оньщ уст!не квп адамдардыч куйттейпн, дала eMipiHi4 чызыгы: жуйр'к, чы- ранчус, аляыр тазы Ачанныч да арманы болады. Ол Кебей елждег! Шэквтай деген к!с!ден Кулагерд! б!р ат, 6ip сиыр, жиырма бес сом ачшага еатып алады. А«анныц жас та болса талабына риза болтан, онын жей, кепт!ц 6ipi емес екен:н сезген ©лгбвк деген езж!ч жаны- на балаган бурк'т Каратсргайды сыйлайды. Сайрат тереден куш'ж куншде Базарала атты тазыныч куш!гж еатып алады. Тагы б!реуден Кекжендет деген чаршыганы чалап алады. Енд! Ачан тек енш!, ачын емес, даланыч ж!пт басына керек-ri барлыч чызыгын жинайды. ©з) ачын, ез1 енш[, e3i ацшы, супу ж1г!т, халыч арасында атагы тез жа- йыяады. «Ел мачтаган ж!пги чыз жачтаган» дегендей, Ачанныч айна- ласында чыз-бозбала топтала беред'ь Кэкшежч керкем табигатында туган не 6ip всем экдерд) бабына келт>р>п орындауга енер'| жеткен Ачан енд1 чайда барса да чад!р арта тусед!. Баласыныч осындай даччына сай деп экес! К°рамса Ачанга се- пз улдыч ортасында жалгыз ескен Бекбастыч чызы Фатимага чуда тусед!. Б|рач Фатима ауырып, акес1н!ч очжагында, Ачанныч 6ocafa- сын аттап улгермей, чайтыс болады. Ачан бурынтысынша ел аралап, ен салып, елеч шыгарып, чус салып ит ж упртт журе бередл Жет- п!с!нш1 жылдардыч ортасында Kiuii жузд| аралап, вз!н1ч енерж квр- сетедл Mine сол сапардан чвйтчанда, эчпмен!ч басында баяндалган Ачточтыга яашыч болып, 6ipa4 чосыла алмайды. Жастычтыч куш!, албырттыч кез, бурын-сочды ем1рД1ч ащы таягы етже тимеген Ачан, мойи чоймай, ецсесж жогары устайды. Белг1л! творчестаолыч план бойынша ен шыгарамын демесе де, мундай жан чылын чозгаган очи- га Ачанды чобалжытпай чоймайды, чозгайды, толгантады. Жанбай сенген гашыктыгын елечдотж, жанга жэйл| келетж «Желд!рме» сти- лжде, ез1мен eai сейлескендей, дауысча аса куш келнрмей, айнала- сындагылар ес|тет'ждей min чана, чочырлатып: Гашычтыч б;р ыстыч кун, жел; тьжыч, Басына тускен жанныч коцл сыныч- Торыгып cafbiM чуган илркж кечш, Кара су eHfli хасрет жатчан туныл. БеЬуда ЧУР журктен тук енбейд!, Егерде !здемесеч жен!н 6iл!п. Аспанда ушып журген туйгын жемж, Купадж жей алмайды кектен inin. Зрк!мн!ч дереже орны басча-басча. Ер журмес чырыны жоч есек мМп (8
Жарлы, бай, жаман, жацсы депзбейд!, Уа tuipxiH, жел!хт1рсе Ж1птш!л1к1 ■— деп, домбырага к°сып эндетедк Басында б!раз мук ноталары болса да, елецтк аяц жагында ж№тт1кт1Ц кызуын айтып, езш жубатады. Аканнын «Желд|'рмесЬ> xenuiiniK б|лет!н Исаныц «ЖелдгрмесЫе» ук- самайды. Мунда елецжн ep6ip буынына 6ip-6ip дыбыстан келед! де, сезд1 кап ойтуга жагдай туады. Кыска гена созымды xipicneci жлно аягында, тыкдаушылардан кол согып, кошемет керсетудг куткендей акыргы ноталарды эдеж соэып барыл эн 6irefli. Эрине, баска халык компоэиторлары сиякты Акан шырармаларынык да 6epiHix б>рдей жарыкка шыккан мезгш!, айы, xyHi жок- Кеб1не б|ЭД|'н суйенетжн- м|з— ауызша деректер. Bipax «Желд!рмен!к» музыкалых курылы- сына, квлемд1к жагына, мелодиялых хубылысына Караганда, Аканнын талаптанып, жаца-жака творчестволых кадамын апыл-тапыл баса бас- таган кезжде шыкканга усайды. «Желд!рме» — кайгынын Konexxeci емес, 6ip бастан еткен жэйларды баяндаган толгау сиякты музыка. «Бекбастык хызын мен аламын» деп xexiperiH кетерген Муса те- ремен таласып, айттырган халыцдыты axeciHix уйЫде хайтыс болтан сон, Акан б!раз уакыт eujxiMre сез салмай журедх Bipax казак эдет! бойынша он бестен аскаисын-ак шамасы келген ж!пттщ бойдак жу- pyi секет кержетЫЫ есептеп, Шомайт кожаных (Казан ногайы) кызы Фатимага уйленедЬ Фатима акылды, байсалды, xepxi де ешжмнен кем емес, AxaHfa жаксы жолдас болады. Жар хызытымен Акан не- деу|р уакыт уй1ш1нде, ауылда болып, уйрент калган едет бойынша тагы ел аралайды. Фатимадан 6ip ул, exi кыз туыл, енд| Аканнын кайырылып сотар ошак басы, искеп суйер балалары болады. Он шах ты жыл турганнан кейш Фатима ауырып кайтые болады. Акан Ка- рауыл 1шшде Балташы дегенге атастырылып койылтан Кналынын кызы Уркияны алып кашады. Жолда К°жым eniwix батыр атанып журген жЫт1 Тулак Аканнан Уркияны тартып алып, энш1н| атпак болады. Bipax арашата ел rycin, Акан аман-есен Уркияны ауылына алып ке лед!. Бул сапарда Аканнын басына тускен емср салмагы тагы e3in, Уркия уш айдан кей1н ауырып елед1. Енд| Аканды ауыр кайгыдан арылтатын тек аты болады. Бул кездерде баягы Кулагердщ аты Акан нын ез1мен 6ipre шыгады. Кешеп 6ip-6ipiMeH хабар алысу киын, ме- шеу эаманнын езшде, сонау Kiiui жузге Кулагерд1н аты «Кула шо- лак» болып жайылады. Атыгай, Карауылды «Кулашолактын eniu деп айтып журедл Мже, осы Кулагердщ данкын шыгаратын тагы 6ip охи- Алтай Ахкошкар — Сайдалынын бес болыска сауын айткан acbi болатын болып, Орта жузден неб!р сэйгул1ктер дайындалды. Акан да Кулагерд! дайындайды. Уш жуз ат шапкан сол астагы бэйпде 50
Кулагер жалгыз келедл Бул Ананды кетерш, Фатиманыч, Уркияныч кайгысым умыттырады. вкилжч «врчасы» козып, бул сиячты жеч'сл ■|3ci3 чалдыргыеы келмейд'л Айтушылар Кулагер жарауы тусквндв 1лб1п чана журед( вквн де, тек айкай шычканда гена Кызыл шаба же- нелед! екен, ал бвйп алдында кыдыртып жургенде, оны шабатыи ат дел ойгау киын екен деседл Mine, суй'кт! жануарыныч осы 6ip ка- рапайым м:незже риза болтан Ачан, Сайдалыныч асында озып кел* геннен кейж, жетелеп, iji6iTin жур!п (Акай Кулагерд! квржген Kicire жетектетпесе керек), мачдайыи сыйпап, оныч мач-мач баскан жури ciHin ыртагымвн ен шыгарады. Оган e3i «Мачмачкер» дел ат бередл «Мачмачкер» халыкка 6enirini ен. Ол жей, сазды, нез;к, жумсак ме- лодиялы, кербеэ ен. Екп1н! жей болганмен ол найгылы ендерге ко~ сылмайды. Музыкасында б;р сыр, хиял бар сиякты. Мумк1н, каншама аты бейпден кел1п, кечл! тасып турса да, ол кыэь[ККа Фатима мен Уркияныч ортак бола алмаганын арман eTin, 6ip сет ойга шомып кетул Шыншыл суреткер, жуйр>пн1ч тек вз не емес, букш Атыгай- Kapaytinfa атак алып 6epin турган куанышын басыидагы ауыр мо- ральдык жугжен бел:п алып жырлай ала ма. М не, «Мачмачкерд!» тычдатанда басыча осындай ойлар келедл влечн!ч алдычгы ею жо пы бойына гана жургл, енн!ч кеудес|‘нен алган кайырмамен б!тет|Н, б!ршш! караган Kicire тужырымды, кыска шыгарма болганымен, «Мачмачкерде» улкен адам журепжч соккан такт кимылы бар. 6i3- де б:р едетке енген, б рак муэыкалык жагынан euj6ip делел! жок — жей еклжде журелн ен бслса берж де жылайман дел атайды. Сон- дь'ктан 6ip кездерде кейб(р композиторлар «Мачмвчкерд1» кайгы- ны суреттейпн жерде пайдаланыл журдл Бул тек тустбегенн1ч нэ- тижесл YHci3 калган ашудыч еч ыэгарлы ашу екеюиен хабары бол- магандык Канша кайгы басса да, аты бейпден кел’ш, кечл'| кетер'1лген Акан, б:раэ уакыт тагы да творчестеолык шабытына енедл Кептеген елеч- ДеР'мен катар (ол жагы едебиет зерттеуилшч колдарында толыгы- рак) эндер шыгарады. Концерттерде, радиода айтылмаганмен копил- лжке ейп болган Аканныч «Нурила» деген eHi тал соя кезде дел айту киын, б:рак жас кезжде шыкканга усайды. Айтушылар осы 6ip ке- зечде Акан Нурила деген жецгесже epi калжыч, epi баэына, екпе есебжде айткан елец-eHi екен дейдл «Нурила мен кайтейш бесте- пчд|» дел басталуыныц B3i энюч калжыч мазмунда екемж белплей- д|‘. Осы 6ip туста Аканныц кецлш Кулагер шынында да катерin тас- тайды. Соныч аркасында Акан езЫн ел аралауын бастайды. Кусын сальт, итж wyripTin, атын бейг!ге косып, ойын-той, жиында ен салып журедл Б!р сапарында Акан Жусгп тережч уй!не Tycin, оныч сулу кыэы Жамалга гашык болыл калады. Жамалды ешб1р кызга тече- мейтжж елечдержде келтгредл 60
Етепн акквйлект!^ алтындаган, Ажарын акжамбыдай жаркылдаран. Сексен кыз серуенге шыкса-дары, 1шжде с!з коцырказ цаццылдаган. Сармойын аккуымсын, квлгв тартцан, Жуйрж ат квлденецдеп жемгв тартцан. Мшезж перуай кыздыц мен айтайын, Кум^стей ширатылар сымра тартцан,— дел «Желдгрме» вн|'мен айтады. Б1рак бул «Желд1рме» аты б!р бол- ранмен бiздiн жорарыда баяндаран «Желд1рмем1эден» мулде баска. Мунык музыкасы байырак* Ыррактык жары аздап «Сармойынра» усай- ды. KiM бледк «Сармойыннын» 6ip Typi шырар. Э н леюлдеп, тез ек- пжде, улиен ж!гермен журедн Элшеу! анык. мелодиясы втюр, ке- бже сездщ 6ip буынына ею нотадан келт отырады. «Желд>рме» формасында болранмен мунда муэыкалык маэмун алдынрыдэн те- реюрск. Эте ойнакылык, коч;лд!л:к 6epin турран мелодияныц унем) козралып отыруы жене ыррактык куш. басында энш! б:раз дауысын созыл, ек|'-уш нота айналасында Kiflipin турады. Аярында дыбыстан кеше алуан ирек, «кошкармужз» жасап, шыркай тартыл барып 6iri- ред). «Желд!рмемж» сездер) кеп. Бiз бул арада б)р-ек| куплет)мен КанвРаттандык- Эйткеж, 6ipiHLui максат Аканнын эн творчествосын енг>ме ету болрансын, едеби жарынан кеп токтамадык* Халкына K3flipni болрансын, Акан да Б1ржан сиякты, езж1ц орнын шамалайды, байкайды. Мактанып, асып кетпегежмен бул да езшщ Kim екеюн елеч'же косып айтып кояды. «Kicire ез:м деген бас ур- маймын, @3im енцн, ез:м сал юмге зармын» дел Б:ржан шыркаса, Акан да: Кепсер ал, келсер алсац кызылжар бар, ез!м cepi мен к!мге зар,— дел, ел 1ш!нде «Кепсер» атанып кеткен ен!мен айта журед!. «Кеп сер»— екп'|Н1 байсалды, мелодиясы жаньща тиетж ceaiMAi, т!л! жар- кын, мазмуны лирикамен толы, пацдык емес, ез барасын ез| б;лген енерлаздар «айуанра таяк» дегендей, кейб1р адам мен адамнын ай- ырмасын б|лмейт1ндерге таяктап туанд1ргендей, енердж де бел- rini кару екенж бтд1рет1Н эн. Мунда «таяктаранда» тарсыл, айкай жок, «акылдынын сез ндей ойлы куй» бар. Сез жок, энде ерш;л хи- ял, кабтет куш!не сенген жнер бар. Булар кульминацияда кершед: Де, кей|н тары акын жанындай биязы дыбыстар 6ipi мен 6ipi кезек- 61
