Сейфуллин Сәкен- Өлендер мен шығармалыры

М омын мен нашарра зорлык кып, Залым мен байларга болыскан. А зам ат , сестешп... (сщырына шейм цайырылады) Кайы рсы з байларын квп ед|', Ж ауы зды н MeflipiMi ж о к едк Ж ауы зды к тамырын кияйык, Кулардык аранын тияйык, А к ниет азамат ерлерд1 B ip тудын астына жияйык. Азамат, сестенш ... (ак,ырына шеШн). ЕскШ к, надандык жогалсын, Сорлы журт сестент оналсын, Бакы тка ж ол ашык сезыгсш, Эд!лд1к, ж ан а зан тузелсш. Патшалар, улыктар жасаран Бурынры к у т эр т т бузылсын. Азам ат, сестенш кез1НД1 аш , журм е бос. Уран са л ... (ацырына шеШн). Жойылсын кулшылык, кем ш ш к, Ж асасын эдьлдж, теюшлж. Бурынры ку кыспак жол калсын, ©з еркш букара колрэ алсын. Жер устш шат кылып керкейт1П, Кызыл ту желб!реп орналсын. А зам ат , сестенш K03inai а ш , ж урм е бос. Уран сал алга бас, 6ipirin т1з е кос. Кызыл ту шылауык, корранын \"Пзе к о с, Т1зе кос, -газе кос! 1919 жыл, август, «Арка»

Ш6ЛДЕ (Домбырара) Кеш'ректе кайнаран кек ондыра ма? КвН1'лд1 6ip орыэта кондыра ма? Тунерген кара кабак жадырасын, З н салы п, куй куйлейш домбырара. Аршадан кертш жонып, тиек салдым, Ызаны таркатура домбыра алдым. KyHipeHin, кетерш п канат сермеп, Дом бы рам 1 айтшы бэрш б!здщ х ал д т . Дом бы рам , куйлер коссын пернелерщ! Таркатш ы KeKipeKTeri кектщ шерш. Дабарын карсы жауып тунжырайды. TyHepin, Tyri шырып, кайратты ерш. Дом бы ра куйлегенде шыккан сарын, Деюректен эн салганда шыккан жалын. КуйдорШ, 6ip муздатып ж ан мен тэндк Элемге б!здщ хаддш айтшы бэрш. II (Аккуга) Келед1 мунлы дауыс куларыма, Япырым-ай, 6ip сорлы эйел жылады ма? Сарынып элде кымбат 6ip адамын Дел кылып кездш жасын булады ма? 53

Ж ок! Эн е, санкылдаран акку екен, Тапсы рсам сэлем1мд4 айтар ма екен? Ей! А кку! Сэлем дени жолыкканда, С ар ы ар ка сынсыз суду б1зд!н мекен. С ол ж а к т а естен кетпес 6ip адам бар ,— Сорлы ан а сарынранда ешреген зар. KeKiperi к ар е айрылран кайры дерттен, Е м ес ол ж ал ган суйген опасы з ж ар . У а , дуние-ай, канат 6iTin к у с боп ушеам, CaFbiHFaH сол байрусты бары п кушеам. Ш ыпа боп жаракатты журегше, Куш ак тап KeKiperiMe басып кыссам! ill (Курен атка) Курен ат, KypciHeciH зорыктын ба? А ркадан кудер y3in торыктыц ба? М ендей-ак тыные таппай елд! тастап, Сенделген сергелденге жолыктын ба? Курен, ат, жабыркайсын — камыктын ба? Сагынып Сарыарканы тарыктын ба? Тыныштыктан 6e3in журген 6ip адаммен Ж ол д ас боп арып-ашып талыктын ба? Курен ат, жабыркама, аркан босар, Ушрден белген тардыр кайта косар. Ел ж ур тка есен кайтсак тшектестер Той кылып алдымыздан б|зд! тосар. I9IS жыл, октябрь, «Швл>.

