Сейфуллин Сәкен- Өлендер мен шығармалыры

КЕЛ1НШЕК ОЙЫ Ш атнайды, тыста аяз, Кызыл шунак усю'рш, Кылшылдайды жаландап, Зэрл! деммен ыскырып. Ушан тешз калын кар — Ж ерд1 басып ж абады , Ш унак аяз жаландап Е ю санын сабады . Муздай дем! бет карып, А я з аузын аш ады . Кулактанып кызыл Кун Ж асы л ушкын шашады. К ар устшен шангытып Буркырайды борасын. Кершбейд1 далада Жаннын кимыл карасы. Бейне мола,— анырайды, Лыпасы ж ок ж ар лы уШ. Кыскы аязда тетенше Ж арлы тартад зар куйш. П еш т ж мойны сынсиды YniH косып желменен. Кедейлжт! шаккандай Ж ы р кып айтып шерменен.

Ызыцдауын шакилтып Ш ун ак аяз коймайды. 1ш ш к уйде 6ypicin, Б ай р у с эйел ойлайды. У айы м кып ж ас эйел K ep in уйдж кырауын, Баласы на карайды, Ж а т к а и койып ж ы лауы н. « Ж а р ы болдым экекш н, Т а н д а п мен! суйгенсш . ©к1нбейм!н, бебепм, ©3iM калап тигенсш! «К ал ы н мал» бар з ам ан да Эйел сорлы кун едк Кедейлжтен батымды Б а с бшига муц едь Е р ю болды эйелдж П а т ш а Tycin калралы. E H fliri мун кедейл!к Б а с билнчн алгалы. Бурын жалпы эйелдш К ею 'peri шер eoi. « С уйгенже тигеннж А р м а н ы жок.» дер едк © зг е к ы зд ы н imineH Ж ум а т меш унатты. Ж а р ы болдым ерк!ммен М е н д е cyftin Ж ум атты . Суйгеш ме жар болып, А л сам да улес тенд!ктен. Зарланамын жылаймын, Кедейл!ктен — кемджтен»... П е ш т щ мойны желменен Ызындайды сарнайды.

Балакания тербетш Ж ас келшшек зарлайды. Тыста тутеп, шатнап Кызыл шунак ycKipiK, Кылшылдайды, жаландап» Зэрл1 дем ш ы скы ры п. ¥ ш ан тек1з ап п ак к ар Ж ерд1 басып, жабады . Ш унак аяз жаланаш E k i санын сабады . 1926 жыл, 17 декабрь;

ОТ АРБА TEPE3ECIHEH (Сарара) 1927— жана жылды куттыктап от арбада кет!п бара жатып жазган хат Ш а й к а й ды ыррап суйреп а л г а , Ж у й р ж поез арбаеы. Ж урт дал ага карасады, Терезеден жармасып. М ен д е турмын кез н аберш , Киырменен арбасып, А п п ак д ал а ... мухит тен!з Ж аты р калыц кар басып... К а т к ан курай, селд!‘р бута Картайгандай буксиш. Бастары аппак, токырайып, - Кы рау баскан туксиш. М узды кырау, аппак карлы К ы сты н суык кабагы ,— А пп ак карттай, басы т у к п , К ы с кабарын жабады. К ы ст ы ц кырау суык бетт ©ткен ж азды ойлатты... К ы с мы сал — боп к э р ш к к е О й т уб ш е бойлатты... Ж ансы з дала усагандай А к кебш д! елшке. 208

Киял уксас, узак шарлап Б ет п ак кезген ел ж ке... С е н сейлеп ен 6ip уайым С о л геп Tycrri eciMe. Карагы м -ай, сол кайрыны Айтып едщ неоне?.. « ...Ж а з еткендей, жастык, етш, К,ыс келгендей, к э р ш к К еледй — рой !лез ж е т ш ...» Д е п едщ 6ip тарыгып. «0л1м ииркш кунш сан а п , Келедьау — деп такалып» KypciHin ен темен к ар ал , Б асы п кайры кап алы к. Айтып ен 6ip сондай кайры: «К,анша енд1 деп журерм1з?.. С у ы к койнын Manri ж а й Fbm К а р а жерге юрерм^з...» А й т кан осы уайымын TycTi келш eciMe. Н еге сонша мунайып ен, К айры сейлеп н ео н е?.. К у н ! inrepi суык кыстын, Эл1 Tiirri куз емес. Ж у р е к эл1 оттай ыстык, Суынран жок, муз емес. Кы с келш-ак, кара шашты А пп ак кырау басса да, Э ж 1м' катып аксакал карт М андайра айгыз ж а з са д а . «0м |'р илркш осак па?» деп К ерек емес уайым. Уакытымен болмак эр не, К ур сш бе ауыр мунайып! 209

А д а м керуен, eMipi ж о л ,— 1ш ш м ге ж ат 13 ем ес. Ж ол м ен кешкен KepyeHHia А л д ы , арты д а 6i3 ем ес. Д у н и е еш юммен ж а са л м а т а н , К аран калмас еш м м мен. Ж а л т етед те мэкг! сен е д , © м ip б1рдей ушкынмен. С а н керуен конып еткен B ip журттагы жолдаспыз. Кеш кен,— кайта конран емес, B i3 д е кайта конбаспы з... Талай жаннан калган емес Ж уртта жаксы белп'а; Сол ар ды к да келген ш ы гар. Ж уртка кайта келпск Ж уртка кайта келмесек те Б1зде жаксы 6eari бар,— B i3 !стед1к, 6i3 ш тейм Ь ,— О р ан жалпы ел ку э. Н еп'зж сап, кызыл сарай Ж у р м !з мгне каласы п; А уы р тасын, эл! талай Койысармыз таласып. Б1зден калар белп толык Кейжплер керерлж. А п ас ы мен атасынык Iciw e кун берерл1к. Б 13 каладык, киындыкпен К е н capaftFa ipreHi, Bi3fliR ттлек: сол cap afiF a К ейш плер Kiprem. «К ал асты к» деп оты р м аспиз Б у л ipreHi 33ipri. * К ал асар м ы з эл1 талай Жастарменен Ka3ipri, 210

Кереуен кешер, керуен конар — YApeiiuiiKTi эurine, Б1зден калар талай белл Кейш пге, мэнлге. Б |з д !к ш|’лде ant еткен ж о к , К ы с тупл, сур куз де емес, О ттай ыстык ж урек эл! Суынран жок, муз да емес. К ы с келш-ак, кара шашты А пп ак кырау басса д а, Э ж 1м катып, аксакал карт М ан д ай га айгыз ж а з са д а : «@м|‘р tuipKiH осы ма?» деп К ерек емес уайым. Уакытымен болмак эр не, Курсш бе ауыр мунайып! 1927 жыл, 1 январь.

БАСПАХАНА 10 ж ы л болды баспахана И е с ш щ колында. С о д а н 6epi баска сана Таратудын жолында. Баспахана дурсшдейд!, Аласуры п булкынып, Дем1 кайнап гурс1лдейд1, Еетпгед! жулкынып. Паровоздык каркынындай Дурс1л екпш дуйрь Таскы н судын саркырындай У -ш у дыбыс сыбыры. К у ш , кулашыи шойын алып Ек1лен1п сермейдь «Ш арш айм ы н» деп ойына алы п, Куш1н ipKin желмейдь Анда-санда аркырайды, К а р а айрырдай акырып. Ты ны с 6epin юкерлерге Тагы енерге шакырып. Соккан журек — куат жаны — Т ы н б ай мотор тулайды . К уй м ен билеп салган эн1 Мын, дыбыспен шулайды. 212

А як тар — кеп, денгелеп — Ж уг1ред! зырылдап. Кеудеден куш дем келед!, Кернеген куш кырылдап. Т а с п а кайыс суйревдейд!, Ж у п р а д бурандай, Ш ы р к айналып ирендейд1 С ум ак кара жыландай. К ос тартпалар сымпылдасып, Айкыш-уйкыш шабысад. Сумакдайды жымпылдасып, Тегер1шке жабысад. Тегершжтер — курыш ж елд!к,— Зырылдайды айналып. Зырлайды да шойын белдж — К ап кара кул майланып. К ул аш соккан мотор жыры ©нер куйш куйлейд!, Bipi шапшан, баппен 6ipi,— Б ар л ы к дене билейдк Дэнгелектер — Tie табаны Bip-6ipiHe жабысып, BipiH-6ipi TicTen алып И тер ед! кабысып. Ж у ^ р е д ) тем1р тесек 1лгер!нд1, кешндй Ким ы лы — елшеу, мултс1з есеп, C a F a T ыррак беШмдь С о л тесекте текшеленген Т Ъ г е н spin, KopFacHH, Ш е б е р ою, кестеленген, П зген ермек формасын. Ж ум ы скер дт нэзж б!збен С а л г а н керкем ернеп. Бар бш м д! жинап пзген К в к коррасын epMeri. 213

