Ахмет Жубанов-Замана бұлбұлдары

акырын гена даусын цосып, ун сандыгыиыч юлтш талкандай беннде куаныш, рахат сез:м! кор1н':п, у|лдет1п, соза берд!. Онык басындагы «Егигайы» б:р жагынан энн1ч такырыб-мелодиясыи 1эдеу болса, екж- ш!ден !ш1нен свз!н калай бастауды да :здеген сияцты болды. Енд: 6ip-eKi рвт тамвгын кеиеп, адам жок екежн б1ле турса да айналасы- на карал влыл, m6in калган атын ч'апкене тебжт жай жел.:сне ту- cipfli де, соны онтц ыргагы (ритм:) еткендей: Ерп'стщ аржагында Арганаты, Энипнщ домбырасы -— цолцанаты. Аралал Kapa-Eprieri Естай акын Дел салган «Жай кокырдвй» еннгц аты,— дел, кайтадан кон,ырлатып, «егигайлап» энжч кеудесж бЫргенс1н домбырасын каттырац квгып, дауысын котер'.п: «Халэ-лэ-ку-лэй- п»й» дел кайырмасын 61рнеше рет кнюлап, оюдай HpinTin, 6ipece жогары, 6ipece томен лекЫп, кей!н квйтты да, аягын баягы к°ныр дауыспен «Егигайлап», сызыптып барып бтрдл Б<р улкен жумысты бЫргендей тагы б:р жымиыл кулд! де, домбырасын ерМч касына iain, кас карайып бара жатканын Kepin, алдындагы белден асып, итлк Даусы ест1л1п жвткан ауылга бармак болып, кулан-тек'|рекке салып, К1д1рместен журш Kerri. Бул келе жаткан 6епг\\п\\ внил, акын, композитор Естай efli. Оныч халык арасына «Жей кокыр» деген атлен тараган ен! осы саларда шыккан болатын. Алдындагы енш1 агалары сиякты Естай да ел ара- лап, еспкен енЫ ала журе, еэ!н1к таорчествосын жайган aid бола­ тын. Казактыч халыктык музыка творчестеосыныц бу да б!р белд| кайраткер| болды. Онын ем'pi жайлы айта калгандай толык баян- дай алмасак та, енд1 сол жакка оралалык- Руын, туган жер:н Естай еэ1шч елеч'нде аныктап айтып бередЬ Eip енжн, сезЫде Естай: Облысым Павлодар, Естай атым, Журтка баян icTepi аэаматтыц. Орта жуз, Суйшд(кпш вер! келе, Твлебай, Канжыгалы аргы затым,— дейдл Mine сол Павлодар облысыныч, Куйбышев ауданы, «Аккел» деген жерде Естай 1874 жылы туган. Естайдыч кыстауы осы Аккел де, жаз жайлауы Ит мурын, Бес тобе, Койайырган деген келд1 жер, Руы— Алмашы. Эксо Бержмбай ек! аягы жок мугедек болган. Дэу- \"®'i Ае айта калгандай емес, егер тек акес1н1ч к°лыиа караса Естай- га окай сокпайды екен. Естайдыч бакытына 6ip агасы куйл! болып,

Естай жас басынан сонык колындв болады. Мундай муктаждык кар- мей асу — Естайдын болашалы уш'щ улкен роль ойнайды. Баска ене- pi болмаса да, агасы Естайдык тагабым кес-кестемай, оный ерте оян- ган сезЕмЕнЕн баюына колынан келгенЫше жэрдем береди Казак одет ндагi жастай мал батута бей:мдеу де аласынык ойыида бол- майды. Окып,б'|л!п сезбесе де, Естайдык кеп балалардык 6ipi емес •кендЕгЕн байкайды. Естайдык арты атагарыида айта калгандай екшЕ-куйшЕ, акын болмаганмеч, нагашы жалынан онердсн кур болмайды. Нагашысы коэлан руынен кезЕнде беягЕлЕ еншЕ болтан Байтулым дегеи Kiel. Ес- тайдык шешес! К.улила жаксы енш<, керкем дауысты, еткЕр адам болады. @э)Н1К каркасы» бояланнан ба, Кулипа да юшкене Естайдык эуескойлылын ерте байкайды. Шешес! ен салланда ауэына карал, унемЕ бакылап отырлан жас талапкердЕн талалында 6ip нэрсе бар екендЕгЕ кеп узамай бЫнеди Ауыгарасылык шагым ойында Естай езЕнЕк бала дауысымен ен еалтанда, айналадалы бала тугел, улкен- дердЕк ез( кулактарын турЕп тыкдайтын болады. Он бес жаска кел- генде Естай ез айналаеында енш. бала, кейЕн еншЕ ж!пг атанады. Онын батына ол кездегЕ Павлодар уезЕнЕк жерЕнде енш1лер кеп бо- гады. Тек ен емес, еткЕр сеэ, улы калжык. сыкакпен аттары эйг! болган енер Heci адамдар кеп болады. Scipece ол вреде аты шулы Б!ржан сал, Акан cepi сиякты енш!лерд1 б1лмейт!н, андЕ курметте- мейт1н Kiel сирен кездеседЕ. Miне, осы 6ip дестур Естайдык тез шы- нылуына, енер жалынан ерте ер жетуЕне шешуил себепп’к 6ipi бо- Жасы жиырмала кегмей жатып Естай, жоларыда айтыгган, енн!н ею аль<бь1н да керед!. Б<ржан салдык касында б:р жылдай epin жу- редЕ. 1889 жылы сондай-ац Акан ceplre ШЭК1рт болады. 1893 жылы екеуЕнен де т!кегей ен уйренедй Бул жатдай Естай ушж улкан бакыт болады. Айтушылар Естай Акакныц «Нуриласын» халык арасына 6i- P'HUii жаюшЕ болды дейди ЕюншЕден, Естайдык БЕржан мен Аканды керу!, 6ipre болуы, олардык орындауын eciTyi ендерЕн уйренуг ул- кен мектеп болды. Ол мектеп Естайдык эн шылару од!сiно эсер ет- т1. Байкатан кЕсЕле Естай эндер!нде БЕржанкык да, Аканнын да эуен- flepi сез'|лед|: шалкытан как тыные, куплетттк елекнЕк схемасынан енде «шыла жайылу», кеудеден кем сокпайтыи, аса дамылан кайыр- малар, сез мэнЕ мен эн маэмунынык кабысыл жатуы, азаматтык лирика, демократиялык аркау таты талылар чагаларыныця дэстург- нен кешкен деуге болады. Естай кабырласы квтып, езЕнЕк ескен жерЕнде бЕркатар уакыг бо- лып, энш| деген втка ЕлЕккена’н евпарла шылу талабындв болады. Eipimui макдай тузеп, беттегеж Маралды жалы болады. вз1н!к еле- К'нде келетЕндей, Естай ол елдЕ 6ipa3 аралайды. Б|'ржаннык, Аканнык 245

ендерж ai >, :hiот ц де творчестеолыц кадамы С! л. Кайда барса да xaflipni, сыйлы конек Естай, асыкпай, 6ip ауыл- та тустент, вк:нш! ауылса конып, журе беред!. Ал, окьщ оз жанынан эн шытару квдамын уруда 6enrini себеп болады. Марагды болысында (сог.туст:к-с!б:р жактагы аймак), Урык ауы- лында, туб| Кыпшак — Сукквр, Султан двген белпгн адамдар бола­ ды. Онык Су'ККары болыс та, Султаны би болып, сол влде бедегд:- г.ердж катарында болады. Султаннык Хусни, Хорлан деген ею кызы болады. Естайдык жиырмв жас шамасында шыккан «Хорлан» эж осы eKi кызбен байланысты болады. Ал, Естайдыц Хорлан аулына кел!п, онымен кездесу окитасы былай: Аккелден жуз елу шакырымдай Ерп'с деген жерд1 (кей!н Ерт[с ауданы болды) жайгайтын Сулеймен деген бай болтан. Онык бала- сы Шошан мырзанык айттырып койтан калыкдыты Маралды елжде екен. Шошан кайнына барарда, бурынкан атын хагык бтетш, взж'щ уй!нде де б!рнеше рет конак болып, эн салтан Естайга кос атпен Kiel ж!бередь Ел аралауды жвцеы керетж энил, мумкш Маралдь> жактан жака эн олжаг.ап кайтер, куйеу жолдасы болып емэс, елдщ ардакты OHtuici болып, жайы келсе мвжмен барып кайтсын дейдг. Естай ушЫ бул 61р салар кызыкты болып кершедк Жака жер, кврмеген ел, энш!ж кыэыктырады. Эдетжше эсем ки'1Н1пг Естай Шошаннык аулына келед!. Б:раз кун тынытыл, Шошан мен Марал- дыта б1рнеше Kici болып журт кетедк Ол кезде казак Ci6ip жакты «im жак» дейт!н, сол ce6enri Естайдык «Хорл.анында»: «1ште бар жердщ аты Маралды-Урык» дел келед!. Шошаннык каль1КДыгынык уй! жалпы «Султан аулыиыц» атына жатады екен. Куйеу келгенеж Султан аулы жэке айнагадаты жакын ауылдардан кыз-бозбала жиналып, кунде думай болып квлады. Сол думанкык бел ортасында Султанныц кыэдары Хусни мен Хорлан болады. 63i сер!, ез! энш), esi акын Естай б!рден Хорланга унайды. Естакта да Хорлакныц 6ip.HUii кезкарасы ой салады. Екеу! рэтж та- уыл экпмелест, 6ip-6ipiH суйетжд!г!н жария кылады. Калей да бол­ ев чосылудык жолдарын экг!ме етод!. Акыры Естай Хорланды алып Квшпвк болады. вйткеж берул! кыэды алудык баска жояы болмай- ды, Уодон! катты байласып, Естай Аккелге келт, дос-жарандарымен акылдасады. Bepi де Естайдык суреттеу! бойынша Хорланды алуды Костайды. КелеЫ жылы Естай касына Кауидык Кожакымет! деген до- сын ерт!п Маралдыта журед1. Султан аулымен корш!г,ес ауылда эн салып, кыдырып журген болып, Хорланга хабар Ж|беред1. Хорлан- нык шытуынык сот! туслей арада жылга жакын уакыт отед!. Ол ек! ортада Естай мен Хорланнык квцт жакын екенд!ктер> де ашылып Кызыныц мундай жагынан хабардар болтан экес1 Султан Ши

паласы (Славгород макындагы) Шукыр двген жерд! жайлайтын Хор- ланныч куйву! Мухамеджанньщ океане хабар 6epin, уйпа-жуйпв, тез- делп тойын етюзт, «ай-куннщ аманында купы жержв цондырайыно дел, Хорланды узатып ж!бвред!. Хорлаи Естайдыц еле-елгенше !илнде калган арманы, ем!р!н!к дремасы. MiHe, осы окилала арнап Естай «Хорлан» эиж шыларады. 1ште бар жердж вты Маралды Урык, Сол елд! сейш кылдым кез!п жур1п. Эм1зе корлыла дел зар илейм!н, Сол елде хусни коркем 6ip кыз карт. Сурасак кыздык аты Корлыгайын, Малруб колла 6epfli тулан вйын. Эуелде жазбалансын болмайды екен, Максатка жете алмадым, не кылайын. Bipi ana, 6ipi cltyil Хусни-Хорлан, Екеу| тулвн екен 6ip анадан, Бурынлы Гулжвзира кыздарындай, Дуниеге келе бермес ондай баллан, Айрылдым Хорлан сеней кудай алмай, Кур iiuiM гола берд! жылай алмай. Бар ед! кимас кундер тату ескен, Келер ме енд! айналып о, дарила-ай( Журт кулсе «лашык адам» дел кулед1, Басыка келмеген жаи не бжед!? Айрылдым Хорлан сенен арманда бол, Ш/ркж-ай, ею келмес бip кун ед>. Хусни-Хорлан! Ек! баллан. Exeyi тулан екен б!р анадан. Ж1г1пер калма капы бул жаллаинан, Ж1пттщ арманы не суйгенд! аг.гаи. Cipe с!здей жан тумас, Тусв туар артылмас. 247