К.ЛШК.ЫННЫЦ АУЛЫ К а р а т ы тун. Тун суык. Ызгырык жел дауылы. Таудын inii тунерген Кашкыннын ж алгы з ауылы. Кашкыннын аулы уш -ак уй Буккан таудын imiне. Ж аудын бей, ел ш ей ,— Сенген ерл1к кушше. B ip -ак уйде от жы лт-жы лт... Ауы л жым-жырт шоктай бои Белдеуде тур 6ip-6ip ат Ж араран катып октай боп. Уйде сапы, карабин, Белдеуде найза шашакты. М ен де кашкын — дос таптым, Калын елден кашакты. К ар а тунд! жамылып Ыскырады суык жел. Тунеред1 е л а з тау Айнала бетпак сусыз шел. Еркекйн Ke6i кайткан жок. Ж олдан, кешу, жорыктан, Елден безген ер ymiH Ауы л емес корыккан. 55

О т жаккан уй ... караша уй. Оты рды м оттын басында. Эйел котан кузеткен Отырды жалтыз касымда. Дамылсыз uibiFbin карайды TeftipeKri, кораны, Ты ндап, бугып, акырын Байкайды ap6ip караны. О т к а ж аккан отыны,— Тырбиган лкен баялыш. Ke3iHHiK шырымын алеайшы, «Ж антайы п» дейд1, аяныш. — У у1 женгетай, уйктармык, Тун узак кой, тун узак. Тун KapaHFH, ж ау калын, Мызрырмын ертен кунд1з -ак . Елдщ шел, жау бел, 1ш ш деиш елс13 тау. Кузет болсын, женгетай, ©ткен-кеткен коп кой ж а у. Кантарулы ак бесл ат. Уй артында белдеуде. Тыкыршиды,— байрусты Керек ед! жемдеуге. Сеиделш , ексш киналды, Баскан жок шыгар терш де. Ш шерлеп, байлап, кантарып, А л м ап едам epiH де. ©З1м д е катты жаурады м, Тонымнан суык жел erri. Атым катты сабылды, Токы м нан ащы тер e rri. — Е-е-е, шырагым, 6api де Умы ты лар, тук етпес. Е р ж т т л н басына Н ел ер келш , не кетпес! 58

Ат басына кун туса, Ауыздыкпен су iiuep. Ер басына кун туса, Ет1пмен су кешер. Сергелден де, сейш де,— Сей ш деген бурынгы. К еMirage сен!, шырагым Бш геп адам сырынды. Тар ы ж есе атына Bepin казф керейш. ©3iH тагы duicefici, 1степ квже берейш! — Р а с кой, женгей, ештене, Кылмаймын уайым, вз басым... Атымды жемдеп, жауып бер — Атым рой cepiK ж олдасы м . ©3iM енд1 ас ш п ей м ш , Ж урекке ас бупн батпайды.- Келм ск ед! 6ip х а б ар ... Н е рып тан эл! атпайды ?.. — Кандай хабар шырагым, Келмек ед!, кай жактан?.. Большойбектер келеп'н Хабар ма элде ар жактан? — Кандай хабар болса да Тан аткан сок аларсык TayFa шырып танертен Карауы лдап карарсын... Басылмай тур туннщ де К ара дауыл бораны. Отырам мен кузеп'п Тан атканша кораны. — Шаршадын гой, шырагым, Тыныксайшы кисайып. Текеметп астына Салайыншы мен жайы п ... 57

— Р а х м ег, женгей... бшмеймш Бугш менде уйкы жок, Алып ушып журепм Луш лдейд! — журек топ... Ыскырады, тун, дауыл. Тун каранры. Тун узак. Кузет болсын карап кой, Мызрырмыз ертен кунд13-а к ... Каш кы нны н аулы уш -ак уй Б укк ан таудын iuiiHe. Ж ауд ы н бет1,— ел шеть Сенген ерлш — кушше. B ip -а к уйде от жы лт-жы лт... Ауы л жым-жырт, шоктай боп. Белдеуде тур 6ip-6ip ат Ж араган катып, октай боп. Уйде сапы, карабин, Белдеуде найза ш аш акты .. М ен д е кашкын.— Д о с тапты м,— Калын елден кашакты. Еркект1'н кеб! кайткан ж о к Ж олдан, кешу, жорыктан. Елден безген ер уш ш ,— Ауыл емес корыккан. 1919 жыл, ноябрь, «Шэл».