А к каразра сол ермектен Сансы з ернек басылад. 1л|м-куран — емес кектен, С ол баспадан ш аш ы лад... Кулаштайды шомбал ыррак Зырылдайды денгелек. Билейд) ap6ip м уш е жырлаг. Bip-6ipiHeH енгерек. ТурЛ1 ыргакпен билесе д е . Б арл ы к бидш, эш 6ip. С а н дыбыспен куйлесе д е Барлы к куйдщ жаны 6ip. Болашактын жыры есплед Машинешн шуынан. А л дагы шат сыр ест1лед Гуралдеген буынан. Ш а т турмыстын у ж е сп л е д Машинешн энжен. С ол шат турмыс елестенед Бакытты журт сэшмен. М о т ор удеп соккан сайын Е н б ек керкем билемек. Б1зд1 iarepi мол турм ы ска Ж ылдамырак суйремек. Машинешн жан денес1 М о т ор coFbin ж улкы над. Кимылдайды бар денес1 Бултылдайды, булкынад. Бултылдаган эр тем!рд!н Кастарында жумыскер. H eci сол барлык сырдын Ж асаган сол мШ скер. У ст! басы майлы куйе, Денелер1 шойындай. М аш инеге сол рана ие,— Тардыры онын мойнында. 214

Тулап жаткан кеп текпрдщ Арасында жыбырлап, Иелер1 кек тем1рд1н Ж асайды енер кы бы рлап. M in e , солар — т ас кем1рген Машинен! куйлеткен. Tayhap ж асап т ас кем1рден Т ем 1'рлерд| билеткен. Баспахана дуралдейдк Аласурып булкынып, Дем1 кайнап гуралдейд! Енп'гед! жулкынып. Таскын судын саркырындай Ын-шын дыбыс шуменен. Паровоздын каркынындай Дура'лдейд! буменен. К уш . кулашын шойын-алып Екьленш сермейдк Ш арш армы н деп ойына алып K y iu in ipKin ж елм ейдк Соккан журек куат жаны, Ты нбай мотор тулайды . Куймен билеп салтан эш М ы н дыбыспен ш улайды . Б асп ахан а дура’лдейд1 Ж анд ы сезд1 ж ар аты п , Д е м ! кайнап гурс1лдейд| Элемге врнек таратып. 10 жыл болды баспахана И есж щ колында. Содан 6epi тузу сана Таратудын жолында. 1927 жыл.

Т13УШ1ЛЕР Гурсичдейд! баспахана, Уйктатпайлы Tycipi. Ж асайды азык, баска сана, Кы зы кты ернек Tycipin. С а н сы з ернек сол ермектен Ж алпы элемге шашады. Б Ы м — курал — емес кектен, Басп ахан а басады. Коррасы ннан ернек Ti3reH Тэш курыш жумыскер. Тасты е р т п жан юрпзгеи Ж ум ы скерден ю м icKep? П з г е н epni 10 жыл ты нбай,— Алтын какпа тарихка. Т у зу тарткан алтын сы мдай Ж ан а турмыс жарыкка. 10 ж ы л бейнет теген ермек Б ш м сана халыкка. TiareiiaepiH алтын ернек 1сте, ж олдас, жалыкпа! Токып жатыр ермектерш К ап-кара кек коргасын. Т1збектейд1 ернектерш Y fiJiecT ipin формасын. 216

Ш апандары кап -к ар а кек,— А рн а п киген ж ум ы ск а. Кыбырласад кап-кара боп, Бейне кадык кумырыска. Алдарында кек коррасын Жыпырлаган уясы. Куйелеген колы басын К ара бояу сиясы. Жыпырлаган уяларда Толран текше коррасын, Уй кужнаган уялы орда,— Коррасыннык ордасы. Ж уйрж коллар сумавдасып, Коргасынды т13дейдП Уядан 6ip yaFa асып, К ерек эрпш !здейдй Жыпырлайды сэкш ерде Т131мдерд1н дестес!, Т !з у дилер кол мен терген © нер-бшм кестесь С о л коррасын кестед еп Б ш и ш и сан сырлары. Катар-катар текш едеп Т!рдплжтщ жырлары . . Толган уя ж ы бы рлайды ,— Эрш тердт ордасы. Т 1зупилер кы бы рлай ды ,— Жазушынын жолдасы. Ш апандары к ап -к ар а кек,— А рнап киген ж у м ы ск а . Кыбырласып кап -кара боп, Кужынаган кумырыска. Коргасыннан ер нек т1зген Шойын дене жумы скер. Тасты е р т п ж а н Kipri3reH Жумыскерден ю м icnep? 217

М 1не, ж олдас, со лар б1збен, Т а с ерггкен жум ы скер! П р ш и п к п н сырын т1зген С о л а р рана м !ш скер ... Ti3reH apni 10 ж ы л ты нбай Алтын какпа тарихка. Т у зу тарткан алтын сы мдай, Ж а н а турмыс — ж ары нка. 10 ж ы л бейнет т1зген ер м е к Б ш м сана халыкка. Т1згендер1н алтын врн ек ,— 1сте, жолдас, жалы кпа! 1927 жыл.

ЖЫЛ БАСЫ KAPflblFAUJ! ©лш жаткан жер жузше Ж а з келген со н ж а н юрдь О й д а, кырда ж а п -ж асы л боп, Жасарып жер жангырды. Ж асы л жерге гулден врнек Неше турл! сэн юрдК Торгын кектен квк ал а булг Твкл rayhap жанбырды. Сулап жаткан унс!з жерге Tipm LiiK, «шу» д а н Kipai. Т ау мен орман, ш ал к ар квлге Ш атты к куй мен эн ю рдь.. Кун кул|'мдеп жы лы деммен ¥лы ананы булай ды . Ж упар 6ypKin, ж1бек желмен Кен денесш сылайды. Ж ан-жануар улы анасы — Teci сутп' кара ж ер , Ж а с босанып буланады Тесш ашып агып тер. Ж ер — улы ан а , буы — дем!, Жадырайды коале. Енбекии' жан уыз eMin брмелеши тесше. 219

Ж а н Heci т1р1л!ст! Ш а т боп енбек тур м ы ска. Жандандырды кылган icxi К ,алы ц icuii кумы ры ска. M iH e, шат боп сы мпы лдасы п Карлыгаштар зырлайды, Ойды кезш, кырдан асып, Ж аз д ы н жырын ж ы рл айд ы . Квркем турмыс жылдыц кусы Е р , екшнд) карлыгаш, Болсы н куйл1 кылган ici, Ж ы рла жазды жарлыга! 1927 жыл.

ТУРМЫС ТОЛК.ЫНЫНДА (Замаидаска) Тасып аккан Ж айыкты Кейде уксатам тур м ы ска,— Э р KiM ecin кайы кты Атып, калкып тырмыскан. Эуел1 дария,— ж ы ра дан Ж ылап аккан жылым кез. Б1ртшдеп дам ы п , куратан, Тамшыта тамш ы болы п кез. Жырата-жыра косылып, Молайып, взен, кел болтан, Кенейш арта, жосылып, Д ар и я , Teni3 — сел болтан... Каркындап атын, шымырлап, Шапшиды толкып атады. Сансыз кайык кыбырлап, Bip-6ipin, дузеп катады. Толкын куып, кайыктар Бурандап, дузш калкиды. Татдыры таскын — тайыпка, EpiKci3 алта м алтиды . CoKTbiFbin кайы к-кай ы кка Кекшшкке таласад. Толкын айдап Ж айы кка, Кайыкка кайык ж анасад... 221

Кайыктар калт-култ карысып, Ыскырран дауыл — желменен, Соктыгысад алысып, Толкынды каркын селменен. М ен де малтып кайы кта, Толкынды шалып KeceMiH, Алдары тыныштык-айыкка Умтылып, толрап eceMiH. Толкындар долы, тулаеып, Кайыкты топша лактырад. K e6iriH шашып уласы п BipiHe-6ipi кактырад. Тукриык толкын шы м ы рлап, Сансы з кайык, epiK ж ок, Сырриды тутас кыбырлап, B ip ia a e мэнп cepiK ж о к . Кайырымды какбакша Толкы нга толкын лакты ры п, Кайыктарра, жан-ж акка, TyfliceMiH кдктырып. Кайыкты толкын 6ipece Аспанга атад ыррытып, Толкынра толкын iaece, Ойнайды кэрып сыррытып. B ip ece толкын ж о гал а д Кайыкты томен с у н п т !п , Bipece жэне оналад Квб1кке кемш ryMniTin. Барлы к элем кактырып Толкынра ойын топ б о ла д. Калты лдап, малтып, аптырып, Б1рт!ндеп батып ж о к бола д. Адамды канбак— ш еп кылып, Толкынра арын куры зад. Ж утады — 6ip-a3 топ кылып, B ip eyfli тары турызад.