тес1п, кайырмада кубылэ, ©шекейлене барып ©н аякталады. ©ннщ жалпы келем! улкен ©мес, б!рац эмоциялык ecepi айта цаляандай Акан Жамал кызды ойынан шытара алмайды. Кайда журсе да кезалдында Жамалдык образы турады. Жацсы кврген адамына адам не батыштамайды. Акан Жамалдык атын жумбактап, басындаты «Ж», ортасындагы «м», аягындагы «л» epimepiH олардык арабша айты- луымен елецге досады. Кыздарды мен не кылам юлэм-олэм, Калайша гашык отка сабыр кылам. Жакарткан ©MipiMAi калкам менщ: Басы «жум», ортасы «mhim», аягы «лэм»,— дел, суйген!н!ц атын кырыц кубылтады. Жамалдык тойы болып, бе- pyni жертв аттандыруга дайындап, енд1 ертец кетед1 деген туш Акан cepi Сырымбетт|ц бауырында, Жамал аулыныц сыртында тун! боны зарланыл отырады. Аулым конган Сырымбет салаеына, Болдым гашык аксуккар баласына. Бидайыкка лайык карагым-ай, Бвктерпге кор болып барасыц ба? Аулым конган Сырымбет жел жагына, Асыл туган бала ед!к ел багына. Бидайыкка лайк деген калкам, Бектерг1н!к кез болдыц кармагына. Алтын кайык жарасар куймеамен, Назым тартпас булбул кус суймес!мен. Коснел жакк© таныса ки!п барган, Бешбет1кд| 6epin кет туймеамен,— дел, Жамалдык куйеуЫц жаман, жасьщ екенЫ, амалы жок малга сатылыл кете барганын, ез!н!к будан баска жасайтын кайраны жок болгансын, вленжц, музыкакыц тiл!меи !шждеп шерж сыртына шы- гарады. «Сырымбет» анш б'тмейтж Kici аз, Сондыктан онык касиет- тер|н бвяндап жатуымыздык орны жок сиякты. Ырак осы сиякты ли- рикага толы, Жамалдай жаркын жузд! адамнык образын суреттейтж шыгарманы кейде таппай колданатынымызды айтлай кетугв болмай- ды. Халык композиторларыныц шыгармалары бул кунде халык мулк! болды. 3p6ip таорчествосына пайдаланамын деген адамга ешюм де 62
шек к°я алмайды. TinTi операда орнын тауып пайдаланган андер бу- рынгысынан «ceMipin» шыгатын да уакыттары болады. «Амман- Шол- панныч» 1937 жылгы вариантында «Сырымбеттт Келбардын эйел1 Течлежн аузына салу кел1спей-дч турды. Тенге бул сахнада батыр KHiMiH xxin, айткан эшнде де ектемдж ноталары болды. Батырлыч кей!п беру уш|н композитор «Сырымбетл» тез айткызыл, ыргагын б|‘ркатар езгертт Ж|берген. Солей бола турса да, «Сырымбет» ба- тырлык еннен аулак шыгарма. Халык кезнасына кол типзбеу керек, музей экспонаттары сиякты е тт алыстан тана карал к°ю керек де сен, ол кате болар едл Ырак орынсыз пайдалану — аншылыктагы бра- коньерлжтен кем туслейдл «Сырымбет» адамнын журепн козгайтын, жан ашуынын, улкен адамшылык, азаматтык сырларды козгайтын шыгарма. Онда ожарлыктыч, ектемджтщ, каракушпн ешб!р дыбысы жок. Кайырмасындагы «Карындасым, енд| есен бол!» деген сезд1ц ез! онн'н адресЫ анык керсетт каиа поймай, мазмунын, багытын белплеп тур. «Сырымбет» Аканныч шыгармалары 1ш1нде шоктыгы биiriм:к, жылысынын 6ipi. Акай кайтадан енге, сежлге оралып, енд1-енд! енсесЫ кетер!л, канатын жаза бергенде тагы аяк астынан кесел тал болады. Кэкжен- дет атты каршыгасы ауылдан желге карай ушып кеткеншен кайтып келмейдл Акан сиякты ИЭ31К жанды адамга колында баласындай мэ- пелеп отырган куоыныч жок болып кетнет кетты батады. 9pi-6epi iaAecTipeAi, сурау салады. Б!рак Кекжендет уштыкуйД! жок болады, табылмайды. Акан каршыгасына арнап эн шыгарады. Ол эн «Кекжен дет» атымен халык аузында калады. Кекжендет, тугрын ед! маржандаулы, Агаш уйде турушы ен, асыраулы. Шалшыктан алаканат шабыр шген Болсаншы Кекжендеттей мундар шэулл Кекжендет, сет салдым дабыл кагып, Мойнына ешекейлеп тумар тагып. Колда ескен тшкентайдан, Кэкжендет!м, Кез жаздым карал жур1п сенен не гып? Кекжендет, салдым ceHi езенд! ерлеп, Кербест! койды сонда кез! терлел. Намазшам, намазд1гер арэсында, 1луш1 ен каз бен уйрек кезек-кезек. Сусылдал суксыр уйрек ушса кешке, Тусед! Кекжендет!м сонда еске.
Карасям он колымда царшысам жок, Жур-ipeM сонда кел!п Коэыкошке. Кекжендет, акку да алдын, тырна да алдын, Кайырып Квкжвндвтт1 казта салдым. Кыранын каршыгамнын мен айтайын, Bip кумде уш жуз алпыс упрек алдым. Кэкжендет, мойнын узын, канат кысца, Кус бар ма Кекжендеттей осы туста. Каршыгам Katin едр желмен 61рге, Bip жармес бауыр басып жур той куска,— дел Кекжендетп'н касиеттерш санап ендетедр. «Кекжендет» жотарты регистрдан, ащы дауыспен басталады. Бул катты еюнштщ кейп1н бе- редр. Кенет ан томен тусш, ете брр жылы, балу унмен каршыганын сьрнын айткан жерде журект! козтарлык ун келедр. Ендр кайта ке- тер:лгенде дауыс алдьрнты сатыга жете алмагандай, суйрктр кусьрн таба алмай, мойыгандай тагы темендейдк Ырак дарынды компози тор тагы шыгандап аспанта кетерш'рп, ендр темей туекенде бррден сылк ете калмай, б!раз KiAipin, токтап, енн!н аятын кестелеп, мэнер- леп, сеэ Kynneri б1ткенжн сонында да жэй «ха-лэ-ло»мен жогврылы- теменд! толкытып барып 6itiредк «Кекжендет» енжн еркес'р. Не лайда, б!здщ кептеген онш1леррмр*з осьрндай музыкалык маэмун жа- тынан бай, орындвушьрльрк техниканы керсетуге жарайтын кербез де, кушт! де эндр айтпайды. «Жалбыр» операсьрна енген ондаган ендер- дщ рш'нде «Кэкжендет» те бар. BipaK ол 6рздщ енпме етрп отыр- гакымыздын баска варианты (Курманбек Жандарбекоа орындап бер- ген). Бул шытарма каршыта сиякты к'шкентай кустын касиеттерж fa- на суреттеген дел туеЫсек кате болар ед'р. Композитор бул арада «Кекжендет» дел ат коюга лайыктап, сезшде басынан аягьрна шежн кусты ектрмелегенрмен, б1здрнше енжн музыкасында кус карамынан Kepi ynKBHipeK «енгрме» бар сиякты. Акан каршыгасынын кетрп ка- луымен байлаиысты ез'нщ 6ip кездеп кызырынын б!р!нен, езж!н жанына азык берелн жэйлардыц 6ipiHOH айрылып калрандай, 6ip кездейсок жатдайдын, Ак»н басына Tafbi 6ip таяк типзгендей, адам жанынын жырын жырлайды. Себеп— к¥с болганымен, эн тынысы кек Дария, онын !ш)нде кэп ойлар, армандар бар сиякты. Орьрндау- шысы келрссе «Кэкжендет» алтын кордын террнен орын алатын шы- Б!здщ бул айтканымыздьРн ек1нрл: дэлел! — Акаинын «Каратор- fafi» енрнрц музыкалык мазмуны. Аканнын Эл!бек батырдан алган Караторгай атты бурк'рт! 6eperipeK келгенсш картайыл, канаты бутш 64
болганмеч чуйрыгыныч цауырсыны тус!п, азайь'.п, жерге жачындап келгенде цона алмай, бЁраз уацыт щырылдап журетш болады. вйт- кеж халык аузындагы «Кус цанатымен ушып, цуйрырымвн чонады» деудщ белил! мэн! бар мэтел болса керсж. Гараторрал шырылдал, айналганда цонуха чорчады екен. Шаршая барып жертв жачындап, куйрырымен ешнарсе !сгей алматансын кулайды екзн. МЁие осы су- ретт: «spin турсан Ачан, б’р кезде цас^ь'рды да алатын чыранныч картайып 6ip уыс больеп, торрайдай болып чалтанын, кона алмай шы- рылдап, иес'жен жердем сурарандай болранын корЁл, еже чосады. «Караторрвй! Уштыч зорра-ай! Вишара, шырыгдайсык жерге чонбай» дел, чайрмасында унем| кайталал отырады. ©чнёк кеудзсЁнде: «Хе- лад! Караторрай канат чарып, астыиа канатыкыч маржзн та?ып» дел бастайды да, аярында ©лечиiч eni жогыкда Tinri басча нэрсеж айтып кетедЁ, «БЁрге ескеч кЁшкентайдан бзу каре?ым. Айрыядым чапияда сечен нарыл» дел, адам басына чарай ауып кетед!. Бул кездейсоч жердей емес. Ачыи энил, комопозигор, сер! жюттёч кэз шзцбер!, айта чалрандай кеч- Сондычтан ол, жорарыда айтылгандай, тары да чусты — Караторройды очгЁме ете, эндете отыра, сол арчылы ой ту- б!нде жатчан басча хиялы, арманы ч°зралады. Суйген адамыныч ауыр тардыры кез алдына елеетейдЁ. СэйтЁл, энн!н шытуына 6ip жар- дай себеп болады да, музычакыч туу процеонде екЁнин жердай, екЕнилс! кернект'.рек, дэлЁрек «Караторрай» ен! адам таччаларлыч тереч, ж!бектей созылган ен т!п! бар, сезсЁэ махаббзтлан байланые- ты. Сондычтан «Ен! жирендЁ» «Пара рыжых» дел жауалсыз орысша- ра аудара салран сиячты «Кераторрайды» «Черный скворец» дел чана чойса, музыкасыныч мазмунына чарай ол тус!н!кс!з нооса болып шы- рады. «cKi жирен» де, «Цараторрай» да басынан аятынз шэйён махаб- бат лирикасымен толы екдер. Онда жирен аттыч да, чарачустыч да образы «музыкалыч эчпме» болмайды. Каэачтыч халыч ендер!н!ч аталып кете беру!нен квлтеген музыка зерттеуш.лер тус!ибей чала- ды. Бул меселе еззлдына бip зергтеу, дэлелдоуд! нут!л тур десек артыч болмайды. Каншама картайып, пайдадан чала бастаса да, Ачанныч чолында чел жылдар болып, талай-талай чуахьндча бэлеген цусыиыц б!р тунде елЁп шыруы Аканта тары батады. Ол аз дсп, кэп кум отлей-зч, ч^екыр- ра дел салран уды жеп Базарала тазы олед!. «Жут жег! агайынды» дегендей, Кулагерте езбет!мен м!н!п шебамын дэл жур.'л, агтан чу- лап iHici Эйберген часа болады. Осылей Ачскныч басына ауыр хал уй:лт-теплт еншЁнЁч ем:р салморын ауырлатады. Ачоннь'ч ч°лычда Чызыры да, вмЁрЁ де болып Кулагер рана челады, КулзгсрдЁч буы Аканды бул ауыр жагдайдан та.*ы шытарып сладь:. Калой дегекмен де Кулэгердей ерен жуйрЁк Ачакнан басча б'р адамдэ да болмайды.
