Сейфуллин Сәкен- Өлендер мен шығармалыры

С ар н ай д ы , жыр кылады сезш сырлап, Б аксы д ай жын ш акырган сандырактап. Т ар т ы н бай кап твккенд! баты р деген, « B ip e3i жуз Kicire таты р» деген. Зи янсы з момындарды ш ар уа баккан, «К олы нан тук келмейтш катын» деген. « Х а н » деген жерге там ган канга кумар, Д | р 1л д еп 0Л1'м куткен ж а н р а кумар: Ж аз ы к сы з бейгал ж а т к а н елд1 шауып, Т и п ы л гып ж ер куш ренткен данга кумар. « Б и » деген сез кугандар ар ам тамак, Б э се к е 6ip 6ipiHeH ал г ан саб а к ; Е л ж айы н терен ойлап n im e алм аган,— С е з б1ткен кимылымен к а с пен кабак. К еп тындап кеп тексерд1м осындайды, М актарлык кылык, м ш ез табылмайды. О к у ш ы окып e3i 6aFa бер ер © ленте костым мен д е А бы лайды . А бы л ай орда кылран К эк ш е тауын, «А ударран конысынан талай жауын», B ip жылы жазды куш , кал м ак елш, Ш а п п а к боп кол жиыпты айтып сауын. К а з а к пен калм ак керий з а м а н болран: Ж ы л ы ж о к ш абы судан а м а н болран; К а р а куш соткарлыкпен ел бастаран,— Ек/ е л д е ад тэр1зд1 над ан болран. Ж эн е л д ! ханнын колы ж ы нш а шубай; Егей тес мшгендер! ьшаЯ, сыгай. Т ы н ы ш елге батырсынып ш ер у тартты, Л е к - л е к боп косы ндасы п ынрэй сыбай. С а й л а н ы п шыккан 1р!к ен кей кегей; Сай л асы п мшгендер! ылги егей. Асы ны п жарактарын кунтиысыл, А т т ар ы н тукыртады, ии'реп шегей. 255

Шубы ры п ханныа колы ж у р щ Kerri; Ж ы лы дай кан yprrayFa бурып 6erri. Ж ол ж урш б!рпеше кун шеру тартып, К ал м акка бейбгг жаткан келш жеттк Атынын куйрыры мен жалы н туйш, Bapi д е кейлектерш сырттан киш, Калмакты н ордасына урпек баста К е к найза, дабыл кэры п , калды тиш. А т койды калын эскер андаиайлап, Д у р с ш жер козрэлтып «Абылайлап». Тыныш жаткан калмак ел1 к а с какканша У -ш у боп шан астында калды ойбайлап. Б1реулер ыскыртады садакты атып, Б1реулер канды канжар жалакгатып, Б1реулер найза менен ж а с баланы, Lain ап кетеред1 салактатып... Таптады атпен басып к ал м ак елш; К ан квбж сорралатып аттык TepiH. О л ж ал ап кыз, катынын атка енгер!п, Б ауы здап алдарында еркектерш. Каскырдай ырылдайды купли бШп Ж ар ад ы жукп эйелд! iuiiH т ш п , Баласы н канжар менен т1лерсектен B ip сурып керегеге кетед1 w in. TaFbi д а канды канжар жалактатып; К ездерш жын соккандай алактатып; Кез келсе кек сактар ер басын кесш, Байлайды канжырага салактатып... Э йел дш сулуы мен жасы н сайлап, К осактап 6ip 6ipiHe шашын байлап, «О л ж ал ап» койша капли, кан-кан болып «Батырлар» шыкты кайта топтап айдап... Ж а с бала, кемшр-шалды бордай басып; Аттарын ентелете борбайласып. Айдалиан мал-мул(к пен ж а с эйелдер, «Бауры м» дап... шуласады ойбайласып,

Х а н к ай т т ы канга баты п, елд1 ш ауы п; Ш уб ы рты п ел кушрентш, «о л ж а тауып»; « О с ы н д а й ш аба бер сем » д е й д 1 А бы лай,— « К ет ер сщ бэлем калмак. е з щ д е ауып» . А б ы л а й 6 ip ж ерге кеп ат т ан конды , С о л туск а жиып алды калы н колды. Ерулеп, желшшсш калын эскер Гуищ еп мошады 6ip улкен жонды. А бы лай батырларын алды ж иы п, Улеске олжаларын салды жиып, С о л ж ер д е 6ip сулура т а л а с болды: В ере алмай 6ipeyiae 6ipi днып. К а м а л а п сол сулура карасы пты , Bapi д е «мен алам» деп таласыпты. Ж ол ы н а тутас байлап м ал мен мулюн, С у л у д ы 6ip 6ipiHeH к ал асы п ты . С у л у д ы е з кез1ммен к эрм еген сон, К ор кш е керш бара бермеген сон, С у л у деп журт айтады мен бшмеймш, К асы на Абыландын ермеген сон. К ал м ак ты шауып-шаншып кайтушылар, Болм асы н бул сулура кайтып кумар? С о л кы зды н керкемд1гш айта алмайды. Б у л ic r i дэмденд1р1п ай т уш ы л ар . С о л кы зды н онжет1ге кел ген жасы , О р ал Р ан аш бел!не ко лан ш аш ы . К,ап-кара карлыгаштын канатындай, И ш ген а к мандайда ек! касы . А ш бел1 кек шыбыктай солкыдайды: К о л а н ш а ш бейне ж1бек толкы ндайды . Б аты рл ар сол сулура салыстырран — Ж а л р ы з -а к аспандары К ун м ен Айды. К л ы ск ан бурын талай сан-сипатты; С у л у д ы 6 ip 6ipiHe киы спапты . Ж о л д а сы п 6ip кыз уцпн калы н оскер, Д у л а сы п , кен далага сиыспапты. 257

Суккарды н баласындай TopFa тускен, Куланнын кулынындай opFa тускен; Туткын кыз жауларына жаутандайды, К иж тщ ылагындай долга тускен. Сезбенен 6ipiH 6ipi жеш'се алмай, Ж олдасы п ынтымакка кел1се алмай; Аттанды калын эскер гуж1лдесш, Сулуды 6ip-6ipiHe 6epice алмай. Ж еткенше соныменен Кекшетаура, Алалм ай 6ip 6ipiHeH сурап cayFa; Калы н кол Бурабайдык сарасьша Кеп конды, 6iTiM кылмак т ал ас дауга. Тубектей айнала тау — 6epiK корран, К аптаган тау мен тасты кап-кара орман. Б урабай жарасында О к жетпес шык; Ж а гал ай сол жерге кеп эскер конган, Т1лдес1п тау мен аспан cyfiiceai, Сэлем кып булттар басын Ы с е д !. Киырдан келген канкып турл1 булттар, Б а с косып тау тесшде туШседк Калы н кол шомылысып кумю cyFa, Э з д е р ш , аттарын да шомып жуган. TIricin шатырларын тыныккан coHi Таласты айналдырды улкей ш уга. Ж аутандап туткын кыздар жауларына, Елендеп кулак салып даулары на; Бэнде боп кайрет пен карасады М атаган кол аякта бауларына. Ж е л б1реп алкакотан шатырлары; Айтысып сулу ушщ жатыр 6spi. А бы лай кек шалрынга шлем тесеп, Эм1рмен жннап алды батырларын. — Батырлар, бэршзле олж а толык. Эм )се он болтай да б]'зд!н жорык- Ж урмендер жамандасып екпе сактап, Ce6e6i олжадагы 6ip кы з болып. 258

Б ул талас тусп мешн, карауыма, Кайтсем де кенеандер балауыма. Б э р 1н д 1 керш ез1 т а к д а у кылсын, Буйы рды м «туткын кызды ц калауына». Батырлар турегелд! «алдиярлап», T is u iin туткын кы зга болды бармак. Туткы н кыз юмд! тандап калау кылса, С у л у д ы катын кы лы п со л болды алм ак. Ж 1бер д 1 кызга А б ы л ай «бары п кел» деп, «Н ем есе ез алдыма алып кел» деп. «BipeyiH батырлардын тандау кылар, Уктырып Кулагина салы п кел» деп. Б ат ы р л а р талас сезд1 койы п енд|‘, Турысты тэуекелге буы п белдк Ж^берген Абылайдын ж т т т ер !, О рта Fa туткын кы зды ал ы п келд1. А ш а н жуз ак ш абактап аткан тандай, А ш бел! кек шыбыкша майыскандай. Узйлген кызгалдактай en i солгын. Кабырран керсек аяп кайыскандай. С е к ш д ! колра тускен б ал а KHiK, MepreHHiK элареткен o f h тиш . Куй1к пен KacipeTiH ж а сы р а алмай, К еп турды хан алдына басын иш. Томсарып сулу турды басы н шп, Ж ен ш ме жас басына келген кушк. Калмактын. алакандап канын шкен, К а л а й ш а катын болсы н ж ауы н суйш? Абы лай туткын кы зга салды кезш, С е й л е д к эм 1р' б и л ж ай т к а н сезш, «Ж аркыным, еккей батыр мына турран, К а р а д а 6ipiHe ти т а н д а п езщ ». Баты рлар турран боймен калды катып, К а д а л ы п туткын кы зга кезбен атып. Тулайды журектер! дэйек кылмай, Т а н д а р деп сулу mipKiH юмд1 унатып!

Б эрш щ журектер1 аттай тулап. Ж уздер! кубылады oni курап, Калы к кол тым-тырыс боп турды кдрап. Кулед1 кел мен рана орман ш улап. Кыз айтты: «кулдык таксыр терешзге Тагдырдын салган iciH керем13 де, Адамды жете байкап сы нам асак, Bip керш тура 6aFa 6epeMi3 бе? Я таксы р, менен тандау суратсаныз, Бул icTi осылайша унатсаныз, Тандайын терешзге кулдык айтып, 0нер ш батырлардын сынатсаныз. Тиейш садагы ушкыр мергешяе, Кез1ммен аскандырын кергешме. Байланган мына шыкнын к ак басына, Ж аулыкты атып жыгып бергешне»... Абылай кенд1 кыздын тш епне, Серт болды батырлардын бЬлепне. Етектен шын басына коз Ж1'берш, Зор куд!к Kipfli эр шмнщ ж ур епне. Кыз т е н т орамалын белш деп,— Bip адам серт кып берген ел!ндег1... Сарымдай кез алдынан арып e rri, Ж ас ем|'р туып ескен жер(ндеп. Ж!бекпен шайы орамал кестелеген, Айнала ж азуы бар; «есте» деген. «Егер де айткан серттен таяр болсан Мейлis ж ы рт, мейл'т ерте, шеш те» деген. Жумбакты жазуларра карап алып, Тастады хан алдына орамалын. Батырлар козгалысып шапырласты, Ентелеп х ан мен кызды орап алып. Абылай турегелд| даусын кернеп, Сейлед! кулжадай боп колын сермеп. «Батырлар 6ip кызык сын келд! мше, Мшщдер атгарына жылдам ерлеп!» 260