Бул лаламды шарыктап, О, дарила лэу/иктас, Балдат, Мысыр, Шынмашын, (здесем Хорлан табылмас,— дел бтрелн, жей куплетик эн е»ес, ез1 жаткаи 6ip ipi романс ке- nin шыгады. Эинщ кайырмасыиын вэ> жэй тусш'штег! «кайырма» де­ ген улымла симайды. Ол анн|ц бЗте кейналан б:р 6eniMi, тек шылар- макы кортындыгал турлан себели лана, сырттай «кайырма» дел вйтыгады. «Хорлан» Естайдыц баска кейб!р эидер! сиякты коныр дауыстан, домбыра тЫмен айтсак бас пернеден басталады. Журе- пцд! козлайтын жылы еуен саллан жердей тындаушы ерк!н билеп кегедК Ырак сол б р докыр ун сызылып, балу басталлан музыкалыК «сейлемдердщ» ез1 жэй кершгежмен, дауыл алдындалы кенет ба- сыллан желдей, iujiHAe тынып турлан куш, эмоция бар енендгп се- зшед). Эч осындай жайда «дашан дауыл бурд етер екен» деген- дей тыцдаушыны кутт1ред|, соэыллан байыпты бастапды шумактын еуен! саспай ж урт отырады. Осыдан кежн кайырма басталланда энжн екп1н! де езгере бастал, уж де катайып, дыбыс та баспалдак- тап жолары тырмысып, шыларманын шыцына жакындап келе жатка- ны б1л!нед|'. Ал шыцла шыла сала кежн кайтпай, сол жерде энш> б!раз токтап калады. Тек: «1эдесем Хорлан...» деген сездерд!н, ту- сында лана дыбыс темен жылжи бастайды. Б1зд1ц «Хорланнын» ка- йырмасы жэй тус!н1ктег! кайырма емес дейт1ж‘м!э де осы. Музыканын теориясынан кураяакан болганныч вз!нде Естай осы 6ip шылармасымен эн шыларудыц классиктер!нщ катарына 6ip-aK ceKipin шыкты деуге болады. вйткеж, жоларыда айтылландай. «Хор­ лан» байырлы TyciHiKTeri: б!з ecirin, 6in:n журген эн дурылысынан эзгеше. Музыкалык мазмунынык теренд1гЫ, плжщ аса етк1рл|'ггн былай койланда, «Хорлан» форма жалынан айта калландай мусждд сымла тарткандай всем, ал басталланнан кежн дамуы, ecyi де ком- поэнторлыд калиданы окыландай занды. «Хорлан» — Естай шыларма- ларынык шыны, журсг десе двтелеспеймЯз. Знпме эннщ кай кезде шыкканында емес, калай шыкканында. Сондыктан композитордыц жас, тэж!рибес1 эл! байымалан кезтде жарык керсе де, «Хорлан» шынайы, улкен журектен шыккаи рухани перзент. Естай осылай суйген Хорланына косыла алмай, емЕрбойы, вз! вйткандай, «зар ияейдт. ©3i жок болса да Хорланнын туып оскен мекеи: Ушдамысдв ует1нен етсе сокпай кетпейдк Кейшп кеэдерде де Хсрланныд жецгес! Фатима келжшект!н, Хорланнын влайында- Ры — жас жтттор Нурлазы, Эбджде дегеидердтд eaiHe тшектес бо- лыл, Хорланды алып кашуына кэп квмектескежн унем1 айтып жу- W

Еетайдын налдшы журты — Цозлан ел! Хорлан уэатыльш барлан ауылдармен керштес екен. Хорланын салынлан Естай узатылланнан кей!н алты жыл еткенде нагашысыиа борлан болып Хорланнын уй!не туседК EKi кундей к°нак болып еткен-кеткеннен наб!р шер болып калган сырларды айтысып, Хорланымен б!рге болып, кен!л!н баса* ды. Куйеу! момын адам екен, ал Хорлан болса ол сол уйдщ 6и!, еш- нэрседен жасканбайды. 1931 жылы Естай Шукырда отырлан Хорлан аулына талы барып, суйгешмен жуз nepicin кайтады. Бул Еетайдын ацырры рет Хорланды кару! болады, одан кой!н жолыла алмайды. Естай жасы алпыстын жетеуже келгеннщ езждо, «Хорланды» айтарда, колына домбырасын алып, 6ipa3 уакыт ун-туноэ тунжырап, герен ойла шомып, 6ip курс!н!л цойып. квз'ше ipxinreH жесты ж!бек орамалмен 6ip сипап койып, энд! бастап кетед! екен. Баяу буралан домбыранын шег!не дауысын косканда 6ip турл! кун!ренген, кеп ду- ниен! кез алдына елестет!п, Исаныц «Куралай сулуындагы» токсанла келген Келденбайдын армаиындай улкен, тозбайтын, кенермейтж, елмейнн армандай ун шылады екен. Еетайдын домбыра канкан он колынын атжок саусалындалы алтын жуз|'к: «Мен Хорланнын кез!- м!н» деп турландай жарк-журк ет!п, эннщ ырлалымен козлалландай болады екен. Энш!н!ц e3i де «Хорланнын» еонында OMipflin «талнс- манындай» ж у зти е карал: «Я шырактарым, мынау сол 6ip кундер- д!н Kyeci, Хорланнын кез!» деп, узак уакыт жана кергендей Tecinin карал б!раэ отырып калады екен. Естай суйген сулуына б:р эн шыларып тынбайды. Ол аз сиякты кер!нед1, Хорланнын сурет! оиымен шыкпайтындай болады. Кунд!э- тун! ойыкан кетпеген Хорланына узд!кс!э, сансыз жака эн-олен шы- лара берг!с! келед!. Хорлан уш1н канша болса да эн артык болмай- тындай кер!нед!. Хорланнын трагедиясы Естай уш!н жэй жастыктын жел! емес, улкен маэмунды ем!рлж мэсела болады. Еетайдын алпые жепге келгенн!н ез!нде, жсларыда айтыгландай, Хорлан дегенде eri- л!п кету! сез!мтал суреткердщ адал, нэзж жанынын ун деу керек. Естай «Хорланнын силагы» дел талы 6ip эн шыларады. Бул эн де сез!, музыкасы жалынан керкем. Энн!н эмоционалдык курылысы «Хорланнан» соллынырак. Шыларманын кеудес! созыллан мелодия емес. речитативке, жыр характеров жакын, ырлак-елшеу! б!рынлай екл!н! орташа мелодия баспалдактап, аса адымдамай, аттамай ж у р т отырады, сонымен катар эуенн!к кубылу жактары да саран* Мело- диялык байлын Kipicnefle. Онда «Жэйнонырдалы» сиякты сезс!э «ха- лалау» мен эдем!, сазды, ете жылы, iuiTeri ойдыц толкынындай б!р жур!с бар. KipicneHiH музыкалык нег!з! айтарлыктай бай, дыбыс ко­ лем! де шалкылан кен (ундецима), мелодия ерлеумен атып кетерж лед:, еюноп рет цена темен карай беттегенде, Естайла тэн саспай, жупрмей, байыпты кадаммен басталандалы нег!зп дыбыскэ кел!п,

соны б!рнеше орал, дыбыстан туйшдер туйin барып 61тед!. Энн14 кеудес1жч созылмалы мелодия болмай, речитатиапен келуп Хор- ланныц сипатын баяндаганда, музыканы еюнш! планга чойьт, едем! поэзиялыч соэдерд! тугел жетжэгю келгеннен болу керек. Кез:н!н, караг.ыгы чарачаттай, Ceai бар ач чагазга жаэган хаттай. Арман не соны чушчан адамзатта-ай. Гул жуэд1, шырын сезд|', бал оленей, Аягын келер басып шекей-шекей. Алмадай беттержен суйгежчде, Сурылар тшмен чабат сол кемекей. Болганда т!л! жачут, xici Маржей, Ет1 аппач жазгытургы жауган чардан. Кан шырын, nicTe мурын, лагыл иск, Калмайды жузж керген лендеде армаи. Меруерт кТрпжтер! бейке т!зген, Учсамас адамзатча кез1н сузген: Мае болып, дидарыка талып чалып, Жанынан керген адам кудер узген. Бриллиант шаш бауында таччан тенге. Тук болмас шаш пен юрпж, частан езге. Сагымда сеулелен!п кетер!лт, Куйылар 6ip сагатта артурл! ечге. Сумб|'л шаш, п!сте мурын, лагыл иек, Шынардай он саусагы, чулжа суйек. Осындай махбуб жардан жат болгансын, Жалын бол лапылдаган жанды журек. Ач кейлек, чызыл камзол, лагыл ет!к, Отырмын гашыч жарды елец етт. Шгркж-ай «Хусни-Хорлан» деген кеэде, Алдымнан етер ме ед| келеч eTin. Аспайды шам жарыгы табагынан, Кызыл гул уялады сабагынан.

Болганда аз! мундай, жургс кандай, Кулк1с1 кок:гд; ашар гулктандай. Катерin агаканда отырсач да, Б1лжбес ауырлыгы 6ip мыскалдай,— деп, он, шурайлы поэзия тш!мен Хорланды сипаттайды. 0ле«н1ц секты сез!мен байланысты эн халык арасында «Б!р мысквл» атанып кетед1. Бул энжн, KipicneciHi4 сызылтып, ysinrin, толкын атып баста- луыныч екшин 6ip ce6e6i — Хорлан жайлы эцпмеж бастаганда оныц сипатына сей келетш сездерд1 б;рден таба алмай, тек ужмен сезс1з, муэыканын, сикырлы eyeni аркылы айналада отыргандарга мунын шагып, арызын айтып аг.айын дегеи де сиячты. Онын уст1не Естай ез!шч сол кездег! тагдырлас, замандастары сиякты елечд1, енд! шыгарганда «карендашын жалел, терезеге карал» ойланып оты- ратын жатдайы да, уакыты да жок, не де болса сол жерде суы- рып салу керект1ктен де, жогарыда айткандай, уакыт утып отыр- тандай. «Бгр мыскалды» операнын геройларына беремж деген, не бас­ ка хор жеке дауыска ынгайлаймын деген композитор болса эннщ бастаты «KipicneciH» кеудеден кежн екiишi рет кайталаса ек! есе утатын сиякты. Естай ендер!нщ !ш!нде музыкалык жагынан аса 6ip ерекшес! — «Ашу пышек» болып аталатын шыгарма. 0нн1ч тек сеэдерже карал мазмукын айыру киын. Онык ce6e6i — б|здщ колга тускен нота жазуында 6ip-eKi куплет елек бар. Ал оларга суйен!л, басы-коэже карамай, батыл турде 6earmi ninip айту ушкарылык ететж сиякты. Олай деп отырганымыз — «Ашу пышек» жей втк)нш1 сез1мнен туган емос, б!ркатар философиялык нег1з! бар шыгарма. Басында элг! »irepni дыбыстармен басталып, белгш! 6ip жан жагдайында бек!п, кей!н жадыраган кундей жайдарыланып, мелодия мыч буралып, жогары-темен толкып, кестелент, ернектелш барып б!тедк ©нн1ч курылысында, ecipece басталуы мен аякталуында, даму кезекдершде Б|ржан ynrici анык кержедл М1не сол сиякты кеч ойлы, улкен ерел! шыгарманыч ceai: Аспанда ай нурланар толган сайын, Ж И ттж кызыктырар болган сайын. Болганда ашу пышак, Кемид! сол таягьщ жонган сайын,—

деп басталады. ©рине буя сездерде де мэн жоц емес. Bipan вн тек ашуды пышакка, акылды таякка течеп коюмен взцпмес1» аяктал- майтындай. Естай бул вид! де жасы келе айтып берсе де, орындау- шынык дарынын керкемдж талгамын керек «тетин квржт-ак тур. Бул ЭНН1Ц Б:ржан улпсжде болуы да кездейсок Kepiwc емес. Естай, жогарыда баяндаганымыздай, агвсыныц аркасында емш-еркЫ ел аратаута мумкшшЫп болтаный пайдаланып, жастыгына карамай еннщ дулдул1 Б1ржанды тауып алады. Оныч касында epin журедл Б1ржанкыч касында болу ол кеэд1ц «дала академиясындай» болады. Ол Б1ржаннан «Лэйл1мд1» уйрежп, ел арасында айтып журед!. Так ен емес, Б|‘ржаннан енердж туын би т кетерудгч сабагын алады. «Ашу пышак» енжде азаматтык лирикамен катар драмалык кушт!ц де элементтер! бар. Ceai де 6ip адамнын айналасында емес, кеч кулашта алынган. Бул кезде композитор оз айналасынан узап шытып, ел кез!п, жаксы-жаманды сезген тэж1рибеЫ жамалган суреткер бол- ды. Сондыктан да, елечнщ еюнил шуматында: Алатау, Каратауды кез!м кердт, 0нер!м де ез!мд| уйден КУДЫ. Bip жерде сабыр кылып тура алмастай, Десечдерил «Басыча не кун тудыГ» — деп Kenyi, ез1нше ез! сурак 6epyi, композитордык сана-сез!м1нде жача жайлардыч пайда болтанынан хабар бередл Б1ЗД1Н, енн!ч му- зыкасында тереч 6ip сыр жаткандай дейтж1м)э осы. Естай непзжде лирик композитор. Оныч кептеген эндержде бул айтылтан жайлар анык кер!недл Мысагга «Майда коцырын» алалык. Бул аттас он халык композиторы Мухитта да бар. Б!рак олардыч еркайсысыныч оз eAicTepi бар. Естейдыч «Майда кокыры» оныч баска кейб|р эндержде келелн к)р!спемен басталады. Сезс1з тек «харида» мен журетж Kipicne майда кочыр унте тыкдаушыны да- йындайды. ©деттег1дей к!р!спен!ц дыбыстык колем! кеч, мелодия- лык толкуы белил! шамада болыл келед). Кеуде уш-терт дыбыстыч арасында журдек ырлакпен бер!лгвн. Онда созылып шыркалып жат- кан жер жок. BipaK кайырмасына келгенде композитор таты ез!мен ез! сырласкандай кубылган керкем дыбыс кестесже ент кетедЬ Кейб!р дыбыстык курылыс жатынан кайырманыч Kipienere усайтын кезечдер! бар. Алайда мунда ой толкуы тынышсыздау, тек аятында саябырлап, ез!н eai токтаткандай, жубаткандай кеп дайындыксыз ту- Й1П тастайды. «0ртурЛ1 сеэ сейлейд!' мен!ч колкам» деп басталвтын елечн!ч сеэжде майда кочырлаудвн Kepi баска жайды суреттейтж кейш бар сиякты. 0 н кеудес!н!ц журдек ыртачта журу! де осыдан болу керек. Майда к°нырлык мунда Kipicneci мен кайырмасында таив KepiHBAi. 252