Мына 6ip салмадты жец!лдету мадсатында Адан ел аралал кетедь Эн, елец ардылы аз да болса кецжж KSTeprici келедл Осы сапарыи- да Адан Царауыл Шэкейд1д Ыбрайыныц дызы Балдадишамен кезде- сед|. Балдадиша еэ!нщ атына сэйкес KepiKTi болады. Адан онымен ойында танысып, сырласады. Кыздыц мжезжщ, турж!ц тартымдылы- гы сонша, Адан оны ж!берпс! келмейдл Б1рад дыздыд жецгес| бол- май дайталыд дегес'ж Балдадиша .тынышсыздана береди Оны сез- ген Адан: Дегенде Балдадиша, Балдадиша, Есшд! ерлей бакен тал Кедиша. Жецгец13 дайталыд деп асытып тур, Рухсат б1зден с!зге бар Кадиша,— деп елецмен оэ1нщ амалсыздан, димаса да, рухсат беретжж айтады. «Балдадиша» да халыдда кед таратан ей. Оны да тусжд1рш жату- дыд кереп аз. Бул Адан ендершщ :шжде кед1лд1, ойнады, дысда дайрылатын: «б|р айтар» тана ен. Музыкалыд жагынан пелендей те рец болмаса да, 6enrini жегдайды суреттеуде ©3iHe тэн формасы, «rijii» бар шытарма. Эншц шыту жатдайы ол арада шырдатып, со- эып, балтап жататын болмай, асытып турген дызта б!р ауыз да болса ез!н!ц ыдласын 6inpipin далу мадсатында, ар нотаны созып жатпай, жэй faHa ендетш айтдан кецш куж сиядты. «Балдадиша» осындай, шатын бола тура, т!л1ш'ц етюр болтаны себелт» комлозиторлардыц творчествосынан кед орын алды, кептеген шьгтармаларда тадырып болыл жур. Муныд дайты-хасреттен, екж!штен аулад, басынан аягьжа шейж кед!лд1, жардын болуы б|'зд1ц эаманныц кейлж суреттеуде ул- кен роль ойнайды. Аданныд кепке 6enrini шурайлы шытармасыныд 6ipi «Мадбал» он! де осы 6ip кеэедде тутанта усайды. Б1рад «Мадбалдыд» дандай жатдайда шытуы жайЛ1 аныд дерек жод, Yfiipi дысрадтыд мадбал-дара, Шашыдды кунд|э epin, тунде тара. Алыстан ат терлетт келгежмде, Ей Мадбал, мойныд бурып бермен дара. Bi3 дайтып елге дарай бастыд дадам, Сипатыд хатда симас айтсам темам. Мадбал дыз, мунша неге эарланасыд, Елге елып кетпес бе ед!м келсе шамам,— деген создерше даратанда Адан ел1нен 6ipaa жер шытып барып, Мадбалды керген болу керек. Мунда да баяты ецпме: жадсы керген
цьаз бен жагат, заман зацы бойыыша цосыла алмау. Муныц 6api де Аканныц еэ басынан ©Tii деуге тары болмайды. Осындай 6ip ©Mip cyperiH к0piпг акын-энша сораи арнауы да мумкан. «Макбал» терец сырлы, !шжде муц да, урей де, арман да, екж1ш те бар эн, Bipax бул айтцандарра карал он/; зарлы дел тусанбеу керек. Мун мен зар- дын, кайры мен урейда'ц творчестаода улкен айырмалары бар. «Мак- бал» мелодиялык дамуы аса занды, тьацдаган адамра эсер! кушта, лирикамен катар, драмалык элементтера де бар эн. Ocipece дарынды халык комлоэиторларда кездесетан кейбар альтерациялык дыбыстар «Макбалды» да керхемдел тур. Аканда ол жи! кездеспейда. Барак керек жержде танкаларлыктай тауып к°лданады. Бареулер «Макбал ды» Ыбырайдака (Сандыбаев) дейда. Барак музыкалык кейпже кара- ранда, Аканнын творчествосы екендап сезаледа'. Осы сапардан Акан елане келгенанде оны тары бар кесел цар- сьа алгалы турады. Ереймен елждеп Керей Сагьанайдын асы болады. Ацан бар нэрсена сезгендей ол аска баррьасы келмейда. Ээж!ц де, Кулагерд!ц де жауы бар екежн бжеда. Акырьа арайыннын кеу-кеуле- генамен баратын болады. Барак Кулагерд! жасырып алыл барады, бэйгаге косыльап кеткенше ешк'м балмесж дейд!. Шабатын аттарды карал журген Курецбай деген атсейас Кулагерда танидьа. Осы Курец- бай аркылы Кулагердац бэйгаге косылтаиын куандык ааиждеМ Ба- тыраш-Котыраш деген байлардьан балалары еотед!. Олардыц бэйпде алдын бермей журген аттары Аккошкар Сайдалыныц асында Кула- гердац аиацына да ере алмай, купалдеген кекаректер! б!р басылып Квлган-ды. Ма'не осьалар куэгьандай жиналып, Кулагерге кастык жа- самак болады. Ат аркылы халыкка Бсдел/ артып, бай балаларынан кадарла болып бара жаткан Акан серж!ц де белш сындыргьасы ке- леда. Тол аттыц алдьанда жалгыз кара у 3!п келе жаткан Кулагердж жолын тосыл турып, Батыраш-Котыраштын адамдары Кулагерд| шок- лармен урып елт!редн Тебен'ац басына шыгып Кулагерда карал тур ман Ацан сера' елдыцгы аттыц тус!н!ц езго екенж керш, барден тынышсьазданады. Bip жамандыкты кецла сезгендей, цасындагы- Жел болса камыс басы майда дейман, Ат цостым вт айдаушы айда деймж, Алдыцгы ат баран болмай, цылац болды, Жыгылмаса Кулагер кайда дейм1н,— дел зарлай бастайдьа. Ацан ойлагандай аттардыц а'шшде Кулагер жоц болып атаыгады. Аласурып шауып аздеген Акан суйа'кп жуйрапнац бе- ломыртцасьа узалап, ела'л жатцанын «вреда. Басында сарааап отырыл цалады. 67
Кулагер шшкентайдан xep'iM едщ, Нагашы сураганда 6epin вд!ц. Асына Аргын, Кыпшах хосханымда, Алдында алпыс аттыц xenin едщ Кулагер екец туллар, шешец сукхар Согып ем хунаныцда он бес архар. ©лдi деп Кулагерд! еаткенде, Басыца сауысхан да хУРан охыр. Ахша кар бугш жауса, ертех кетер, Кайгысы КулагврД'К маган отер. Ат тауып енд1 сендей мжгежмше, Куйрыгы адтуйежх жерге жетер. Кулагер жаз жайладым, куз жайладым, Тусына хызды ауылдын хел байг.адым. влгенш Кулагерд1х коргежмде, Жулдым да сахалымды ойбайладым. О р болып халушы efli шапхан жерщ, Шаттанып турушы efli коскен enix. Атыгай, Карауылга олжа салган. Бота т!рсек, хыз сагах сандалкер!м,— деп Кулагерд! жохгап елех айтады. Кулагерд! тех мал efli деп жок- тамайды, оных eniMi Аханных жанына жара салады. Сондыхтан Ахан_ мых жуирИн айтып шыгарган еж «Кулагер» атанганмен ол eHfli се- р!н!х жан ашуыных туындысы дел харау керек. Кулагерд') елпруцл- лер б!р жагынан жуйржтерше бой бермейт1н ереннен хутылгысы келсе, ек!нш!ден Аханных жыгасын жыххь!сы келдл Олар ол мак- саттарына жетт; деуге болады, ©йткеж, шынында да Кулагерд’х eni Mi Аханных ем!р!нде улкен соххы болды, энинж рухани жагынан 6ipaa эларелп тастады. Wirii кез!нде ел аралап, эн салып, думан- хызых арасында жургежнде Ахен хотам eMipiHfle зулымдых туб'| хайда exeHiH i3flen ауре болмайтын. Байдых да, кедейд'х Де жама- ны-жахсысы болады деп журе берепн. Енд| Кулагерд'1Х охигасыкан хей’|н зулымдых тубМ х хайда екенш харахгыда сипалагандай болса да, |'здей бастады. Олай дейпжм1з — хотам oMipmix сан алуан ху- былыстарыных iuixi хозтаушы себелтер! жэйл! Аханных мел!мет! болмайтын. Eipax Hert3ri зорлыхтых, адамшылых деген улкен свзд! аякха басатын сохыр кушт!ц байлардан шыгатынын практикалых OMip жузжде ез коз!мен кередд Осыдан кел!п «бул ем1рде едшд!к жох
екен» деген сияцты ойлар басыне кел!п, 6ipa3 уакыт рухани даг- дарыста болады. Умем! терец ойга батып, айналадагылармен кеп сейлеспей, оцшаулана беред!. Алайда оныц бул кез'ш эм|рден без- генд1к дел кар асак, ол дурыс болмаган болар ед1 (Б|ЗД|Ц бурыкгы жазгаидарымызда сол сияцты цате багалар болды}. Б!реулерд1ц «Аканды жас ортасына келгенде жын урыпты» fleyrepi де серЕжц аз уакыт болса да моральдык дагдарыска кездескен кез1 бо- «Жет1м козы тасбауыр, туц|лер де отыгар» дел Абай айтцандай, арада уакыт еткен соц Ацам творчестволык формасына цайта тусед!. Бул кездерде жасы елуге кел!п, эрнэрсеж болжайтын, ем|рден тэж'и pn6eci бар, ащы-тущыны таткан адам болады. 0з1н!ц хат бшетжг ар- касында турл к1таптарды, б1р|Идегон газет, журналдарды оциды. От мен eMipiHiH ойы мен кырын, жолы мен соцпагын, асуы мен еткел!н шолиды. Айналага кез салады. Ел аралап, цалаларда болып, жацсы- жаманды кез1мен керген Аман, ел1жц б:л!м-енерден кенже калга- нына кынжылады. Ел «жаксыларына» цосылатын болыс, билерд!ц пара жеп, халык 1ш;нде лайсандьщ тудырып, шен-шекпен ушЫ кан- дай сумдыц цылмыска да бара алатынын кередк бнер 1здеуден ау лам, жей колы бостыцка мэз болып журген жастарга да ренжид). Болганда мундай куйде заманамыз, Жей жатып сахрада камаламыз. Болыс, би ет лен шайга мэз болуда, Кайткенде тура жолды таба аламыз. Ж тттар енер уйрен заманыцда, Денсаулык эл1ц келген аманыцда Ж эж лт сахрада жатамыз дел, Калдыц кой надзидыцтыц табанында,— дел, туралыктьщ жоктыгын, заманныц жайсыздыгын, сахрада ка- малудыц болашакка ешнэрсе бермейтжш жырлайды. Эрине, Аман хальщтыц 1шшен шыккан, каны-жаны араласыл кеткен шыгармала- рында демократиялык элементтер анык квр1н!п отыратын. Сондык- тан да ол айналасына кандай есек ерсе де, кызыкты бул дуниеден 1эдеужен танбайды. Эл! де эзш1ц кецлжщ кетерщк! екендюн жыр- Ой кадка, б;зд|ц кец1л кайда жатыр, Толкыган он терп'нил' айда жатыр. Аргымак мыч тецгелж тайда жатыр.
Гул шашак, жасыл бояу жайлауында, KeniniM ел конбаган сайда жатыр,— дейд!. ©лецн'К «ой калка» болып басталуы да жэй емес. Жогарыда айтылгандэй, Цулагер трагедиясынан 6ipa3 уакыт еткеннен кейж творчестволык шабытка тагы оралгам Акан, «кар! жыны» цаитадан устап, мазмуны езге болса да, махаббат мэселесж музыкада тагы ке- тереди Жасы елуден асканда, сол ежрдег! уш сулу Кыэды Kepin, оларды мадактайды. Аканнын бул эн! халык аузында «Уш тоты кус» атанып кетед1. Бупн мен уйцтап жатып керд1м 6ip туе, Кергежм Иран-бакта уш тоты кус. Б!р!к маржам, меруерт, сапы бiр iк, Кергенде ymeyiHfli кец1л1м кош,— деген сездермен эн басталады. Бул басы речитавив 1* сиякты cesihiH мен! басым болып, кейж кантиленага 2 кешетж вн. Музыкалык жаты Ацаннын, туындысы екежне кумэн келт1рмейд|. Акан жэйл! музыка лык шыгарма жазатык композиюрга дайын турган аса кымбатты материал. Сезоз, мунда «Кулагердеп» кулаш, мелодиялык туйж, айдындай шалкытан тыные, Терек мазмун жок- Кыскаша айтканда бу да «6ip айтар» эн деуге болады. KiM 6>лед>, ерюм б;.р орындап журген нотасыздык калыпгы заманда, енжн бастагы оригиналы ез- repin, б!зге шожш барып жету! де мумкж. Сондыктан, «Уш тоты кус ты» гана емес, Аканнын баска эндерж талдаганда да бас-кез'не ка- рамай, батыл ninip айта салудын шьждыкка б!раз дак Kenripyi де мумкж нэрсе. Жасы алпыекэ келгенде де Акан ен салуын коймайды. Бул кез- дерде жас шагындагы елен-эндержен баска такырыпка кешедк Бу- рынгыдай шыркап салатын дауыс куш! де элс1рейд|. Сондыктан ба, Акан акыл, насихат, толгау сиякты сездерд! термелеп зйтады. Б!рак Аканнын термео 6i3 6ineiiH жыраулардын темпе жыр муэыкасына уксамайды. Онын термесш!н ез! курылыс, ыргак жагынан 6ip тебе болып турады. Белде, белде бел асар, Белпл1 жерден ел асар. Элдилегон ак бесж, Келшшекке жарасар. I Эуеил1к толкуы саран. сез!н такпактап айтатын вн. 1Шыркатып айтылатын эн.