«Ы ц гай л ы 6ip он Ж 1пт сайлансын тез! О р а м а л шыц басына байлансын тез! С а д а к пен кулаш сы нар кез! келд!. C e p in n e сад ак ofh кайралсы н тез!..» О н ж М т белге байлап аркан ж тп ', М ы сы кш а ер м ел ест ш ы нга шыкты. Байланран серт орамал найза агашты Ыргалтып шык басына эрен tiktL Батырлар даярланып баптанысты, Белсенш онтайланып аттанысты. Ц П р е н т Y3enriciH сы кы рлаты п, А й т у л ы жерге шырып саптанысты. К а л ы н кол гу!лдейд1 ан тал аскан , Б э с е к е б/р кыз уш ш тайтал аскан . B ip т а ск а топ ж аны нда кы з да шыкты, Тартыстын себепкер! ж а н таласкан. К ей батыр ойкастайды орын сайлап, К е й батыр безейд! o f u h eTKip кайрап. Ш ы н д агы орамалды ок пен i.ny, Э р KiMHiH тьлегеш « я , ку д ай л а п *. О р а м а л желб1-рейд1‘ койран байлап... А бы л ай: «аты ндар!»— деп шыкты айрайлап Б ат ы р л ар HiipeHicin т1збектелш, Тартысты садактарын «Абылайлап». Д у р !лдеп садак o fu ыскырады, О йкастап аттары ойнап пыскырады. Ы ш кы ны п жолбарыстай кушш елшеп, Б аты рлар садакка o fu h кыстырады. Э у е ш ыскыртады аткан садак, К ы з д а тур тас басында кезш кадап; Е т е к т е н шынрэ ка р а й к экт ! жарып, Э н д еи 'п таска тиген окты санап. К ар асы п калын эскер турды анталап, Э р kimhih шынрз ы ск ы р т к ан орын санап: Кы зы ккан ж ас сулура дэмел1ден К ал м ады ок атпаран 6ip ж ан карап. 261

Аткан ок, таска тшп жаркылдайды, Шында ойнап бала буркге шанкылдайды. Октарын орамалга жетюзе алмай, Батырлар 6ip аздаи сон каркындайды. Ulipenin садактарын шыкга кезеп, Сыгалап орамалга орын безеп, Дагдарды орын еш KiM ж етюзе алмай, Ыскыртып садактарын кезек-кезек. Еш кайсы сыннан cyflTin етпеген сон, Кыз кайтсын «03in тандау ет»—деген сон. «Ок жетпес» деген атак алыпты шын; Аткан ок н ак басына жетпеген сок. Бой жазу1 Куй цпрюн кейде cepnin кыландайды, Кейде пае, кейде сейдш, сыландайды. Кейде ж ай Ki6ipTiKTen, аксай жылжып, Кейде upFbin, ак тулк!ше буландайды. Сулуш а кейде эсемдеп бурандайды, Мэстекше кейде мешел тырандайды. Кермеге байласан да жерд! тарпып, Тулпарша кейде шапшып туралмайды. Куй нпрюн эуел кулаш салган ед{, Ш алыктап орттей жуйткш ж анган едк Дестелеп Кекшетаудын epTericiH, \"Избектеп 6ipa3 жыр рып алран еда. Эйткенмен mipKiH жуйрж талран едк Каркыннан б1раздан сон танран едк «Ок жетпес» ертепеш б т р ген д е, У з ш п жыр Ti36eri калган едк Б ас жары бул ертектщ жазылралы, Эцп м е белуардан казылралы, Екг-уш жыл болса-дары,— KefiiHriciH Ж азура калам алдым каз1р рана.... 1Бас жаты ертерек жазылып, аярын жазганша арасына 3 rycin кегкен, Сэкея соны ескертедк 292

КАЛМАК К.ЫЗЫ Ж умбак тас Баты рлар апырактап, зорланысып, К а м а л д ы калын аскер корланысып. 0 рл 1г!н кербез шыннын енд1 байкап, У н д ем ей хан д а турды зо р намыс кып. Т у р д ы д а тас басында к а л м а к кызы, Т а л а с ы п калын аскер а л м а к кызы: — «Я , таксыр, ушке ш ейш байт! кылам, ©31К1з койтаннан сон тандаткы зы п. BipiHtiri сыннан адам етпей тур гой, Е ш k Imhi'h огы ш ы нрэ ж етп ей тур гой, М 1неки керш турсыз о к атуFa, Е ш батыр енд|’ талап етпей тур рой. Е н д ! e x i байт! Tirin к ар ай ы н д а , К ерейш не жазу бар талайымда. У ш сыннын екеушен озран epfli, С ы н ы м а толган ер деп кал ай ы н д а ...» О й к а с т а п кызга А бы лай ж а к ы н келд(, У н ат ы п кыздын сезш м ак у л керд1. Ж а р к ы н ы м , енд1 бэйгщ ко л д а н келмес 1с б о лы п ж урм ес1'н д еп акы л берд!. К ал ы н кол турды корш ап анталасып, Л еш р ген каркындарын 6ip аз басып. К а м алга шауып кайтып кеп туррандай, Ж аум енен жараласьт, жанталасып. К у л 1'м д еп алтын кун мен б ш к аспан. К ар асы п айна келге жымындаскан. К у л е д ! айнала тау, каЛ ы к орм ан,— Тек к а н а ун шыкпайды туйык тастан. К а з бен ен а кку келде канкы лдайды ... Ш ар ы ктап, бала буркп- шацкылдайды. К убы лран кустардын эн куйлер!мен, Ж а н г ы р ы п тау мен орм ан саккы лдайды . 263

Калыктап кара бурк!т кентт шарлап, Ш арыктап айн'алады тауды барлап. Ш анкылдап куздан кулап кек карниза, Туй!лер аткан октай темен зарлап. Батырлар айнала тур тас касында, А лгандай 6ip-6ip сулу бас-басы на. Бэйг^ге 6ipi калмай туспек тары — Абылай бэсекешн бас-касында. Ж ауынын елш шапкан ортасында, Тапжы лмай сулу да тур тас басында. ¥шсын б а ... кайтсын енд1 туткын бенде, Кез болран бэлеЫ аз ба ж а с басына?.. Анталап, камалаган кеп жырткышка, Ж емт1кше окай езш тастасын ба! Зарларан сез етпейт!н топастарра. Ж алынып жылап ылрн каксасы н ба?.. Кыз айтты Абылайдык сезш тындап. — «Я , таксы р, б1зд1Ю тек, мойын ср б а к ; Екшпп бэйге оп-одай, куш сынасу, Онан сон, yniimnici: жешл ж ум б ак. влшенсш осы таска мын кадам жер:, Жарыссын сол арадан дэмелшер, Терт адам ж у п болсын жары сканда,— Болмасын бекер еркек боска арам тер. Таппадым жешл бэйге будан баска, Сол Fatia 03F3H болар бул таласта: — Кетерш терт KiciHi жупрш кеп, Юм бурын алып шыкса мына таска». Абылай батырларга: сершл!.. деды «Ж аку туе, бар дэмелш желпш» дед!. «Бэйгелж ж ер мвлшерле...» дегеннен сон Ж уг’ф ш , даяршылар елшлдеды Батырлар дабырласып, аттан туст!. Калын кол тамаша erri «кызык icri» . Армансыз токайласкан жаумен емес, Сынаспак болды вз! ара кара купгп. 264

А бы л ай ат услад е куп!лдейди Ойкастап, коразданып дШ лдейдь Леш рген апырактап батырлардын, K ynxi боп журектер1 лушлдейдк А б ы л а й асыктырып д1герледК.. Баты рлар аттарын тез шщерледЬ К у ш ш е бекем сенген дэмельпер, А л ш а н д а п б1пектер1'н ж ш ер лед ь Б о й тартып ней б1реулер енд1 букты, А л ш а н д а п кей б^реулер ал та шыкты. Б а л т ы р мен бш ектерш ж аланаш тап , Ш а й к а л ы п !р1ктелд1, к ы р ы к -ак мыкты. К е к куры ш булшык бал ты р б1лектер|'... Тулайды дурал кагып журектерь М ай дан да сыннан озып сулуды алу,— Ka3ipri эр кайсынын тшектерк К ер кем кыз даурыктырды калын колды, Б эйгеден келер екен к ан д а й жолды? Ж а м ы р а п , реттенш сы бы рласы п, Ж а р ы с п а к дэм елш ер д ай ы н болды. А й н ал а коршатан т ау ,— орта дан-дун. © лш ед1 «кыз тасынан» мын кадамды. Ж эн елд! балуандар алш ан басып. Э р кайсы ертш алып терт адамды. К ы ры к батыр аяндады тай-таласа, Ж ел)ккен эскер ду-ду, анталаса. К асы нда шатырлардын матаудаго, Б а н а д а н туткын кундер « т а н там аш а»... Т у р т а н ж урт квруге а сы к icTin артын, B sp i д е тамашалап кы зды н шартын. Т Ы л ш балуандар лап ж уп рд !, Э р к ай с ы торт KiciHi у с т ш е артып... Ж у п р ш кей б1'реулер м айы сады , Солкы лдак. кек темiрдей кайысады. Т а й т а н д а п кей 61'реулер б о с тайлакша, К у ш а г ын кызга карап жайысады. 265

К а р а к ш ы к ы з турган тас бул бэйгеге, Серт кылып, жупрюкен сын бэйгеге. Б е л гШ болмак жер| серт асыктьщ, Тускеш KiMre буге, KiMre mire, Ш уласы п, эскер кулш, сакылдасты, Батырлар жан таласып такымдасты. ©згеден сепз батыр озып шыгып, 1лезде каракшыга жакындасты. Bapi де ырсылдайды, ж у п р 1сш , Майданда куштерше ж уп ш сш . Ceri3i озып келш ш з тасына Таласып, б!рдей шыкты 6yrLiicin. Бэйгеге ceriei де таласады, Кыз бенен Абылайга карасады , «Шыктым» деп кыз тасына «бурынырак» Э р кайсы езш-ез! санасады. Абылай ат успнде каркылдады, Д ау сы т а у жангыртып санкылдады, «С еп з щ тен тустшаер» дед1 Абылай; — «KymrepiH 6ip-6ipi«iieH артылмады...» Эрине OMipmire мойын сунбак, Сезш е оныц айткан эрюм тынбак- Шын т уп л Tepic билж кылса д а улык, И ш п «алдияр» деп аузын ж ум бак... Сонда кыз толгаиады даусын кернеп, Bip сезд1 айтпак болып, козгап, тербеп: — «Б ар ед1, 6ip энпмем таксыр тере, Соны айт «деп mipefiai журек шерлеп. Бэйген1 Kepin турсыз кездазбен, Кутемш э д т тере сезт1зден, О з г е сол энпмемд! баяндаймын, Сурауга тврелтн ез1н'1зден...» Берген соц хан улыксат «айта бер!,.» деп, Елштей кыз майысып т уей жерге.