Толкьшды таскын акыры Куяды тупс13 теш зге. Сол тещз ал Fa щ акы ры п, «Ж етсем coFaH* д е г1зед. Толкынды шадып текселш, Сол Жайыкта кездесп', Лактырып толкын, енсерш, Кайырымыз к ез д есп . Б ул турмыс — толкын агында Э р KiM мен эр KiM туйюпек. Туй1скен сол ш ары нда,— Ж ауласпак, не суШспек. Б ул турмыс — толкы н агында Талаймен мен де туййгпм. Айрылысып тагын д а Ж о л Kecicin киыстым. Тулаган толкын екш ш Лактырып терек afuiiFa. Талаймен мен де ж ауласты м , Талаймен дос боп суйкгпм. Талаймен кешл ауластым, Талаймен 6ipre куйкт|'м. Ракымсыз толкын агыны B ip калыпта коя м а? Тырбанып, м алтып, карынып, Арудан еш kim тоя м а ? .. Сеш м ен, м ш е, TyfticTiK... Куй толды кернеп сарыма. Сэлеммен басты ш'спк, CiAKinai Keiiiji тары д а . Э р KiMfli де суйд!ред Касиет болса мшезде. EpiKci3 басты ш ир ед, Барындырып ьлезде. 223

Касиетп сулу мш езщ К озрэды менщ сарымды, Ж аркыным , тек 6 U ез1Н, М ш езщ е барындым... Толкыннан Kepin текш и! Э р KiM-ак лажсыз барынран. Э у р е рып талай м а з а к т а п , Топш а толкын к у а л а р . Салы п жанды азапка, Ыскырып, шулап куанар. Эбден канып ойыны, Жутканынша тунгиык. Tynci3 терен койыны Квзге тола кум куйып. Тунриыктан сэн 1здеп, Толкын жутып елгенше, ©М1рден 6ip мэн 1здеп, Туншыктырып кемгенше. Тек1зге тупаз алдагы Калкактаймыз малтырып, Бенде,— кайык салдагы Калт-калт етед талпы ны п... 1927 жыл.

ЧЖАН ЦЗО-ЛИН (ПОЭМА) 1. Кашкын Ч ж ан Ц з о -л и н каз1р Кы тайда дуры детш турран ж ан- даралдарды н е н 6ip зоры. М уны н э н п м е Ы — болран э н п - ме. Ч ж ан Ц зо -л и н ш н eMipi, тарихы эржерде басылып ж ур . 1925-26 жылры «Прожектор» журналынын. 6ip номер1нде айкынырак жазылды. Биыл, ж андарал — Чан К ай-ш и кытай екбекнплерш дуние обы рл ары на сатып кеткенш1н эсер1мен Чж ан Ц зо - линжн осы сумдырын жаздым. М уны дуниеге, жауыздык сыпатына аныз боларлык, ic деп бшд1м. К ы тай д ы н иттен де кеп ж андаралы , А р т п а са кенпген жок, сан д ар ы эль Айтайы н экп'ме кып еленменен B.ipeyiH ]'штер1нен тандам алы . Упей Ф у , Сун Ш уан-пан, Ч ж а н Цзо-лиш, Ц а о К у н , П ин Фуй-сан мен Х у Хан-минь У а н Ти н-б ей, Чан К,ай-ш ш , Ш а н П а -ryiii, T a i-ы к еп Ш у Пей-делер, Л и Ти-син1. Б э р ш щ шен мен бил1к тал асы бар, М еняпкгеп таласатын каласы бар. К ы т ай д ы Tipi сойып канын сорран Э р итпн . шет елдерден панасы бар. Ч ж а н Ц зо -л и н imiroieri такдаулы сы , С а у а т с ы з — к е н ш зор п а а д а у Kici. 15 С. Сейфуллин 225

Ж асы н ан атка Minin елд! ур ю т кен , Ертерек басы , колы кандаулысы. Ч ж ан Цзо-лин ж ас кезжде емес ipi, Каш кы н боп елДен шыккан онны н 6ipi. Енбекш! момындарды бауы здаскан, Талайы жолдасынык aai Tipi. Ж асы нан айлалы сум к ай сар , мыкты... Бекш ш е л а з жыныс TayFa букты . Не та л ап , не ел лр ш кездескенд1 Ш улаты п тешрегш аты ш ы кты . К алы н ну, киын таудын ал абы н д а, Топ жырткыш жолдастары жанабында. Kerneri тенНреген кашкын кудын Ел талап мал жинамак талабында. Мекен кып Манжурия елс!з тауын, бзш дей ылри кашак куды тауы п, Ж ан -ж акка шабуылды тынбай салды . Эр жолга карауылмен курып ауын. Ж иналды Ч ж а н Цзо-линге ылри сумдар, Куралран ойдан-кырдан енкей жындар, К ул ар ды н басшысы боп ал асур д ы Kerneri тенлреген кашкын мундар. Каскырш а канды тумсык жолды барлап, Кузрын ж у р Kici anripin жерд1 ш арлап. Момын ел шаруа баккан лагнет айтып, Отырды: «каш кын ит» деп сы рттан KapFan. Тыныш ж ат кан екбекий ел ге сал д ы булж. Ж а н -ж а к т а н мал жинады ap6ip т ул ж . Кар арсы з каракшыра Mice болм ай , Ж инаран елд* талап мал мен м ул ж . Асынып кылыш, мылтык жаркыраты п, Ж ай ж а т к а н момын елд! калты раты п. Кол кылды кашактарды жинай-жинай, Бекш ш орманды ну тауда ж аты п.

Е ш К1мнен болмаран со к жасканатын, ¥мытты сум езш'щ каш кы н атын, Тартпады мык кылмыстык 6ip жазасын, М е з ru ii жетсе-дагы аскынатын. М а к су т ы енд1 журтты билемекте, Б укты р ы п квнбегенд1 илемекте, K eiueri кан iiuep ку елге э ю м боп, ¥ ял м ай «басты маран и!» демекте. М е к е ш М анж ур тауды к сал асы едй К а л ы н тау, жыныс орм ан панасы ед1. Б ею ш 'с салыры сол М а н ж у р тауы,— Ж а п о н мен Росси янин а р асы едь С о л а й ш а тау iuiiwte 6ipa3 ж ур д !. Ты н тындап эр кабарра к у л а к турд1. Б ip кезде орыс, жап он соры сы п кап, К а р а к ш ы шортынан 6ip-oflpa юрд1. 2 . Ч ж а н Цзо-лин Ж апонра жагынды О ры с пен Жапония урысканы, Bip-6ipiH койша куып кырысканы. К е з келд1 сумнын арам ырысына E K i е л д 1Н, жырткыш ан ш а жулысканы. Ж апоннык эюмше жарынура, Ш ен алып дэреже кып тарынура. Ж а н д а р а л бастырына Kiel салды. К ы зм ет кып жан аямай барынура. Сур ад ы молырак кып кару-жарак- А к ш а мен 6ip-a3 Fana KHiM тамад. Оры сты н арт жарынан мазасын ап, Турызып кунде кауып ш абыс салмад. Ж ан дарал бул xa6apFa куанады. К у а н ы п ек|' колын уалады . « Т ез экел батырды — деп сейлесуге « Е л ш ш ! » — кайта ш ап !» — деп дуаладм... А лрызды Чж ан Ц зо-лищ п Kepicyre, Ш ар тта сы п 6ip 6ipiHe сен к уге. 227