Козы жаурын, ку садак, Тартушы ерге жарасар. Алты кырлы ак мылтык, Атушы ерге жарасар,— дел басталатын сездермен, мелодиялык топцуы аса кеч емес, ша- малы келемде болып, орындаушыга ЖЭЙЛ! терме кетед|. Ел арасын- да Аканныч бул эж-термес! «Балде, белде, бел асар» деген атпен тарайды. Термен'14 баска да сеэдер*! бар, б;рак б!э оныч бэр'ж кел- Tipin жатуды орынсыз керд!к. Аканды б!зд|Ц гасырдыч eerisiHUji— тогызыншы жылдарында кер- ген адам, оныч сол желлске таянып калган кунМч еэжде, айнала- дагылардыч сураулары бойынша он салганын айтады. Ол кезде Аканныч уетжде туйе жун шекпен, туймел! кара камзол, саптама eTi- ri болады. Кездесу Дэулеткерейд1Ч (Бекейд1ч Дэулеткережмен ша- тыстырмау керек... А. Ж.) уйжде болады. Акан «Кулагердж айтады. Дауысы Ж14>шкерт, куш азайган кез| болса да, муэыкалык жагынан виде к!рш!к болмайды. Аягында Акан жылап ж!беред1, жатып кала- ды. Халкына «даркан» атанган енш! егде тарткан кез!жч езжде «Ку- лагер» сиякты внн!ч ардактысын айтцанда, оныч барлык трагедиясы кеэ!н!ч алдына елестеп хиялы сокау 6ip Сагынайдыч асындагы бей- гега прадед!. Дарынды суреткер, осы оцпметн, ортасында айтыпгандай, хал кына сенед1, жуандардан керген 3a6ipi естен кетпейтждей болга- нымен, езжг'н атыныч да халык есжен кетпейннЫе сенедК Бул за- манныч зачын езгерту ушж оку-бЫм керек екен'ш, сонда кеп куш жатканын косып, еэж|‘ч арманын жырлайды. Босыпган талай жаннан 6>ЗД1Ч каркьш. Шыгарар окь(гандар создан дэрпж, Санамен салмактайтын ер табылса, Айтылмай неге калсын менщ атым,— дейд!. 0м|рде жаксылык уш!к, адам жанын жогары катеру ушж ку- рескен cepi, бостан боска бойындагы куш!н, колындагы каруын е!л- темегежн сезедй 1913 жыл. Ел жайлаудан кел!п, кузекке отырган. Ералыныч (Акан ныч жездес!) yfii. Тер алдында калыч ет1п жайган тесекте ауру Акан. Ардагер енш!, б[рнеше куннен 6epi тамак !шпейд|. Узын KipniriH ша- чыракка Tirin унс1з жатыр, Жузж1ч нуры таймаган. Эл! де супу, ка раген кез тоймайды. Акан ауру дегенд| ес1ткен адамныч келмеген!, качл!н сурмаганы аз. Басында Кызыл пес! бар, yKini Ыбрай Аканныч
Кэсыиан кетпейди Кунд'|3-тук1 бэйек бопып, серЫц ем.рж «цудай- дан Клегеннеи» баска кайрзны жок, отырады. Ауру куннен кунгв мецдстед). Ноябрь айынык аяк квз1кде ардагзр вкш', халкын цы- зывда бологеи capi, дарыиды акыи, улкен журекп вдам соцты pel 6ip демгль.п, супу кара кэз;н жумады. Фатимадан туган жзлгыэ улы Ыбан (шин аты Ыбрайым) мейр.мд! OKeciKe Tic жарып ешнэр- се айта ялмгй, тек ыцырсыган б'рнеше дыбыстар аркылы оз)нЦ жан кзйгысын сыртда шытарып, Аканныц- бетш жэйлал жабады (Ыбаи мылкау болтан). Аканныц соцында влек!, эн!, ем|’ рж!ц шеж.реа калды. Айту- шылвр Аканныц коптвген эшн аркога жаюшы болганнык 6ipi жо- тарыда аты аталган «Уюл! Ыбрай» (Сандыбаев) десед!. Аканныц эндер’н 6:зд1ц тусымызда жексы орыкдап жургендердан: Жуе.п- бакт|ц, Куанныц, Мэжитт.ц, Мусаныц, Тем1рболаттыц, Макарбектщ, Косымжаиньгц аттэрын атаута болады. Аканныц ен творчествосы соц- ты жылдердо белек ютапша болып басылып шыцты. Б:рак ал! да Аканныц ондер'), сезс'.з, елде болу керек. Акан творчествосы совет композиторларыныц шытармзларыида улкен орын алуда. Оныц «Ку- лагер:», «Жалбыр» операсындаты «Кэкжендет.», «Бал Хадишасы», «СырымбетЬ> («Айман— Шолпанныц» скiнuji вариантында) «Каратор- гайыя б’рнеша комлозитордыц гармонияландыруында асбалты му зыка шытармаларынде пайделакылган. Сол сиякты «Макбал» эн. «Акан cepi — Актокты» пьесасына ендк Осыныц 6api де дарынды комлозитордыц музыкалык т!л!н;ц заман алдын орзтан кь|рагы екендгг.н, шыгермалсрында демократиялык туй.ннгц терец тамыр жайгаидыгын ысплттайды. Соцты жь;лдсрда;ы зерттеулерде Аканныц акын достары кеп болтн; ын дэлелдейтт дерэктер бар, Сердзлы, ТЫеубай, Мэмбета- лы, Жэмшит деген к)с|лерд!ц б^реулер! Аканта туралай шэк’.рт бел ев, екжш’.лер: акынныц талантына бас и'т, колдарыиак келгенше Аканта жэрдемдссш отыртан. Эрине, акындердыц бэр. б!рдей про- гресст1к кезкараста болды досек, ол тарихка киянат болтач бслар ед1. Мысалы, Аканныц орыс т’л.н б:лу! арцасында жэне оныц енер!- мен катар колбетжц де аса келгеч, суйюмд!л1п аркасында казак кыздарыныц алдында емес, орыс кыэдарыныц 1иннде де энинж катты курметтеген, оныц каб1лет1 алдында жугжгендер| болтан. Акан ныц мэдениет! жотары, турл. б'.п'м, енер такырышзрычан вцпме- лескендо улквн жецалык, соцты мэл!мет бере алатын кейб.р орыс- гыц окыган кыздарымен жакын жур!л, ецпмелескежн еоракы кер- ген акыидар да болтан. Суйждж Нуркожа акын каншама поэзиялык жатыкзн аты шы.-ып, кейдэ бул дуниеи|ц кызытыныц артыкшылыгын баса ейтатын уакыттары бола отыреэ да, Аканныц жотарыда баян- далтан .стер.не тутелдей нарээы болып, оны «сен матушката да та-
шык болдын, олармен де байланыстыч, мусылман джже к'тр келт!р- д;ц, шокынуын рана калды» дел кжалалан. Бjрак «©зiм can, e3iM cepi, мен к:мге зер» дел эндеткен Акан ондай соэдерге ылыкпа- ран. Аканды сур.нтем1з дел, онын атьж елт1рт, ит!н улал, суйген кызык тартып елуга едамдардын эл! келсс де «бас кеспек болса да, Tie кеспек жак» дегендей, сержщ ©жн, ©ленж, сойлесетж, мун- дасагьж адамдарымен, жаксы кэрген казэк-орыс кызцерымен кез- десуже тыйым сала алмаган. ©з1н1ц орыс т1лже зер салуы аркасында ауызша болса да толы* тус1жсе алатын жардай.-а жету] — Акан уилн улкен табыс болган. Каптен кап наклон айттым скажия, Сырымды жасырмадым азден зия. Именной, искренней туС1н:ц1з, Хорошенко сестра светил,— деген еленд! Акан 6ip орыс цызына шыгарса керек. ©si орыстын 6ip ауыз сезЫ бжмейтж Нуркожа сияктыларга Аканнын елец'не орыс сезж су й т косканынык ©3i де 6ipa3 энпме болады. Б|рак Ацан окы да ескермейд!. Он торызыншы гасырдан бастап казактын акын-энш:лер:нде болган-бжген орыс сездерж елендерже косу улкен mrepi баскан кадам болды. Ал, Акан болса, ол тек Кыэыл- жардан opi озбаран, ем!рбойы Кэкшенщ, Коскэлдж айналасьжан шыцпаган адам емес, б!раз сол кезд'ц мэдениет, шбмшЫк ортасы болган жерлерд1 кэрген. Омбыга патшаиын Myparepi келгенде Шын- рыс тара Аканды альт барады. Акан м еж уете эн салады. Аканнын эн! тындаушыларта, онын шлнде Петарбургтан келген улкен конак- тарра унайды. ©ншж’н талантына, орьждаушылык шебарл!г1не, эсем дауысына, кэркем талрамман кижген кжмж’н свндЫгше риза бол- ран патша Myparepi Аканды алтын медальмен награттайды. Б1эдщ болжалымызша Омбьжык бай архивьж ацтарса Акан жэйлi деректер табылып калуы coaciз. Мумюн Аканнын сонда тускен сурет! де сак- Жас кезжде д!н окуын кеп окыганмен Акан д!нге 6epinin, сонын жолын куып кетуден бастертады. Эрине, оган карал Акан атеист болды десек, артык айтылран сез болар ед1. «Оразэ деген казакка, кулшылык емес кой» дегендей, Аканнын КУДвй.а, пайгамбарга сену| одет айналасындары гана нэрсе сиякты. Кудайды айтуга аузы бар- маганмен, «пайрамбарды ещк.’м осы кунге шейж керген жок» дву!, онын болуына кумэн Kenripyi дел карау керек. ©йткеж Акан Ралия- нур деген норзйдын ©зж «пайрамбер жузд!мж» дел мактанганы учйн елечмен катты кекейдн 73
Мухаммед — алла досы, пайгаамбары, Пайгамбарды керген жод журттыц 6epi. Пайгамбардын сыпаты еендей ме екен, Орай, мурын, uierip кез, ацжал серы,— дейди BipiHiei дараган Kieire бул сездер пайгамбарды жадтап, дор- гап турган жажд аузынан шыддан сиядты болганымен, терец УЧ*я* се пайгамбардын бслганыныц ез'ше кумен neniipin турган жей бар. Аданныч ссыган удсас еледдерж ездержше жорудыд нэтижесшде глушил жылдардыц басында кейб!реулерд!д «Адан cepi дазадты Россиядан 6eriHin, Туркияга досылуга шадырган елец жазыпты» деп жургендер! — Аданныч астарлы сездер|нщ межсже жете алмаган- дык- Ссцгы кездеп зерттеулерде Аданныч eMip жолынан ондай ша лые цадам кержбегенге удсайды. Кейсыб1р елекдержде кудайды, дуранды, пайгамбарды, исламды айту болса, оныц 6api де исламдыд шыгыска досылудыд уагыздауы деу дурыс емес. Адан сиядты енер дуып, барлыд дуниелж дызыдты KOprici келген адам о дуниежд жырынан аулад болады. Бул женде осы жылда басылып шыддан Акан cepi туралы улкен xipicne мадаламен ашылатын, адынныд шы- гармалары (еледдер жинагы) домадты деректер 6epefli. Ананныц KynarepiHin одигасы тек Атыгай-Карауыл айналасында едпме болып далмай, уш жузге Terie тараса, б1зд1н заманымызда ол едпме жер жузже жайылды деуге болады. Отызыншы жылдар- дыц ортасында дазадтыд атышулы акыны (лияс Жансуг!ров «Кулагер» атты улкен дастан жазды. Дастанда тек Акан сер!жд, Кулагерд1н айналасында емес, ол окиганын сол замен трагедиясы екендю жад- сы керсетшдл Акан ем!рж!д 6ip гена одигасын, 6ip гана бел!пн осындай улкен дастанга такырып ету •— Аданныч ез уадытына карай улкен журектен шыккан кекейкест! сездер, ундер калдырып, кет- кенш дэлелдейд|. 1лиястын поэмасы назад поэзиясыныд ipi туын- дысыныц 6ipi болып, казак совет эдебиетжн, алтын дорында Кыркыншы жылдардыц басында жазушы Габит Mycipenoe «Адан Cepi — Адтодты» атты трагедиялыд пьеса жазды. Ол пьеса осы кун- ге шейж квруиллерд1д назарын унем! аударумен келедл F. Му- cipenoB Адан ем!р!жд тек 6ip гана KeceriH алып, улкен шеберлжпен, шындыдпен эниджд кепсырлы образын жасады. Мунда acipece Адан- ныд fliH сырын жадсы туешт, оныц халыдтын кезж ашуда улкен кесел екежн, данаушы таптыд долындагы дару екешн, ep6ip енер, адамгершЫклц непзже дарсы екенж, Адан болса, басында д'ж одуымен ауызданса, оныч жэй!н аша келе жжркенгенж едем| бер- ген. Пьеса Адан тулгасын шебер мустдеген, тек Адан емес, кешеп заманда халыдтан шыддан енер иелер!н1д жалпы тагдырын керсетед!.