Естай Акан cepi/лен де кеэдвсвд;. Одан «Нурипа» атты вид! уй- ренш, жекгелерше айтьшатын калжыц орнына айтып журедл Акан- ныц ecepi дв аз тимейд'л Ыржандай сал, Акандай capi болып аты шыкпатанымен, Естай эн дуниесжде ататы жайыла бастатан талант- ты жас болады. Оньщ еж де, поэзиясы да халыктык нег'|эде дамиды. Казак поэзиясында болтан сыншыл реализм музыкада Жаяу Муса да квб'|рек квржедл 6ipaK '(здеген Kicire Ыржаннан да, Аканнан да, онын айналасы, шэюрттер*1 жолын куландары араларынан да квр|- недл Сол айтцанньщ ушкьжы жана тана сез болтан «Майда к°ныр» энж!ц создержде бар. Естай Корланды ала алмайды. Жотарыда айтылгандай К°рланта врнап 61рнешв эндер шыгарады. Корлан мен Естайдыд арасындаеы махаббат, к°сыла алмау тек жеке бастыц трагедиясы емес, за­ мен жел| екенд')пн композитор кейж тусже бастайды. взж аттан KOiepin алатын суйген халкы вз алдына да, соя KenLuiniKTf билеп- твствп отыртан ат тебелждей «ел жаксылары» дегендердщ ез ал­ дына екен1н кередл ©лецл эн! аркылы бойындагы арманын айта жу­ редл Сол арманныц 6ipi— Гулнар кыэ боладьл Онымен де кен,|'л косып, бфак энжен баска ешнерсеа жок Естай ала алмайды. Естай кызга арнап ен шыгарады. ИНркж-ай, жакындыгы жандай едл Курбынык ез( lenfli мандайы едл Кетпейд1 Taniniri такдайымнан, Гулнарымныц лэззэп кандай едл ИНркжнж мжез! ауыр кортасындай, Кулкiс1 Шымкент, Сайрам жортасындай Б1лмед1м айрыларын гашык жардын, Етпес пе ем жанды гиде о басында-ай,— дел, бар ыкласын, жаньш сала суреттейдл Эншц музыкасында А«ан cepiHin ыкпалы бар сиякты. Эрине, творчестаолык ыкпал тактылап, ие сейлемдеп цитаттап алу емес, кейб1р интонациялык, курылыстык кейЕптж елжтеу. Эйде жылылыкпен катар суреткерге тэн ж:гер де бар. Естайдын, баска эндержен айырмасы мунда Kipicne не шалкы- гаи кайырма жок* Тек кьюка тана эннж кеудеомен жалтасып, ушта- сып жаткан оленнщ ек! жолы ауматында кайырмасы бар. Капай де- генмен де «Корландаты» шалку мунда жок. Естай «Шок кара аташ», «Еркем», «Кара кез» деген ендер шы- тарды. Булардыц музыкалык жактары жотарыда баяндалган энге Караганда баскалау: келемдер1 тар, даму кезендер! аса кушт! емес, 6ip сыдыргы эндер. Кейб1реулер| баска эндерге усайды. Мысалы 253

«Еркем», «Едшбай» эн1нше басталады. Sipax одан кеп дамымай, сол шечбершен аулах кетпей 6!твд1. Естай Караеткел (Целиноград), Семей, Кереку (Павлодар) хала- ларында болады. Жогарыда айтылгандай EpricTi ерлеп, Зайсан, Тар- багатайда болады. Кеэахстаннын очтует!г1нде, Жеткуда болады. ©з уакытына карай бул да 6ipa3 жиЬан кезеди Улы Октябрь ревотоция- сы Естайдын, творчестволык хулашын сермеуже жака жол ашады. «Жасахгырап келем!н кун-кун сайын, ук!мет тэрбиесш керген сайын» дел жырлайды ол езш!ч «вм1р» дел атаган елен'иде. Ол Казакстан- ныч шугылалы астанасы Алматыга жасы аллыстын 6eceyiHe келгенде Жастыхпен араладым талей жерд!, Табигат композитор елец бердь Алпыс бесте сайрайын енд! б!раз, М1некей шаттых-шарыч кужм туды,— дел жырлайды. Ал композитор еэ!н|'ц «Туды кун!м» дел шыгарган Бесеуже аллыстын келд! жасым, Кун етжзген хорлыхпен мен'ж басым. Бага берер енерге жан таба алмай, Мен бтр жан боска егюзген есш жасын. Дауысым екп'|н!ндей соххан желд|ц, Эн шыгарып эр елге ернек берд^м. Энерге бага берер кун туган сон Казахстан ордасын 1здеп келд1м. Ужмет бага 6ерд1 бул енерге, Шыгать1н замен туды еиерл) ерге. Енд| сайра булбулдай Kepi тарпан, Кулашты харыштайтын келдщ жертв. Ахау ш1рк!н, Сайра Т!Л1м! Туды кун!м|— деп жырлайды. Бул елецжч эиг де езже сай. Энде басынан аягына шейш шаттыхтых шабыттых ун! бар. Кайырмасында композитор да- уыстых (секундалых) толхуы архылы сездер|'не улкен ж1гер куш бер- 254

ген. 6м|рбойы творчествосын адам бакытына, халкынык рухани азыгы болуына арнахан дарынды композитор аскан енш!, акын: Мен екбекш! баласы, кедей улы, Торбием — ecin, енген, казак eni. Жасасын! Алга бассын! — дел уранда, Улы Ленин керсеткен дакхыл жолы! — дейд!. Баста айтылхандай, Естайдык экес! деулет! шагЫН, кедей бо- лады. Гек ахасынын, аркасында творчестеолык канатын как жаюга мумкжиллж алхан Естай, халкынык енерд! сую!, мадактауы аркасын­ да жарыкка шыгады. Оньщ уст!не Б1ржан салдын. Акан сершщ кас- тарында 61рнеше жылдап болып, эн уйрен!п кана к°ймай, творчест- волык жолга шыху алдында эсем улп, теж1рибе алуы ол заман уш!н муэыканын мектеб!нде болуымен барабар болады. 0йткен1 енн!к, куйд!к творчестеолык, орындаушылык дэстур!нщ белг!л! ек’РДе етек алуынык улкен макызы бар. Естай ушЫ енн!к, поэзиянык халыктык непзде калыптаскан байлыгынык ек!лдер! — Ыржан, Аканнын кей!нг! буын уШ1н рольдер! айтарлыктай болды. Естайдык музыкадан ауыэ- дануы, осылай дурыс прогрессивт!к, халыктык бахытта болды. Естайдык «Хорланын» айтпайтын адам сирек. EipeynepI т!пт! му- зыкалык epenepi жетпей жатса да «шатпактоп», калай дегенде де енн!к жалпы кеск!н!н келт!ргендер!не мэз болады. «Хорлан» Тем!р- болат Аргынбаевтык орындауында пластинкаха жаэылды. «Хорлан» кепдауысты хорта туст!. «Хорланды» композитор Е. Брусиловский «Ер Таргын» операсында Таргыннык бас ариясы ет!п пайдаланды. Операда «Хорлан» оркестрде де, баска кейткерлердж аузында да естшедь С. Шабельский мен Л. Шаргородский оркестр суйемел!мен журет:н, кобызха аркап жазган концерт!н!к ек!нш! бол)м!нде «Хор- ланнык» 6ip вариантын такырыб ет!п алхан. Естайдык «Жай кон.ы- рын» семейл!к эиш* Хасен Байырманов аса бабына келт!р!п орын- дайды. Композитордык баска эндер! де эниллердщ аузында, хордык, оркестрд!к репертуарында жур. Естай творчествосы совет- TiK музыка майданында KaAipni орын алады. Естай 1939 жылдык апрель айында Алматыха кол!п, кептеген ен- дер!н иотаха берген. Одан кейш Казакстан жазушыларынык екЫш! съезже катыскан. Содан ол Семейге барып, онда б|раз кун болып, Керекуге кайтады. Сол Семейде болхан кундержде Естай Кайым Му- хамбетхамовтык уй!нде болып, Хорлан кыздык жене баска экНмеле- р|'н айтып жаздырып кетедь 1945 жылы Абайдык туханына 100 жыл тояхан мерекеге Естай арнап шакырылады, Онда Нартай, Нурлыбек, Телеу, Сапархали акындер болады. 255

Keneci 1946 жылы Естай катты ауырады. Куннен кунге мецдсп, наукасыныч барысы Kayin тугызады. Сез!мтал акын, оиш) кундержщ санаулы калганын 61лед<. Адамшылык, азаматтык кнмылды елечнен, эннен бастаган, енбекш! халыктыч камын жеуде ажмен алдында туртан киь1ншылычтармен курескен Естай, сочть! рвт сочты дем!ч да, секты леб)зж де поэзиига, музыкага арнайды. Япырмау, картайдым ба, erin дэу)р, Мвндв жок 6ip туыскан, жакьж, бауыр. Журдай бол замандастан, жалтыз каппын, Осыны ойлатанда болды-ау ауыр. Сакал, шаш аппац кудай басымдаты, Жолдас жок мук шатарлык касымдагы. Эн салар, домбыра алар кез‘|м емес, ЭншейЫ адет)м той жасымдаты. Арманньщ 6ip улкен) бала жоты, ©эектi ортел жатыр кайгы шоты. «Корланым», «Кочырларым», cesiM калар, Сер) бол, сайран салып, дуние кордiк, Сал Б1ржвн, Акан cepi касына ерд)к. Татдыр сол, етквн ем|р, кайта оралмас. Шоу тартып, туралайтык жаска келдж. Ауыр дерт, карттык жецт, б)тг)-ау aniM. Жанымдв угар жан жок сездщ мэжн. Баршын тарткан дауысым жетпейач-ау, Кулакта калмадыч-ау акь|рты эжм. Домбыра ендг аман бол, карт жолдасым, Жасымнан жанымдаты сен мучдасым. Тапсырдым кежнп жвс урпактарта, Мендей тыл кад1рлесж, колына алсын! Акыныч, енилч болдым, еркелед)м, Кеше кер, хош аман бол ардакты ел)м. Естайдыч болды енд) ceai темам, Актык сез, айткан кошым осы межч,— 256

деп, б!рнеше буктелген, сартайган кагазла жазгак олеиж, ондет!п айтуга дауысы болмай, жай такпацтап оцып, отыргандардыц 6ipme усынады да, кеп узамай, ooi айткандай, «Хорланык», «Жай К°ны- рын», «Bip мыскалын», елш-журтын артында калдырып, ес!л енил, акын, композитор, азамат — Естай козж кумады. Еетай «балам жок» дегежмен, мадениеттщ мурагер!, соаеттж урпак, сансыз кеп Естайдыц балалары онын, внш жаттап айтып жур. Ествйдыч атын халык ардактал атауда, онын, эндерж шыркауда.