«Ж апонра кызмет кыл д а — Miидет кыл деп» У эд е 6ip-6ipiHe 6epicyre. Ж андарал Чжан Цзо-линд1 алрызады: Алдына план жайып салгызады. О н аш а ш тщ шартын 6ixipicin, — Ж э — д есш , 6ipiH-6ipi нанрызады. Ж аур ы ннан Чжан Цзо-лищ и кагы п койды, « Е р сщ !» деп тесше шен тарып койды, «Ж азы к сы з» керген талай к е м ш ш п н , Ж апо н га залым ептеп ш агы п койды. Ж апонныц шрд1 «батыр» панасына, М урады , Kipren, еши санасына — Ж апонны ц аркасында эм!р биЛ!К Ж у р п з б е к калын кытай бал асы на. Ею елдщ согысканы болып «несш », Ж ерш е кузрын кайпы желдей ecin. Сейлесш жолдасымен кулшедк «Зор бакыт ойда жокта болды-ау» десш. Кайтып кеп «батыр» енд1 т у квтердь Ж ан а icKe «кырандарын» д у квтердь Эскерге ап келе жаткан ж у п н талап, Оры сты н ар т жарынан ш у квтердь Тары д а квп кып шапш ак ж н ч т жиып, Аты оры с деген елге жы нша THin. Б уш р ш , кам сы з — деген б ер 1к п р д ь Телеграм , почта, от арба ж олы н киып. К у каш кы н кеше рана ж ур ген бурып, К ан к а т к а н конышына пы ш ак ты ры п. Ж апонны н патшасына ж э р ы н д ы эбден Талрамай Hci орыска пыш ак сурып. Квб1рек момын елдщ канын ш аш ты .., — Н е рурлым кеп шаш!— дейд1 кан мен жасты. Жапоннын патшасынан шен алура Санайды м актан етш кескен басты . 228

Д а б ы сы Чж ан Цзо-линш н, дукюлдед!, К уннплдер каракшыны тым кундедь О т б а с ы кати н -калаш , epTeriuie, «Батырды» энлме кып куцюлдедк Дун ю л д еп данкы ш ы ккаи дабысына, Айм акты шулыктырран шабысына. 1зд еп кеп талай баты р д о с болысты Атакпен одай олжа табысына. З .Х у н B ip e y i езгесшен узд|'к ip i... О л -д а г ы кеп кы ранны н б ас ш ы nipr. Х у н деген аты -шулы б у л д а 6ip дэу, К е м ем ес Ч ж ан Ц зо -л и н н ен eui6ip сыры. Баты р Хун аскан ер деп саналатын, С у л ж т е й б!р кад ал са кан алатын, Ж айдары достарынын арасында Ж ауы н а «Зз1рейл! — ж а н алатын». Тестектеу, узын бойлы ете кайсар, © л ш ге есептейтш — сезден тайса. К е л б е г п кара Ж!г1т cy fiip муртты, Анкы лдак, ашык мшез тым-ак жайсан. Ч ж а н Цзо-лин батыр Х унм ен дос болысты, ©М1'рл|'к Ttaeri dip — к о с болысты. С ер тт ес ш dip dipiHe жан киюрэ « К о л д а р ы мал-м ул1кке б о с» болысты. А я м а й 6ip-6ipiHe куш кемегш, Досты кты н exeyi де б1лмей шепн. BipiH e dipi суйеу корран болып, Ж октасты 6ip-6ipimH сырттан кегш. К ы т ай д ы н ел! де кен , ж е р ! д е кен. К впп 'к ке кандай ел бар онымен тек? М ухиттай калын нудан не шыкпайды, П а р ы к сы з кен болран со к етек пен ж ен. 229

С у м д а бар, залым да бар , арам да бар, Карарсы з жауыз да бар, адал да бар, И м ан ы бес тиындык кузгы нд ар мен, Ер де бар, касиетп адам да бар. 4 . Ж апон мен оры с согы сы б!т!п Чжан Цзо-лин д э у 1рлед! А йм ары н 6ipiKTipin бары нды рды , 6 з1не т ал ай сумды жары нды рды . К ор ган сы з калын ел дш yp eflin ап в з 1не су м каракшы табы нды рды . К ы ск а с ы : кузрын кылды 6ip талай кеп, Ж апоннан «кызмет!не» кеп акш а жеп. Орысты арт жарына аландатып, Ж а п о н р а бул да болды едэу1р сеп. Туранд ай он жарынан кузры н тары,— К ой сы н ба epiuin ерге у ш к а н 6aFU? К енпкпей орыс колын ж ап о н ж еш п , К ел 1сп 6iTiM кылып eKi ж ар ы . Ж апон дар шуыдласты ж ауы н жешп, Той кылды «суйшшП> деп ж ер! кенш. Ж енген ж ак кашаннан да кокиланбак, Ж у н болып женшген ж а к ce ci кем1п. Батырра кез карасын суы тпаска, «Кызметш> жанын салран умытпаска. Ж а п о н н ы н YKiMeTi кылды уэд е К ор ран боп iui 6ip пэле ж уы тп аска. К осы ны н жиып алып ал ды н, артын, Ш убалты п куралдарын тиеп артып, Елге кеп мошяп жатты М анжурдары Б ат ы рд ы н «кырандары» ш ер у тартып. А т кал ы п «канды б ал ак к а ш а к » деген, Д а н к 6lrri «жасанган ко л, ж а са к » деген. <Баты р» деп кайпандайтын болып алды, К е з д е с се дуспаны д а , « к а с -а к » деген. 230

С а й р а н ы «батырлардын» елд!к шет5, Кытайра анталаган ж ауды к бел. Е лем ей. булардын «аз шайпаулыгын» Квпген сон тис алмады уш м еть. 5. Ч ж ан Цзо-линшн сыпаттары А зы р ак осы кезге аялдалы к, Шокытпай, булкмшетш аяндалык. Ч ж а н Цзо-лин кандай ек е н ?.. дегендерге Б аж айлап сипаттарын баяндалык. К а й м а к ж уз, сурш а Kiel — ю 'раз жандай, 1лм иген кара кезд>, тайны мандай. К е сел еу, орта бойлы , муп-кулэШ м, Кимылы еп-елеуаз сур жыландай. Ж у к а epiH, тымырсык бет, жука кабак, B ip iiuce KaHFa тоймас табак -табак . К ул м ей тш , арам ойлы бед1рейген.— Д е р едщ «эп жыланнан алган сабак». Ж аркылдап сейлемейд! бекер лагып, К у н бурын урынбайды тглмен uiaFbin. Ж асы р ган тырнактарын кор мысыкша Ж уред1 томен карап i3iн багып. B ip icTi «стер болса кер!лмейд1, М уратка жету уш!н ершбейд!. Ж ет уге 6ip басынын пайдасына Кандай да арамдыктан жершбейд!. А кы л ды кершбекке болады ызбар, KeKHin энг!ленсе б е л муздар. Ш ы н кулкын кврсетед! сынды жерде-ак, I аниде сасык пэле, бетж д е — ызтар. И м а н жок турмыска коз карасында, А р да жок, карар да ж о к санасында. Уят та, азаматтык намыс та жок, С а т а д ы 6ip 03i уш ш анасы н да. М1некей, Ч ж ан Ц зо -л и н HiR сырлары осы ! ©TipiK демес жвнд'1 ж акы н досы. гз!

А ки кат сыпаттарды унатпас тек, «Баты рды н» дал езшдей кеш'л косы. 6. Ч ж ан Цзо-лин Кы тай умметше ж ап >ж д ы У к1мет «батырларра» тие алм ады ... Ч ж ан Цзо-лин тек ж ур !ске си я алдамы. С е з салды уюметке: «К ы зметке» ал деп, ПШ пркеп кашкын мундар уялмады. Кузры ндар колын жиып тойласын деп, «Арттырсын жауыздыкты коймасын» деп. Ж ауы зды кызметке алды уш м ет!, К асак ы мылкау тардыр ойнасы н деп. Ш аттансы н кузрын тары мереке кып, Ш а ш жетпес кунэсшен «береке» кып,— Басты к кы п эскер1мен кызметке алды, К асакы raFflip iuipKiH келеке кып. О р ы с пен жапон, кытай ар асы н а, Орманды, таулы Манж ур саласына. Б!ленш жасарын сап келд! «батыр» Кытайдын Мукден деген кал асы на. 7. Ч ж ан Цзо-линн!ц пэтер! «Баты ры н» енд! ipi бай-мырза, шулен, Б эй л ы ры н есептеуге катар с м е н ,— Кен сар ай , неше бвлме 6ip уй алып, Сэндетт! твсеп, курып, турл! кклем. Epfliri, сыпалыгы б'фдей ж ан ш а , Манызды, акылы адал, бекзат пакша, Сол уйге орнап жатты куш|'н жиы п, Ж а у тоскан , купли бЬчеп ж ы рткы ш анша. Ж инаты п неше турЛ1 таза буйы м, Ж асаты п эшекейлеп безеп уй ш , Ж айнаты п ханнын сырлы ордасындай Эскерге кузегпрд1 кезеп уй ш . Кымбатты эр белмеге ж асау жиган, 9ртурл1 Ж 1бек. шлем, ж ум с ак диван. 232