«Б ар ай ы к, келдщ таксыр жагасы на, Ш е л д е д ш , ыстыктадык, куй in , терлеп...». Б э р ! д е к е л д щ келд1 ж а г а с ы н а . С у 1Ш1П , келепкелеп аг а ш ы н а . Т а г ы д а 6ip ж ар тасты к а с ы н а алып, К е л д щ сол мшбелеген сагасы на. «К,ы з т а с ы » ж у з -а к т а я к к ел г е ш ейш ,— О н ы д а С1зге тагы м эл^м дейш . Б э й п т а с : «к.ыз тасы » д е п атаны пты , Ертекте атка не боп содан кейш ... 1ш кен с о н KyMic ш ар ап к е л д щ суын, К ы з шыкты шарап пенен бетш жуып, К ал ы н кол KbBFa тары телм1р!ст1, Тым-тырыс коя койып д а у р ы к шуын. Ж а р т а с к а шыкты суду л а к т а й ыррып, Б аты рл ар тас жанына келд! сыргып. Ж а р т а с к а , келге тенген ш ы гып турып, К ы з а й т п а к э кп м есш ен д 1 ж ы р гып. Ш ы н к у з , тау,— бултты кап кан б и т ерен, T in-TiK шын, ангар ж ар тас мылкау-керен, С ун ш п , мшбелесш, катып калган, Теш 'сш , кел тубше т у п а з терен. Ж а р т а с к а шыккан сулу ойнамайды... Бш ктен кулармын деп ойламайды. К у р р а к к а куласа егер т аска урылмак, К у л а с а тунриы кка,— бо йл ам айды . Ж а р т а с т ы н 6ip жаты ш ы н, 6 ip жаты су... Т а у iiiii калын орман, ж ап-ж асы л ну. О р м а н д а , тау д а , кел д е , ер тел ! кеш, С ы бы рл ап , сыккылдаран борI ду-ду. А л ты н к у н , Ky.Mic сура нур ы н буркш , С а гы м мен кекке уш ады торрындай бу. Сы зы лты п эдем! энш . сынкылдатып, Ертед! балапанын келде ею акку. 267

Е ю акку келендейд! катар ж узш , К ум ктен айна кэлге шыймай сызып, Толрэны п шашады exi бебегш е, К елдеп ак, шашактын басын узш . Кептер кеб! Аккудай а к канатын алган комдап, Тал бойын ку м е сымдай безеп, ондап, Ж артастын cyFa твнген к а к басында Калтырап 6ip Kypcinin алды ronFan. Тары да кыз толганды, даусын кернеп, Бастады энпмесш козгап, тербеп, Ж уйржтей буктегшп баурын жазып, Келбендеп, ширатылып кулаш сермеп. Сарнады сулу турып, даусын кыр'нап, Толгады эцпмеш энмен ыррап. Сынкылдап, акку кустай эдем! унмен, Нэп-нэз1к, калтыратып ш ертп жырлап:— «Арканык 6ip тауыныд саласы нда, Квк орай, киырсыз кен даласы нда, Сынсыган калын торэй, томарлы квл, Сол нудык кустары квп арасы нда. Сол нуда б!р кус кврд^м кептер деген. Жырткыш жок онын етш ж еп кврмегеп. Бэршен жырткыштардык корралайды,— Коркады ен акыры бектерпден. Кептер к у с 6ip терекке уялапты, Енбекке кептер байрус тиянакты. А к урпек кездер'шде терт баласы , KepinTi к ар а кустан киянатты. Жыр кы лм ак 6ipey бастан еткергенш, Жыр кы лм ак 6ipey азды-кеп кергешн: Я, таксыр, таза тывдап, терелпс бер, Ж ырлайын, бастан аяк кептер кебш...»

К ар акас пен кептер Т ы ны ш ты ктан, ракаттан д а б 1рдей жер!П, Б а л а у п п н ж ер дщ ынгай курты н Tepin, Ты ны м сы з кептер сорлы ж уред1 екен, Ж е м т а п с а , терт ш ак ага экеп 6epin. К а н г ы р р а н 6ip к ар акус ж е м т ж 1здеп, Б а с п а л а п урын кепт! оны к е р ш . Кептер к у с уясына келген кезде, Э л п су м устай апты, ан д ы п туры п... Кептердк enepi асып, алгансыйды, К унж ы нд ап , арам илркш арлансиды. К орган сы з ангал кусты бурып устап, М актан ы п , кокиланып, мардамсыйды. М у р ш а с ы з кептер сорлы бырылдайды, Тыпырлап капы шапшып, кырылдайды. П эленщ шенгелшде сорлы анасын. К оре сап терт балапан шырылдайды. Ш ы ры лдап терт балапан жы ласады , Е с кетш уясынан куласады. < Б 1зд| ж е , анамызды коя б ер » деп, Ж алы ны п, каракустан сурасады . Каракус: «талайды азат кылдым» дейдк « О с ы н д ай кол га тускен к у л д ы н » дейдк «К улаш ы суккардын да жетпей журген, Т ал ай д ы тыпырлатып ж у л д ы м ...» дейдк « Т а л а й г а «азаггы кты бер д 1м » дейдк « А к ж у р е к KOKTi кезген ер м ш » дейдк «К еп келд!м , шабытыма» деп кулед: — « Т о й м а с а м ездер1'нд1 ж е р м ш » дейдк М ы к т ы м сы п мугедект1 ж е н ген ш е, М э з б о л а р , кептерге элг келгеш не. Сорлы ны босатар ма, топ ас мундар,— К ап ы д а ш н ге н сон ш енгелш е.... 269

Каракус, кептер, лашын Enipen, тэрт балапан шуылдайды, Каракус кокиланып, жымыкдайды. Сол кезде аждаЬадай кекте ыскырган, Б1рдеме жогарыдан суылдайды. Ыскырып, KQKTi жарып, садактай боп, Лактырган жасыл xeMip калактай боп, Кектен кеп, кез ашканша жарк-ж урк еттк Каракус жатты кепкен талактай боп. Д е л и т калды лезде нп'ркш пасык, А рызып арам канын аузын ашып. Кептерд! коя 6epin мыжырайды,— 9лг1де кодиланран арам сасык. Квк канат лашын екен келген шуйш, Суылдап жарк-журк етш вткен туйш. Шулатып балаларын кептерд! устап, Отырран каракустын мойнын киып. Шарыктап тогай iшiн барады екен, Ж ылаган дауысты ed in а гады екен. EnipeTin терт шаканы отырранда Желкеден каракусты кагалы екен. Кептер мен терт баласы калды бурып, Коргалап, калын шепке басын тырып. Терекке конып лашын, сез каткан сон, Карасты бас барысып шептен шырып. «Ж аулассам, дед1 лашын,—каскырдаймын, Бет алды кершгенге кас кылмаймын, Калтырап тырылмакдар,— сендерд1 мен, EnipeTin кездерад жас кылмаймын. Есты1Д1 шырылдаран жылауларын, Enipecin квздщ жасын булауларык. — «B i3fli же, анамызра тиме» деген, Пасыктан зарлап ракым сурауларын. Мшеки жауларыныз жатыр ел^п, влгенш отырсывдар, кезбен Kepin. 270

С ендерге кас кылама жауларыннын, Ж е л к е а н алдарында eni белш ?» О ты р ды , 6 ip бутакта баты р лаш ы н... Кептер к у с ш ую рлж кып т в к л жасын. К у т к а р г а н 6 ip аж ал д ан л а ш ы н ердщ, Ж ы л ап кеп аярына урды басы н. «Я баты р, жасыл курыш туягыныз, Ж ебел! алм ас болат киярыныз. Т о п а й д а й Tycipeci3 белдескендй М у гед ек б)здей емес сиярыныз. А л Т1Л1М ем ес а'зд|‘ турран м ак т ап . П э л е д е н айырдыныз 61'зд! са к т а п , А ж а л д а н куткардыныз гай ы п т ан кеп, Э т е р м ш мунынызды калайш а актап?.. Ж эр д ем кып, буйтш б!зге келгенще, Арм ан ж о к жауымызды жекгешне, Болам ы н терт баламмен с е т и кулык, Т а к т ур ы п батыр сеищ деген'те...— Тер т бал а «ризамыз» деп б ас урады. С е зш е аиасынын косылады. Л аш ы нра кулдык урып, шуылдасып, Ы кл асы н анасынан асырады. Б ес кептер кулдык урып коймаран сок — Л аш ы н н ы н жауабына тоймаган сод, Ш а р т койды терт балара лаш ы н турып, Б у т ак т а 6ip азрана ойлатан со н — Т е р т е у щ 6 ip анадан туран е п з ,— Е р екен, ею айтпайтын мы нау дешз. У ш к а н с о н т ер т е у т н щ е н у л к е н 2н Б ал ауы з над тесщнен тоят ж ел з. М ш е к и , м енщ кояр ж эл ры з шартым,— Ал саны з ен улкешн мойныка артып, вздерш ллещпндер курбандыкка, А л м ай м ы н уэдеш кушпен тарты п...» 271

Тургандай лашыи шартын ойынсынып, Bapi де ризаланды бойьш сунып, Улкеш балапаннын «ризамын» деп, А нт дылды иLain кеп мойын сунып. Лашы н кус: «кутем-дедь ушкднынды, Андимын, ушканынша душпанынды. Дед1 де кош айтысып женелд! ушып, «Алыстан KyTeMiH — деп куштарымды...> Бала кептер М ерз1мд1 соныменен кундер e rri... С ез байлап балапан мен лашын кетп. К у с болды канат ecin терт балапан, Лашы н мен ceprri орындар мезп'л жетг!. Судырап Ж1бек жуш гул-гул жайнап, Yiueyi балапаннын кеткенде ойнап, Улкеш отырады жеке калып, Тез1'рек келсе екен деп лашынды ойлап. Ал кызыл жупар nci гул майымен Суды рак ж1бек жунш сы лап, майлап. Сы ланы п, эсемденш бала кептер, Отырды лашын ерге 931н сайлап. Сактаны п бетен бастак арам кезден, Уэде cepTiH кутп басын байлап. Ж аркы рап квкт! кезш келер-ау деп, Ж ы ракк а карап кояр бойлап-бойлап. Ж ан ж акк а бала кептер каранады, Комданып жал куйрыгын таранады. Пэледен кептер суду аманында Лашы нды 1здеуге енд1 жаранады. Бала кептер мен сункар 1здеуге. ж ол жобасын курганынша, Безен1П кекке кулаш урганынша, Аспаннан 6ip ак сункар агып келш С а п eTri кептер мойнын бурранынша. Ш ары ктап кезген сункар кект1 шарлап, Орманды журед! екен о д а барлап, 272

К еп т ер д ! ж !бек жунд'1 кер ген нен сон, К у м а р т ы п атады екен ок т ай зарлап. С у н к а р г а кептер байрус: « ар ы з » дед!. « Б а р е д 1, мойаымда зор к а р ы з...» д ед ! « У э д е берген ед1м 6ip л аш ы н ра, С ан ауш ем уадемд1 парыз» дед!. С е й л е й д ! жастан ж аб ip керг.енд1п н , К ,ан iiuKim каракусты н кел гендн ш . K oppayFa жырткыштардан взш -взй К,арусыз жаратылган зор к е м д т н . А н асы н жемек болран кар а сумнын, Лаш ы нны н сокдысынан елгенд!гш. Ж ы лар ан шакаларга ж ан ы ашып ксп, Л аш ы н ер сумнын мойнын белгенднш. Сун к арра бастан аяк баяндайды, Л а ш ы н р а калай уэде бер генд 1гш . С е й лед!, ер кещлд! лашын кустьщ Калы ткы сы з уэдеге се н г е н д т н . Я баты р , рибрат алып ой ласы н журт, С е н уд щ нышанасын ж ойм асы н журт. М у р сат бер, уадемд! орындайын, Н а н у д ы 6ip-6ipiHe койм асы н ж ур т... У л к ен сы н болып ед! ж а с басы м а, С е р т к ы п ем eTipiKKe б а сп асы м а . Колы на бершейш кайтып келш, А н т етем с!зден енд! каш п асы м а... К еп т ер д !н сункар зарына ис1нед!. Л аш ы н н ы н ерл!г!не суй сш ед !. К еп т ер ге тйтепнше epiK 6epin, Е н эдйп дуниеде бис!нед!... Тунде ушкан кептер М у г е д е к кептер сорлы, э л аз -зар ы п , Б олран сон аксункарра мунын шагып. Т а л а к кы п ет!р!кпен ж а н сактауды , Ж ен ел д ! лашынды !здеп к ан ат кэры п. 273