К.ОРЛАН Е ст ай С азды , кун|'рене Уус - н и _____________ Ifop - лан! Е 258

•oew - iriqj. - de d p - Aj . с о - •'неб - c h - e- dig нэх



SCET 1942жылдь,ц KSKTaMi. Май ейыныч орта кез[. 15— 16 адаммен, ке- йжде, едбек [степ жатдак елд[ аралап, онер корсет)п, кен,1лде­ рм кетер'ш, ек[нш1 жатынан Отанньщ каржы дорына долдан келген улес ПОСЫЛ, жец1с кун!» жадындатудын барлыд шарасын долдакып, майдан мен тыл б!р Kielдек умтыльгп жатдан коз од\\ Аягез, Yржар аудандарын аралап, одан api Маданшы (жерг[л[кт[ халды Мыданшы дейд[) аудан орталыгы ардылы совет-дытай шекарасына жадын отыр- ган Бахты селосына бардыд. Шекаранын, кузетштер! — жауынгер- лерге, отрядтьщ басшылары мен семьяларына арнап концерттер берд'ж. Село туртындарына онер[м1эд[ корсеттж. БiтдI дуантдан — совет халдына тон улкен ецбекиц дызуы, дардыны болды. Жас де- мей, Kepi демей, ойел, еркек демей жумыла жумыс icren 5iздiИ адал iciMiaflin созаз жед[п шытатындытына табжылмас сен1м ует1н- де болды. Кабатын шытып, ауыр кукщерге enceci томен туссп журген ешюмдг кермейсщ, барлыд мадсат дандуйлы жаудыц жеч'луже ку- рекпен де, машинамен де, дарумен де, ен-куймен де дызмет icrey болды. Содты концертт!д алдында 6ip село туртыныныд уй!нде, адетше шэйд! тартып отыртанымызда, мен отырып: «Осы араларда белил! Эсет энш[ болыпты дейд!, Tinri осы мацайда дайтыс болса керек, оны б|'лепн бул арада к!м бар жане уй1ш[нен, бала-шатасынан 6ipey- Mipey табылмас па еден?» — дед|М, Уй иес[ ойел {epi майданда еден): Осы б!зпо дарсьт уйде Осетин туран дызы турады, керек десед[э шадыртайын,— деде 5iз дуанып кетт1к. Коп узамай, боны орташа, дара торы, океане датты усайтын, жадылмасам отызга ал! Kipe дойматан ойел келд|. Уйлнбаранды болтан. Эн салмайды. 26/

Экесж аса аныцбЫв алмайды. Жас калган болу кврек. Ол еэжж ул- кеидерден ест!ген-б1лгендерж б'|3— берди Бiран кеп жаца- лык жайлаар шыцпады. Кебже ол к1сгжц цатты риза болтаны— б1з- fliH екесжщ ем1рбаянын, еншШк жолын, журген жерлерж, тугаи, елген кездерж сураганымыз бон­ ды. Халыц арасьгна тепе тарап кет- белпл! «Эсет»» эжжц шытар- адамына катысы бар 6ip Kici тауыл сейлескен1М13ге 61з да мэз болып калдыц. Ол &зге тагы ез1- н!ц рахметш жаудырып, вкесж!ц шы цойнына симай, linri «екемд! квргендей болдымя дал «erepinin калды. Кешке б1здж концертте болганында, энш! Куан Лекеров «Эсет» энЫ орындады. Ол арца- нын ен «айраткерлерж1н 6ipi Эсегт1ц рухани ескертжшж тагы 6ip рет халык алдына тартцандай болды. Эсет 1867 жылы Каркералы yeai, Тем1рил болысы, 8-ауылда (осы кунгi Караганды облысы, Коцырат ауданы, «Кызыл арай» кол- хозыныц турган wepi) туды. Алгашкы мекеш Кертас тауы, Каршы- fалы езеж болды. Руы — Каракесек, оныц iininpe— Майлык- Кейб1р жазылган деректерде Эсетт!ц туган жылы 1856 немесе 1864 болып та келед!. Сэмегой деген цызыныц жоцтауындагы cosine Караганда жэне баласы Кожекежц сездерже суйеигенде Эсетты. тугаи жылы 1867 болып шыгады. Эсетпц жас кезжде экес! Найманбай осы кез- деп Маканшы ауданьжа карасты (Семей облысы) Бахты, (Кектума) мачына кешт барады. Эсетл сол Кектума каласындагы Зейкулла дегеншц мед1ресесже окытады, Эсет есюше хат таниды, жаэа б:ле- TiH болады. Жасынан зерек, алгыр бала Эсет ез катарынан inrepi болып, молданыц да, айнеланыц да кэзже ерте туседи Б>р жагынан окудагы укыптылыгы болса, екжилден оныц жастай ар нэрсеге эуос- TeHyi кергендерд!ц кец'т'ж аударады. Эсет хат тани бастаганда-ац шатпактап езжж ойындагы бала- лыц эцпмелерж цагазга Tycipefli. TinTi суфалдияардыц: «Сенелел халцил гибра уэ афлэк, яратты цатраиден гэухари пек» деп бастала- тын сездерждеп елецдж уйлес1мд| пайдаланып, оныц аржагына ез* Казацтыц тел сездержен куралган exi жол цосып цояды. Eip айтцан-

ды жуэ рет чайта-чейта айттырып, оцушыны эбден как ми цып шар- шагьгл ж!берген кезде, молданыц айчайымен бала б1ткен шулал кайта дауыс кетергенде: «Ку-лчуалла куыпты, чаулаллати нашыпты» дел кейб'/р цу балалар носылыл бергендв молда кал дауыстыц iuii- нен оиы айыра алмайтын. Mine сондай кезечдерде Эсет та суфал- дияр, бачырсан окытам болыл, арасына вз жанынан саздер косып отыргак. Эрине, онын 6api да сол кезден бастал д!нгв парсы болып, сонымен куресуд!ц жопы дел вмес, дэмсгз окУДыч, тус>жкс<з бос сэздердж абден кажытканыкын нэтижесгнде гусан жай болагын. Bi- ран баска ез{ сиякты элпдей шыта жайылуды жасайгым балалардан Эсетт1Ц айырмасы, ол елей косумвн нагар кайдаты 6ip еуендер та- уыл, унем) 6fp пэммен журетЫ балалар «хорьш» бастал отырады Жасы 13— -14 ке келгенде Эсет диссалар жаттап айтатын болады, жаттау наб1лет1 аса жосары болады. Эс1ресе ©нкумар болтан жас талапкер, ауылса келген энш'|н‘щ эн1н, жыршынын сазын, rinri бак- сыныц 3iKip музыкасьш да булжытпай катып алады. Саб&ктан колы бос кезде yweMi влек айтып, эн салып, баста замандестэрынык ерасында, 6epi келе ауылдыц сонiН!К 6ip: болады. Кез1н суз'т, жуз’ж бузып молдалык жолса тусер деген устазьтыц айтканынан шыкпайды. Кеп уачыт етпей-ак «энин Эсет» атанады. Бул кездерде Эсеттж басьгна б!р ауыр жалдай тал бола кетедк Экес| кайтыс болыл, бурынгы ерк/н дэугр б|тедл Арабша болса да хат твиып, баска эдебиег окуга, одан opi б/л/мш нецейтуге жол ашып келе жатквн окуы да уз|лед|. Эсет Кектвл болысына царасты Байж|пт елждеп насашысыиа кетед(. Онда барсанда да Эсеттж эн, елей, кууына бгркатар жатдай кездесед!. Эл1мсаэы Деген болыс келе Эсет ер жет!п, айналага эбден агаты шыгыл, белгш| 6елд| енер иесг болтан кезде б:р жагыиан мактану, 03!н караматындатылары квз!нде квтермелеу ме, жок шын мэжсжде енерд1 суйетжжен бе, Эл1мтазы Эсеттг цасына алады. Кайда барса да 6ipre алып журедр катты сыйлайды. Акыры оз1мен аталас Жылкышы делен юслмч кы- зыи Эсетке альт боредз Енд! ол арадан ейел алгансын Эсет 6ip- жолата коныстанып, Аркага цайтып оралмайды, сол Байж1пт ел1нде челыл ц°»ДЫ. Б)рак Арчаныч эсем в»дерЫ Тарбагатайдын дечже Эсет кетерт, Б1ржанныч, Ачанныч, Култуманыц эндерж сол арада- ты Байжюг ел!НЭ гаратушы болады. Эсет б ук!л Емшбарлыч (Бай- ж|'пттер) ел|'н чайын чылып, влец|'н айтып, эжн салып журе бередл Халыч эндер|‘н бабына кели'рт орындайтын Эсет «Еркем-ай», «Кара- коз» сиячты эндер шытарады. Бул эндер осы аттос эн чорымызда- сы улплердем баска болыл келед!. Бгрвк ЭНН!Н курылысы, жалпы 263

сырт xecKiHi, свзс'13 Арканыч ей дэстур!нен тутан екенд|пн б!лд|‘р!п турады. Эсет Тарбататайды куып, Жеп'суды аралайды. Ол жерд>ч эн дастур1мен танысады. Эсетлч дзуысы, enujiniri халык ауызында улкен ачыз болып чалады. Bipaynepfli^ айтуынша 6epi кале Эсет шачырган жар болмаса, аз! чыдырып эн салматан. Алайда, цазактыч кешбел!л!к жатдайында ел аралап ан салып журу — квмклк емес, осы хезд>ч ею жачтап свйлесю xenicin, шарт жасасыл, катазта кол. койып баруымен теч сиякты. Эсет Арканыч внш! 6iTxeHiHi4 Мексс1ндей болтан Кояндыта да барыпты. Сексенжш! жылдардыч еюнцл жартысында сонда болыпг ен салып, акындармен айтысса керек. ©йткен! Эсетт1ч акындыты енилл(пнен кем емес. Онда Абай айткандай сез арасы бетен сэз- дер мен былтана бермейд1, елечдвр! корыткан металдай таза келе- д|. Bipeynep Абайдыч Эсетке деген 6ip шума« елен'тв суйене отырып, Абай Эсетт! жаратпатан, акындытын, 0HUJiniriH баталаматан Aerici келод1. Б!ра*к Абай сиячты дакышпанныч сыны Эсетт!ч кей:нп уакыттагы творчестволык кимылына жаксы эсер тана типзгеи болу керек. Эсет Кояндыда белгш акын кыз Рысжанмен айтысады, Эдет- Teri акындардыч eniH. жер!н, байларын, мырзаларын, билер:н айтью мактанатынына бул exeyi бармай, салтан жерден еэдерш‘|н жене бастарынан эчпме чоэгайды. Эрине, б!р-б!р!н!ч кытытына катты тию ушш етк|р сеэдер колданады. Рысжан Эсетт! xepin: Осы ма атактычыз Эсет деген Вере ме енер лайда керсетпеген. Толастау, торшолактыч 6ipeyi той, Муныч xiM свзб|лпшке есептеген,— дейд!. Эсет отан жауап бере коймай, салмак сактайды. Эйел дел кемтп, менсжбей, жауап беруд! де артык xepin отьгр ма дел ойлап калган Рысжан: Ж)Ч1Шке бойым нэз;к кылдырыктай, Суйтсе де сез:м ушкыр булдырыктай. Цызытып кыз екен дел далачдама, Туйтынныч жем'|н кутан кезкуйрыктай,— дел, ез1Н кетере таныстыра тусед!. Айтушылар осы сапарда Рысжаг, мен Эсет жеч'се алмапты дейдг. Шынында exeyi де жаксы акын, сеэге шебер, ейтыста талай тускен тэж'|рибел1 адамдар. Эсет еол сапарда тагы да Арканыч всем эндерш ечгерю кайтады. Отан Жа- рылтаптыч, Ыбырайдыч ендер! улкен эсер етед1. Жарылтапты eciry- 264

дщ нэгижесжде мв, Эсвт «Шама» деп эн айтады. Bipeynep всетт!ч оз эж дейдч Ал 6ia бшепн «Шаманыч» Эсет ез cypneyiHe салып алгак iypi болганныч озшде да Эсвт утылмайды. Эсвтт1ц «Майда чочыр», «Мачбал» (Ачаниыч «Мачбалы» емсс), «Кайшацпай» ендер! осы 6ip творчсстоолык сапарыньщ ычпалында жарычча шыгады. Бул андер де, жогарыда айтылгачдай, Арчаныч эн дэстур'1 ynriciиде бо- лащы. Эрине, эр энилнЦ ез1че тэн музыкальна ерехшелю бзрын- дай, Эсеттщ ез «почерксы» болады. ©ткен гасырдыч аягында чазачта онер иелерж1ц басын чосатын Жиынныч 6ipi, кэп ел жиналаан ас болады. Ол Садыр Жачанбай деган к1сж1ч Yiu жузге тугел хабарлаган салтанаты болады. Осы асча Эсет те келед| (6ipeyaep Канатат, Байбатыр дегендермен epin келген дейд|). Осы жиында Эсет Бачтыбай ачынмен айтысады. BipiH- ш! болып Эсетт! айтыстыц талайын етк!зт экк! болган, кебжде жене журген Бачтыбай шацырады: Менж атым Бачтыбай, Домбырамды чачтым-ай. Талай шаршы жиында, Сэз начысьж таптым-ай. Уйс1н, Найман бас чосты, Туралы тумар дуда озар, Элечмен очты аттым-ай. Элеч-жырды epri3in, Кайьгрыл малдай бачтым-ай. Аргыннан келген ачын xiM? Ел чыдырчан бачоыдай? — дейдд Эсет байсалды турде, олай б:рден текет1реске салмай, ачьж дыч жачча чарай суйент, энпмен| алыстан ч°згайды, елеч аягында келт 6ip туйедч Ж|Г1Тке чнгыч кылыч мжменен теч, Бойына жарасбаса сынменен тек- Колы сарач надан бар, КОЦП1 черау, Журеп онын чарачгы тунменен тец. Kynflipri, чалжычга уста, Teyip жИт, Кеч'лд'Ч бачшасында гулменен теч- Сасчан жерде ойланып талчан акыл, Заты жалган болганмен шынменен теч Ачылыца жарасчан жачсы жолдас, КЫдгпчнен тараган улменен теч- 265