М асаты лобек керпе, кесте шырма , © р некп сан асылдын 6api ch f3h. Т у рЛ 1 асы л — алган ж инап кы рдан, ойдан, Ж ол бар ы с, аю Tepid 6iTey сойран. Б э т кунды з, кара тулк1, т ур л 1 жарак, 1л д 1р 1п айкыш-уйкыш сэнге койган. 8 . Кытай ук!мет1 ек! батырра какпан курды «Баты рды н» доеы-дагы ipi дед!к, О л -д а г ы «кырандардын л ip i* дед!К. Оньш, да аты шvлы эскер! бар. К е м ем ес Ч ж ан Цзо-линнен сы ры дед!к О л -д а гы JKirfrrepiH жиындырьтп, K v h са н а п тузеп, ондап К1ннд1р!п. Ж а у - ж а р а к куралдарын толыктырып, Б1лен1п жатты тастай т уй ш д !рш . Оран да емес Mice мал мен мул!к... К а н im ep 6ip жабы сса к ар а су лж . K av b in кы п еке\\чнен копыкты ую'мет « Е ю дос салмасын деп 6ip кун булж». « С о р боля р ек! батыр пэле курса, У а к а е м ес 6ipi ж о к бон, 6ipi турса. Тубш яе Kavin болмяк ую метке E itey i Т1зе косып Tipi турсгГ». Ую мет шара курды аз рана ойлап: Еппенен ко с батырдын 6ioiH жойм ак, BipeviH б!реу!не жок кы лры зы п , И л алып, ic кылрэнын Д о у д зу 1 коймак. У ю м ет сумды к сырын hiree сакта п, С е з сал д ы екеуше ек! ж акт а п : Т|'л ал са улкен тенге кызыктырды, К е т е р т KonmiK койып, ептеп мактап. Д о у д з у — кытаЛша жандарал-губсриатор дсгея

9. Хун тенге сатылмады Эрине, 61'реулер бар т ен ге кумар, Bipeyaep тойган тамак ж ем ге кумар. Б|'реулер шен мен жемнен жолдастыкты _Жуз есе касиеттеп кылар тум ар. Ш ен ку м а р арын сатпаб жаталмайды, 0 йтуге б 1реу ардан баталмайды . Б|реуд1н твбесшен дглдэ куйсан. А р , нам ы с, жолдастыкты саталмабды. Шен кумар эюмше кайкандайды, Аншынын аш итшдей кайпандайды, 0 з1нен темендерге кокиланып, ©зшен жогаргыга майпандайды. Ш ен кумар эр журттын бар арасында, Ю мде куш болса сонык панасында. Тугы зган, ак супмен асы раган Сатады жанын кияр анасын д а . Ж олдасы н сатпады Хун шен мен «банка!» Ш ен т у п л сатпан дед1 «алтын такка»! Канына жолдасынын бэйп кылган ¥ялмай кызыксын ба би болм акка? — 10. Ек1 дос Досы нан Х ун батырдын кулкы мыкты, AcbiFbin атка Minin уйден шыкты... Кеп т у с п Чжан Цзо-линшн сарайына * С а к бол» деп айтпак болып бул сумдыкты. Ч ж ан Ц зо-лин отыр екен ордасында, Ди ван да ж1бек жастык ортасында. Алдынан ушып турып куш ак жайып, Куанды арсалактап жолдасына. — CaFbiHbin ед! досын, ага н — дед», 03iM де барм ак ед!М саган — д ед!. Ж айлансы н косшыларын конак уйге, Ж |Г1ттер сыйлар жайып т аг ам ,— дедК 234

— Б е к ж ак сы келдг'н д осы м , cepiM,—дедг. 1ш пы сы п толып ед1 iuepiM ,— дед1. О н а ш а 6ipa3 к е г т шертейж 6ip,— К а н ж и отыр енд1, epiM,— д е д к .. К ул ю ш масайрасып отырысты, С е з кы лы п еткен-кеткен ap 6ip icTi... К е ш ж п е й ат ултан кеп т э ж 1м кылды: «Дэмд1 кып даярлаган а с та nicri». М актан ы п данкы шыккан аттарына, Тарихты н коз жеткендей мактарына. М асай р ап аска отырды ёк! сырлас М э з болып ерге ерилген «бактарына». Тэж1м кып кызметкерлер асып-сасып, Уилнен аяктарын ептеп басып, И ш п , т ж турысып кы змет кылды, А н ш ы н ы н иттершдей ж ап актасы п. ЕЫ кте кузетед! жендеттер!, « Б а с ал м ак , ш аш ал » д есе келбеттерь Буйры кты exi кылса ант согардай С 1 ш скен батырына енбектерк.. У стазы «кырандардын» ек! бастык, Д и ван д а шынтактасып мамык жастык, О т ы р д ы , астан кейш акы лдасы п, Д у сп а н н а н аянбаска, кы л са кастык... 11. Чжан Цзо-линн!н досына сыйы кум!с кылыш У ст ел д е алдарында ш арабтары , « Ш а р а б » деп кастерлейд! зрактарын. Ч ж а н Цзо-лим досына акеп керсетед1 1л у л 1 турран rypai ж арактэры н. B ip кы лы ш тым кызыкты, кумш капты, К у м к ж е оюлаган алтын сапты, «О л ей! досына сый кылайы-т» леп К о л к а л а п 6ip тереден к ал ап апты. 5Я5

— М ш ек и , e-reip болат, квкше ж асы л,— Майысып, жазылады вткен асы л. Бул кылыш саган рана ылайыкты, Сэш щ и тагып журш журттан асы р... Досы на кы м бат кылыш усы нады , К е к ш асы л ctjMFa тасынады: Балаш а куанраннан ушып туры п, Кылышты алып керш асынады. 12. Чжан Цзо-лин досы на тагы д а сын кылмак Айтылмай сы р калмады ек! д ост а, К ен ел т 6ip-6ipiHin сезш костап, Арада талай бос свз кулю болды , Жорыктан тыныс алган колы боста... Сонымен уакы т етш, а к т а м батты ... Кайтуга аттарын Хун даярлатты. Дарды алран жолбарысша тунде жортып Ж ур уге батыр cepi к е и т унатты . Кеш болы п, к а с карайып, ак ш ам батты, Ж а п -ж ар ы к кала сансыз ш ам ы н жакты. Typai ж ан кешелерде кундег1дей ДуЫрлеп ез бёпмен журш жатты. Чжан Ц зо -л ин досын б|'раз аялдатты ... Ерттетп тыска шырып кос кек атты, Онаша буйрык кылып ат ул т ан га, Ек! атты кора ш шде аявдатты. Уйге кеп досы на айтты «батыр> турып: «Сияпат умытпайтын ж аксы рурып, Сэйгулж, сарайдары жуйрштердщ, Таада д а 6ipeyiH ал езщ жур!п» ДуЫрлеп езбеДмен кала ж аты р.... К еп ш асп ан квк торрындай бейне шатыр... Кораны ж ап -ж ар ы к кып ф онар жаккан Келед| уй ден шырып ек1 батыр. 236

H e K e p i Ч ж а н Цзо-линнщ енкей мерген, «Баты рм ен талай icri 6ipre керген», К ел ед 1 артгарында жаутандасып А н ш ы н ы н иттервдей к асы н а ерген. Баты рлар ат кораны ж агалады , B ip атты к сынын айтып б агал ад ы . К оя н д ай а к 6ecTiHi айналды рды , ©зге атты мактаса да каламады. 13. А к бест! А к б е с п елевдейд! мойнын ш п, К ы зы гы п унатты Х у н соны суй ш . А р гы м ак акку кустай к1рш!кс!з-ак Бергендей доска гана досы киып. С е р к е с а н , бел1' делдек, ш окты к бж'к, Булты лдак булшык erri — бейне киж. С 1Н1р л 1, толарсакты, бо ла т туя к, К ул аш тай каз мойынды кояды шп. Ж а я л ы у е л орныкты а п п а к бестек, К е н ты ны с, омыраулы а л ш а к твстек. Отты квз, камыс кулак, шокпар кешл, А з у л ы , курек Tici б1ткен костек. А к селеу, ак бвкендей, апп ак саадак, А к тулпар, жел жетпейтш ушкыр канбак. M iH in ап «шу!» деп кетсен ж о к болады, Ж а л г ы з -а к бш д 1рмесе к ал г ан шаадак- 14. Сумнын I d Ч ж а н Цзо-лин мэз болгандай доска жагып... Х у н айтты , а к тулпарды т е ск е кагып: « М ш е р м ш бул атынды сак та п , досым, Ж а б у л а п , баптап к у тш , т ум а р тагып». H e x e p i Ч ж ан Цзо-линн1н болып сымдай, К а т а р тур арттарында — 6api жымдай. К е зд е р ш батырлардан 6ip алмайды, С е й л е ск е н ею' достын ce3iH тыддай.