Соц'Ы жылдарда дазадтын, халыд композиторларыныд ем|р1на, творчествосына кап кад т бал'|Нуде. Олардын ердайсылары туралы бухан шежн шахын мадалалар, керген адамдардыд естелжтер хана жазылыл келсе, осы кезде халыд композиюрларынын, емтр! мен творчествосына арналган улкен, домадты зарттеулер, диссертация- лар жазылып жатыр. Соныд !ш!нде, алдыцхы датарда Адан cepi бар. Алдагы б .р-ек жылда Адан туралы улкен зерттеу жарыдда шыдпад. Бул арада тагы 6ip айта кететЫ нерса — Адан жэне басда да халыд композиторлары жежнде ел арасында деректер ал! кунга бар. Олар толыгынан жиналып алынды деуге ерте. Б1здщ советттк музыка тану хылымында журген кэр:-жас дайраткерлер халыд iiuiHeH шыддан, халдыньщ ед жадсы деген рухани хасиеттер:н мададтауда айта далгандай едбек Сергеи адамдарын жарыдда шыгарулары
YIU ТОТЫКУС А к ,о н сер/ Конырлата уш то-гы к;ус, Bi - р|‘н,са,б|-рщмар л 6i •piH.Mep-yepT, Кертен-де у -ше-yin-gi ке-н1-Л|'м к,ош. /1 Ку--''3-гер,кек-жен-де-т1м ес-ке ту-cin, Аи-ры-лып а-к,ы-лым-
МУХИТ К^антардыц «ылшылдаган аязды 6;d кешшде, Жаксыбайдын бо- йын цуапвй, устжде томар бо- яура салтан, саррылт туст) сеч- сеч тон, кырыцпа шалбардыч балагы байпакты етжт>ч iuiiHe салынран, басында шошац тебел) ты- мак, узын бойлы 6ip адам колшанасын суйрет!п, мезг.'л-мезпл де- малып, карантылык коюланран сайын Mcypicri жвделдеп'п келедл Карсы влдынвн соккан ycKipiK жел бет бактырмай жаяу адам унем) ыцца карап, атарып бара жаткан бетж, мурнын укапай бередл Ал- рашцыдаты жэяу бсрасын енд! улкеюге айналып, жаяура нешетурЛ) Квуыпты ойлар салды. «Казактыц иегшщ астында уш кун журесш» дегендей, будан 6ip сагат шамасы бурый алыстан каракдаран ауыл- дыц царасы цапел!мде жок болып кеткендей болды. Б.р жаксысы — шана кэп жур'ш тапалып, кар бет!н')ч дечгей'жен б1раэ жорары шьщ- кан жол адастыратын емес. Капай да ауыл шетше жету уш1н жаяу адам бар купли жинал, боранмен алысып, inrepi басып келедл Элден уакыт вткенде жаяудык куларына 6ip дыбыс естшгендей болды. Куларьсн Typin, тез жургеннен дурс;л квккан журепн токта- тып тындап Kepin ед1, ит екежн, каскыр екенж айыра алмады. Осы б!р сэтте жаяудык квзалдына осыдан б)рнеше кун бурын ауылдас адамныц 6ipiH тунде каскыр каматаны, астындаты атынык кынулылы- рымен рана оныч аман капраны ес!не тустл Еул болса жаяу, баске Каруы жок, каскыр келсе жейдл Ырак ондай ойды тез уз!л тастап, тары куларын тосып тындап едi, enri улыран да, урген де ит болып шыкты. Жаяу енд! жолдан шырып, сол итт)ч даусы ест л:п тур?ан жакка к!г.» бурылыл тартып бередл Кэп уэамай тебесже швйж кар баскан, тек шошайыл моржасы тана калран 6ip 31'лмэнкеге келдл 77
Сыгырайган xiuiKCHe тереэежн баска кездерж кар басып, тек уст!ц- г| кэрын Kepin койган 6ip кезсымагы мне ашык тур екен, содан кв- nin жайлап фарады. Жас келжшек казаннан 6ip нерсенщ буын бур- КЬ1ратып lociafanfa куйып жатыр екен. Шабаландал ypin, тоныныц етепн лстелеген итке артынан устаган таягын KeMiprin, сырткы eciK жабылмай турып албарга Kipin кеттр bipece жылкыга, 6ipece сиыр- еа согып, «юшт-жшт» дел дауыстал, сыйлалаг. журш уйдж eciriH тап- ты. Ол «Кеш жарык» Двп Kipin келгенде келжшек баягы казан-аяк- тыц бет!н б|рдемемен жаба салып, кутпеген жерден келген ко- накка карал 61'раз «iflipfli. Конак ешюм «терге шык» демей-ак вягын шешт, секшщ астына oriKTepiи койып, жогары карай тырмыса Аздан кейж мал байлвп, кора-копсысын бек/ткен байдык малай- лары, бэйб!ше келд!. Бэйб1ше де кезж;ц аласымен карал, конакты жактырматандай кей>п 6inflipfli. Бул уйдщ конак кондырмайтынын бастан бшетж жолаушыиыц «кудайы конакпын» дел сырттан Mynrin, улыксат сурвмай, баса-кектел к;р:п келу ce6e6i де осы efli. EHfli мьжа кара боранда куып шыгута батылдары бармайтынын 6inin, осы уйдж б.р кептен 6epi келмеген жекжатындай, ки!мдер!н баптап, койньжда келген yKini еары домбырасьж кжз кабынан шыгарып, 61- раз KenciH дегендей жарга суйеп к°йды. Домбырага бэйб!шежц де, келжшектж де кездер! б1рдей тусп. Кел'.ншек аз така миыгын тар- тып кул:мс|'регендей болды. Сыр бермеуге тырыскан бэйб:ше TyciH канша суытканымен, онык 6eTiHAeri ызтар да кектемп еклек жел соккан кардай ери бастады. Юшкене жылыныл, езже-ез! келген кезде, конак домбырасьж алыл бурал, б:рнеше рет катты-катты кагып ж!бер:л, сагадагы пер- нен!к 6ipiH басып шыркап ж1берди Элден уакыт бiр дыбысты созып турды да, дауысын не домбырасьж байцагандай, езже-ез! ризалык пшшмен домбырасьж кайта жарга суйей салды. Бэйбние де, келт- шек те, малайлар да ауыздары ашылып, екi кездер1 бейуакыт кел ген конактыц 6eriHe карал шыгып барады. Келжшек баягы бел жабылган ыдыстарды енд/ б/р!ндегт ашыл, кайта-кайта конакка караумен болды. Bipan конак сыр бермедГ Бiр нэрсе ойына тускендей, ез!мен esi болып, 6ip сет айналэдатыларды елемед!. К°нактыц бул мжез! уйдеплердж ынтызарын оган бурын- гыдан да каттырак аударды. Буы буркыраган сары самауырдам ке лжшектж тал шыбыктай майыскан колдарымен куйылтан шайды iui- кенде конактын жолшыбай керген бейнел, бастан кеилрген хауып- Karepi умытылып, бейт! кец!л, б:разга созылган шайдыц аякталуыи кутпей, домбырасын алыл, улкен кездер!мен айналаны 6ip шолыл, тамакты кенеп, 6ip козгалыл койып, кенег TyciH суытып, iurreri ше- рж сыртка шыгарардай: 78
«Халычча салмач Tyeri Мошж-Тауы«, ЖЕгЕтке атча м'жген болды цауып. Оралдан эн оэдырган Мухит агач, YkiiHOH iuie алмай жур кэжэ тауып»,— дел, оннЕц аягын елечнЕц сочгы «коже тауып» деген сездерЕн чай- талал, 6ipa3 еозыл бзрып б!т!рд!. Знил дауысын кетерген жерде аласа зшмечкежц тебес!н кетерт тастагандай эсер еггЕ. Ест жакта отырган малайлар жочтычтыч ауыр салматын 6ip сэт умытчандай, бастарын изеп, эннЕч ыргагына балкып отырды. КелЕншек болса, ол энцлнЕч даусына коргасындай балкь:п, кейде шыныаяктарды ша- тыстырып, енесш!н ала кез)мен царатанын сезгенде тана озiнЕц жа- Нылып отыргандарын байчады. Энил «Улкен Ораз» отмен тары 6ip ауыз айтты да, терш суртЕп, домбырасын бурынры орнына чойды. — КапелЕмдо С|ЭДЕц и;м екежч'|ЗД1 бЕле алмай, жа«сы нарсы ала алмадыч, о гымызды кешЕрерсЕз!— дедЕ, келЕншек екЕ бетЕ гул- гул жанып. — Осындай бейуачытта эншЕ чайным келЕп калады дел ктм ой- лаган, «Тогай ералаган уйшЕ болады, ел аралаган сыншы болады» деген гвй, журген жерЕцде 6!зд! сынай журсеч де, мЕней бермес- cin! — дедЕ, бэйбЕше. -— О касы жоц. «Жылкы кЕсЕнескенше, адам сейлескенше» деген гой! — дел елен) аркылы ез1н таныстырыл та чойганын байчамаген энш| дагдылы йен пейЕлдЕгЕн керсетгЕ. ©здерЕне дел асцан нежен! былай койып, бэйбЕше коначча сур асуга айналды. Тоцып, чаркы ашыл кажыган Мухитка бул бетен керЕнген жоч< БiрiнЕн, артынан б!р!н бЕрнеше эн шырчал, тычдау- шылардын айызын чандыргандай болды. Ум imiHAerinep Мухиттыч бул келуЕн улкен 6ip бакыттай кордЕ. Ен далада, жал'гыэ уй, малдан баска «кызыгы» жоц болып отырган адамдарга Мухиттыч онЕ жан азыгын молайтчандан, кейбЕреулерЕ ушЕн сонау 6ip жас кеэдегЕ ойын-сауыц, думанды кештердЕ кез алдына келтЕргендей болды. Баста тычдаушылар б!р эншЕ келдЕ, 6ipaa кецЕл кетеретЕн болдык-ау деген сиячты ойда богганмен, Мухиттьщ чажырлы эндерЕжч сезде- рЕн туйгенде, жай чыдырма енерпаздын, 6ipi емес, кесек тулгалы адамды керд1. Оныц еж отыргандардыч ерчайсысыныч да |штег! жатцан шерлер|н жЕбЕттЕ. Байдыч бэйбЕшес) болганмен, оныц да ерЕк- сЕздЕц 6ipi екенЕ, келЕншек болса онын малга сатылып сонау алыстан келгенЕ, малайлардыч боран мен малдан, бейнеттен баска ешнэрсе кермей жургежнде адам жанын коэгаган асчак унжч эсер! — осы- лардыч 6epi чосылып, кейде айкала отырган адамдардыц шарша- ганнан калгып кеткен халдерЕ эншЕжч кез кныгыка Tycin чалды. ©ннЕч арасында Мухит кулдЕрг! эчпмелер айтып, отыргандарды 70
6ipas cepnin таетап отырды. ©йткеж бул Kiel так енш! тана емее, енпмеил де богатый. Мутит 6ipaa уакыттан 6epi ©з:нщ тыкдаушы- ларынын психологиясын байкап отыратын да болтан. Мже, осылай, ан!н!ц эсер! эбден жеткен кезде, ол демалыс есебжде езжж журген жерлер*, кврген адамдары, цагалары жайлы ациме козтэп, ем!рде осы эЕлменкенщ айналасынан шыкпатан, жаз айларында кешее бел ил! жайлвулардан баска жакка бурылып кормеген бэйб»шежн, ке- л!ншектж ауыздарын сылп етюзш, тач-тамаша колдырды. Ол кезд!к жатдайында Мухиттыч Орыкбор, Тройск, Ацтобе, Гурьевке баруы улкен жиЬанкездж болып каралать-н. Тамак 1шкеннен кейш де Мухит 6ipa3 эцг!ме айтып, шетте жат- цан мал жатдайын така кездел, жалтыз уй отыртан адамдардьж. уй- кыларым шайдай ашты. Эдетте мал байлап болып, кеЖесж iujin, Кы зыл !ч>рдон жата келатын уйдщ шамы бупн тук ортасы аутанша жылтырап турды. Конак эдетш жасап, дагага шытута Мухит бет- темегенде, уй iuii ал! де отыра беретж шамасы бар екен, б!рак бей- б:ше кснатыкык цажытанын сез!л, келжшекке тесек салута ым как- ты. Кеш бейы аузыныч суы курып, жаче 6ip дуниенщ ecirin ашкаи- дай болып отыртан келжшек, еаж'ч кеткеж' сондай, т!пт) бэйб|'шежч 6ip рет айтканьж еенмей цалып, кайта буйрык берпзуге мэжбур ет- Ti. Барлык Tayip, жумсак деген кус жастык, керпелер ол тун! Му хиттыч басы астьжда болды. Тонып, шаршатан ений тесекке басы ткер-тиместе уйыктап кетп'. Элi де енн1ч осержен бойын куткарып ала алматан келжшек, кепке шейж элде кайдагы етт кеткен кун- держ!н елестер! коз алдына келш, уйьжтай алмай узак аунакшып Ертемсн цурт-ipiMUiiK TerinreH дастарканкан шайта каитан Му хит, енд| ел!не кзйтуы керегж, бала-шагасыкыч кут;п отыртанын айт- ты да, жан cepiri домбырасын кабыка салута ынтайланды. Осы кез де бэйб)ше касьж 6ip кер!п койып, «жогаяк» есебжде кайнысынык гаты 6ip ан салуьж ет1нд1. Мухит домбырасьж кайтадан кабынан алыл, аз така бурап, «Аксойканга» басты. Далада журген малайлар тсрезеж'ч алдьжа кел!п, ал асуйге кеткен келжшек з!гмэчкен!ч eci- г!и!ц сыртында ту-рып тычдасты. Кешеден 6epi аз да болса тынык- каннан ба, Мухиттыч дауысы ширытып кушже енди Бойб'ние ешнарсе айта алмай, б!раз уацыт басын темей салып отырды да, келжшектЕч артьжан тез басып аз! де ас уйге Kipin кетт!. Мухит «олжалы» цайтты. ©3i Tic жарып ешнарсе сурамаса да, ержжм, емеуржжен танытен тэжрибел1 байб^ше, обалаларыча азык болсын» деп б:р капка дан, екжилеже сур толтырыл, ат-шана жек- Tipin. Мухитты ауылына алып барып салдырды. Бул «Жалпак коян» атантан 6ip кысы катты, epi узакка созылтан жыл болса керек. Му- титтык уйжде 6ip-OKi кундж кана азыты калып, жалтыз сиырды кыс SO