Кар ам ай жолдын алые,— жырарына, Ж ыныстын киын сокпай бурагы на,— Ж а с кептер тун жамылып зыркырады Лашы нны н кишрдары турарына. Тунде ушып, в31Н-вз1 ур л ам аса, Керш бей сум кездерге зы рлам аса, Кептерд! кундш жалрыз ж у р п з е ме, С ук кар д а босатпас ед, ж ы рлам аса. Торайды кезд! заулап, канат сермеп; Л аш ы нга ару тестен тоят бермек, Сонан сон кайтып келш а к сункарра, Б ол аш ак салран iciH тары кермек. Айдын кел , судыр камыс, орм ан жыные, Тунерш маужырайды тун тым-тырыс. А л а булт аспавда тек ай зырлайды,— Зырлайды кептер, тунмен алм ай тыные. Кептер мен ж апалактар ¥йкынын мунарына шомып батып, К ар а ж ер тун жамылып, кал ган катып... Ж алры з-ак кара тунде ж ем аулайды Кей 6ipi макулыктардын, кунд13 жатып. B ipeyi сондайлардын ж ап алак тар,— Ж ем андып, тунделетш капалактар. Bip ж ерде туягына жем М н е е , Куанып канаттарын ш апалактар. Bip, е ю -уш , боз жапалак ж ол андыган, Ж ем уш ш ттлек т!леп карангы дан. Кептерд! 6ip тогайда устап алды , Б а с батып бутакты 6ip торантыдан. Куанып жапалактар алакайлап, Кептерд1 жулм ак болды талапайлап, Шубырып cuieKefti уш еу ш щ ,' Кептерд1 аймалады «балакай» л ап. CeKipin жы нша кулш сакылдасты , Сандарын шапалактап лакылдасты. 274

Т а л а с ы п ж ас кептерге тун 1‘ш ш де, К,ан толы п кездерше бакы лдасты . Э р кай сы елтш, санын шапактайды, И к ем д еп ж а с кептерд1 жахаттайды. Кептер кус елердеп сезш айтып, Ж алынып эр кайсына жапактайды. С е й л е й д '1 кептер зарл ап к е м ш ш п н , М у гед ек боз тортаймен т е щ ш л т н , Л а ш ы н мен ак сункарды к ер л ж кылып, 1стеген кандай бутан к е н ш ш г ш . К ептер кус зар мунынын б э р ш айтты, Ж ал ы н ы п саута сурап зары н айтты. С у к к а р мен лашын ерге сер т кылганын, К ал ды р м ай бастан ая к б э р ш айтты. С ук кардан мурсат алып тунделетш, Л а ш ы н г а келе ж аткан х ал in айтты. « С е р т 1м д 1 орындайын тим ендер» деп, Y u i «д оск а» кептер ж ы л ап ж алы на айтты. Ш ы д ам ай аш бер!ше алактатан, Т |л д ер 1 Ылекей боп сал акт ат ан , М эз болып сакылдатан уш жапалак, TycTepiH езгертп енд1 ж алактатан. Л аш ы н мен аксуккардын ютерше Т у р Kipfli, суйсшгендей тустерш е, Е п л г е н кептердщ коз ж асы н керш, А я н ы ш к!рд! елж1реп imTepiHe. ©з ара жапалактар курды кенес, С е й л е с ш , тез Keaieri кы лм ады егес. « М у н ы егер жэб1рлесек» дед! ymeyi, Е ш 6 ip ж ан б!зде нам ы с, ар бар демес. З о р кы лм ы с — ж эб1'рлесе кеинлмейтш, ©Mipi корлык танба ешЬлмейтш. Л а г а н а т камытындай болар en i, М о й н ы н ая еле елгенше шепплмейтш. 275

Hancire бершмелж сабыр кылмай, Бул ejytf босаталык ж эб:р кылмай, Лаш ы нны к мекешне ж етш зелж , К а р а н ш TOFafl iujiH дабыр кылмай. Кептердщ бул жолында бы лай таман, Коркыныш талай жер бар будан жаман. Серттерш орындасын ж омарт ерлер, Ш ы гары п сап кайталык сссн аман...» Солайш а уш жапалак, акылдасты. ЭлНдей эдйдокп макулдасты. ©згертш кулыдтарыи рапу ет деп, Кептсрге жылы жузбен жакындасты. «К,ауыпты, туиде журу кара орманда, Ж иналгап сан жорыкшы бар орманда, Т ш ал сан осы арадан сункарра жур, Тун ауы п жол тоскандар таралранда. Егерде енд! жэлрыз коркам десен,— Болам ы з, 6i3 жолбасшы саран квсем. О рм анда тун ш ш де жол бшмесен, М ерт болмай-ету киын, аман-есен. Ж иналган ойдан кырдан калы н жаура, CeHi 6i3, тырысайык алдырмаура. Б е л г ш 6ip жерлер мен алып журга Ж о л тоскан жау кезше шалдырмаура. О р м аннан аман-есен ет м зел ж , Ж в ш н е адаспастай доп тузелш , Немесе, ершбелж, сертше жет, Лашы нны н мекешне жетшзелмс...» Ж уруге уш жапалак жоба курды, Icreyre cyfirin ерлж бетт! бурды, Дардылы карадры тун кырандары, Кептерд1 тунделетш алып ж урдь Канды коз тун ерлерi — уш жапалак, Дарды алган тун катуды канды балак- Ты рс еткен сыбырлары бш нбейд ь ©те сак : — каранады ж ан ж ак к а алак. 27в

А л а н д а п эр дыбыска тоцтап, тындап, М ы л к а у ш а ишаратпен ш а п ш а н ымдап. О рм ан н ы к кара дулей арасымен, Кептерд! алып журд| ептеп, жымдап. B ip eyi ылри жымдап кептерд! алып, E x c y i к е ж с у 1лдеп, ж олды ш ал ы п — К еп т ер м ен амаи есен к о ш айтысты, Л аш ы нны к мекенше экеп салып. « К у т е ал м ай , рснж 1тсек б !з ,— рапу ет» деп, К епт ер м ен кош айтысты, «сер тке жет» деп. К е р с е т т лашын кустын уя агашын, Ж®иелд1 уш жапалак кайта беттеп. Кептер мен Л аш ы н Суйткенш е талауранып тан квршдн Р а у а н д а п , аткан аппак, сам кершд!. С е р т л ш , кара туннщ квленкес!, Б озары п , ала тебе ман керш д!. Л а ш ы н н ы к кептер келд1 м екенш е, Куанды лашын орынында екенше. К ептер дщ корыкпай булай келуш ш , Л аш ы н ер тусшбедь не екенше. Л а ш ы н м е н аман есен кездескен сон, • Ж олырып онашада кездескен сон, Л аш ы н н ы н сонда рана туст! eciHe, К еп т ер к у с бастан аяк се з д 1 ескен сон. С е з к е б ш ш ертп кептер баст ан аяк, Ж аты ркап , лашын кустан жасканбай-ак. С ун к ар мен уш жапалак уакигасын Б аян рып, 6ip мултМн тастамай-ак. С е й л е д ! кептер барлык сы р зарлытын, С ун к ард ы н жомарттырын, мырзалырын. К ез болып, кара орманда досты к кылрэн, У ш ерге жан-тэшмен ырзалыгын. Л аш ы н р а уэде серт бергещ пгш , Т у н кат ы п сол серт унпн келгснд1гш. 277

«Серт1мд1 бузранымша— д е д !, кептер,— О д ан д а артык менщ ел ге ндМ м ...» «С о л cepTTi енд!, Mine, орынданыз, Ж ан ы м а батса-дагы корынбаныз. С о л уш ш !здеп ci34i келд!м ,— дед!, Э йтеу!р , серт!к!зд! толымданыз...» Кептердщ келгенше азаптаны п, Сункардан, жапалактан азатганып, Б э р ш щ жомарттыгын салыстырып, Оты рды лашын дайран, ражаптанып. Бэр1н!к ер л т н е суйс!нед!, Л аш ы н д а , риза болып исш едь «Bapi де менен артык ж ом ар г-ау>,— деп, взш е кумэнденш, туйсшед!. Кептерге айтгы: «Саган тие алмаймын. С е ш енд! жем кылуга кия алмаймын. Б аск а л а р жомарт болган 6ip тоятда, К ал ай ш а кызырура уялмаймы н?.. Сен келдщ ,— уэдене со д а т а т а р , Тиюге саран калай бар м ак батыл?.. М ен риза, кайт.» дед! д е берд1 руксат: Тимед! кептерге енд1 лашын батыр. Кептер мен бур kit Кептер к у с риза болды кенл! тасып, Лаш ы нм ен кош айтысты тес!н басып. Лаш ы н ер парызынан куткарган сон, Ж внелд! зулап ушып белден асып. ¥шады кептер талмай сермеп купля, Тез!рек а к сункарды кермек уш!Н. Жомарттын бюйгше енд1 мулде, Апарып езш e3i бермек у ш ш ... Т ак аткан урпек бас ш а к , алан-елен, — Керш д! орман, келдер, ой, кы р, белен. Оянып уйкысынан бозша торрай, YpnHin каранады ет!п елен. 278