Ойыншыл, цалжын, сыцац кетерген ер Tepici жуан ел! пЕлменен тец. Жаксы атадан жарымес бала туса, Кайырымсыз кайрысыз суменен тек. Ойсыз, мисЕз боладьг кейбЕр жЕпт, ЖЕгерЕмдЕ цылады ^умменен тек- Б1реуден пайдаланган акыл, 6iaiM, Жанбырмен араласкан нурменен тек- Катынша жырлап айтцзн Жалайырра, Дегенге шыдайын ба жынменен теч.— дел, одан ор! де осы багытта шубатып журе бередЕ. Бас жарып, кез шыраратындай араш ок атпай-ак, ссылай жайлап, мацтамен ба- уыздап, Бактыбайды бЕраз кинайды. Жецу-жец!лудЕ айгпаранныч езжде отыррандар ЭсеттЕк поэзиядан шуйдесЕ жорары еконЕн Бай­ кал калады. Жогарыда айтылтандай, канша айтканымен окьттаны бар, K93i ашык Эсет влечдЕ баска кокыс свэдермен ластамай, маржандай Т'З'п, калауын тауып шырарады. Эсет eaiHiK конысына кайта оралады. ЭлекЕмен катар бурынры- дай ендерЕн дамытып, 6ipiHi4 сокынан бЕрЕм, Жака эн туындыларын бередЕ. «Улкен Ардак», «Kiuji Ардак», «Зулкия HHiнiK0 езЕнше езгерт. кен варианты, «Мелике кыз» сиякты эдем! эндерд! бередЕ, Бул кездерде Эсегпч акындык та, эндллЕк те атары аспанга ерлеп, букЕл Арка, ЖетЕсу, Тарбаратай, Сауыр, Алтайды аралап кетедЕ. ЭсеттЕк аты rinTi бул айтылран ерелерден тыс жайылып, букЕл казак даласы онык елендер1н, ендерЕн бЕлетЕн болады, БЕрак ЭсеттЕк творчест- аосыныч будан dpi де есе берущие туран еэ елЕндегЕ жатдай кейбЕр себелтермен сырт бередЕ. Жогарыда айтылран ЕмЕлбарлык елЕ Кытай жерЕне ырысканда, солармен бЕрге Эсет те кете барады. YHimi байлэнысы, кайын жур- ты ЭсеттЕ туран елЕжч топырарынан тыс алып кетедЕ. Ол жакта да казактар кеп болранымен Эсет езЕнЕч туран жерЕн сарьжады. Баяры Кектумл айналасындагы БайжЕпт елЕмен, ЕмЕлбарлык сиякты жерЕн сарыныл, бЕр елечЕнде: ЖерЕмЕз кейЕн калды ЕмЕлбарлык, Дутычнан тачба катаз алдык жарлык- Бутакке корралатан торрайдай боп, Дэм тартып елдерЕче xenin калдык,— дейдЕ, сол араныч бЕреулерЕне айткан сеэЕнде. «Дутыц»— кытай- дык экЕмЕнЕч атауы болса керек. БЕрден барран жер1 кушарын жайып карсы ала коймай, баска 61реулердЕч долбарымен барып калып.

ет’н, wepiH сагынып айтканы тер!зд!. Одан epi асырып айтута сол ортасынан сескенген болар. Россияда Октябрь революциясы болып, бзд к халыц жака, жаркьж турмыска не болганда Осет бурынгы жай «eni»i3 артымыэда калды» дел коймай, экпменж анырын Ужмет советский таксы болды, Керсет!п бухарага тура жолды. Е с т п барып келген адамдардан Коз тойып, хабарына кек'л толды. Халыктык турмысына шаттык ен'ш, Дутата б<з жаямыэ сырттан колды,— дел, ачсатанын елек!не косады. Турл'| себептермен езж!к баска елге кет!п калтанына, не де болса Отенымен 6ip кермегек!не екжт: Bip болмай, шалгай жатыр акылымыз, Хайырлы жумыс болсьж акырыкыз. Жылап жур осы кунде ел сагынып, Bi3 тургай бала-шата, жакынымыз,— дел шынын суреттейдк Bip сыртка шыгып кеткенсж кайтыл орала алмауын улкен екгжш, сагынышпен жырлайды. Эсет еленмен ем!рдщ rypni саласьж да кеэген. KeA6ip елекде- р!нде fliHfli мадактау да кездеседг. BipaK ол заманда баскаша турде олекдерж халыкка жэю киын. Реалист акын, калай дегенмен де, нег|31нде екбекш1, бухараныц жырын жырлайды. Жаяу Муса улп- сжде би-болыстарды шенеп, мыскылдап елендер шытартан. 0Keci елген кыздар^а жоктау жазып беру, б!реулерд| елецмен сыкацтау сиякты немесе айтысып жаткан ж!пт пен кыздык арасына rycin, кызта елек жазып беру Эсетте болтан, Ол казак елiн!ц надандыты ЕкбекС13 эрнерседен кек'ш еткен,— дел елек айтады. Ал сайлау таласына келгенде барьж салып, мальж Уш жылда 6ip келет!н сайлау болса, Бар малым ысрап кып теМп эткен,—■ дел сынвнды, Сол сияцты мапды мен мапсыэдыц тецс!зд1г1н: 267

«Малдыныч 6eli жарык» макал болып, Малсыэдыч Tipminiri кемш еткен,— дел суреттейд!. Тепне череп, кабшет! болмаса да, кержгенд| эюм цоюды да Тереж тук бшмейпн султан к°йып, Кергендер, б'шгендсрмен тем, келе ме? — дейд'|. Казак арасы.на сауда капиталы вне бастап, надан халыктыч канын сорран, ар-уяттан безгендердп Ала аяк сэудагер бар базардаты, Олар да каранты елге тажал-дагы. Уялмай 6ip течгеге 6ip кой алып. Халыктык канын сордь1-ау булар-даты,— дейдь Жотарыда айтылтакдай, капай дегенмен де елечдерж.'ч не- пэжде бухаранык сойылын сотады, двмократиялык туйгндерге ке- Эсет казакша оку устже ел аралап, калаларда болып, жазуды терек бшмесе де, орыс т|Л!н практика жузгнде тым Tayip б;лет:н болады. Дулат детеншн тойында ояз келш, 6enrini енил бар деп eciTin, Эсетт! шакырып алады. Эсет каэацтыц халык эндер:н, езршч атакты «Кисмет», «Эсет» эндерж сырнаймен куйкылжытып айтып береди Одан api кызып кетт Ояз алдында орыстын 6ip внж орын- дайды. Ояз катты риза болып, Эсетке, алмаймын дегенже болмай, ескерткш деп сыйлык береди Eenrini КемЫрбай акын хап устжде жатканында Эсет келш, елекмен: Ассалаумаликум, мен, КемтрбаЯ, Наукаска шыпа берет патша кудай. Аспакда айнала ушкан аксучкарым, Кез келш жайган торга бопсын, мундай. Наукасык мекдеу тартты дегеннен сон, Жыладым жасым Terin уш кун удай. Даусымды танимысын, атым Эсет, Мен колд1м эдеш 1эдеп, кент сурай. Апырмау жауап катпай кеткен1ч бе, Казачка атын шыккан кыраным-ай,— сурайды.

Эсетн'н Kenyi ол1м аузында жаткан акынды козгайды, сонгы Квкл1мд1 Эсвт квпд! квтергел!, Барады вклем кысыл жотелгелК ©леем де «Кеккептерге» 6ip салайын, Ку тактай, ею шект1 элер барП — дел, Квмп1рбай эдетшше шубыртып кете беред| Кемп|рбайдык oniwi ©сетке улкен эсер етедн Тоорчестаолык кезг жыты ацын-анш! бул 6ip сапарынан да керкем 1з калдырады. Жогарыда аты атал- тан «Цдракез» деген енд1 осындай 6ip вл|м уетждег! адам халiне арнайды. Акша бет ауырганда албырарсын, Каракез жан берерде жаудырарсык- Каламга атша шапкан он саусагым, Астында кара жердж саудырарсыд,— деген елекмен айтады екен. ©сетлц «Ыргадтысын» былай койганда, онын халык арасына кеп тараган, балага дейж б|'летш «Эсет» атанып кеткен эн! ©сет творчествосынык шыцы десе болады. ©сеттей сал ен салсан эсем1дет1*п, Делебесж коздырып, эсерлотт. Даусым дауыл, сэз)м жел, эжм ескек, Ойнактал басылайын аз желдет1п,— деген С03!не музыкасы сай келеди Орындауы келксе «Эсет» эн| сахнанык сэжжд 6ipi. ©cipece кайырмасында эн куйкылжып, теплт, шын мэнкжде ойнактал, делебенд! коздырып кетед!, Казактыд бел­ ил! акыны (лияс Жансупров Эсеттщ эниллтне, енже тугел 6ip еледж багыстауы жэй кержк емес. ©сет адамныд жасынык косылуымен ушырайтын еэгерктер жэй- ai олек>нде: Атага бес жасында кулындайсык, Кыздын буы, кэк<лд<к нурындайсыд- Он жаста ми катпаган акылсыэ кез, Жадсылык, жамандыкка урынбайсыд. Он бесте 6ip отауга ие болып, Болдым дел мен де ж!г!т дырындайсыд. Канжардай кайрат алган жиырма бес,

Айт пен той асыл болсан туындайсыц. Отызда ойлы болар немел жасыц, Кырыкта кунде нылыш суырмайсьщ. Елу жас ек! жастыц тап ортасы, Бар болса ecni куштен сыгымдайсыц. Алпыста самой, сакал бэр! агарып, Жас кунщ еске туссе жымыцдайсын,— дейд|, Одан баска оэ1н!к «KepiniK» деген эн!нде: Ет катар картайганда суйегще, Картайып тамыр токтар бшепце. Сейлесек ауэы-басыц кемсец кагып, Тиед| мурнык барып метле,— Эсет «Салиха-Сэмен» деген поэма жазган. «Мык 6ip туншч» !з!мен «Уш жет!м кыз» атты узак елец шыгарган. Ол «Евгений Оне- гиндЫ аударган. Казакгык урдюне багьшдырыл, Эсет Татьянаны ■Тетин» дейд]. Татьянаныц хатын: Басында Сзге пккен епн ед|м, Hecia, орып алоак, тепн едгм. Элемде жаным суйш, жар болмакка, Жактырып селем жазган бепм ед!н- Нур Тет!ш, мен кырык алты, сен он сег!з, Арамыз екеум!здщ ушан тещ'з. Жадырап ез1ц тецд1 жас байга бар, Жолыц болсын, елмеуд!ц камын жек!з,— дел, Онегиншц жауабын да аударады. Абайга мумк!н оньщ осындай тым ep«iHfliri, Пушкиннщ еэ стилш сацтамай, казак топырагына инемдеу! жакпаган болар. Солай бола турса да, колында поэзиялык каруы Абайдык1нен элсiз сокса да, Эсеттж Пушкинге жармасуы, ол кез учли улкен прогрессивен KepiHic екен1нде дау болмау керек. Орыстыц улы адамы Пушкинд| аудару, гармонмен орысша елец ай- туга талаптану — Эсетт!ц иг баскан кадамы деуге болады. 1923 жылы Кулжа каласында Эсет Афари деген KiciwK уй1нде отырып эн салады. «|нжу-маржан» сиякты эн!н айтарда дауыстыц неше турл! кубылуы еркж болу уш!м Эсет ен алдында нысатыр !шед! екен (б!реулер шайнайды екен дейд!). Сол кун езшщ нысатыры таусылып калып, к1мде бар дегенде, 6ip баксы орамалга туйген ту- йжшектер! арасынан нысатыр беред!. Эсет оны шайнап жутады. 270

bipSH бацсы туй1ншектерж шатыстырып, Эсетке нысатыр деп бергеж алмас болып шыгып, ертецжде Эсет уланып елед|. Жаны кысылып жатцанда: Жолыцтым дэм таусылар уактысына, Ажалдыц MenipiMci3 каттысына. Жургенде елден ауып, eciк кагым, Турмыстыц тура Kenin тапшысьгна. Ажалды акша 6epin, КездестЕм надан елд!ц баксысына. Зу деген утмдЕ ел кеп тыцдаган, Жиналып жаяуы да, Сейлесем журектеп шерЕн теккен, Арызды, армандысы, аттысы да. Сез|мд1, сергек туган кез! ашыдтын, Талантты, тэлабы зор оттысы да. Ажал ма, арманда ма, калайша елем, БЕлетЕн flapirepflin жоц жаксысы да,— деп, бЕр жагынан езЕнЕн ел!нен ауып жат жерде «ест цанип» тур- мыстын тапшылыгына кездескенж, надан баксыныц дэрюЕнен олIп бара жатканын, ол елде дурыс Aepirep де жорын, екЕншЕ жагынан арманда кепп бара жатканын айтып эарлайды. 0лЕм сататы жакын- даранын сеэЕп: Болжаусыэ осы екен рой ел(м дегеь Кун бурын кезге Kenin керЕнбеген. Артыма сез калдырмай ала кеттЕм, Айкайра кайран даусым ер1нбеген. Абайдай арт жагына соз цалдырып, Жаксы едЕ-ау аттегенай елу деген, Ертен жазып, бурсЕкун 6iTipcM деп, Баянсыз TipiaEaiKKe сенуменен. Катын-бала асырау амалында, КеттЕм рой соган кенЕл белуменен. Менен сорлы акын кеп kctti ме екен БЕр c«3i баспа орнына берЕлмеген. Ось|мен eMip 6iTin, сез таусылды, ЕшЕмде Kerri-ay кеп сез терЕлмеген. ТЕршЕлЕкте ерекет ете алмадым, Суйектен не шырады кебждеген,— 27/