сойып жесе, жаз аштан елетш болтансын, цолшанасын суйреп, бала- ларга 6ip мер тауып келсем деп шыччан салары екен. Энилжч oai- н ч айтуынша, осы сапер «Мухиттыч Мухит болталы еч кап табыска ие болтан сапары» еиен. Мухиттыч басында болган ем'ф бойы со- чынан чалмаган кедейш1л1ктщ бул, врине, тек 6ip KopiHici тана. Мухит туралы баспасеэ бетжде 6ipiHLui рет 61здщ заманымызда А. Звтаевич езж!ч «1000» жэне «500» эндер жинагыныц тусIмiк сез- дер|‘нде жазды. Ол Мухитты «Казактын баяны» деп кетердс Мухит- ТЫЧ б|рнеше эндержщ ноталарын келт|рд!. Мухиттыч ении’лж ше- 6epairi жайлы ол ете эд(л бата 6epin, Каэачстанныч Батысында Му хиттын творчествосын белпл! ан «школасы» деп черву керек дед!. Оныч бержатында Мухиттыч эндерж нотага тус!рген композитор- лар, зерттеуиллер Б. Ерзакович, Е. Брусиловский таты баскалар бол- ды. Сочты жылдарда Мухиттыч андер1 белек жинак болып басылып шычты. Энш! женшде мачалалар, чыска зерттеулер жарычча шыч- ты. Мухиттыч творчестаолыч ем1рбаяньжа 6ipaa нэрсе чосылды. Мухит 1841 жили осы кунг! Батые Каэачстан елквс1. Орал облы- сы, Каратебе ауданы, Жачсыбай езен!н!ч бойындагы Ач бакай деген жерде туды. Мухиттыч eneci Мералы недэу1р дэулегп адам болтан. Жачсыбай бойындаты едем! шалтын келд! алтан кезжде Мералы 6ip ачбачай ат сойып той чылады. Содан кей!н ол чел Ачбачай ата- Мералыдан: Пачгерей, Шачгерей, Мухамбеткерей (Мухит ата- нып кетедО Сахыпкерей, Женша (узьж бойлы, Tyci ач болтансын ке- й!н Ачжан атанып кетед|), Жус!п жэне Саржан, Доржан деген ек! чыз тутам. Шачгерей, Сахыпкерей, Женша, Жусш кушт! домбырашы, енш!, скрилкашы болтан. Б'фач олар енерпаэдыч жолды Heriari косiп етпей, енврд! чосымша табигат сыйы деп чана чаратан. Булардыч !ш1нде енер чуу жолына тускен Мухит болады. Ол бала жасьжан музыката, суретке (ою-ернек) икем болады. Жотарыда аттары ата- лып еткен агаларыныч домбьфата, энге, скрипката эуесттжч де эсер! болмай чалмайды. Мухит юшкентайынан домбыра устайды. Б!р ес!ткен ен!н дауысымен уйрен|'п те, домбьфата салып та улгеред!. Оныч ем!н-ерк!н домбыра, енмен еуестенуже таты 6ip себеп — М у хиттыч балалыч шаты KeMTiKCi3 етед1. Ойын-сауыч, ен-елеч кутан тумаларыныч часында бу да б!рге болып, жас басынан енерд!ч дэ- мж татады. Ауылта келген жьфшы, енш!, домбырашы болса, олар чашан аттанып кеткенше Мухит частарынан чалмайды. Колына чайшы туссе чатаз б!ткенд! чиыл, ою ояды, хат б!лмесе де чарындашпен ернектер жасайды. Мухиттыч енерпаз аталары жас талапкерд!ч бул !стерже улкен чуанышпен чарайды. Олар да б!лген!н уйрет'ш, еч- менж енерге деп созтан жастыч бет!н чачпай, чайта алтан батыты- ныч жолында табысча жетуше т1лектес болады. Мералыныч еэ басы Жубанов. 81
емерден аулак, ата достур'ж кап сактагысы келеп'н адам болганмон балаларынын 6api бiрдей енерге каб1летт1 болып кеткенж баста жек кермейдк Жай, жастычтыч жел1 болар, бара-бара калар деген ymit- тен арылмайды. S3min аз уакыт болса да старшын болтаны бар, еид|' балаларыныч 6spi болмаса да б1рцатарын еюмиллж жолына мечзей- т|н ойы болады. Эс!ресе оныц жаксы кврген баласыныч 6ipi Мухам- беткерей (Мухит) ата жолын куар дел сенед!. Ата жолы дел отыр- ганымыз— Мухиттыч аргы атасы «ачсуйек» Каратайдан тарайды. Каратайдан Еркж, Еркжнен Мералы туады. Енд| Мералыдан TyfaH Мухит домбыра аркалап, эн салып, кыздардыч орамалына кестежч. бешлет, шапандарына эерД)Ч оюын ойыл 6epin, баска дуниеге TinTi бурылмай бара жатканы, еск|'лжт!ч едет! калмаган экеж недэу|'р ой- ландырады. Scipece ж!г!т жасына келе бере Мухиттыч енерге еуес- Tiri удей тусед!. Ол енд! ауылга келген домбырашы, энил, жыршымы былай койып, езбет|‘мен ел аралап, |'здеп кететж болады, Жыршы- лардыч уэын дастан, цисса айтып отырып, арасында эндетш: «Жсптке енер де енер, елеч де енер, Кас жуйр!к ерге шалса вршеленер. Барында кызылычныч кудай шайкал, Шам-шырак мыч кун жанган 6ip кун сенер»,— деген очпмелер! жас талапкердщ кекежне кона кетедё «Барлык жаксылык о дуниеде» деген молдалардыч уп'тжен Kepi мына 6ip создердщ жены бар сиякты болып кержедь Дуниедеп ютерд1Ч ЕшЫде Мухитты тартпаганныч 6ipi эюмш1л1к болады. Сондыктан Мералыныч 6iрнешс рет баласына айткан ачылы жас енерпаздыч журепнен орын алмайды. BipaK ежелден кеч<Л1 таза, мей|р|мд1 Му хит экесж1ч айтцанын чимай ауылнай (старшын) болуга келюмж бе- руге мэжбур болады. Айтканы болган Мералы баласыныч бул юше риза болып, кудвйы 6epin, эулет улды дурью жолга салдым дел кувнады. Ол куаныш та узакка бармайды. Б>р-ек! айдан иешм, жа- санды эжмиллж Мухиттыч санасынан орын тебе алмай, эке-кеке дел 6ip ауылдасына «дело» толган ки1э коржьж мен мерЫ 6epin цутыла- ды. Ечсес1н баскан 6ip ауыр салмакты лактырып тасгатандай жаны жай тауып, Мухит езшше айтканда, «басьжа бостандык алады». Бул кездерде жасы да егде тартып келе жаткан Мералы «жетектеген тебет корага урмейдт дегендей, зорлап баласын эжм ете алмайты- нына кез1 жетт, бурынгыдай ата жолы жайлы уагыз айтуын азай- Мухит енер жолына б1ржолата тусед!. Ауыл аралап, кайда ойын- той болса сонда журед-. Мухит жиынныч сэж болады. Мухиттыч ай- наласына атагы шыга бастайды. Баласыныч мундай «жергепнен ка-
лынлаи» м1нез1н кврген Мералы аталык борышты сарца акталысы кел!п, Мухиттын «вялым шырмамак» ниетке кешедь Мумюн уйл1- баранды болса орнылар, огырар, канлып кете бермес, эруакты «те- ре» тукымына дак салмас дел ойлвйды. Сол максатпен Мухитка ке- лжшек алып 6epin, енил беледь Кезжщ TipiciHAe ен болмаса талы 6ip отау цондырып, айналасына аруалын кетерпа келедк Мухит еке- ciHiK бул у м тн де актамайды. Басы-квзже карамай жумсап, дос-жа- ран келсе сойып, эдс/ai ки!м кию уш1н базарла сатып, аз уакыт !ш!н- де баллы белin берген енилн! азайтады. Сайып келгвнде кундердщ кунжде Мухиттыц корасында жаллыз сиыр калады. Баска тумалары- на Караганда бул ен кедеш болады. Б1рак олан ренжитж Мухит жок, жургем жержде: Мухитта мал дегенде жаллыз сиыр, Болады баспалымен тертеу биыл. Мухиттын шаруамен жумысы жок, Елдеп ойын менен жиьжла yftip»,— дел халыккв жариялай журедь Эрине, уйд!ц imiHAeri бас кетерген 6ip адам толышар боллансын мал жинала ма, жылдал сшнэрсе ко* сылмалансын, жоларыдалы еленнщ соклы ек! жолын езгерт|‘п, кейде: Алтаула енд| жарын толар десен, Болады жыл айналмай киыр-шиыр», дел те куакыланып кояды екен. Калай дегенмен де Мухиттыц кад!р| баска байдын, бардын балаларынан халык алдьжда артык болмаса кем болмайды. Муны керген айналадалы вуыл «жаксылары» Мера- лынын кулак вт1н жеп, жаллыз Мухит емес, баска балаларынын да домбыра, эн, елец куып кеткенж бетже баса береди ©м)рде басы кылтиып кержген жаналык, басында влсгз болланмен бара-бара ecin вл бермей кетед| емес пе, мше сол сиякты Мералынын карашаны- рагынан шыккан «эулек! Мухит» ендг халык алдында «сал Мухит» атанады. Журген жер| айт пен той болады. Ауылда анда-санда бо- лып туратын той-томалак болмаса, баска рухани азык алатын жал- дай жок заманда Мухит сиякты енерпаздардын барлан жерлер! мэз-майрам болып калады. бнерд! балалаушы, сактаушы халык енер иелерж де кад)рлей 61лд1. Мухит б>раз уакыт орындаушы болып журдр Сол вреден ез! еепкен ендерД! айтып, «арыктарыи» сем!рт{п, «сем1э» эндерд*! бу- рынлысынан да кетерт, сэндеп, кайта туландай етт1. Осы кездеп Батые Квзакстан елкесж тег1с аралап, 6ip шет! Орынбор, Костанай, Жаманкала (Орск), мына жаты Аралды басып Каэалыга шейж бар 6* 83
ды. Баста Жацсыбай бойыныц Мухиты болса, енд1 оныц дацкы коп жертв жайылды. «Твре» тукымыныц «царамен» араласпайтын еалтын бузып, внерж байытуда цалыц букараныц iujiHfle журдь Сондыктан «анил Мухит», «сал Мухит» болып аты кепке тарап, оныц ата-баба- сыныц к1м болтаный ойлау ешкгмжц де басына келген жок. Мухит* тын еэ1 болса ол жагына бастан-ан мен бермедй Жасы отызга царей кеткенде Мухиттыц енш1л!к тэжрибес! мора- йып, ел аралау аркылы eMtp тажрибес! де кецейт, айналата баска кезбен карайтын болады. Тап тартысыныц теориясынан журдай бол- танмен, зейжд*1, алгыр енерпаз, 1штей жарлы-жакыбайлар жатында болады. Ежелдон мал, дуние жиюды максат етпеген адам, енерд|'ц Квдырын, салмагын — мал, байлыцпек салыстырганда, артык бага- «Сурасан межц атым Тацжарбаймын, Болсам да малта жарлы енге баймын»,— деген сиякты еэ!жц бай репертуарын байлардьщ ужрлеген алалы жылцысынан артык переде Ал, шынындв да Мухиттыц орындап жур- ген ендср1 6укiл халыц мулк!, ортак байлыц. Мухит болса сол бай* лыцты ерше жаюшы, мадацтаушы, ез/ айтцандай «Кызыл ецеилжц аркасында» халкымен сол байлыцты белкуш/ болды. Сондыктан Му хит 6ipaa орындаушылык тзжрибе алганнан кейж ез жаныиан вн шыгару талабына квшедг. Ол кезде творчестоопыц каб/лет/ бар адамды эдеж баулитын, тербиелейтж белил! оку орны жок, к!м де болса GainiK басына келгежн тана, оз!н!ц шамасы жеткежнше тана талпынады. Кейб!реулерж!ц алдында устаэы болып, б1ркатар же* жлд/к келт!ред1. Ал Мухитта ол жатдай болтан жок- Сондыктан оныц устазы да, мектеб! де езж/ц орындаушылык квб!лвт!, ел аралап кеп- твген ендерден хабары болуы болды. ЕкЫш1 айта кететж норсе, баска сол замандаты халык композиторлары сиякты Мухиттыц да кай енж кай уакытта шытартанын «тап басып» ешк/м де айта алмай- ды. Кандай жатдайда шыкканы жайлы бфсн-саран деректер кезде- сед!. Оныц 6opi де жаэылып калган тарихтыц жогы, жай сауаттан да, музыка сауатынан да халык композиторларыныц кебж!ц курала- кан болуынаи. Солай болгансьж ендердщ шытуы жагынан хроноло- гиялык терт/б/ де б>з ушж карацты болып цалады. Мухиттыц алташцы кезде шыгарган эндерж/ц б!ркатары арнау сиякты болып келед!. Айтушылар Мухит Кобда бойын аралап жур- генде б|реуд|ц уйже Tycin, ен салып, вуыл адамдары жиналып, кеш бойы сауыцтайды. Ертецшде сол уйд/ц бойжеткен кызы Куралайдыц шай куйып отыртандаты сыпайылыты, мшез!, ажары Мухитца катты унап, сол арада 6ip ен шытарады. Энш'/ге кыэдыц кез! унайды. Сон- 84
дыктан on: «Шыратым, мына 6ip энд! саган арнадым, иатыз айнви кез екенсщ, энн!ч аты да «Айнамкез» болсын.. дейдк Бул эн халык арасына кэп тараган, «Айнамкеэд!» айтпайтын адам аз. Эсйресе жай уйде болтан мэж'|л1стерде кепш1л1кт'1Н НОСЫ- лып айтатын эн!н!ц 6ipi — «Айнамкез». Бул Мухитка тэн диалазон- ды, улквн дауыс шецберж т!лейт!н эн. Басынан аягына шейж лири ка, ешб'|р кайтыныч ушкыны жок, суйгенЫ, жаксы кергенж сатынтан эуен бар. Энн!ч тынысы шалкыган кеч, А. Затаевич айткандай жа- зыч дэлада, сахрада тутан. Казакстанныч Батысыныч эн курылыста- рына тэн, ЭНН1Ч ек!нил «сейлемл», «Айнамкез» дел еншч атын косу аркылы «узаяды». Энн!ч «кеудесЬт мен кайырмасы 6ipiM8H 6ipi жал- тасып кетед!. Эн байсалды, орныкты еклжде журедл 9p6ip дыбысы катталып, орьждаушыдан дауыс регистрж!ц теп'сп'гж т!лейдК «Ай- камкез» улкен, жылы журектен шыкквн эн. Мухиттыч «Алуаш» деген эн!жч шыту тарихьжда айтушылар ар наута жаткызады. Акбулак тусында ол кезде Кочырбайдыч Сей!т! деген 6ip шонжар болтан. Эз!жч 6ip сапарьжда Мухит коналката Сей|'тт|ц уйже келедл Шонжарларды жаталауды канша жек керсе де, сол уйде б!р керкем кыз барьж ecirin, соныч колыхан 6ip рет те болса шай куйдырып iujKici келедр Сей'|т езжше аэдап болса да одытансымак, уй турмысьжда ханнын ypAiciHin элементтерж енпзе- fli. Конач жайы, ас nicipeTiH уй!, уйчы жайы — бэр! де белек-белек болады. Ататы ол кезде аспанта шыккан Мухитты кондырмауга, елге жаман атым тарап кетер дел коркады. Энилж жаксы кутедк Кур- меШ конакка керсеткен сыйдыч еч улкен! — Алуашты шакырыл шай куйдырады. Шайдан кейж эчпмежч жайы анге карай ауысып, Мухит неб!р керкем эндерд*! орындайды. Жесьжан енге кумар да, талапты да Алуаш Мухиттыч орындаушылык кабшетже катты риза болады. Ныздыч ондай жатдайда отыртаны Мухиттыч кыраты кеэжа шалын- бай коймайды. Ыраз толтаныл, сол арада таты 6ip жача эн дуниеге келед!. Мухит бул энд) Алуаш сулута арнатанын айтады. Энжч аты сонымен «Алуаш» болып кетед!. Сылап-силап батып отыртан жаксы керет'ж кызы Алуашка Мухит сиякты енш!н!ч шытармасын багышта- уы Сежт мырзаныч ж!б!н босатады. Ертечжде Мухитты улкен сый- лыклен аттандырады. Сейггпч колынан каншама сыйлык алтысы кел- месе де, Алуаштыч 6ip каратан мелд|р кезг еншш!ч колын калай созтаньж сезд1рмей де калады. Мухиттыч «Килым» деген eHi де осындай жатдайда шыккан де- сед!. Онда да ел аралап журш, 6ip кедейдЕч уйIно тусед!. Мухит екенж сезген уй Heci б:раз кынжылып, дурыстап конакасы бере ал- мейтынына мойиды. Мухит болса, ол бул уйге конакасы емес, энш| кызды естиж дел келед!. Кедейдж уйжде не барын, не жотын 6i- леТ1Н Мухит, эуелден жал-жая, каэы-карта болмайтынын б!л!п келед!.