Б1р бу рю т таудан уш кан тоят аулап, О р м а н г а кеп тиетш дайы м ж а у л а п . О р м анды мулпп турган у-ш у кылды, Т ш п к а п 6ip буШрден о к ш а заул ап. Б у л бу рю т ку жем уш!н ойды кезген, К ер кем шы н, ксрбез бш к т ауд ан безген. Т о р э й д ы н 6efi6iT ж аткан жэнд!ктерш , Эдет1 талрамастан барш езген. Т а м а к с а у э н п бурют у ш к а н кацрып, Ж энд1кт1ц бейрам ж ат кан к ез ш андып, Ж а с ш ака балапандар кездессе де, У стай ты н , оларды да «улкен ан.» рып. Бы кбы рт кып, сан уак кус балаларын, З а р л а т к а н орман imiH у -ш у ш а ц Fun. К ы рат ы н , кебшесе, элс13 анд ы , Ты ны ш ж аткан кара орм анды сонша л ак Fbin, Кимайтын тау бурктн мундай кке, С ы р т кы елд1 кететугын TinTi т а н рып, О р м а н д ы бурют Сбйтш булд1ретш, К а н кы лы п журген жер!н былрап caHFun. Tvpni к у с орманда уйктап ж аткан жиын, Ш о ш ы н ы п ояна сап коррайды уйш. У -ш у боп жандарынан тунийсп, BypKiTTiH аш карында Kepin куйш. 1лезде азан-казан быкпырт кылып, О р м ан н ы н дангой бурю т бер д 1‘ «сиын». О рдалы уяларын талкан кылып, С ан кустын журегше салды туйш. Б у р ю т к е ерген тары топты кузгын, Ж ем уш ш жаннан безген калын ызрын. К э ш к к е н кан iiuKiurrep ю м д ! ондырсын... К а н т ы рн ак кермеген со н е ш 6ip т!зпн. 1лезде бурк1т cefiTin т ал ай кусты , Э л с у м е т ecn riR бе, мундай !ст1: К ет е ал м ай сол орм анда э л п кептер BypKiTTiH шенгелгае тары т уст Б .. Ж <б1'м ей кептер кустын ж ы л ауы на, Зарланы п, кездщ жасын булауына. Т а у бурю т женелд! алып мекенше, Кептердщ назар салмай сурауына. 279

Э леум ет, бул кептч енд1 догаралы к, Б ул icriK сэры аркада болтаны анык. Бш меймш , ещшчсш, не кылтанын, Кептерд1 Kerri бурит жотары алып. Мойнында тау 6ypKirriH м ы н сан жаза, Т арты лм ак мын, жазата 6ip-aK саза. Алды рган балаларын ку ш кп д ен , 'Гаппай м а , ici аскынтан 6ip кун каза. Киголап айта алмадым сезд щ кебш, Сырлытып саз айтуга ж о к едг e6iM. Т ер ел ж сурайын деп кай к у с эдш , Э деМ баяндадым кептер кебш . Ж ы р кы лм ак 6ipey бастан еткергенш, Ж ы р кы лмак 6ipey азды-кеп кергенш. Кай кустын ерл1п артык ш еш М зд ер, 8дей| баяндадым кептер кебш . Бул жырым туспегенге ж у м б ак сынды, Ж ы р кылдым тусшгенге болтан шынды. «Бул ж ум б ак» дегендерге шешю'з таксыр, CeeiM fli, ж ум бак болса кы лмай, мшдй.. Бул сезд1 терелжке жыр тып тартып, Сын Т1л еп , 6apiRi3re турмын артып. Т ау б у р и т , сункар, лашын, уш жапалак'- — Айтыныз— кайсысынын ep airi ар ты к?-* Кыз бен эскер Кыз турды , айтып болып, кептер жырын, Курсгнлт аршыгандай кещл юр'ш. Тунерген тунгиыкка, кузда турып, Агыггы куЙ1кт! кыз 6ipa3 сырын. Дом алап кезден тамтан ж асы н cyprri. Аш кандай мелд1р жаспен кезд щ нурын. Калы к ко л, калша кдрап, калды катып, Ж огалты п, окп адырлык, сес пен кырын. Ж ауынгер батырсынран калы н долга, Болмады жырдык арты онша шырын. 280

Ты м -ты ры с, калшиган кол 6ip аздан сон, К о з г а л ы п сез катысты 6ipui-<6ipiH. Туткы н кыз — эскер еса’з болтан кумар, С ы м б а т ы — кек еийрдей ш ы бы к шынар. Б ел ш е дерек! кол тисе нойы с,— Д е р ед!к гул сабактан окай сынар. Туксиш Абылай да турды туйык, М ан адан ceci кем т тускен иык. Т у н е р т , темен карап ундемейдь Б аск а н д ай туншыктырып тун тунгиык. К о л т э т ы жамырасты, г у ж 1лдесга, 1лезде гулеген ун тэты да ecin . Э р KiM д е «бул ж ы р -ж ум б а к » деое-даты, Ш ы к п а д ы кыз ж умбаты н сш кЬм шеийп. Квкшетау куй! А б ы л а й 6ipa3 турып K en ri бай кап , Гуж|'лдеп козталды енд! басын шайкап. Сул ур а таста туртан карап койып; « Ш е ш у ш 1, кайда...» д ед 1, ко лы н жайкап. Ж е р мен кек 6ip 6ipiHe ж ар аскан д а й , О л а р д а бэсекемен талаокандай. А й н ал а коршатан тау, калы н орман — Ж е р мен кек, кызга тонш караскандай. Нульг 'орман, бшк шындар анталаса, К о р ш а т а н бейне м ы лкау, тан-там аш а. Тым-тырыс тунеркш ундемейд! — ©ткерген алдарынан сан там аш а... « О к ж етпес»,— кекке ерлеген — мусш сунтак, Айты лды етегшде sari ж ум бак- Созы лтан кекке карай сулу шыцныд Y h i ж о к турса-дагы свзд1 ты ндап. Т ек к а н а орман ептеп сыбырлайды, Ж асы р ы п , тапкызбастай сыр урлайды. 281

¥ры жел кезге шнбей зыр ж уп р ш , Кел бет!, гул, жапырак жыбырлайды. Келдеп жубай акку сынкылдайды, Еркелеп к о с бебеп жыр тындайды. К ел деп м ы к турл1 кус куйге балкып, Т ау мен т ас, аспан-дагы куй тывдайды. Б т к т е т а у буркгггер калы ктайды , Саккы лдап кекте ойнап, шарыктайды. Ж арк ы л д ап, шыкнан жерге, жерден кекке Куйкы лжы п, топшылары талыкпайды... Адак Эрине «мыннан 6ipey шешен» деген, «Ж ол таппак, камалганда кесем» деген. Тым-тырыс турган колдан шыкты 6ipey, Ж ы р кылган кыз жумбагын шешем деген. Ежелден бэйге лесе эр KiM козбак, Дэмел1 — кызыктыга колын созбак. Кызыкты затка умтылса кеп дэмел1, Эрине ебш тапкан 6ipey озбак . Куресте: женед1 — алып, д ауд а — шешен, А кы л мен болжау 1сте кырагы озбак, Ж ум бакты н кеп камалган, к!лтш тауып, Тереге колын созды 6ip-ep боздак. Кара су р , узын бойлы, емес т алпак, Денес! кек курыштай, ердеш -ш алкак, Кыр мурын, карагер кез, кара муртты, Какпактай кобы жаурын,— топшы жалпак. Солкы лдак кек курыштай, бикен т!п-т1к, Ж араган аш берщей, бел! ж1пт1к. Ынгайлы, сулу сила, сунгак дене, Ж араган бэйп кердей ы кшам, сыптык. БЬленген шныр дене, бейн! шойын; Ж уп-ж ум ы р сом боп б!ткен жй-ер мойын.

Д ен ес! булшык erri, терткен к у п т , Б эй Н атш а ширатады тула бойын. ¥ л ы арры н Кекшетауды кы л ган мекен, А з кез1 кешпел1 елдш , ж ур ген ж екен. Арры нны н 6ip баласы Куандыктык, С у р ж М т ж ум б ак ш еш кен, бал асы екен. Ж а с ы н а н кедейлщтен кем д 1к керген, Ж 1гер л 1 талабы зор ез1 м ерген. Ж ы л к ы с ы н барып ж урген бай ы н тастап, Т е р е н щ 6 ip себеппен касы н а ерген. С ы п а й ы , тиянакты 63iH б а к к а н , Артыксып энплешп, емес лаккан. Куни\" д е , ерл|'п де ж о лб ары ст ай , Эд1Лд1к, м ш ш кп ен кепке ж ак к ан . Тары э н ш 1, керней д ауы с, ерен акын, К елН рген керкем сырлы сезд щ накын. С у р к и я ет1р1ктен аул ак к аш ы п , Ш ы нд ы кка, ерлжпенен ж урген жакын. К ур есте калы к колды адактаран, М ай д ан д а бетше жан каратпаран, Сон ды ктан «Адак» деген eciM алып, Е р ед1 аты на Kip ж ан ат п аган . Ж ум бак ты шешемш деп кол созды Адак, У ст ш д е ы кш ам KHiM, белде с а д а к , К а л ы н к о л ж алт карасы п, сещ п е толкып, А д а к к а телш'ркпп кезш кад ап. С ей л ед ! А д а к турып Абы л ай га: — « Я , т ак сы р , етш м бар,— кабы л айла! Ж у м б а к т ы шешпей турып т ш еН м бар,— К а б ы л рып тиепм д1 сезд1 бай л а ! — Б о л а р ед , кешпес кунэ — ш еш ер болсам, Ж а к п а с а кыздык басын кесер болсак, Ж у м б а к т ы сонда рана ш е ш ш керем,— К ы з ce3iH шайпау болса кеш ер болсан—

Бурю т пен а кку , мерген Лбылай: кенлрем дел каркы лдады , Ж ацгы рып, айнала шын санкылдады. Сол кезде келде журген ж уб ай акку, Ойбайлап суды сабап канкылдады. Тур Fan кол кенелмекке елевд1 ecTin, Толкыды келгс карап елендесш, К ар аса,— ойран болып ж убай акку Заул ап ж ур кел устшде келендесш. Сабай ды келд1 ойран Fbin, суды шашып, К икулап, аласурып, аузын аш ы п. Ш улаткан ею аккуды бурю т екен,— Ж енелд1 6ip баласын ала каш ы п ... Кектен ж а й тебесшен туйгендей-ак, Немесе тунде буй! тигендей-ак, Ею акку ойран болып 6ipre умтылды, Зар илеп уясы ертке куйгендей-ак. Аккуды н а к 6e6eriH келден w in , Т ау бурю т куаш андай кекте кулш . Зарлаты п, ата-анасын суккылдатып, Женелд1 шарыкка ерлеп кекпар кьиып. Тырнакты тырнаксызга шаппасы н ба?.. Аадуш ы алу ебш таппасын б а? .. Аккуды н балапанын алып бурк!т, Ш ы ркады «О к жетпес»пч к а к басына. Кел деп 6efl6iT кустар ур!кт! шошып, Сунг!д1, коргалады, кашты жосып. Эскер де карап турган кайран калды. Кос акку сынкылдады даусы н косып. Зарланан туган эке, анасына, Т ау бурю т кекпар кылран баласына, Ж аны аш ы п кейб1реулер жабыркасты, Аяныш К1ргеннен сон санасы на. Элшзд1 элд! жеген купи басы м , Ж ы латкан элс!з болса карындасын.