деп, кез! жумылар алдындэ да Абайды ардадтап, шет жерде датын- бала асыраудыц амалымен ем!р№ц еткетн айтып, ол кездег! Китай сиядты надан елде дурыс баспа оркыныц да болмаганын кврсетед!. Осылай: Аргынмын, атым Эсет арыкдзхаи Арьшдап эн сала ма дарымаган. Аспанныц аясында он шалдытыл, Булбулмын даусым кекте дабылдаган,— деп, Сарыарка, Жет!су, 6ip шет! Кытай жерж жадтырткан эишь жогарыда баяндалландай, баста 6ip дадбыртлен тутан елжен, жер!- нен Kerin, советтж Казакстанныц ескелед музыка мэдениепне бел- сене аралвса алмай, кездейсод жайда дайтыс болды. Б1рад мэде- ниетп'д мирасдоры— совет eni Эсеттщ эсем эндер! мен елеч- держ ардактайды, улкен музыка дорыныц жарнасы етед|. Эсетлц 6enrini «Эсет» эж совет композиторлерыныч шытарма- ларында тадырып болып жур. Ол энжц эуен неп'зсн осы жолдзр- дьщ авторы композитор Л. Хамидимен жазлан «Абай» операсында Абай ариясыныц орта бел^мЫе енпзд (цитата туржде емес, Heriai тана бар, музыка дуниесже жете 61лмеген адам жай кулак арды- лы табуы да циын). 1933 жылы композитор Д. Мацуин, М. Эуезовпд «Ечлнс— Кебек» пьесасына музыка жазтанда «Эсет» ежи Кебеклц аузына салды. Онда, умытпасам, энжд кеудео бар да, кайырмасы жод. Ол пьеса 1штдеп елецж'ц елшеушен, сахналыд жатдайдан тутан болу керек. Кыскасы Эсет творчествосы б;зд|д эеманымыздыч музыкалыц кэдесже тольгд асуда. Ол Эсет творчествосыныч халыдлен байла- нысты болып, халыктыч жотын жоктау жолында болуынан.

1НЖУ - МАРЖ АН deem 9 - сет - тей can уыл , Д а у - сым 6а - 18 A. >Kv6»ho» 273





НАРТАЙ И азадтыч халыд энш!лер1н1ц |цлнде тек акд| fawa Kacin ет- пей, б)рдатар керкеменерд|'ч басын посыл, аз тусында «сепз дырлы» болтан дайраткерлер аз болтан жок. Оларды осы кезде «енил-акын», «жыршы-адын» деген аттэрмеи айтып журм'13. вйткен! бул адамдар эдебиетке де, каркеменерге де орган, екеу1н1д 6ipiHeH айырыл алута болмвйды. Булар женшде эдебиет зерттеуиллер де, квркеманер зерттеуиллер) де жазып жур. О да эадды жатдай. Шыгарушы мен орындаушы арасында ечбек белку ал) туа доймаган, кешеп заманда 6iр кюшд оз: анын, оз; композитор, eai орындау­ шы болуы табиты да керше болды. Ырад осы баяндал отыртандай яалыд енерш1ц ек1лдер> тек революциядан бурынты дэуфде тана болып, 61зд1ц тусымызда euiin кеткен жок. Кззадстан жатдайындаты б|ЭД1д 6ip мантанышымыз — осы дастурд1н бIздi заманда да болып, дами rycyi. ©йткет бул дэстур формасы жатынан санталтанымен, оныд мазмуны мулде езгердд Ендiгi акын, енил-жыршы коммунизм- ды жырлаушы болды. Олардыд отн;р Т|'лдер|, халынна с;ц|МД1, ту- ciniKTi BKAepi, орындаудагы улкен енер — б'|эдщ социалист идея- мызды уатыздауда улкен орын алды. М1не осы б!р энил-адыидардыч датарына досылатын адамныд 6ipi — Нартай. Оныд аты халынна ерте жайылды. Gcipece оныч еншшк аты ерте шыдты. Keuieri жалпылай сауатсыздыд кезде, эри- не, адынныд ауызша айтнан, не нолжазбада журген еледдер1 кеч тарай коймады. Узад еледд! жаттап алу диынырад екен! орк мге де мал!м. Ал эн болса, оны 6ip айтданнан датып алатын назад аз болтан жод. ©ледте Караганда энжд «канаты» узынырач, алысчз датады. Соныд нэтижесшде «Нартай эш» детей эн жиырманшы жыл- 276

Нартай Бекежаное

«ардык бас кезжде-ак Цызылордадан бастап оси кунп Батые Казак- стан, Онтуспк Казакстан елкелерже терап Kerri. Отызыншы жылдар- дан бастап, б:зд!ц мэдениет1м1з ecin, респубгиканын, жер-жерлерк н;к катьгнестары кушейе бестаганда Нартайдык еж да, елад! де кен epic алды. Бурынлы тек «Сыр бойынын, Нартайы» енд| «6ук:лказак- стандык» акын болыл Kerri. Социализм дэу:р:н!к казак сиякты хз- лыктын рухани мэдениетж дамытудааы ыклалы, жагдайы, Нартайдык творчестволык табысын халык мулк!не ейналдырды. Б>з осы 6ip шатын бал:м1м13 де Нартайдык eMipi мен творчестволык жолына токтамакпыз. Нартай осы кунг! Кызылорда облысы, Шиел! ауданы, Бестам деген жерде 1890 жылы туды. Эхесг Бекежан кедей адам болыл, шеруашылыктан баска Kecin icren, онер кумаган. Баска ез> сиякты кедейлердей кункергемше шук!рш:л!к erin журе бергем. Оныц ус- TiHe Нартай ею жаска толар-толмаста экео цайтыс болып, бурынгы турмыс енд! киындала тусед'|. Нартай он уш жесына шей'.н шзшес'.н|ц тербиеснде всед). Мейр!мд1 аиа, тапкан-таянганын к'шкене Нартай­ дык ауэына устап, ешнерседек кемдж келт!рмей ecipyre бар куш!н салвды. Б!рак колкыскалык меэпл-мезгш киын жагдайларга сокты- ра беред1. Кажырлы ана, ем!рд.'ц не 6ip киын-кыстау белестерж|'к бэршен де жас Нартайды аман-есеи огк|'з:п отырзды. Нартай он уш жаска кел!л, кабыряасы катыл, бутанасы есуге айналады. Шешесш аяп, Нартай енд! сол арадагы Кэшк'мбай, Тол- ганбай деген байларга жалшы болып жумыс iCTeftfli. Аз да болса кункоруге о да себеп бслады. Б'р мезгш сол жалшылык кэс!пТ1 куып Каракум жакка кетт калып, онда 6,'раз уакыт болып келедд Мше осылай, Нартай табаны куректей тогыз жыл жешж еспнде болады. Ерте баскам ем!р салмагы Нартайды каД'рл! анасынык касын- да отыр-ыза бермейдл Б1рак, жасынан кажырлы, ойлы жумбак еыр- лы бала, соккан сайын шыкдала тусет!и болаттай, жасымай шиыры- ча тусед!. Каншама ауыр жумыста журсе де кажымайды. Жара- Тылыстык вз1не берген хасиетЫ кеп уэамай сыртка шыгарады. Кедейл1кпк камыты ерте кжл!п, какше салмак ексес1н бзекакмен, талант жетел сиякты, 6opi 6ip сыртка шыкпай коя ма, акыры Нартай К1шкентайынан «Экин бала» атанвды, Далода журген адемнык колы- Иа тусет'ж музыкалык асбабы— курайдан каст сыбызгы жасап, саркатыл не б;р эндерд>, куйлерд) тартады. Балалык шакты бакта- шыяык астында втк!з'т дуние кыэыгым кызыктай алмаган Нартай, жасы жиырмага келе енерге деген енменЫ соза бастайды. Жога- рыда вйтылгандай, 6ipece сыбызгыда созылтып, б!ресе аузына бас khimih кагып эндетедК Эрине, Нартайдык бул 6ip жака басталган «кэс!б|» жок жерде лайда бола калган норсе емес, белл'л! «дайын- ДЫГЬ'.» болады. 278

Нартайдын внес! жэй шаруа рана адам болганмен шешес'| Бач- тырул 6enrini акын, энш! болады. Мже, кЕшкентайынан эирек Нартай шешес1н!ц айтып отыррач влечдврж уйренв бередЕ. Жэй гена ку­ лак аспай отырган бала сияктанып, езЕжч сол ег.ечге куштар болып отырганын алгашкы кездерде бЕлдЕрмеуге тырысады. EipaK квпт'| кврген ана, баласынын, жэй кептЕч К pi емес, «аркасы» бар екендЕгЕн ерте сезедг. О да жэй, «ешкЕм уш!н емес» уакыт еткЕзуге айтып отыррач болып, енд1 унемЕ Нартай уйге келгенде елечдете 6еред1. Онын усике Нартайдын атасы Мансур да акын адам болады. Ман- сурдын акындык ататы ерте шыгады. О л ереде Мансурдык атын бЕлмейтЕн, онык елечдврЕн айтлайтын адам аз болады. Мше, осы eKi жагдай Нартайдын еншЕлЕк, акындык касиетЫ ерте оятады. Евро­ па дэстур'нде ерте дел 4-6 жасынан рояльда ойнап, жакынан му­ зыка шырарган жас талапкерлерд! айтоды. BipaK ондайлардыц не акес1, не ujeuieci профессионал музыка маманы болып келед1. Нар­ тай сиякты «конарын сай, кешерЕн жел бЕлетЕн» жатдайда ескен энер иесЕ баланын жиырмата жацындатанда еншЕлЕк-акындыкты бас- тауы, эрине. свхра жардайыида кеш те емес. Бул айткандарта Tafbi 6ip окига кездесЕп, Нартайдын 6eTiH ту- гелдей енер куута бурады. Аргын, Найманра атагы кен жайылран атакты акын Тайжан «жел аударран канбактай» революциянын ал- дында АкмешЕтке келед!. Аркакын аркалы акыны, эншЕсЕ Тайжан езЕмен 6ipre «цап-кеп» эн мен елек ала келедЕ. АкмешЕтте болган бЕрнеше кун шЕиде Тайжаннык аты аспанра шырады. Жас талапкер Нартай KenTin ЕшЕнде Тайжаннык тамылжыран адемЕ эн! мен журе- гЕне конактай квлатык поэзиясын аузынын суы курып тыкдойды. Мен де осындай акын, энил болар ма екенмЕн дел арман етеди Ел аралап, сыншы болып кэлран Тайжан да жас Нартайдын ынтасын байкал, оган езЕнЕн эндерЕн уйретедЕ, акылын айтады, осы жолды куса акын да, еншЕ де болатынын, жаратылыстын берген сыйын баталау керек екенЕн 6inflipefli. Осы себелтерден бе, Нартай Тайжанды e3i- н!н устазы деп есептейдЕ. Тайжан Нартайра улкен дем бередЕ. ЕндЕ Нартай жалшылык емЕрдЕн азабынан кутылыл, езЕнЕн онерЕн колей ербЕтудЕц жолын ЕздейдЕ. Жорарыда аты аталран арасы Мансурдык. шешесЕ Бактырул- дык жэрдомЕмен басына бостандык алрандай болып, ел аралаура бел байлайды. внердЕн жана улплерЕн Kepin, кумде талабын жач- рыртып отыратын сахна жок кезде эниллердЕн, акындардын, жалрыз жопы — ел аралау болатын. MiHe Нартай да домбырасын, гармо- нын аркалап, Сырдын бойын жаралап кетедЕ. Казак арасынада сол кезде тарай бастааан он ею тЕлдЕ гармон Нартайра унайды. Ойын- той, баска кызык-думан eHfli Нартвйсыэ етпейдЕ. Нартайды аяк же- тегЕн жер болса, косаттап болса да унеМ1 алдырады. Нартай халык- 279