Кыздын, экес! мэн бермегенмэн, bhhIh, кадырын бюетж Мухит, Ки- лымнын дауысын 6ip ебткеж бай конакасыдан артык болмаса кем болмайтынын б!леД1. Устжде тамагы yninin жатпаса да, кедейд1н кен пей!лд1 дастарканы жиылганнан кейж Мухит Килымнын эн1н eciTKlci келед!. Кыэ да Мухиттын алдында эн сапуга журексжсе дэ, ондай адамнын колпасына пэлденуге болмайтын сиякты керш, соз- ган к°лдан yKini сары домбыраны алып кагып, езжж дауыс мелше- р1на бурай бастайды. Тек энил емес, домбыранын табигатын жаксы б1летш, Богда, Тазбаланьщ куйлерж де бабына KOflTipin орындайтын Мухит, кыздын домбыраны кулан куйже TycipyiHiH еэжде улкэн сыр бар екенж ангарып калады. Кыз кэп узамай, 6ip энд1 бастайды. Сол бгр соттеп езжщ ойында отырганнан ба, жок, акылды кыз бук!л казак эйелжщ басындагы трагедияны кэрсетюо келгенд|пнен бе, «Сокыр кыз» энжен бастайды. «1шжде Байулынын Алаша ед!м, Экемнж коныр каздай баласы ед!м, Шам-шырак ею козд>н бар шагында, Кызыла уш болыстын таласы ед!м»,— деген сездер тек 6ip кыздык басына келген жаратылыс кеселж га ма емес, букгл казак кызынык ауыртпалыгындай болью шыгады. Бул энде де «Айнамкез» сиякты, кайырма есебжде, елечнщ екжш! жо- лынык сокгы сезжщ алдында: «Ой алла-ау» деген к°сымша еню, екiншi музыкалык сейлемд! кецейтед!. Цилымнын, орындауынан ба, жок эннщ шын мэжсжде трагедия- лык кейпжен бе, Мухит недэу1р уакыт басын томен салып, ойланыл калады. Цонагын жок жерде ренжтп алдым ба деген Kiciuie, кыз да кенет домбырасын каттырак бурап алып, кен'ЛД! эн «Ак Айша- ны» айтады. Сол кезде гана Мухит ез'же eai келгендей, ен« езгерт сала бередь Кыз конагынык кэжл'ж енд: тапкандай, энн1к кайыр- масын куйкылжыта, катере, екпждете айтып, ез: де кул|мс!регендей болып, жана шыгып келе жаткан кундей буюл уйдж imme жаркы- раган сэуле енгендей болады. Кыздын оншЫгже катты риза болган Мухит, кайтадан кольш домбырага соэганын сезбей де калады. Кезек Мухитка тигенде домбыранын бурауы сол калпынде ез- гермейдь Дауысы эте келемд!, жогары-темеж б:рдей шыгатын ан- Ш1, ойына келт калган дыбыс леб!зж юд1рмей сыртка шыгарады. BipaK баска кейб1р эндерждей айкайга баспай, басынан аягына ше- жн 6ip коныр дыбысте болады. Энн1ц арналган адресже карады ма, жок 03iHiH жобалауы солай болды ма, эн 6ip сазды, ете нэзж, ул- кен б!р ойдын сурет: сиякты болып шыкты. Мунда «Айиамкэз», ■ Алуаштан» улкен айырма бар. вйткен! эн еленнщ торт жолы бойы 86
мелодиялык жагынан «айталамайды. Ток «айырмасында оАлуаштыц» кайырмасына усайтын жер! гама 6ip KiciHlH цолынан шыккан шы- fap»a екенджтерж керсетед!. Дыбыс колем! жагынан да бул эн «Алуаштын» айналасында. BipaK о*ан Караганда жалпы тынысы та- рырак, демалысы жи!, журвктщ тез1рвк согуындай ыргагы бар. KiM 6inefli, шынында да Килым кыздыц вз1 до, эн1 де жан кылы нээ!к внилжч журег1н луп!лдет1п ж1берген дв шыгар. Тек кайырмасында гена эн бурынгы екп!н1нен жайлап, саэдылык калыпка rycin, майда коцырлап барып б!тед!. «укит OHfli б т р т , тврж cypTin, домбырасын т!зес!не койып, Кызга карал «Карагым, мына ен!мд| саган арнадым, кеч!л!че конса айтып жургвйс!ч!» дейдл Кыз «макул» двгвндей, сызылып кана, эдеп- пен басын иэвйд|. Содан бул эн «Килым» атанып кетед!. Килымнын дауысына, орыидаушылык швберл!г'|нв, сулулыгына Мухиттыч риза болганы сондай, бул энд| орындагак сайын автор болып 03iи б!рж- ш планта коймай, бул энд1 кыздыц ез аузынан уйрену керек деген «Туйгенрм орамалга кара мей!з, Арманы эрк!мн!ч де 6ip супу кыз. Эуре етпей бозбалалар сендерге айтам, Бул енд| Килым кыздан уйрен!ч!э»,— дейд!. Килымнын бул энд1 езжен асырыл салмаса, жасытпайтынына сенедк Улкен 6ip цогамды кобалжытцан окигага арналмаса да. Му хиттыч бул еш адамныч асыл жанын, арманьж суреттейд!. Тычдаган адамныч тулабойьж билел, езжщ нэз!к майда эуен'| аркылы журек- Ti козгайды. Жогарыда баяндалтан «Жалпак коян» жылы Мухит Жымпитыныч ашасында отырган Мухтардыч аулында к.ысты етк!эед!. Мухтар — Сырымныч баласы Казыдан туяан. Дэулетже мээ болып, езЫ баска букарадан жогары устаган, атасыныч дэстуржен ешнэрсе устамаган, езжщ шала тус!н!г!нде «ел жаксысыныч» 6ipi болу уш1н ayeni «мыр- за» атану керек дегенд! OMipiHiK багыты ет!п устаган адам. Куэдрч басында аэын-аулак азыгын тауысыл алган Мухит Мухтардыч касына келгенде тапкан улкен олжасы — жалгыз сиырын мырзаныч кеп ма- лымен 6ipre кыстай бактыруы болады. Басьжда Мухиттыч бала-ша- гасына азыктан ептеп карасканымен жазга салым, «жуан созылып, жгч!шке уэрлуге» айналганда, Мухтар жэрдем1н мулде токтатады. Bip куш Мухитты балалары эйел1мен куып ж|'беред!. Mine осы са- парда, ецпмен|'ц басындагы Мухиттыч колшанасын суйретш барып, «олжалы» кайттым деген!, кыстан аман-есен бала-шагасын алып шы- гатын нэр тапканын айтканы ед|. 87
Мухтардын сарачдыгымен катар бул арада Tafbi 6ip жэйтт! ай- тып кетуге тура келедд Мухиттын жаз шыкпай турып куылуына онын да ecepi болмай калган жок- Мухтардын Кырмызы деген 6eft6imeci болады. Елден тацдап алган сулу, ауыл-аймакка K*A'P\"i болады. Кер- ген адамнын 6epi де Цырмызыныц келбетше, адамшылыгына ри за болады. Bipan Мухтардьщ «бакытына, байлыгына басы айналган бэйб')ше бер! келе еэжщ бурынгы кечпей!лд1пнен айрылып, ашулы, ектемджке кешедд Онын ce6e6i де жон емес-тд Мухтар Кырмызы- ныч устже екшцл эйел алады. Эрине, куннен-кунге Мухтардын на- зары жос ейелже карай ауа беред!. Бул бэйб!шен!н мазасын алады. Мже, осы кезде, жоктыктан к°нсы конып отырган Мухиттын уй-iiui- не бейб|ше Tepic кез»мен карал, аздаган азык жэрдемж тыйып тас- гайды. Кайта жас та болса, екжш! эйел! Hie шамасы келгенжше эн- ШЖ1Н KafliplH бiлiл, кол ушын 6epin турады. Ежелден куакылык сез- ciз отырмайтын Мухит осы арада тагы да 6ip «жагымсыз» соз айтады. Ол сез жай каралайым ечпме емес, анмен байланысты болады. Байдын да, ecipece бэйб|шежч да кытыгына тию уш!н HicTi KeTepin, Бэйб1шен! темендетт эн шыгарады. Эн Мухиттын шалкь|ган йен демалысты шыгармаларьжа уксамай, кебже сезж eciTTipin, таклак- тал айтылуга арналган, екпж'| журдек, мелодиясында калжыцныц мыекылдын YHi бар. «Жылкыда ерте турсам курен тай жок, Ногайда бурьжгыдай енд! шай жок. Ак Hie келгеннем сон ерта бердд Ойласам Кырмызыга енд! бай жок!» — деген сездерд!н мэн!сЫ музыка айнытпай беред1- Дарынды сурет- кер, адамнын жаксы касиеттерж баяндаганда да, б|‘реуд! кем1теЙ1н дегенде де ти!ст! дыбыс бояуьж тауып «жазады». Бул ен халык ара- сында «Ак Hie» атанып кетт!. Сез жок, Мухиттын бул калжычы еэ1не таяк болып тиедд Бэйб1ше мен мырзаны бiр жагьжан, бэйб|ше мен токалды ек!нш1 жагынан араздастырыл, енд| ол арада отыра алмай- тынын бше тура Мухит осы кадамды урады. ©TKip ачг!ме, энге ку- мар халык, б!рден-ак «Ак И!с» ен!н кагып алып кетед'д Эн ауыл- ауылды, жайлау-кыстауды, малшы-жалшыны жагалал аз уакыттын 'ш'иДе кепилл!кт1ч аузына туседд Кетсе де Мухит Мухтар мырза мен бэйб1шес'ж>н «данный» KeTepin кетедд Жогарыда айткандай, аброй болып, «КЫЗЫЛ енешлч аркасында» кыруар адамды «Жалпак к°«н- нан» аман-есен алып шь!гады. 031 акын, энш1 Мухит жасынан керкем сезге уй!р болды. Онын кызыгып тындайтын жыры, толгауьжыч 6ipl акын Бала Ораздын ши- гармалары болса керек. Б!р кун! Мухнт Бала Ораздын аузьжан шык- 88
кан «Жылкышы хикаясын» жадына туйin алады. вз\\ KepiKTi, eai элд! жылкышы кеп жылдар бойы ес1Г!нда журген байдын, сулу кыэына рашык болады. Кыэ да езжщ 6epyni куйеуже баргысы келмей, жыл- кышыны суйед!. Кыздын жецгоо буларды мезпл-меэпл жолыкты- рып, 6ipaK бул iст!м артыныц циын болып кету кауыпын айтады. Су- йккен журектер онык барж де сезе турса да, кауыптен к°ркыл ай- рылуга бара алмайды. Жаздьщ ортасында ауылдыц азаматтарынын Ke6i Кекжардын (Ойылды солей атайды) жэрмечкеане кеткенде, 6ip тунде, екеу| ек'| жуйржлен кашып береды Екеу>Н1ч арасында 6ip мылтык, 6ip соккы болады. Байдын ауылынан узел шыгыл, арада 6ip-e«i кун еткесж, булар енд| кутылган шыгармыз дел, жайбаракат 6ip иес)з цорада дем алыл жаткан кеэжде курыншылар калыда же- Tin камайды. Ойда жокта кыздын астындары ат аяРын жалрыз казык- ка тыгып, кулаганда кугыншылар жакындайды. Жылкышы косарын- дагы аррымакка кызды мшг!з1п, мылтыкты колына 6epin, ез! каша урыс кылура калып кояды. Кыздын, астындары ат тын, жауга жетк!з- бей, б|рден кара у з т кетедй EipaK кыз камауда калган жылкышыра карайлап, алыска узамай, ок жетпейтж жерде журед1. Карулы жыл кышы б>раз адамды аттан Tycipin, енд1 кутыламын дел жургешнде 6ipey артынан келт абайсыэда ж1г1тТ1Н мойнына буралык салып тар- тыл калады. Жылкышынын аттан куларанын керген кыз кайтьш Ke nin, буралык салган ж ттт! табанда косауызбен атьт елт|'ред|. Бас- калары капел1мде мылтык аузына жолай алмайды. Сол кезде кыз аттан cexipin туст, буыныл елген жылкышынын касына барып, кой- нындары пышарын алыл, езже салады да, жылкышынын касына ба рып, кушактап кулайды. Бул аныз Мухиттын тулабойын тепе мечгерт, тебе куйкасын шымырлатьт, катты толкытады. Кыршынынан киь>лран ек! жас, жан- бай сенген таза махаббат, енжил жагынан соккы мен сойылга суйен- ген кара куш — анилжн аскак княлын аралап, тыныштырын Keiipefli. Дарынды композитор сол арада домбырасын алыл, кой шепжн шепне жеткенше катты бурап, жан ашуынын айкайындай, дауыстын ен жораргы регистржен 1 бастап, ащы да, айбарлы да дыбыс шырэ- рады. Бала Ораэдан еоткен аныэдын суретж кез алдына келпре отыра сол окираны дыбыс енер!мен ернектейдк Эн салган жерден кульминациялык дыбыстардан басталып, сол дыбыска кайталап уш- терт рет тенедк Ондай творчестволык куш шыгарушынын баржде б1рдей бола бермейдн Асбалты муэыкада айта каларлыктай кульми нация шыны жене оран 6ipHeuie рет шыру тек Курманразыда кезде- сетж. Енд| MiHe, Мухит жан тербеу!мен ойламаран дыбыс бжпне налай шыккенын ез1 де сезбей, елден уакыттан кей1н, баспалдактап 1 Дауыс кезендер!. 89