Т у т к ы н кы з, осыны ойлап к у з басында, Л к к у г а к а р а п турып to kti ж а сы н . А д а к та карап турып бойык теж еп, С ад агы н кольта альш, ш ертш , безеп, К в к cy n ri огын win cepinnere, Бургатке сыгалады дэлдеп, кезеп. Бултиган булшык erri курыш бшек, Ж иы рлы п ыргатылды купли б wen. А т уга ынтайланран жолб'арысша, Ы ш к ы н д ы eai бутты кере Tipen. С ад ак т ь г ч cepinneciH ы ркап тарты п, Ш алкиды пэрмешнше кунлн inipen. Ж еткенде «О к жетпес»тщ басы н а кус,— С ад агы н А д а к мерген а л т е д 1 ipen. Ы скы р ды са д а к oFbi к е к п ж а р ы п , Зымырап жаркылдады жолын карып. Торгай боп «Ок жетпес» пен катарласкан, У ш кырлы ок, тау бурк1ттен e r r i дарып. К аруы н сан кылмыстык татары на, Т а п болды мерген дэлдеп атары на: Т а у б у р ю т тенкер!лд1 ж еткен кезде, « О к жетпес» нак басынык катарына. Т а у б у р ю т кылырына ж а з а тапты , А зы р ак момын авдар маза тапты. Л а к т ы р г а н терл1ктей боп к ел ге кумпш, К а н -к а н бо п, кан кумар ер к а з а тапты. Б у р к 1тт1К квкпар алып каш у ы н а, Б ол м ад ы « О к жетпес» .тен асуына. Квз1нше калын колдьщ каза тапты, Т у р а кеп шын мергеншн басуы на. Ш ар ы к т ап , балапанды ап Kerri деген, Н о к а т б о п « О к жетпес»тен e r r i деген. Ё ш к ш н щ киялына xipM en ед1, Б у р к 1-т к е аткан сад ак ж е г п деген.

Адак мерген Тан болып эскер толкып дуылдасты, Адакты квтермелеп шуылдасты. Ж акгыртты тау мен тасты кетерген сез: «Бэйпден А да к озды, А д а к асты ...» Алшитып камшат беркш турд1 Абылай, Тамарын коразданып кырды Абылай. «Барана, неге булай атпадын—» деп, Адактын касына кеп турды А бы лай. «Б аган а, бэйгще сен жары сы ппек?.. Ортара е н ер ад ! салысыппен?.. Аткыштык куштшкт1 сынасканда, Онда озбай езгелермен дальисыппен?.. Немесе барана сен атпадын б а ? .. Атура журексшш батпадын б а? .. Эйтпесе сулудан сен дэме кы лмай, Егеске тусуге эдеп сактадын б а ? ..* Айтты А д а к : «бэске, тзксыр, катыспадым, Шывдагы орамалды атыспадым. Сулуды батырлардын 6ipi алсын деп, Бэйгеге бекер тусш шатыспадым. Бой тежеп батырлармен сынаспадым, Э уре боп, белд1 бекер кынаспадым. Ж акагы кы з жумбагын есп ген ш е, 9дей1, таксы р таре, сыр ашпады м. Ж умсайты н, бар енерд! керек icKe, Здей1 салм ап ед1м epericne, Бэрш де кыз серлнщ орындайын, Таксыр х ан мен даярмын терею зге. Em6ip ок орамалды шала алмады, Таянып шын басына бара алмады . Атып мен орйй&тды тушрейш, Болса д а сулуды еш кгм ал а алмады ...» Соны айтып Адак енд! турмай токтап, Садарын онтайлады безеп октап. 286

К о с ак к у шыр айналды мунлы унмен, Б ал асы н кезек ушып, сынсып жоктап. С у л у м ен ханра карап А д а к. турды , Б ез ен !п « О к жетпес» ке с а д а к курды . Ш е н к и ш cyFa тенген к у з басы н да С у л у д а тацыркап кез кадап турды. Ы расы А д а к баске катыспаран, Ш ы ндагы орамалды атыспаран. Апы рак, албырт, энп батырлардан, Б у л ж1г1т е з ш аул ак, ж а т у с т а га н . Т у р р ан д ай Tynci3 терен ойра баты п, К адалы п, шыц басына калран катып. «О к ж етпес» ердеш шынмен арбаскандай, Турран ед жолбарысша квзбен атып. Ж э н е д е ж ар ы ска да енбеп е д 1, « Т у е » д еген ж т т т е р г е кенб еп е д 1. Ауы ры п турмын, деген сылтауына, Р е н ж 1с ш костастары сенбеп еда. ©Hepi вз1не аян кем eMeci, К уинне мунын еш и м тен eMeci. Турран бу л, ж ас кулжаш а куш! тертш, Турса д а кайнап, кызып делебес!. Баты рлар жупргенде аршындатып, А д а к т ы ку ш билеген, калш ы лдаты п. Тулпардай кермедеп жер тарпыран, Т ы кы р ш ы п ауыздырын карш ы лдаты п... Ж ан ар тты туткын кызбен А д а к шартгы, U Jip e H in , cepirmeHi ыргап катты . Сы ры кта шын басында орам алга, С ы р а л а п квздеп турып с а д а к таргты . 0ндет1п о к жвнелд1 кекке б о зд ап, 9уен|'н дынылдатып сымын к о з р эп . Шаттанып шынга карай аскан сайын, Ел1ПП, ж ар салгандай «шабандоз» дап. 287

¥шк,ыр ок, шын басына Kerri сарнап, Ж ай кал ган орамалга аткан арнап. Кал ин кол тыныс тартып, тел-Mipicin, Ж анры рды айнала тау ко са зарлап. Кос т!лд1 о к , найзагайша к е к п т ш п , Айырып орамалды Kerri Kipin. О рам ал жырымданып кала бсрдк Б олат о к шуберекп кетпед! Lain... С ад ак к а кыстырды А да к уш кырлы окты, Ыскыртты ipefl сытел аспан к е к л . Аткан ок , орамалдын кадасы на. С а к етш , тас жацрыртып, барып сокты. Уш кырлы ок дал-дал кылран мана кусты, UIipenin сьчтеген сои кайрап TicTi. Отаран курайдай кек шалгы менен, Када мен орамалды жулып тустк Адактын o fh езгедеи ушкыр ушты, Кос тйци, жасыл курыш, yiuKip уштй Басына « О к жетпес»тщ о к жетю зш , ©згеден узд ж болды — квзге тустй Када ушты орамал мен шыннан жерге, Тигендей ауыр курыш уш бурышы Окпенен иииргенде орамалды, Кангандай болды эскердщ iui курышы. Ш уласты , Адакты кол мьщра балап, Камалап кошемет кып жатыр талап. Кызулап тебесше кетерюл, Курметтеп, айкайласып: «квп жаса»лап. Адакты кам ап жатыр куттыктасып, Ж абы рлап, кезек кезек утыктасып. Ж ай к у л т Адак турды бэйпш ет1П, Э ш ем ес сешретш асып-тасып. Койкавдап бвркш тастап, шалкасынан, Кош кардай, байдьщ мынды маркасынан. Абылай А дакка кеп алгыс айтып, Риза боп, какты ку лт аркасынан. 288

Кыз жумбагы Енд1 кол жапырылды кузга карап, Б ур алы п кузда турран к ы зрэ карап. Улкендер кэп ж асалап кутты ктасты ,— 031л кы п 6ip келк! ж ас кы зба-талап. Кыз айтты Абылайга: — «Д ая р басым. Таксыр, хан журт юшкене аялдасын. Б ол са д а А дакка мен тиер болды м,— Ж ы ры м ны н шешуш де баяндасы н...» А б ы л а й к ы з т1лег!к « м а к у л » д е д ь А да к к а: «Ортара кел, ж ак ы н »,— дедь Кебiидей сулу айткан экге салы п, С в з 1к д 1 ж ы р кылып айт, ак ы н » д ед!. Ш у л а с ы п : «ш еш сга... ш е ш с !н !» — д ед1 кэп т е , Ш е ш у ш кы з Ke6iHiH есгпмекке. . ©3i д е к е п ш ш к т щ кум ар ед5, А д а к к а ж ум бакты еид! u ie im ip м екке... Адак акын А д а к ер ьщрайланды д аусы н окдап, Л аш ы н д ай шарыктаура канат комдап. Ш и ы р ы п бойындары к уш ш ж иы п Ж а р а р а н 6oflri кердей, бойын сом дап. К озгалды , даркан акын бурагандай, К улары н домбыранын куйлеп колга ап! Б о з д а т ы п куй сарынын келт1ргендей, EKniHiH 6iprc шертш, кеннен толрап. Бой ж азы п бэйге кердей ойкастаган, Т у к ы р ы п , мойнын кезек он нан солга ап. Орры ды 6ip бугЫ п, 6ip ж азылып, К ул аш ы н карыштаура жолын болжап. Э ск ер де камаласып турды жиын, А н т а л а п , 6ip 6ipiHe Tipen и ш . rifpriryi кы з кебш щ не екен деп К ер ш ген енгелерге сонш а киын. А кы ры п куйкылжытып шыркады Адак, С о к к а н д а й таудан уйткып долы куйын.

Кен тастап кеюрепн кобдиланып, С е р ш л гп кекке ерлетш, к у лак куйш. — «Э леум ет сабыр eTin таза тында,— Ш еиплсш кыз байларан ж ум б ак туйш. Узатпай кыздын кебш баяндайын, Тында да мейлщ куйш, мейл in суйш . Адамнык 6ip жолдары намысы 6ip, Болса егер, санасы бар 6ipaK уйым. Ж айылып б!рден 6ipre бастан ая к, Ж ыр болм ак бул эщтме елге дуШ м. Ел менен ер намысын актай ал м ас,— Ел ш ауы п, олжа кылып алган буйым. Хан д а бар , кара да бар — бул арада Терелж берерандер, эдш бш м ... Жумбактын uieiuyi . уткын кы з вз басыныи жырыи айтты, Журсктен жарып шыккан шынын айтты. Кептерд1 мысал кылып ез басы на, Не керген бала куннен сырын айтты. Зорлыктын жастан дэмш таткан екен, Аулын 6ip кун ж ау кеп шапкан екен, 6л1мнен, ата анасын ж ау колынан, Лашындай 6ip ер кез боп какк ан екен. Ш апкан ж а у отырранда саспай жайлап, Атасын бауыздаура пышак кайрап. Зарлаган екен сонда бала сулу, Ж ауынан ракым т1леп аратайлап. Лашындай кез болган ер ойда ж окта, Буй1рден тиген екен ж ауга айкайлап. Ауылды 6efi6iT жаткан кырран жаудын, Лезде кал ган екен e3i жайрап. Ер ж!гп~ бейн1 лашын ала мойнак. Буй|'рден ж ауга THin салады ойнак. Ж улады к ар а кустай жаудын басын, Боп келген бейбп елд1 ала коймак- Элг1 ерге кыз экеа барын сай лап , М ал, басын тугел1мен тарткан айдап. 290

К е п се з д ш акырында лаш ы н сынды ер KeTiriTi, кыз баламен 6ip сез байлап. KiM керген уэден!в мундай турш, Э к п м е м есп'лмеген бу дан бурын: Л а ш ы н мен кептер кебш айтты сулу, М ы са л рып э л п ерменен c e p n i сырын. « К у н а г а » бой жеткен со н , батпай турып, 9йелд1к турмыс д эм ш т атпай турып, Э л п ерге 6ip тунекке кеп кайтп ак кыз,— Койнына куйеуш н ж атпай турып. 0й ел боп салмай турып баск а кундш. Б о л ат ы н болса-дагы мейл1 ю м д ж : Б а й л а ск а н серт бойынша эуел ! кыз, 0 л п ерге эйел болм ак 6 ip -a K тундш. С е з байлап ер кетшт1 сулуменен К ы з еск ен аз FaHa ем 1р сурум енен... B ip с а б а з кызды келш а л м а к болран, К а л а п « е п , 1здеп к у л а к туруменен. К у й е у ш мысал кылды а к су н карга,— 0 р и н е , сункар сипат аш ы к жарра. С у н к а р FOfl, суйген ж а р ы с у л у кыздын, Б о л м а й м а, суймеген) н а к су м KapFa... 0р и н е, куйеу тшкен отау аул ак. О н а ш а куйеу сонда ж а т п а к аунап. К а с ы н а алып келген калындырын, Y flip in , сыр ашысып ал м а к баурап . К у й е у г е калындырын экеп аул ы , Б а сы н а салм ак болган ж ел е к жаулык- К ы з сы рын айткан екен ж уб айы на, EKeyiH калдырранда кусш а баулып. О н а ш а тунде отауда 'емш-еркш, С а б а з кыз куйеу!не кебш mepTin, С ол тунп кеншшпн суранады, в т е у г е баягы ермен к ы л р э н сертш.