тыц суйген улы — кешег'т сур ем!рде, елдЦ ецсесш анда-санда 6ол:а да кэтерелн си^ырлы кушт!ц б!pi Нартайдын OHepi болады. Иыгында гармоны мен домбырасы, Нартай цонып, тустенш журген жерлиц барж сэм-салтанлща, эн мен жырга болейД|. Бул кездерде Нартай жалы^ арасында кен тараган «Кулыншак- тыц аж», «Цалжаннын аж», «Караторгайдыц ©Hi», Тайжаннан а калган арканыц не 6ip сулу эндер!жц иускасын репертуарына flipin, сулу дауысымен 6езе>гд1р!п орындап, ест!гон жанньщ бойын балкытып журд|. Б!рак тупк! арманы ез( де эн шыгару, ез!нн uiniK yneciH косу болатын. Mine осы арманды орыкдауыныч алды, ол ез жанынан эндер шыгара бастайды. Музыканы кагазга rycipin отыратын нота сауаты жок кезде, кай еид! кай уакытта шыгерды, онык барж тарижи сатыда бакылал отыру киын. Эндер1жц 1ш;нде жалыкка кеп тарел, б;зд!к колымызга отыэьгншы жылдардык басын- да жеткен) «Нартай аж» аталатын эн. 1934 жылы июнь айыкда А тыда этк'|з:лгэи 6ipiKuii буюлказакстандык слеттэ «Нартай OHiHi быэга косылып Жаппас Каламбаеа орындады. «Нартай ош» кен кулашты. кербез, кунгей лирикалы. Терек сырлы шыркалган жылы шырайлы шыгарма. Куплетл аленге курылганмен форма жагынан 03(нд1к ерекшел!г| бар, куплетик сжэмадан шыгып кетедь Нартайга тэн дем! кек, колем! мол дауысты керек ететж, орындау стилж тал- паса, кэлтеген музыкалык KacHerrepiH жогалтып алатын эн. Энн!к НУрылысына, дыбыс келем’же Караганда, Нартайдык жас кез.нде, дауысы мол шагында кандай ойлы-кырлы жерлер!нде суржбей орын- дап шыгатын каухлры мол кезжде дуниэге келгеи шыгарма екеж байкалады. Энжц музыкалык теречдж, шыныккандык сатысым тек- серсек, онык тырнакалды шыгарма емес, артына браз эн ynrictH тастап барып шыкканы аныкталады. Сондыктан Нартайдык аты койыльш, айдар тагылмаган «усак» ондерш1ц б:ркатары «Нартай ан!жн» алдында шыккан дей аламыз. Б1зд|'к бул жумысымызда Нартайдык энш!л1к жагы каралганмен онык акындык OHepi жайл1 да 6ip-exi ауыз соз айтып кетуге тура келедь Нартай жасынан калага жакын жерда болып, ecipece темip жол бойында ocin, мсктепте сарылып б!л:м алатын жагдайы болма- ганымен, кэбжс оз талабымон, оэ бет!мэн хат таныган. Талапты, кабшетллгп аркасында басында инеж'ц жасуындай гана болган к!ш- кене жзрык сэулеш улкейтт, кецейлл алган. Шатпактап кэп жазып, Typni колына тускен ютаптарды аударып карал, актара тексергеж- нщ аркасында бэр! келе недэу'р сауатты адам болады. ЭЫрасе Октябрь революциясынан кежнп дэу)рде сауатын 6ipaa кэтеруго жагдай болады. Осынык бэр! де Нартайдык акындык жагын да дамыта тусл. Ол сол энмен кабат поэзиямен де шугылданды. Баска казактык ауызша айтатын акындарынан Нартайдык айырмасы, ол

влецдерш кагазра TycipeTiH мумк!н1шл1г! болды. Музыканы тус!рет!н нота сауаты болмаганымен, адеби жарынан тек суырып салма, ауыэша акын емес, жазба акын катарында болды. Айта кететж карее Нартайдын сол айтыл отырган жазба олендор:н!ч кэб; енмен орын- далды. Уакытына карай олардыч б:ркатары таза эн кужнде, енд! 6ipeynepi термеге жакьгн, сэзд: кэб'р-ек айтып улгеру жарьыа кара­ ген, ал кейб^реулершде вч мен терменщ косындысы сиякты эуен- Aepi де бар. Ал осынык бэр'нде де Нартайдын музыкалык «почерк- сы» айкын KopiHin турады. Оны баска б;реумен шатыстырура кел- Отызыншы жылдардык басындагы казак совет керкеменер1тн профессионалдык сатыра кэтзр.ле бастауынын Лсб Нартайга да тимай калран жок. Бул кеэдерде ол ез1н1н энш!л|'к, акычдык жу- мыстэрын кыэу жург!ЗД1. Осы 6ip-EK> касиет Нартайдык барасын халык алдында аса жогары кэтердл 0 йткеч: Совет шындырын халык арасына уарыздау, жетжзуде халык акындарыныК| энш'лерд;ч, куй- иллердж. жыршылардыч рольдер* улкен болды. 1937 жылы Нартай Шиелж1ч аудандыч мэдениет бригадасынын мушес! болып, кэп жу- мыстар icTeAi. Кеп уэамай ол бригада ecin, улрайып, Нартай бастаран облыстык ансамбльге айналды. Нартай ансембльд:ч аркауы болды. Ансамбльдщ составында домбырашылар, эншшер, бииллер, так- лакшылар болды. Ансамбль кун санап эс!п, халык алдында бедел! арта бердй Эрине, оныч 6ipiBuii себоб! баскарушысы Нартай бол- ганнан едл Бул коллектив репертуар жарынан да бай болды. Цазач- тыч халык эндерр совет комлозиторларыныч шыгармалзры, 6!здщ заманымызды уг1ттейтж к‘цл-г:р:м драмалык пьесалар болды. Муны «Нартай ансамблю деп атал кетт1 халыч- Улы Отан сорысы кезжде «Нартайдын ансамбл;» творчестволык кулашын кен жэйдК Ол Шымкент, Жамбыл, Кызылорда облыстарын аралал, улкен творчестволык табыстар мен концертгер бер!п жур- д1. Ансамбль Казакстаи облыстарын рано аралап коймай, Кыргыз- станныч Ош, Желал Абад облыстарын аралап, тылда ерлж ечбек жасал жаткан адамдардыч рухтарын унем| кэтер;п журдл Ансамбль- Д1Ч творчестволык табысыныч улкен болуыныч тары бip себеб) — Нартайдын сеНзчырлы енерпаз, жан-жачты орындаушылыгы болды. Ол патриоттыч елен-жырларды айтып берумен катар вз1н!ч сол кез- де эсем-кушт! даусыныч аркасында не б/р жанра тиепн ендерд! орыидап бердл TinTi кебше эзж!н орындараны былай турсын, ол ансамбльд!ц эниллерше гармонымен де, сырнайымен да суйемел журпзд|'. Ансамбльд.'ч еиш'лертГч репертуарыныч б!ркатарын ез( жасал 6ерд1, еэ! сол эндерд1 уйретушз болды, e3i керек жерЫде, кеч1лд1 болу уш:н концерт журпэ1п, конферансье ролЫ де аткарды. Шынында, бул 6 ip кезечде, acipece Нартайдын OHtutairi улкен к¥-

рал болыл, оныц басына б!ткен баска онерлержен жогары турды. Б!здж бул n'.KipiMia бен адебиет дуниеондеплер кел!слеу| де мум- кж. Б1рад Нартайдын адындырына, свз тапныштырьжа улкен мен, ба- fa баре отыра, б!зд;нше тал осы бгр кезенде ансамбльге басшы болу ушш вниллж, композиторлыдтын жэне артист!кт!н жэрдем! шешуш] болды. Нартай тек адык, екал, вн шьграрушы гана вмес, шыи мэнхжде аргист болды. Мше осы даеиеттерд'ч бэрж.'д б.р ез'жч басына жиналуыныч ардасьжда Нартайдык аты кап, оз( катарлы адындардан кеч'рек жайылды. Нартайдын бул кездерде шырартан OHflepi сан жагынан аз вмвс. BipaK онын кепш:л!г! елеч!мен байла- нысты болтан себелт! ядысда демдж речитатив пен кантиленаныц косындысы болды. Соныц ез'нде де Нартайра тан жумсак, икемд! мелодия, жылыльщ эуендер! квржед|'. 1943 жылдын дысыида Алматыда адындардыд айтысы болды. Онда Шашубай, Кенен, Калка, Нурлыбек тагы каптеген napi-жас адындар датысты. Сол айтыста Нартай да болды. On Нурлыбекпен айтысып, кейб!р адындар жазып алтеи даразбен айтданда, Нурлы­ бек, Шашубай, Нартай одан шыгып KeTin мезпл-мезпл соя арада суырып шытарып айтыл ж!бер!п отырды. Нартай гармоныяа досы- пып, баска акындардай сезд! тез айту ушш термеге сала бермей, едеттепстндей даусын соза, шырквй эндете орьждады, Сол жылдар- дык езжде де Нартайдык даусыныч eni де кушт!, керкемдЫ бояуы оцбаган екеня>Пн байкатты. Акындардын ол айтысы б1зд'|н тылдагы енбеккерлерД1н Отан доррауга досып жатдан улкен табыс-улестер!н халыдда увгыздауда улкен роль агдарды, Сол айтыстыд дортынды кешжде Нартай ез!н!д ансамбл!жч орындаушыларымен шыдты. Адын, arnui, артист, жадсы уйьгмдастырушы, бул арада келтеген eai- н!д ерштестер1Н1н алдында жан-жадты дайраткер екен>д!гт байдат- ты. Нартайдын тары б;р дарапайымдыгы — ол 031 ансамбльде басшы, уйымдасгырушы бола отыра мушелерше ез)жн шыгармаларын кеп айттыра бермедк Эрине, бул тэрбие жагынан аса улкен мэнд| мэ- Отан сорысы аядталганнан кейш де Нартай езжГц жорарыда баяндалгандай жан-жадты дайраткерлж icrepiH журп’зе бердк Бей- б!т емipre арналран еледдер, ондер шырарды. Бурынты ансемблЕмен ел драпап, бейб!тш!л!к ушш курес уранын уарыздады. Ол бейб!тин- niK жардайына карай енсамбльдщ репертуарын дейта дурды. Адын- дыд, внш:лж т»ж1рибес! молайран дайраткер, халыд алдында бедел; ебден бек!п, улкежп алды. 0з!н|д бойыка бакен онер! ардылы Нар­ тай бейбпштж туын жогары кетерД1. Кай жерде журсе де, 6>3fliH Улы Коммунист Партиясыныд бейб!тш!л!дт! орнатудагы куресшде eaiHiH долынан келген!н!ч бэр!и iciefli. Ол б!р кун де дарап отырран жод, унем| |'зденумен, кунбе-кунг1 саясаттын дамуын эерттеумен

бонды. Осыныц 6epi де Нартайдын ез!к!н жене окьщ баекартан ансамбл1н:ц жанзлыктын жыршысы болуына 6ipiHiiri жагдай болды. Ал, амс.змблзд]ц репертуарындаты колхоз ^урылысына, онын ем;р]не арналган пьесалар кэруш!лерд?н елтыстарымен толы болды, Нартайдын энш!л;к, артистж, уйымдастырушылык жатый айта отыра, онын нег'.зг] енер! акындык екенЫ умытута болмайтыным айттык. ©йткеж Нартай акын болтанда тек eaiHin ойына келген;ц, езжж тек кулаты ес!т!п, коз] кергеи]н тана елец еткен Kici емес. Оныц хат б;лген:н:н аркасында 61рнатар кару шенберш кецейтт алгзн адам. Оныц Науаиды, Тодтотулды онуы улкен рухани азын бергем. Казан одебиетжж бурьжтысы мен сонтысын, оныц устые туысцан елдердщ одебиелмен танысып отыруы, баска б|ркатар акындардан ерекшелж берген. 1950 жылты Нартайдын «Домбыра сазы» деген атпен жариялантан жинаты казак эдебиейно косылтан айта келгандай улес болды. Нартайдын 6ip орындауын естженде, онын влейте де, ен'те де, орындаушылык шеберлкже де риза болып кеткен Сабит Муканов, сол арада: дап бекер айтпатан. Biaflin осы енНменЦ басында айткан Нартай­ дын сепзцырлы енерпаз деген!м1зд1 Сэбеннщ осы б!р-ек! жол тана елвн'| колдаи кетедк Акындытынын 75 жылдытында {193В) совет поэзиясынын аль:бы, халык акыкдарыныц атасы Жамбыл тойьша келген акындардын >ш!нде Нартайды кор;п отан ©3:И!Ц цзтты риза болтандытын 6]лд1ред1. Псэзияны да, музыканы да жаны жете Tyci- нетш карт, тебанда Нартайта карал турып: «О, Нартай, шешен тандай, каска мандай, Свэ1ц tqtti, дэмд| екен шекер-балдай. Журект! с!лкжд!р;л 6ip ояттыц, Сартайыл куншытыстан атцан тандай»,— дел, б!р жатынан Нартайдын шашсыэ тебесiи калжын ете, 6ip жа- тынан онын енерже тамаша баса бередк Баска б]р жылы акындар­ дын бае к°снан жержде Жамбыл: санлактарынын таланттарына деген ез:н:н тала- бы мен батасын бер:п кеткен. Жамбылдык бул баталары Нартайдын екерпаздык касиетж анык суреттейдк 283