«темой тусе» бастады. BipaK б1рден кулдилап, таудык етепнен 6ip-aK шыкпай, цайта-кайта артына карагач адамдай, жылкышы мен кыздын денелерж керт, бурылгандай, орта регистрге оралып, 6ipa3 кiдipin барып, колы домбырасыныц бас пернесже келгенж енд! 61лгендей. эннiк аягын туйедн Казак халкынык он байлыгына емж-еркж ежп, кап зерттеген композитор Е. Брусиловский Мухиттын, бул енж Пуч- чинидщ музыкасындагы шынга квтврту1мен тенейдн Эд!л тенеу* Бвйкунв влгвн еж жвстык азасы ма, жок эджетоз фводалдык за- манныц кара кушше двгвн каЬарына мыктап мжд> ме, тал осы 6ip виде Мухиттын творчестаолык кулашы Tinii как жайылганы сондай, анау-мынау енил айта алмауы осы кунга шейж келедь Бул ан халык арасьжда «Жылкышы» болып та, «Бала Ораз» болып та, «Kiuji ай- дай» болып та жайылып жур. «Айдай» болатьж себеб! елек'нен де болу керек. Дауыска ьщгайлы ашык дыбысты «ай», «дай» дегендер- Д1 Мухит кап пайдаланады. Дыбыстын, сездщ техникасын консерва тория 1шжде етелн жагдайы болмаган енил, езшщ атк!р сеэ!м1 ар- касында созатьж дауыска икемд! келетш дауысты дыбыстарды тан- дауда шындыктын устжен Tycin отырган. «Саламьж сал Ораздыч «Айдайына», Бак баргей ер ж1птт!ч мачдайына. Талабын тай жегендей 6ip бала едж, Заманнын тал болып ен кандайына» •— деп, сум заманга кездескен жастардыч тагдырын баяндайды. Жыл- Кышынын, койшыныч бул СИЯКТЫ хикаялары казакта бурьжнан келе жаткан жай. Бул такырыпта жазылган поэмалар да аз емес. Б!з бул аныэды тек каркеманер бетже Мухит салган демейм1з. BipaK, музы ка дуниесжде бул 6ipiHlui Kepinic екенд1гшде саз болмауга тик. «Жылкышы» Мухиттын ан корындагы алдынгы катарлысынын 6ipi, TinTi шынынын 6ipi десек те болады. «Жылкышыга» диапазон,1 курылыс, жкер! жагынан жакын келе тш Мухиттын ari3 шыгармасы — «Улкен Ораз». Бул эн кейде «Ул- кен Айдай» болып та айтылады. Эннщ шыгуы жайлы б1зд!н колы- мызда ауызша да болса eui6ip дерек жок- Бул да жогаргы дауыс регистршде басталады. BipaK «Жылкышыдан» айырмасы— бул эн б1рден емес, орта регистрден жагаланкырап барып, жогары шыга- ды. Мунда 6ipiHiui жэне музыкалык «Сейлем» (6ipimui, екжил влек жолдарына келетж) 6ipiH 6ipi кайталайды. Тек екжил сейлемжн ая- гында мелодия кайтадан жогары квтершт, ani де экпмежч 6irne- генжен тындаушьжы хабарлайды. Содан кешн барып куплетт!н ая-
сына кеш!п, мелодия жопы 6!рнеше рет «иреГ1л<л», «оралыл» б|тед(. «Улкен Ораз» да орындау дарынын, кеч дауыс шекбер1н, улкен ж!- Мухит есейт келгекде ел арасында Медет деген Kiel жежнде адыэ тарайды. Ол ацызда Медетт1ц уш эйелжен отыз ул, 6ip кыэ болады. Елге келген ауру-апаттык нэтижесшде Медеттщ отыз улы б!рдей enin, жалгыз Зэуре деген кызы калады. Медет Орынборга жолаушылап кет!п, кайтып келгешнде Зэуре де enin, тек шошайып моласы гана калады. Медет молены кушактап кук!ренед|. М1не, осы трагедия Мухитты кобалжытады. Ол домбырасын алып, Медет айтыпты деген сездерге эн шыгарады. Э ннiк аты халык арасында «Зэуреш» болып тарайды. Энн1ч сезж тугел келлруге тырыса- «Карагым, сежк ушж елден келд1м, Баягы езщ керген жердей келдгм. Сен неге мен келгенде теб1ренбейсж, Шскеп, 6ip суйейж деген ед1м. Куланнын тузде керд!м шокырагын, Кэйыкнык жаста керд|м жапырагын. Сен калган отыз улдан жалгыз Зэуреш, Bip уыс буйь<рмады топырагын* Жакын дос 6ip-6ipiHe сыр айтады, Атасы баласына шын айтады. Айрылып жалгыэымнан келганнан сок, «Кеке» дел енд! меж к!м айтады? Ойлап ем мен келгенде шыгар ма деп, Атакнык хал-ахуалын сурар ма деп. Козгалмай езгелерге жатсак-дагы, Орныкнан межк ушж турар ма деп. Рухык б1лген шыгар келген1мд!, Окыдым мунэжаттан б!лген!мд!. Басыкды мен келгенде кетермедж, Жалгызым, Жака 6|лд|м елгежкд'. Кайгынын Жака жетт1м киынына, Сел бопды кез/м жасы койыныма. Кушектап кабырынды 6ipaa жаттым, Еркелеп асылар деп мойыныма. 9/
Сачталмас болат пышач кын болмаса, ©т.рж неге керек шын болмаса. Зэрлэнып саулы жгендей мен келгенде, Басыцды 6ip кетерил тым болмаса. Сен едгч таудан акцан булагым-ай, Тегдырдан eMipinfli сурадым-ай. Отыэдан жалгыз налган балам едщ. Шыныцмен кеткежч бе, шырагым-ай. Кец1Л1мд1 тура алмадым елде тыйып, Б!р нулаш наянам жатыр жерге сыйып. Кез!ч бар жанарындай куралайдын. К1м кемд1 бул орынга кез1 ниып. Отырмын эйет онып аттан тус!п, Шыдамай мезг1л-мезпл чабыр чушып. Кермесем б!р сагат та тезбеуш! ед|'м, Гайып боп кеткежч бе колдан ушыл. Ел!ме Медет атым болды дэрт, Кезжде айттым билж бузып-жарып. Таяншым узан болмай сен де Herrin. Сияды жалгыз басым чайда барыл. Дуние мына жалган кеттщ нырын, Бэндеге him де болса перзент шырын. Ажал он саган деген маган жет'т, Алдында мен олсемш! уш кун бурын. Жайнаган жай тасындай кезщ найда, Сыймадын ныз да болсац ну мандайга. Кекечжч ежреп налган халж бшсеч. Кунжде нияметпч орын сайла. Ан бет!к айдын келдщ алабындай, Касыц бар молдалардыч чаламындай Алдычнан тагдыр нуД'рет жарылнасын, Кеилкпей мен де артычнан барамын-ай»,— деген халын аузында Медет айтылты болып келген елеч Мухитты толнытып, оныч шыгарган о т осы кунге шейж тычдаган адамныч сай суйегж сырныратады. Казанстанныч кейб.р комлозиторлары
«Зоурешт!» шыгармаларыныц аркауы е т т енпзт, оныц успнв осы «Звуреш» такырыбында жазылган белек «Каралы марш» есебЫде орындалып жур. «Звуреш» дауыстыц жогаргы регистржен бастала- ды. Асыклай-саспай жай журедь Эленнщ 6iр купле™ бойы мело дия кайталамай, унем! жача 6ip ум косылып, зар устже эар, кай- гыга кайгы цосылып, жамала беред!. Эннщ непзп контекст]иде артык 6ip дыбыс жок, б!pi мен 6ipi жалгаскан, б!р>н 6ipi толык- тырып турган, б]р]нш! нотадан бастап узджЫз даму, шыныгу, ер- бу жолындагы мелодия толцыны аягына шежн тындаушыны билеп, устал отырады. «Звуреш» жотарыда жай салыстыру учли айтылган- дай марш емес, бас-аяты бар, тутас, Kiiui-ripiM «Реквием»1* са- тысьжа кетеруге жарайтын шыгарма. Казак музыкасыкык ой-цырын жаксы б|'лет]м, халык композиторларынын творчестволык кулашта- рын да тексерген. А. Затаевичт!ц «Звуреш» енж Мухит шыгарган деген кортындысы ете дэлелд]. ©йткен1 «Звурештщ» курылысы, мелодиялык кескж!, потенциялык ж!гвр] анау-мынау «бойдай-та- лай» внш1нщ мандайына снятый нврсе емес. Мухит е^гдержщ [шжде эмоцияга толы, музыкалык маэмуны тережжн 6ipi — «Дуния». Бул эннщ де б1рнеше варианты нота- га тускен. EipaK сол варианттардьщ Heriai 6ip. Эн орта региетр- ден басталып, жогары баспалдактап ерлейд] де, шынында кеп тур- май кежн кайтады. «Айнамкез» сиякты эннщ непзп «кеудесо» олецнщ ек] жолымен б1тед|. EipaK екшил «сейлемде» елен жо- лынык соцгы сезщщ алдында «Дуния» деген сездщ косылуы аркы- лы сейлем уэаяды. Сейт;п, мунда да Мухиттыц баска ендер!нде кездесет!н — кайырма эннщ кеудес1нщ 1Ш1не шред1. «Дуния» акы- рын, жай екгпнде, шыркала, созыла басталады. Жогаргы регистрге барганда да айкайламай, 6ip саэда дыбыс куш! калады. Профессио нал композиторлар эдеж ойлап енпзетш альтерациялык 2 дыбыстар эннщ орта шеншде вшекейлеп, жаца 6ip вуен еспртедк Эрине, альтерацияным, теориялык жагьж Мухит туЫнде де керген жок, бул арада композиторлык, творчестволык улкен дарын гана мундай эдктщ ycTiHBH шыгарган. Сондыктан, 6ipiHUji караген Kicire со- зылган, 6ip кежпт!, жубау шыгарма сиякты болып коржгенмен, жа- нагы айткандай 6ip дыбыстын, жогары-темен кубылуы (альтерация) аркылы эн улкен мелодиялык-интонациялык езгеркке ушырайды да, тыкдаушыга катты эсер етедл Scipece «Кыз Ж1бек» операсыньщ аягьжда айналасындагы курбы-курдастарымен, ел!мен. жер1мен коштасканда Ж|'6ектщ ауэына осы «Дуния» салынган. Сахналык ке- piHic, артистканыц орындауында да бар шыгар, сонын езшде де ' КелсмД! каралы шыгарма. 1Дыбыстык жарты жогары не темен козралуы. 93
«Думия» ен! квруш'терд! 6ip«3 тербетедй «Дуния» енж!ч шыгу жагдайы жайлы б!зд1н, колымызда 6enrini дерек жоц. Халык арасында композитордиц квп тараган эжнщ 6ipi «И!» (муны оА« И!с» двп шатастырмау керек). Казацта xicici влген уйгв кек<л айта келгвндв жанына кара (мал) жвтвлвп келед! немесе бас ка буйым алып келедк Оидай сыйлыкты «wice дел атайды. Мже, Мухит Тайсойран жарында жургенжде 6ip ауылда 6enrini 6ip адам- иык асына кездесед1. Аска келгвндвр малый (соятын), кымызын ала келедк Мухит болса оны не мал, не буйым алып келетж кау- кары жох, не кыларын бжмей сасады. Ас iujinin, байге болыл, бал- уан Tycin, халык тараганнан кей1н Мухит апт\\ уйдщ бейбшесжв ке- лш, езж1к жардайын айтады. «Мен!ч малым, дунием — мына Кызыл екеилм, осынын 6ip демж с!здщ жамагатычыздыч аруарына арнап, айтып берсем деймж» дейдк Бэйб|шен1ч риэашылыРымен Мухит сол арада менщ усьжатын ик!м дел ен салады. Ввйб1ше де, балала- ры да, айналадары каумалаган агайын да эншжж бул сый-курметж улкен баралайды. Бул енд1 кейб1реулер «Мухиттыч аэара салран ен!» дел те айтады. Осы жолдардыч авторы «Мухиттыч азара салран ешн» 1922 жылы Мухит ендерж!ч жаксы орындаушысыныч 6ipi Бекара деген жтттен ecini. Ал «Hi» деген атпен ек|-уш жыл ет- кеннен кейж, бул енд! Тасквраныч Сарысы деген Kici орындады. Музыкалык жагынан exeyi 6ip ен. Эн дауыстыч твменп регистр'жен кочырлата басталып, сол мелшерде б!раз к!д!р!п, елечн'ж уш!нш! жолында кетер1ледг. Мухитка тэн жорарры регистрде токтап турып, жайлап темен тусе бастайды. Эн де мучмен катар «болран !ске болат бол» деген сиякты xyuiTi, e»ipre шакыратын дыбыстар бар. Мумк1н, аста ею кыздыч косылып, уэак уакыт жоктау айтуы енилге веер eTTi ме, енн!ч орта бвл1мжде зардыч да келечкес1 кеэдесе- д!. Капай дегенде де «Hie» азага салран анау-мынау ат-туйеден барасы кем туепейтж сыйлык. Мен1ч музыкамен eyecTeHin, eciiKeH жача ен-куй болса карып алура тырысып, ойьж-той болса тауып алран «жачалыктарымды» уялмай журтка айтып 6epin журген кез1м- де, «HicTi» тычдаганда ериек болса басьж изеп, ейел болса ериж 6ip сылп етк1збей калмайтын. Бул эн Мухиттыч эндер жинарына ен- Мухиттыч улкен дауыс т!лейт!н ендер'|н!ч шлнде тары 6ip кернектю «Кыпшак». Орындаушылар бул энд'| жай бастал кел!п, аярында б1рден жорары шырып кетеди Ж. Косыбаевтыч ютабында «Кыпшакты» Магаметжан энш!ден уйрентт!-м!с. Б1рак казак эниЛле- piHiK Ke6iHfle бар едет — ез|'м шырардым дей бермей, пэлен кыз- дан, не баскадан уйренд1м дей беред1. Оран карал энд1 баска 6ipey- ге тачура болмайды. Токсаныншы жылдардыч басында Батырша, Мукамбетжан деген султандардыч кездесушде болыл, Мухит сонда 94
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