Сулуга берген екен Kyfleyi epiK, Ж омарттык ерл!г!не болып cepiK: « С е р т п ш бар да орында» д е г т жары, Адамдык,'- кылган сертке болм ак 6epiK. Kyfteyi айткан сонда: есиетш Шыншылдык,— адамшылык касиепн, Ж алранш ы атанба, бар, сертчщи вте, Шыншыл бол, эдьч халык б а с иетш...» Б ел пге берген куйеу орамалын, Сулудан аямайды кора малый. Ш еттерш кестелеген орамалды, Кыз ш ы кдан, кыпша белге орап алып. Руксат а п , ак суккардан койнындагы, Б ш н бей езге журтка бойын багы п, Ж внелген екен сулу тунде ж алгы з, ©теуге, ал Faи сертш мойнындагы. Э р ж ерде урылардыц ici уласкан. BopiHen сол тунп 6ip уш уры аскан. Ж упрген тунделетш жалгыз сулу, Bip жерден уш урыга ушыраскан. ¥рылар куаныскан ceKipicin, Зорлаура кызды ынрайлап б е к ш !с т . Кутырып айуандык нэпскпер! Шубырып а'лекеш KeKipicin. Ж емд1 тек тунде аулайтын кусш а карап, Ж ол тосып кездескенд1 журген талап. Кептер к у с ушыраскан тунде орманда, Мисал Fofl уш урыга уш жапалак- Сулура уш каракшы кызыгады, Квздер1 карауытып кызынады. Айуан пэпалерш тойдырука, EcTepi ал а буртып бузылады. Буралган квк шыбыктай квркем ару, Н эзж кыз 1стей алмак шмге кар у?.. I-iixce арсыздарра мундай о л ж а ,— Болады, т1лектер! итше сэру. 292

К ы з ж ы л ап айткан екен бар л ы к сырын, С е б е б ш келе ж аткан б у й т ш урын, А л д а у ш ы болам гой деп се н п ш ерге, Ж о й м а деп жалыныпты э б у й 1рш . С ул уд ы н сырын айтып жылаганы, Ж алы н ы п кездщ ж асы н булаганы,— О я т к а н уш урынын, а р , нам ы сы н, К ек ш и п к олардан д а сураганы ... Куты рып козган н эпа басылады, KeuiipiM сурап кызга б а с урады . О янган адамшылык ар , уяты , А й уан нэпа жынын каш ы рады . Ж а м а н ой, арам кулык бэрш тастап, К ур м ет теп , енд|' уш уры «кар ы н дас» тап, С аб азд ы к лашын сынды мекешне К,ы зды ертш , туи ш ш д е ж ур ге и бастап. У щ у р ы Tipi ж ан га б!лд1рместен, Ж олш ы бай жат квздерге ширместен. К ы з 1здеп шыккан е р д щ м екенш е, Ж е т ю з ш сан кайтыпты к1д1рместен. Т у н каты п 1здёп ш ы ккан ж е р ш тауып, К ы з к е л т жолыгады epin тауып. « Б а я г ы серт бойыиша кел д 1‘м » дсйдп М у р с а алып тун шпнде ебш тауып. К е б !н кы з шерткен екен туге л бастан, B ip свзш уакигапын калдырмастан. К уй е у мен урылардын кец и плтн Б аян дап актаргандай бейне дастан. К ал ай гып сулу руксат алгандоты, Kyfleyi жомарттык кып калгандыгы. Баты рды 6api кайран кы лган екен, У ш у р ы тимей экеп сал ганд ы гы . С у л у г а батыр енд1' дейд1' ш ы рак ! О н ш а лы к аулын сенщ емес жырак- Р и з а м ы н кайт 1'зщ ш е cepTiR 6iTTi, К ы з ы к са м калам а ар дан 61р жапы рак?..

Ер арын кайтсын, енд! зорласы н ба?.. 03iH д е , сулуды да корласын б а ? .. Бурый ер енд1 кызып 6ip ш аш акка, Алданып б у да жомарт болмасын ба?.. Кыз ам ан кейш кайтып ж олга тускен, Кептердей бенде бопты TopFa тускен: Ж еткенше сункарына кайта келш , Сол елд! шапкан жаура, кол Fa тускен. Сол елд! шапкан жауы бгзб!з м !н !... Осы ед1 кыз кебшщ барлык шыны. К алайш а бэйп боп тур м ш е ортада, B ipeynin мавдайдагы А й мен К уш ? Орм анга тиген барып тау б у р к т , Андаряа ылри момын ж а у б у рм т !, Таксыр хан С1зге мысал айтылган сез, «Журм1з рой, десек-дары жауды у р к т п ...» Ж азы ксы з калмак пенен ж ауласамы з, Аянбай анша кырып ауласамы з. К алм ак та ел ез1м1здей деген болса — Тенгермей бойымызга д ауласам ы з. М ы сал ры п жырлады кыз сыр мен зарын, Е л ж щ э д 1л , жомарт сабаздарын. Ж ы р кылды тунде ез1мен уш ы раскан, Ж ол тосып урлык кылган — «бабы аздарын Б э р Ы н жомарттыры суйс!нерл1к. Э р елге осындай-ак тисш ерлш. Ж ом артгы к б1зден мундай табылмаса, Мактанран кур OTipiK, куйсш ерлш !.. влтсрер деген ед! ерд1 намыс, Коянды елт1ред1 деген кам ы с,— Кызды енд! олжаласак ел1'м 1зд1, Н е демек ecrice егер, ж а т ер — халыс... «Сабаз» деп бул сулуды мактар ед1, «Момын» деп калмак елш ж акт ар едк Б1зден д е 6ip кыз ceftrin зарлап турса, Киянят кылрянларды актар ед1.

C m a i etwi буркемелш, e rin култе, М ундай да керек емес макта-бште. « Х а н ы д а , карасы д а ар сы з деген», К е л м е сш ел бетше ш !ркеу-ш клте. К ы з жырын с!зге арнады терелшке, Болмайы к, таксыр, бекер ер-елжпе. Е ст !г е н халык, ж ерге т у ю р м есш , Б 1з -д а г ы эдш бшн'к б е р е л ш те. Э л еум ет , мойнымызга бул б!р салмак, К ы ры л д ы , колымыздан т а л а й калм ак... К у н сайын лагнат айтып отыратын, Б ол ам ы з, кызды уялмай , калай алмак?.. Б у л су л у бэйпме енд\\ м а г а н тид!, Т а к с ы р хан б и л т к е басы м д ы ид1м. У р ы к са т берд1м кы зга е л ж тапсын,— О л ж а н ы уры Киган м ен д е киды м ... Таркатсы н, нэзш туткын кас!рет, шерш, Ж а р а м д ы 6ip ж уй рш пен тапсы н ел ш . Е л ш е аман кайтып сулу бикеш, © лм есе, тауып длсын ж о м ар т ерш ... Ep iK ал ran кыз бен х ан и ы ч колы И ш д 1, А д а к ханга б ел in се з !н , Ю ргендей болды кепке 6ipa3 сезш . Б уралы п кузда турран су л у пакыр Ы рза боп, турды жылап cypTin кезш. А бы л ай темен карап турды туйык, 1ш ш д е туншы ккандай м ы л к ау киык- Е ш К!м де буза алмады б!ткен icri, Эскердйд элг! сезге к еб Ь ак уйып. С ул уд ан дэмелшер ум it узд !. А н тал ап , эскер шулап, кам ап кузды. E p iK ал ы п, кек)рек кер ш д е м ш алган, Ж а м ы р а п , куттыктады тут кы н кызды... 1Каранып сулу енд он мен солрэ, Сяйлел) ханы менен кялын KonFe:

«Таксы р хан, улкен аг а , замандастар! К ш р м е й бет тузейш, шыгып жолга. О йл ап ем, сырымды айтып жыламакка, Ж ум бак тап ханнан epiK су р а макка, Э д еш куз басына шыгып сд !м , Берм есе,— тунгиыкка ку л ам акк а . Теренге тенген кузды сай лап сдам, Б асы на шыгып KenTi сай рап ед1М. О л ж а г а тусер болсам, куздан кулап ©луге белд1 бекем байлап ед!м. Р ак м ет — кутты болсын дегендерге, Зары м ды буйтш шешкен кеменгерге... Тагы д а адамшылык еткейа'здер, О л ж а боп, б]'здщ елден келгендерге...» К Ш р м ей 6ip жуйр1кп алдыртады, Ерлетш коржынды ондап салдыртады. Сусы н дап туткын суду кшнгенше, Суартып, жетектетт, шалдыртады. Турды кыз, сымдай болып бел'ш кынай, К ос буры м, сумбы шашы белiне унай, Ж енген сои суду eaai курм ет керд1, Келгендей Абылайдык ел!н сынай. С ей л есш анталаган батырлармен, Ж ур ет ш жолдын багыт ж ен ш сурай... К алм акты н езге туткын эйелдер!, Кош тасты, зар eHipen, жылай-жылай. Кыз бен Кер кежек Ш апш ы ды , тыкыршып кер бэйге сурай, А узы мен кус тютеген бейне кумай. Ж ан д ы га шалдырмайтын ж ел аякты. К уса д а кос каналы мейл! кудай! Кож ектей камыс кулак, сы мпы с куйрык, Буп'лген бадана кез, мш а'з cyfipiK. Алмайды канатсызды капталы на, Ж уйтк1се кез 1л' еспес сагы м жуйрж. гее