Нартай 1942 жылы езж!х акындык, жазушылык енер!нщ халыц- тан жолары бала алыл, 6enrini салыла кетер!лу!н!х аркасында Казах­ стан Жаэушылер Одалына муше болып алынды. Ол 1934 жылы вткен Казахстан Жазушыларыных l-iui съезЫе жзне 19S4 жылы вткен екЫил съезже хатысты. Жоларыда аталлан enexAepinix жикалынан баска да Нартайдых газет, журнал беттержде жарияланлан эдеби шылармелары кэп. Оных бэр! де осы кезде М, Эуезов атындалы Казах ССР Академиясыных эдебиет жэне экер институты'нда жина- лып жатыр. Эрине, Нартайдых эдеби мурасы туралы толык сезд! едебиет зерттеуш!лерден оху керек. Нартай ез!жх орындаушылых жумысында тек Казахстан жэне керш:лес туысчан рвслубликаларды лана аралал хойлан жох. Ол 6i3- д>Х суй!кт! астанамыз Москвакых сахналарында б1рнеше рет ез.'жх енер!н кэрсетт!. Алматыда отызыншы, хь|рхыншы жылдарда етк;з:л- ген слеттерге, олимпиадаларла, фестиаальдарла катысханын былай Хойланда, ол 1939 жылы Москвада боллан Ауылшаруашылых Керме- ciHi'x концертте хатысты. Онда ез!н!х «Ленин мавзолейже» деген елехш анмен орындап бердс Москва тыхдаушылары Нартайдых акындылымен катар -орындаушылых дарынын хатты балалады. Нартай 1949 жылы Москвада отк з лгеи хазах совет едебиет!н!х OHKywfliriHix концерттерже де хатысты. Онда да ез:нщ жолары са- тылы орындау шеберл'|п нэтижесжде жолары балала не болды. Оных алдында б'.ргз жыл бурый Нартай Москва да боллан хазах квркемэнерЫн онкунд|г;нде (1936) делегация хатарында барлан. Кейб р еткен едебиегпк кеэдесулерде Нартайдых гармонымен ко- сылып ейтып берген олендср! астана тыхдаушыларьж таххалдырлан Нартайдых жаксы Kepin айта берепн эндер!, жоларыда кэрсеплген «Нартай эн!» атаныл кеткен шылармасымен хатар «Толхын» атты эн болатын. (кэд)мГ1 б;з 6inerm «Толхын» мен шатыстырмау ке­ рек. А. Ж.) «Сырнайын акын Нартай колына алсын, Жахлыртып аслан астын энге салсын. Кубылтып, хуйхылжытып толлаланда, Калыхтал Москвала даусым барсыи»,— дел, «Толхын» эн!н радио толхындарымен тецеп, эр кезде езш!х кекейжде журетш улы астана Москваны мадахтайтын. «Толхын» б!з баяндап кеткен, элехте балынышты «хысха демд:» ырлахха курыл- лан шылармаларына жатпайды. «Нартайдых эн»» сиякты гармонды хулаштай созып, даусын шыркай, «аспан астын жахлырта» актатын эн. Мунда Наргайла тэн кех кулаш журег»хд| жылытатын лирика, ул- кен гуманистж кейт бар. ?84

Нартайдын халык алдында енбег! аркылы квтершгск беделш, коркемвнерге сiц:ргеи айта калтандай ецбег!н баталап Казахстан уммет! оган 1939 жылы керкеменерге енбег! ciweH цайраткер деген КУрметт! атак берд!. Сотые кезЁндеН Нартайдын тыл енбеккерлержЗц рухым кетеруде, Совет Армиясынын жен!е жолын уатыздауда, б:здin, социалиста курылысымыздын ен алдынты катарлы котемдык куры- лыс екешн упттеуде аткартан улкен ролж еске алып, оны б;рнеше сотые медалдарымен нвградгады. Республиканын 2S жылдытында Нартайта «Курмет белпс!» орден! бержд!. Нартай 1955 жылы 65 жасында квйтыс болды. вм!р!н!ц соцты кезек)не шейж ол колында етк!р идеялык куралы — онер! мен социализм мэдениетж дамыту жолында Kypecri. Нартайдын, ацын- дык, енш!л!к, композиторлык, артиетж eHepi ел! до болса эерттей тусуд» керек етедЁ, (^айраткердж катазта туспеген шытармалары, ем!р кесектер! ел! де болуында кумен жок.

НАР ТЛИДЫН 9HI Кербез. К,а - л«хк-тап аи, А - ха - хау

neir - eu - evr - eir eu - eir - eir - h x Ней- eir - eir - eu eir-eir-eir-^x

БЕИБ1Т1ШЛ1К сЭ м м ен сез/'н ж азган Асыкпай Нартой Бргежанов



карс(ь|)ал-дым жи-на-иыс-гы сэ-лем Se-pin. Жы-рын жырлап нэ-ди - ай йл,жыр(ы)н жыр-ла, а

КЕНЕН кейде елу баксы, еексен акын» дегендей, Жепсуда Сужмбай- дан, Жамбылдэн келе жаткан акындык дзетур дуниеге кеп- теген таланттар бердк Олардын бэр! б!рдей тек сез куып кана кет- кен жок, >шшде жыршылары, SHUimepi болды. Акындык, айтыс Дес- тур! ал! кунге дейж бул ореде соя калпымен коледи TinTi жаттап алган елендер! болса да еркек демей, эйел демей, той-топырда айтысып журе беред|. Ол дэстур тек егде тарткан адамдарда емес, жастарга да ауыскан. Сомдыктан да, Жетгсу epeciидо сез КУУ, айты- су дегендер кеч жайылган десгур. М!не осы топтык iiuiHeH але-бэле кезге TyceriHi — Кенен. Ол а суырыпеалма акын да, екшилден жаксы энил, ал ушш- ез) кептеген ан шыгарган халык композиторы. Кененнщ ем|ршде кейшп жас урлакка ynri боларлыктай кезендер кеп. Ол творчествосында адам бакыты ушш курестщ жырын жырлады, бер! келе, совет таны атканда жегрст'Н, туыскандыкть1к, шын мэкх|ндеп Кечен Жамбыл облысы, Йордан ауданы, осы кунг> Киров атын- дагы колхоз туркан жерде 1884 жылы туды. (Будан ширек гасыр бурынгы деректе тугаи жылы 1888 болатын да, жеркич аттары Ко* НЫр адыр, Мэт1булак ед!. Жыл жагынан болмаса, жер шамасыныч бэрг 6iprne 6ipi жекыи сиякты. Окосi Озгрбай айтарлыктай OHepi болмаса да о да ауыл арасында эн салып, домбыра тартыл журген. Бгрок аты шыгыл не акын, не энш! болыл жайылган емес. Ал, ше- шес) Улдар улкен энш1, акын «дам болады. Улдардыч ол вреде атагы кеч жайылады. К!шкене кунжде Кенен шешеанж олеч*н, 8HIH ес1тед|'. Б1рак межрбанды ана, ел:п-талыл керген (Улдар ул 13 291

кермей кеп зарыгыл журедО Кененд! баулып, тербиелеп, мэпелап ecipyre тагдыр курыгы оган ерте Tycin, Кененнщ жасы жет!ге кала бергенде Улдар кайтыс болады. Улдардьщ ел!м! Кененга де, ол кездэ жетшст! алцындырып кал­ ган Эз;рбайга да очай тимейд1. Уй !ш!нде улкен кэйгы-Kacipei жас бала мен кэр| екен!ч басына твнед1, Оньщ ycTine Эз!рбайдыч адал дегенде ек!-уш ешюден баска малы болмайды. Кенен кабыргасы катпай жатыл байдыч к°йын багады. Аз гана да болса аужал бол- каныц астында 9кел1-балалы eneyi жокшылычтыч мук-зарын гаргып, айран-шалабын !ш!л отыра бередн Айлар, жылдар 1!збекгел1п, ко- Ч'лс!з ете бередн Кунщк далзда жур!л шаршап-талган Кенен, кеб.не ауыл жастарыныч тунг! ойындарына да катыса алмай, уйктап кала- ды. Кейде оныч кунузакка кунге куй.п талып келгенже карамай бай оны тун1 бойы к°й кузетт!р!п кояды. В!рац жас, кажырлы дене оныч бэр!не де твтеп бер!п, tinii оннан есчансык сол 6ip ауыр бейнетт!ч ортасында жур:п, Кенен соныч арасында домбыра тарту- га, эн салуга да уачыт табады, Баягы бала кезшде шэшзс! Улдэрдан алып калган аздаган эн жобалары, жыр нускалары енд! жас талал- керд1ч кечлжде кайта коз-алып, б!р;ндеп оларды есже Tycipefli. Кешк1турым ауыл жастары дыр басына шыгып, Аксуйек ойкал, Ал- тыбацан тепкенде, Кененн;ц эндеткен всем дауысы кеп жасгардыч буынын босатады, Байдык топас, ерке-шэлж!чдер! болмаса, ауылдын кубатебел дэулет! бар адамдарыныч балалары Кененн;ч осындай ауыр жайда жургенш сезед!, аяйды, б:рак оган кол ушын бврет!н жагдай вздерждв де бола коймайды. Жогарыда айтылгандай, Жепеу дэстур!н>дег! акындыктыч жайы- луы Кененге жаксы эсер етед!. Бай аулына келген, кона-тустене жа- тып жыр жырлаган, олец айткан энш!, акыидар Кененн'ч санасында улкен ia калдырады. Каб1летт| бала eciK алдында, кейде уй сыртында жур!п-ак олардыч маржандай создер!мен, ачыраган ендер1н кек:ре- пне туй’л алады. Кеб!не Кенекн!ч оларды тычдайтыи жэй! да бол­ майды. бйткеш, Кенен кунд!з далада койда болады. Тек кона жаг- Квн, тун! бойы елеч айткан, айтыскан акын, экш:лерд| тычдауга гана мумк!НШ1Л1П болады. Оныч ез1нде де тунг) уйкыны соларга 6epin, ертеч!иде кунузакка кал.-ып-шулгып журэд!. Эрине, уйктап калса, койына кеокыр шапса, Кененжч басына байдыч ечг!р таягы Кенен осыпай журш ез!к!ч ендер!н!ч санын кебейтед!. Койшы- лармен кездеап олардан ертеп, накь;л сэздер вслед:, кейде сыбыз- гыныч ун!не косылып бала даусымен Кордайдыч даласын жачп>1- рыктырып эн салады. Кейде 6en6eyiKe кыетырып журген домбыра- сын алып, оган ез!ж‘ч сазды, кочыр дауысын косыл, ен шыгару тала-

бында болады. Ал олецд! Кенен ерте шырара бастайды. Ол сол 6ip далада журген кезшде-ак жаратылыстын не 6ip всем KepiHicTeptH еле«!не «осады, ©з'мвн «атар журген «ойшыларга айтып беред!. Олар Кекенжч мундай «вб!лвт! барлыгын сез:п, осындай таланттын «ой соны.чда, ен далада кун! ет!л бара жат«анына «ынжылады. Бу- ларды« да одан бе>с«а «олдарынан келер! жок, тек мына б;р тенс13- д:к заманга «осылып лагнат айгумен б 1тед<. Кенен болса ол тагдырдыд жазганынан бас«а амал жо«, соган бас и’п журе беру керек деген ойдвн аула« болады. Ол куш! болмвса да, тебират берген мына б!р сыйлыкты «алей да даланын шацына бастырмай, желшс ушырмай, жанбырына шайдырмай таза «алпында са«тап, peTi келген жвр болса !штеп шерд! еле«мен, енмен сырт«а шыгаргысы «следи ©лед-энн'н куресте отк р «урал екен'н аны« б!- л!п болмаса да, онын сзз:мд! журег! б!р нэрсен! андайды. Кенен далада жургенде ес!тет:н дыбысы: судыц сылдыры, торрайдьш, шыры. лы, желд:н. гу;л> тары сол гия«тылар болады. Ол сол б!р даланын. дыбыс симфониясын «улагына !ле журе, соларды« !ш!нен де оз!не рухани cepiK, мундасатын дос тауып алады. Ол аспанда шырылдап журген бозторгайдын емш-еркж парлап жургежн керш, жаратылыс- тын оран берген сыйына «ызыргды. Боз торгайдын «айда барам десе де жетет;н!н, аслан елемжде кез;п журуге муми-ндИ бар ерюнд!- г!н, бас«а куш-«уаты шамалы болранымен «анаты болраисын кун кв- руге онын да жердемж ойлап, 6‘раз к!д!ред!. ©з!н:н «ойшылы« оMi- pi, мына б:р бай «ойына байланыл, ешцайда «озрала алмайтын ер!к- ci3fliriH, асланга ушпа« Tyrin, жер 6eTiиiн ез!нде баремын деген жер!не бара алмайтынын ойлап, налиды. Б'рак торгайда бар «анаттын ез!нде де барын, оны да жаратылыс сый ет!л бергекш ес'ше алады. Ол «анаты — елен, он шырару, онер канаты, ол «уетан да алые уш- пай ма. Ол Кордай тупл анау Алатаудан асыл та кетпей ме, сеэд[, эндс к!м то«татвды, к:м оны« «етепнен» тарта алады. М/не енерд!ч осындай касиепн толы« жеп'л бглмесе де, жас Кенен еэж'« «абглет «ылын «озгап, дуниеге бiр;иш: рет Жака бip туынды беред}, жанынан Жака ен шырарады. ©нд| аспандагы бозторгайга «арап айтады, энiкiк атын да «Бозторгай» «ояды. Боэторгай, шырылдайсын жерге гуслей, Мен журм!н кешке шей:н тама« !шпей. А т «ылып а« тая«ты «олга устал, Сакделып кой артыкда азар кешкей. Келем!н «ойды жайыл Когалыга, Шыгады бурк!т салран Обалыга. Кой сочында журсен де кешке деШн, Карамайд бай, манаптар обалыка.