М э з болып Х ун тур e a i, атты сынап, Тулпарды еркелетш сипап, сылап. Ш ан к erri как касынан аткан мылтык, Батыр Хун кырыккан шепше калды кулап !.. Тьп тартпай жырылды Х ун шалкасынан, Аткан ок деп тиген со н аркасынан... О к аткан жан жолдасты н 6ip жендет! МылтыпаШ тытып турып калтасына. Кузгындар Хунра кел1п тене калды, 1лезде шiркiн 0Mip сене калды. Жалма-Жан кылышын ап Чжан Цзо-лнн сум, Досынын басын ш ауы п белек алды. Буйрык кып жендеттерге касындагы, «Онын жур бомбы, мылтык аеын-даты!» — Д е п шапшан кылышынын канын cypTTi Досынын беркш алып басындакы. Кетерд! 6ip колымен достын басын, К,олына шумактап ап айдар шашын. Куанды салактатып кез! шатнап, Белдесщ елт1ргендей к ек п касын. Д у а р л е п взбет!мен к ал а жатты. Д ycipi кешю жур1с ты м -ак катты. Оскыртып Ли Тзян алы п келд1 дереу Даярл ап жетектеген ко с кек атты. Алгандай оп-онай Fun каншыр атып, Немесе касаптаган аншылатып, Досынын басын салды ат дорбага CopfbiTbm жылы каны н тамшылатып. IpiKTen он wirirri касына алып, Ж ауынгер ецкей мыкты жасын алып, Ч ж ан Цзо-лин тура шапты yniметке, Досынын дорбага са п , басын алып. «СуйшшН» — деп уюметке жетш бармак, Алдына канды басты жайы п салмак — — Калаулы, бэйп тшкен бас мше1 — деп, Б эйпге уэдел! ш еш н ал м ак. 238

«Басыныз м!не» — д ем ек, кермек болтан, «Терек кып жер асты на кембек болган!» С ол жерде доудзундыкты алмак кузгын, C e p n e c in уэде кып бермек болтан. Аттарын ентелетш жалактатып, Серш лтш кеше халкы н алактатып. КелеД1 арам кузтын некер!мен Досынын басын алы п салактатып. Ш апкы лап, жын кутандай он 6ip атты, Ж апырып кешелерд1 тасырлатты. Суй сж ер «бэл Ь дерл1к ic кылтандай, Ж ер жартан ат екш н! тым-ак катты. 15. М у кден кешес! Кал ада уйренилюч кеш м калып... Кешелер кундепдей шаммен жарык- Тактайдай тас тесеген кешелерде Д ур ал д еп атытылтан сансыз халык. Кактыккан олай-булай атты, жаяу, Ж упр ген, желген, аттап журген баяу. Туа'рлеп сам бы рласкан ын-жын ж ур !с, Мукден тек тыныштанады такта таяу. Аттары ом ы раулап, кеб ж шашып, Квлденен келгендерд! кетпек басып, Кешеде кужынатан кала халкы, Ж асканып серш лед! жолын ашып. Анкиып кеше халкы карасады, А нкау журт кузтынды ерге баласады. Ti3iain, жалт-жулт е т т , дурс1лдет!п, Квшеге он 6ip атты жарасады . Айтар ма еш ю м сумды: «сум-ау» дес!п, «Барады кайда асытып мынау?» — д е с т , А п келе жаткандытын кайдан 6uic!h Сатута жолдасынын басын кесш!.. 239 •

16. Чжан Цзо-лин Д о уд зу болды Ш апкы лап жау кыргандай ентелепп, Ч ж а н Цзо-лин уюметке келд1 жетш, Б а с салган дорбаны алып Kipin барды, Алдына бас ашмнтд тож-iM етш. Эшмнен монтаны сум корганады, Кайдандап кара жылан жорралады, Э ю м н щ алдына экеп коя салды Шыиарып Хуннын басы н.дорбадары. « — С ер т кылган, Mine, таксыр, басты ап келд1м, Ж астыгын жауыныздын ж астап келд1м. Кылуга жан тэшммен а'зге кызмет, EcKi кулык ниепмд! тастап келд1м. Куджтз шлешздГ, кылр'ан Kayin, Ж о к кылып, MiHe, таксыр, келд^м шауып. Бар ед! уэдещз Доудзу коймак Егер де Хунды атпрсем e6iH тауып. Мшеки Хуннын басы алдыкызда! — Айткандай, ез колымнан алдыныз ба? Ci3 уш ш жолдасымды курбан кылдым, Я , -таксыр, ыкыласыма нандыныз ба? С 13 уш ш opFa итерд1м косымды да, Бауы здап келд1м, MiHe, досымды да, B ip С1зге, уюметке кызмет кылрэн ¥мытар м а екеназ 6ip осымды да?! Сенемш енд1 азге жагармын деп, Эркаш ан ci3re жару маран мшдет. Серт кылдым Доудзу болсам, дуспандардын Бастарын дэуем встш кагармын деп. Д у спан кеп уKiметке толып жаткан, Астыртын эрекет кып торып жаткан. Кызметкер керек азге шын сен1мд1 Мен бшём талай сезд1 болып жаткан. 240’

К ы зм ет к ер yn i метке керек кез1, Б о л г а н д а й шын сеш м д1 мы кты к©з1. А ям ай уш м еттщ дуспапдарын Езетш ж э н ге салып болсын тез!. Энекей, ел д 1 аздырып Суй Ш и -ш ан жур, Тзан П и-гуй, Цао Гауа, Ш он Ш и-ман, Ж н — B api д е ую м еттщ дуспандары ,— К,аз1рде-ак. ж ар ам сы зд ау 6i3A iK М ан ж у р ». B iTipin, тэж1м кылды, залым ce3iH, К ад ады квк ушкынды жылан квзш . Ж ам ан д ап журттын кебш бас эк!мге K ep cerri ж арам ды кып, овд ап е з ш . Б ул ж у м ы с бас эгамге тым-ак: ж акты , Турегеп Ч ж а н Цзо-ликш иы кка какты. — Б ат ы ры м енд! саган ш ы н сещ и'м,— деп. Тесш е ез колымен тана такты. « Ы р за м ы н , Miне, осыны с е з г е ш н е , За н уш ш досыннан да безген!не, Кимастык бал жаласкан жолдасынды б л п р ш е з колынмен езгенще. Баты ры м , квшн’м толды акы л ы н а, Т ш алды н, кар&мадын ж акы ны на. С ездер щ кулагыма аса жакты , Ю м к у л а к са л м а с свзд'щ м а к у л ы н а ? ..> У н ат т ы OKIM сейтш канды к о л д ы ... « А к ы л д ы с©здерше» квнлг тол д ы . К ы ск асы : сол арада Ч ж ан Ц зо-лин ку С е н 1МД1, з о р акылды Д о у д з у б о л д ы ... С у м к а й т т ы HOKepiMen су д а й т а сы п , Аттары леш ред! алшак басып. « Б а т ы р га » , досын сатып Д о у д зу болган К арайды иекерлер! жалтандасы п. Бет{не ар-уяттын жагып батп ак, Тынды сум жолдастыкты солай актап, «К аскы р д а кас кылмайды жолдасына» Дегенге итш е сарып, жерге таптап. 241