Ж етектеп , элекейдей к еж ек кердг. С е р к е с а н , бота TipceK е ж е т кердь Ш а у ж а й л а п аяндатып 6ip ж а с ж !п т , Т!зп'н ш катты кымтып, теж еп кердь C eK ipin , аузын ашып, кекке шапшып, К е ж е к кер кобалжытты ус те п ердь Ж е л ж т !, дайек кылмай, тез. пыскырып, Ш а ш п а к к а буркыратып ащ ы тердь Ж у л к ы н ы п , ауыздырын к а р ш -к ар ш шайнап, Т у к ы р ы п , кушырланып, т ар п ы п жерД1, Ш и ы р ш ы к атып, билеп ш ы рк айналды, Уытты екпйпмен шарпып ж елдь Аты спай Абылайдьщ колын женген, Ж енелм ек алып суду кеменгердь Сул уд ы кетпек алып кустай ушып, Д е г е н д е й : «Таркатсын тез ш ем ен, шерд1». Ы ц гай л ап , кызга экелш кеж ект! устап, М е л ш е р л е п , коржынра с а п к е р е к бердь Ж олш ы бай су алуга керек д е с т , Б уктесш , коржынра сап кенек бердь П ы сы ктап кайта-кайта: «А д асп а» деп, Ж а д ы н а ж ен in мегзеп, ш енеп бердь M iHin ап, Кер кежекке, ппркш сулу, Б у р ал ы п кош айтысып ж ен еп бердь M inreH сок Куандыктык кумайына, Ж е н е л д ! кыз ел! мен ж у б а й ы н а . Ж о л ш ы б а й Tipi жанра ш ал д ы р ар м а,— К е р к е ж е к тигеннен со к сы бай ы н а? Ж е н е л д ! аузын ашып керше таклак, Ы рги ды , куйын соккан бейне какбак, Н е ку м а й , не булдырык, не к акб ак деп, Айтарсы к, карамасак эбден акдап. С э й гул ж Куандыктык арда Kepi, Ж о р ы к к а Б а р а к батыр MinreH тандап. Б а у ы р ы ангал шыкнык бо лд ы жым-жырт,— С а г ь ш д а й 6irri тозып, к алган ш аадак. Ж а с е л 1К K e n i босап т у т к а н колдан, Ж а с к у л а н шыкты ой'нактап тускен ордан. Туткы н кы з, Кер кежекпен кептер кусша, Ж ы т т ы енд\\ босанган со н TeMip тордан. 297

О к жетпес, Бурабай, Ж ум бак тас Кек торрын, Кекшетауды мунар баскан, Кербез т а у, кекке бойлап булттан асвдн. «О к жетпес» етегшде бейне найза Адамзат жасагандай куйган тастан. Тау 6ypKiT как каршыра кекте калкып, Ш ары ктап, шынында ойнап шанкылдаскан. Кызыкты Квкшетаудык epTerici, Сшекей агызады сырлы д астан. «О к жетпес», «Бурабай»дын жагасында, Кун батыс тауга KipreH сагасы нда. Басында кептер кебш кыз жырлараи, Анрал к у з, келдщ жиек тарасында. «Бура&ай» таудын шунгыл шарасында, Э л п куз « О к жетпес» пен арасында. ¥лыльг-юшш боп квлге твнген, вккей куз KyMic келге ж арасы мда! « О к жетпес» кербез сулу боянбаран, К е р ш п , кернеу тартып оянбаган. Айнара алдындары мэнп карап. 03iHiK квркше e3i тоя алмаран. Анрэл к у з, «Ок жетпес»тщ етегшде, Ботадай бойшан нардын жетепнде, Бул кунде келдщ суы кузды opaFaH, Сол куз рой келдщ шет1, ерте кунде. Э л г1 куз «Ж умбак т а » деп аталыпты, Солайш а калмак кыздан бата алыпты. Суретп «Ж ум бак тас»тын шеж1рес!н, Улкеннен кей!нг1лер ж ат алыпты. М 1неки, жумбак таста болран ертек,— Ж ы р кылран, от басында эйел, еркек. Кактаран отка бутын балалар д а , Ш и борбай, кус табанды, карпы шертек. Осылай жы р кылады «Ж ум бак тас» деп. Дуалы адам шшш сымбат тас деп. Куэс! ертедег1 болран !ст1н, Benrici 1пеж1рен1н кымбат т я г...» деп.

Б арган да анда-саида «О к ж етп есж е, Болм айды «Ж умбак тасты» елемеске. Елестеп кез алдына cyperrepi, EpTeri э л п экпм е тусед! еске. « Ж у м б а к т ас»,— бейне ары стан, nierin жаткан; А йбатты ж албы р жальгн твп'п ж аткан. Манкиып «О к жетпесже кырын карап, Суына «Бурабайгдын бвгш жаткан. Ж акы н кеп, каратан ж ан антал таска, Сунпген тунриыкка, сантал таска. Кызыкты жаратылыс суретше, Болмайды , кайран калып тан калмаска. Сунпген антал кия, мылкау-керен; Ущ'лген келге тенш, тупс!з терек. Карасан етепне келщ турып, Ш ы м ы р л а п турпйгед1 бар л ы к д енен! Анырын ертепнщ сурасан да, А й к а й л а п етепнде айтып ел ен , К а к ы л д а п в з сез1нд1 кайта айтад ы , Ж а л ы н г а к сурауыкды к ы л м ай д ы елен... Б урабай желд! куш толкынады, Ы скы ры п, дауыл сокса, булкынады. Ж а й ы н д а й найза тиген ой ран болы п, Соктыты п кырра шашып жулкынады. К ескект! арыстандай арсылдайды, Ш ы нж ы рлы ак бураша, каршылдайды. Г урсш деп, кебж шапшып таска сорып, К а м а га н т а у мен таска калшылдайды. Унем1 6ip калып жок «Бурабай»да; М ау ж ы р а п тыныштанад тынык жайда Кешлд1 балкытады жумсак тербеп, Си п яй д ы еркелеп'п жанды м айдя.

А спаннан алтын Куннщ с э у л е а ойнап, К уйы ны п, кумю сура терек бойлап, К убылы п ойнайды квл исшгендей, Кулпырып сансыз турге ra yh ap жайнап. Ж арал ай тау мен орман анталасып, О р т ад а жаткан жасыл мелд1р айна,— Ойнайды айнадан вз ж у з ш керш, К еш болса сансыз жулдыз алтын ай да... До л даны п , дауыл сокса, т улап айдын, Г у р а л д е п , аласурды, ш ул ап айдын, Ж улкы нран шыижырынан ак, бураша, K en ip in соктыгады зулап айдын. К ур сш д еп, аласурып кебш ш аш кан, Тулаган квл бейнел! — б у рад а айбын. Кей куш тулаган кел, кей кун жым-жырт, «Б ур абай» тыншыгады ш уак ж эй кун. Ц Н лдеде корнем айна, торгын туткан. А ж д а Ь а ,— кара дауыл курал ай кун. Тары д а 6ip куз тас бар жарасында, Тары сол KyMic суды «Бурабай»ды ц... Кенесары yitripi О р т а ж у з «Ак патсага» барынранда, П атш ар а хан ypnaFH жарынранда, К асы м хаи бармай калган, туыстары П атш адан «байгазы» алып тарынранда. Кене хан Касым улы кырра квшкен, YcTiHeH туыстары шарыиганда. П атш ар а карадын деп елд1 ш апкан, Хандырын Абылайдын сарынранда. 1YpKi-rin, дуШм елд! булд ргенге, Ш улаты п жабыктарын т1лд1ргенге, М эз болкан хандарыкыз,— ел шапкызып Торсыкты керегеге 1ЛД1ргенге. «К асы м х ан , туранда кан уыстаран», М эз болы п, «Кенесары ту у с т л а н » . Кене мен аралары жауласы пты ,— Сиякты Абылайдан туыспаран. зоо

Б у л С031М емес онша кен е сар ы н,— Э н п м е , сексен ж ы лдан ем ес ары: Ш ауыпты кырдан келiп агаларын, А бы лай немерес! — К енесары . Тасканда келдщ ecin кенереш, С у кай тса бшктейд! KeMepi ecin. Туст1к ж а к Бур абайд ы н 6ip кузына К он ыпты Абылайдын neMepeci... К е м е р д е калын ор м ан , к у з т а с шошак,... К ен ен щ колы к ел т курган ош ак... К драуы л таудан аса бар ш ы салып, С ол кузда Кенесары ж а'ткан мошап. С ол кузда жаткан мошап yfliAicin, «Ж а т болтан» Кекш етауга куйш!сш. Ш ап п ак боп, дуан менен таудакы елш, К уш т ер ш жиып,— тастай туйгм сш ., С о д а н со к м эдп тастап 6eKiHiciH, К о л ы мен Кене кеткен iueriH icin. М у лд е ещп шелге кеткен аулын шауып: К асы м н ы н eni агасы н, ек! iaiciH . YfltniK бар, элп кузда укпрлеген, 1ппне Kipcen уйдсй кунпрл еген, А талБан «Кенесары у н п р Ь деп: К е р с е ш з Tapiaai iuii ды м к!рмеген. Еск! куйд!н сарыны Д у н и е д е эр 6ip белек ж е р д щ аты,— С е б е п п е н койган 6api е л д ш аты,— Э л п д е й себептер мен атаныпты, Ш ы н д а р мен т а у нЫ нде кел д !н аты. С о л а й ш а куздар мен кел атаныпты, З е р е к ж у р т хикаясын ж а т алыпты. К а т е ай т сам , эн пм еш к аг ы с естш,— K eu iip ep тарихшылар каталыкты... « Б у л icK c «Б ур абай »д ы ц тасы куэ, « О к ж етпес», «Ж ум бак тас» тык басы куэ. 301

«Сыбырлап, сыр урлаган к ар а орманнын «Б уш р бел Kspici мен ж асы куэ». Тарихка боли аса да оннга дерек,— Э р ю м -ак окып керер кы лса керек. К ерейш толык б1лген ж азсы н жаксы, Е ш ертек менийкп емес еш xiM re ерек. Талай сыр ертепш ел айтады. Ы зы ндап таудан соккан ж ел айтады. Ж асы ры н сыбырласкан жапырактар, Кунд1з-тун кункьидеген кел айтады. Толранып темед ifapan ш ал айтады. Тамсаны п танЫрканып бала айтады. Т а у , тасты тунжыратан куэ кылып, О т басы KatbiH-калаш 6api айтады. Ертеп бо-^аса да хатта калган,— Аузынд Хшелоренш картта калган. Карттардын баян кылган энлмесш ДЗДткен кейшгшер жаттап алган...» Ж ы ршы акын домбырасын шертш терде, Ертекпен таныстырар ашып перде. Ты ндаган алка котан элеуметтен, Талапкер жат алады, болса зерде. Дом бы ра туптен козгап жырын сарнап К ур сш ш толганады коныр перне. Коздаты п кешкен елдей шубыртады; М онш акш а тгзбектелт айткан терме... Дом бы ра сарнайды удеп куйш шертш; Толранып жырлайды акын талмай тертш. Ертеп'н Кекшетаудын баяндайды, ¥ зак ка шапкан аттай шокы п, кертш. Ты ндаган алка котан элеуметт! Ертекпл тамаша eTin алады ертш. Тамсаны п epTerire еткендег!, Элеум ет текселетш куймен елтш... 1928 жыл, Кызылорда —Ташкент.

1929 1936

ОКТЯБРЬ KYHI Калыд нашар уран салып, Колра кызыл туын алып. К,аранрыны кы л ган ж ар ы к ,— Кымбаггы кун Октябрь. Арпалысып залымдармеи, Тен д!к 61'зге ал ы п берген. Тал ай ж алш ы соны на ерген,— Жолбасшы кун Октябрь! Н еш е жылдай т е в д !к куткен, Ж а с тьтектен у ш т еткен. Тал ай кам кор каны н теккен,— Курбанды кун Октябрь! Кайырлы болсын адымын, Ж алпы енбскип табынын. Ж ер жузшде кедейге Ж а са кызыл О ктябрь!.. 303