б з ш е сум cyficiHin Keiuni толды, Тапкан сон шен алуга, «онай жолды». Досынын бал жаласкан басын сатып, IIJiMipiKnefi арам кузгын доудзу болды. Бул кунде Чжан Цзо-лин к у ты м -ак мыкты, BipTiHaen, егескеншн бэрш жыкты. Кьггайра, курiлдеген эюм болып, Кузрынньщ жер дуниеге д анкы шыкты. Кытайдын иттен де квп ж андаралы , Артпаса кемнен жок сандары ал!. Ж ы р кылып енбекш! елге тарту кылдь!м 1шшен Ч ж ан Цзо-лиши тандап алып... 17. Жауыз туралы Б ул кунде сумды коргап актаушылар Сансы з квп жарынушы, жактауш ы лар. — Акылмен жетш елд1 билейд!,— дед Ж ауы зды толып жатыр м актаушылар. Борсыкша екбекнл елдш каныи eopFaH, Д униенщ обырлары сырттан шолган, Колдарын шапактайды: «бэлИ» дес!п, Ж ауы зды кошеметтеп, корган болган. CyMFa сум корран болып сактамай ма? ^емегш 6ip-6ipiHiH актамай ма? Ллойд — Ж орж , Пуанкаре, Чемберлендер' К в т ерт сумды квкке мактамай ма? Дуниеде аз ба иманын, арын саткан? Ж агы нран, eTipiKKe жанын саткан? Юшкене к у басынын пайдасына IIIiM ipiKneft жолдасынын каны н саткан?.. Залымды енбекш! тап б!л сш дед|м, А улактау ондайлардан ж ур сш дед!м ,1 1Ллойд-Жорж. Пуанкаре, Чемберлен дегендер Kasipri жер- дуние байлар yKiMenepine ыкпалдарын журпзш отырган жэне Чжан Цзо-лннге кошемет кылып отырон агылшын, француз yxi- мегтершщ ку муй!здер|. (автордыц ескерту!.) 242

К уй е л еп жауыздыктын бет!не урып, К э р ! б ш й к , эдш тарих кылсын дед!м. М у н д а й га айтшы, досы м , барарсы н ба? © леей д е сумнан ул п ал арсы н ба? Д о сы н ы н бал ж аласкан басын кесу — Ти ы н дай болмады рой дарарсы зра!!. 1927 жыл.

ЛЛШЫН ЭНГ1МЕС1 (Туе) B ip туамш' айтайын, Элеуметке жыр кылып. Осыран уксас 6ip icri Айтып ед 6ip дос сыр кылып. О й ябберш карасан. М е ш ц осы тус1ме. ' Лашыннын ici усайды, Адамзаттын, Мне. Ж ете жори бйгсенге Б у л туам ш н мэн! бар . Ж ур ек тербеп козгайтын. Сы рлы Kaciper эш бар. ¥йктап жатып туа'мде Сарыарка сары бел керд1м. Белден белге жаралап B ip улкен шалкар кел керд1м. С о л улкен кел шалкыган Tynci3 терен су екен. Тагы жырткыш кусы кэп, Тэр-пб] жок шу екен. Ортасында шалкардык Б а р екен улкен аралы. С.ол аралра кеп конды B ip лашын кус ж аралы . 244

Б у л лашын к у с ж е р , квкт! CepiK 1здеп кез!пт!. Бвтен теки кустарды Кы ла алмай cepin 6e3inTi. К в п бол Faимен дуниеде Лашындай талай асыл кус. 1здеген1 лашыннык ©з1мен текп лаш ы н к у с. Лаш ы н конды ар алд ы н Б !р киындау ш ы ны на. Д а у а |‘здед1 с у з ш п , Журектег1 муны на. Кврд1 лашын 6ip уя, Ш ынлэры жакпар кияд а. Квз! туей 6ip к у ска, Жакпардагы уяда. Кадалды лашын сол куска Ек! кезш айырмай. К аллы катып к ад ал ы п, Артына мойын кайы рм ай. Уядаты жалгыз кус Лашыннык екен баласы . Э л ! yuinaFaH ж а с екен Касында жок анасы. Балапаи кус уяда Канатын сылап тарайды. Мелд!реп о да кадалып, Тектесше карайды. М вл д 1ресш эуел! Л аш ы нга лашын квз Салды. Кусты к нэз1к тып'мен, Улкен лашын евз салды. Квкке сермеп кулаш ты Аралдан алып кетпекке, С ер !к кылып тектесш Муратына жетпекке. 24S

Б ал а кус эбден таныды Анасынын тектесш. Ж у р е н сезд! луЫлдеп, Тектес! тастап кетпесш. Сырнайдан суду дауы спен. Бала кеншн бширдк TeKTeciHiR журепн Б ал ш а е р т п кулд|рд1. Eni лашын сонымен С о л уяда Tyflicri. С у л у сыкды сыпайы, Айкасы п тэтп cyflicTi. Тектеан1к журепн. Б а л а лашын ерт кылды. Айрылмаска т!рщей, Улкен лашын серт кылды. Ш анкылдап даусын кернед!, А рал га келген бул лаш ы н. Тектеан epTin кетуге Лаш ы н кус жайды кулашын. Л аш ы н кустын даусынан Квлдеп' кустар шошынды. Аралдары Typwii кус BipiHe — 6ipi косылды. А ралды н кусы шуылдап, ¥яны н келд! касына. Уймелед1 у-шу боп, К о с лашыннын басына. К о с лашынды коршады Ш ул аган кустар кам ал ап, Тш п кашып жабылды Канатпен карып саб алап . К арра менен бвктерп. Ш агал а, кызрыш, каракус, Н еш е турл! тары квп, Б е л г ш Tycci3 ала кус. 246

Лашынра шашты бэр! де, Н е ш е турл! батпакты. EKi жарды коспаура Ж асады талай шатпакты. Лашынды былгап батпакпен Балапанды шошытпак. Ж1бермеуге аралдан Лет'рген кенш н жасьггпак- Лашынра кастык кылмаран Кустын саны т т т е н аз; Б!р-ек1 рана каршыра А ккумен, 6ipep к о п и р каз. Л аш ы н ушты, сы м пы лдап, Шалгысы жасыл жаркылдап, Ж а с лашынра «ж у р » дедк Шынды айналып шанкылдап. Б а л а лашын yiuyFa, Онтайлады канатын. Тектесшен суйнжен, Болмады Tirni калаты н. Шуларан жырткыш жабылып, Балапанды жылатты. YmyFa канат жазранда, Топшыга кэрып кулатты. Канатын кагып кам алап, Уш ура epiK бермедр Анасыз желм ж ас байрус, Im 6ip жэрдем кермедр Камалады калын кус КастыРЫ жок лаш ы нды . Тиш кашып шуласып, Ж алрыз epai басынды. Ш ы дады сорлы ж алры з ер М ундай ауыр куйшке, Ш ары кка атты ti'k заул ап , Куи|‘кпен Kerri биж ке.

Кайта айналып лаш ы н кус, Лшуын жиып айкаспак, Еюнииде тнхкен, Канш а жаумен ш айкаспак? Ш ары ктап Kerri алы ска, Куштерш эбдеи ж и м ак к а, Ею нш ш е ж.ауласса Топшысын жаудын ким акка. Лаш ы н байкус куйшга, Зо р уайым кылады. ¥яда калган ж ен м д 1 А п кетпегей куладын. B ip куладын ап кетсе Кайта айналып кслгенше'. Жауларымен шайкаспак Топшысы кирап елгенше. Лашыннын жаны KyfiiHin, Ж ур ен ерт боп ж анады . Уайы м кып TeKTeciH Кезшен жасы тамады. Лаш ы н сермеп кулашы н, Булттан аеып зарлады. К у й т кернеп квшрепн, К езш ен жасы парлады. 0 н.1м десем туе екен, EciKTi 6ipey кагыпты. О я н а кетш карасам Ж асты кка жасым агыпты. Ж алрыздык керген лашынды, А яп мен де жылаппын. Квзден тамган жаспенен, Жастыгымды булаппыи. Т ура салып жолдастан Туе жоруын сураппын. Домбырамды ап жабы ркап, К улагин куйге бураппын. 248

Б у л TyciMiiitc ж о р уы н Э б ж е сенен су р а д ы м . Ш ы н журекпен т!лей!к. Е ю жардын мурады н. .B ip жырткышка бебектч Тары кустар бермес пе? Жетчм лашын ерш а'з, Куладынра ермес пе? Б а л а лашын бул icTi, Тардырдан рана кер м ес пе? Куладынра алданып, Ж асты кпен бай рус к ен б е с пе? Камалап жалрыз жет(мд!, Курбандык кып ш алм ас па? B ip жырткышты баулысып, Ж а с лашынга сал м ас па? Арам жырткыш кодандап, Балапанды алмас па? Бала лашын сонымеи B ip кор кус боп к а л м а с па? 1927

К0КШЕТАУ (Поэмадан у3iндi) А оканы к кербез суду Квкшетауы. Дам ы лсы з сулу бетш ж-yFan жауын. Ж анж актан ертелькеш булттар келш, Журед1 6iain Kerin есен сауын. Сексен кел Квкшетаудын саясында. Э р кайсы алтын кесе аясында, А уасы дертке дауа жупар и а ,— К ек1рек канша жутса,— тоясын ба? Ы рралган кекке бойлап караяайы, Касы нда кек желектт эппак кайын,— Ж1бектей желмен шарып твнерект1, Балкытып мае кылады ш с майы. KapaFaft бшк шынды киялаган. 1ш адам оны барып кия алм аран,— Ш анкы лдап, тау жадрыртып шынга конып, Ж ал гы з-ак кек каршыра уялаган. Кекпен-кек шыд басынан мунар кетпес, Басы на атсак-дагы огын жетпес. B ip ж ут сан Квкшетаудын жупарынан ©лгенше кешрепннен кумар кетпес. Сар ы алтын Квкшетаудын ерте-кепп,— Т ау мен кун суй1скендей еркелес!п, Cyperri шеж1рес1 еткен куннщ, Сшекей агызады epTerici. 2S0

Т а л а й сы р ертепн) ел айтады , Ы зындап таудан соккан жел айтады. С ы рл асы п сыбырласкан жапы рактар, К уш и з-тун кушренген кел айтады. Т олган ы п томен карал шал айтады, Тамсанып-таныркзнып бала айтады. Т ау тасты тунжыраган куэ кылып. О т басы катын калаш-бэр! айтады. Ертег! болмаса да хатта кал ган , А у з ы н д а ш еж!рен1н, картта кал ган . К арттарды н баян кылган экп'месш ЕЫткен кейшплер жаттап алган. Жеке батыр Болыпты баяилда Ж еке баты р... Т а у б агы п жатады екен Tirin шатыр. B ip кун! карауылда калгып кетш, С ол батыр1 бупнгеше уйктап жатыр. С о л баты р осы куш 6ip улкен тау, К е з ж ум гаи кокке карал сыры улкен тау. « У й к т а г а н батыр» дейд1 т ау д ы н атын, А д а м ш а келбеп жаткан кыры улкен тау, Баты рды к кырыкка таяу келген жасы, Д ен ес! бш к жота, таудай басы , С а к а л ы тесш жапкан, кыр мурынды, Кикмй баста жатыр дулыгасы. Бурабай Т а г ы 6 ip ак б а с бура,— е м ес ат ан , }KypinTi Квкшетауды кылып Отан. М у н ы д а «K©3i кврген» к а р т айтады, Т ы н д аган элеуметке ал ка котан. TaFbi екен жанга устатпай журген кашып, К у р м р е п турады екен к еб !к ш аш ы п, 1 Уйктаган батыр (спящий рицарь) деген тас бар. 251

B ip К0ЛД1 мекен кылып кунде кел!п, С у iuiin кетеД1 екек ал ш ак басып. Дуниеде арб!р белек ж ер д щ аты,— Себеппеи койран 6api е л д т аты: Б ур абай атаныпты содан 6epi А к бура мекен кылран квл дщ аты, Меп-м©лд!р Бурабайдын суы кумю, К ергенде шаршарзи ж а н ал ар тыныс. М ж б сл еп коршаларан шымылдыктай, KapaFafi, кайын менен калы к жыныс. А к кебЬс кешред! куш'с Судан С ан су д у сол кебжпен бетш журан; К ел басы б!рде тыныш, б|‘рде у-шу, Э н п м е сансыз сырлы ертек туган. А к бура кеп жыл тауды кылран мекен, «B ip улкен ic боларда сезед1 екен» О л icri елге айткандай манайдаРЫ, Б аксы д ай, тауды азнап кезед! екен... Ш абы сы п 6ipiH 6ipi ел куар болса, Н е елм ек, не 6ip батыр туар болса, Н ем есе 6ip апатка ел уш ы рап, K ap i-ж а с беп'н жаспен ж у а р болса. Баксы дай бура азнап ж ур ед 1 екен, М ал ш улап, иттер улып уред! екен. Калы н ел манайдагы курбан шалып, К ул акт ы алдары к ке туред! екен. К ар а булт тауды т е н т басады екен, К урю реп жерге зарын ш аш ады екен. А спаннан кып-кызыл от ж ерге шашып, Т а у д а г а ан пана таппай сасады екен. Бнпгеп сон б)’ранын бул касиет!н, Улкенш н Kimi тындап еси е п н . TyHepin таулы булттай кур1лдеген Б ур ага болмапты енд1 ж ур т тиетш. 252

Б а л а с ы Абылайдын К а сы м таре,— Ж асы н ан соткарлыш басы м таре, B ip к у ш т ау 1шшде келе ж атты © з ш д ей 6ip топ яоггг касы н д а ере. Б э р М к асынраны к а р у -ж а р а к , Сокты ккан еккей соткар ж алак-ж алак. Н а й з а м е н неше турл1 ат усгпнде О йы н-FHn кележаткан келд! жанап. Тастарды , араштарды кылып карак, Ы скы рты п келе ж аткан етш р садак.— Б ур ан ы Касым торе сез кылыпты, К ез келсе атпак болып тестен кадап. К асы м хан туганнан-ак канга кумар, Д)р1лдеп ел1м куткен ж ан р а кумар. А н ад ан кан уыстап туран мундар, К ан урттап журсе рана кенл1 тыиар. С о л кезде uiuFa кепт! а к б а с бура,— Ж ап-ж албы р устш баскан эп-пак шуда. К асы м хан, тура калы п, ак бураны, LlIipeH in атып сапты накт ап тура. ©Kipin акбас бура кебж шашып, Ш и к ы л д ап TiciH кайр ап аузы н ашып, К асы м ды 6ip айналып бура-котан, К а н агы п кеткен тул ап т ауд а н асып. Б а к сы д а й сарнцд б у р а т ау д ы кезген, К уш р еш п мекенжен енд! безген. Е л ecTin хан улынын бул жумысын З о р 1ск е ушырарын 6 ap i сезген. Ж о к болып акб ас б у р а коп кун еткен, (К асы м ны н кан колы нан к аз а жеткен.) Б !р куш таудай болып ш егш жаткан Б у р а н ы «кередЬ ж ур т е т к ен , кеткен. К уб ы л ага басын 6epin u ierin жаткан, К ек мунар калын ойга шомып жаткан, А к бура кабактарыи карыс жауып, К оз р ал м ай м энп ж ат ы п т а с боп каткан . 253

А к бура таудын тары ryReci деп, 0-дары касиегп 6ip neci деп, Тукы мы соткар ханнын онбараны, Ж ур т айтад «сол туйенщ киесЬ деп « Б ул !'ске Бурабайдын Rani куэ, Кдсымнын калган журты , кеш куэ, Б ур аш а umrin жаткан мунар тау мен Ы зы ндап таудын соккан ж ел 1 куэ...» Ок жетпес К ек т о р ш н Кекшетауды м унар баскан, Б астары кекке бойлап булттан аскан. Б ip ш ы н бар етепнде Tin-TiK найза А дам зат жасагандай куйран тастан. Cyn -cyflip бейне найза шын, куз, биж, Te6eci кейде турар бултка тиш. К ар асан етегшен шын басына, Такиян жерге тусер туриан кш п. Tin-TiK шын кекке карай кеткен бойлап, Туррандай таусылмайтын 6ip ой ойлап.— Ж алры з-ак шын басында нокаттай боп, Куйкылжып калыктайды бурю т ойнап. Б асы н а атсан-дагы орын жетпес, Иьлш еш 6ip таура т э ж ш етпес, С о л шынра жан шыкпаран уя салып, Ш анкы лдап каршыра мен бурю т кетпес. О сы шын Бурабайдын жатасы нда, Кунбаты с таура юрген сарасында, Орта ж у з хан Абылай заманында, Айтарлы к 6ip ic бопты тары осында... EpTeri толып жатыр еткен-кеткен; Эттрж-шынды энпме б ’|зге жеткен. Э йтеу1р' ырасы сол: Кекшетауды, Ел шапкыш хан Абылай мекен еткен. Б1реулер батыр мен би, канды мактап, Бурынгы надан, unpin занды мактап, 254