ЖЕЛ КАЯЫКТА Тэуекел дарията салсан кайыц Талмай дуз, туткан жолдан кетпей тайып. Д ар и я да 61'рде тыныш б1рде д а у ш , К ач бакш а кезер кемен канат жайып. Айыкта калкыр кемек тыныш тауып, Сурапыл дауыл сокса катер-кауш. Тшс1з ж а у — кара дауы л уш курыр, Ескект! мыктап уста кетпей ауып. Ты мы кта кулаш керсен энге салып, Кулеп сал толкында да каЬарланып. Сы р берме ж ел кайы кка мшгеннен сон Ракатты , м ихнапы д а мойьшга алып. Толкында, тымыкта да елендетш, Дариядан корыкпай дузin аман етш, Радклдш, махаббаттын патшалышн KepepciH максутына барып жетш. 1920 жыл, октябрь, Оренбург. 59

КАРА AHFblP (Паровоз) Козгалды алып кара айрыр КаИарлы кушпен акырып. Ж ай , салмакпен аявдап, Куштерш жинап шакырып. Ж внелд! 6ipriH екшндеп, Удере сызып, аркырап. Ы рсылдап, катты дем алып, Квздер! жайнап жаркырап. Салды р-кулд1р ентелеп, Демдер1 шырып бу, бу, бу! А лыпка MiHin 613 турмыз. Ш у, жануар шу, шу, шу! Жерд1 жары п дубipi, Оррыды алып зыркырап. Будактап бу, тозандар Калып жатты буркырап. Б аскан ж е р л жем1рш, ¥шып алра басады. Ушкын, жалын, буларын Жан-жарына шашады. Орман, дала, таулардан Сыдырып, жарып асады. Бетшен коркып жолында Туралмай эр шм кашады. Талмай opFun курсшдеп, Ж елд! жарып кеседь Екпш деп алып кара айгыр Кустай ушып еседь 60

¥мтылып алFa ентелеп Демдер1 шырып бу, бу, бу! Кеюрек керш б!з турмыз: Ш у , жануар, ш у, ш у, шу! Алып кара бул тулпар — Ерлер ушш жасалган, Ж ер дуниеге кулашты Сермер ymiH ж асалган. Алып кара, бул айгыр — Ерлер кушпен жараткан. Патшаларды кулатып Екш н кушке караткан. Дуниеш орап жанрыртып, Кувдрентш уран тараткан. Керемет, кушл жасаушы Т у р , жалшы лар, ал аттан! 1921 -жыл, январь, Оренбург.

613 A cay ecin аркада Ж уген курык тимеген, М а т а у кермей ер ж етш , Ж асы н ан нокта кимеген, Бостандык, кендж, ерюндш — Басканы жаны суймеген, Буралык салса устаура Акырып тулап суйреген, Арканык болдык уланы, Ер кш , ескен буланы. Тец д ж 1здеп кедейге, Ж ауы зра кенбей туладык. Залымдардын жасаран Араны на уладык- К арацры , суык, зынданды Ж ат ак кылды тэшбпз. Кдылыштык ж уз1, мылтыктын А узы нда болды жанымыз. Эм1ршде жауыздын К е п п адам сэшм1'з, Арыстандай жаралы 0ртенд1 кайнап канымыз, B ip шункыр су , Tyflip нан Уйреш ш кп ас болды. К у л , KOMip, кикым, тон твсек,— Жастырымыз тас болды. Т ас кенпрдщ топырагы Денеш басып каралап, 62

Т а с кем1рдщ тут1н11 ©кпеш кауып аралап, Кырлы тем1р шынжырлар К,ол аякты ж аралап, Жауыздардын дузагын К ердж , корлык — азабын! М]’некей, енд! плетен Кызыл кунге жеттж 6i3! Э д ш дж — адал екбекп Турмыска натша егп'к б!з. Буржуанын — пандардын 1штер1не тептж б!з. Оларды тактан кулатып, И т шанага ж ектж 6i3. А р ам канды кузрындар, Тартсын, тартсын ж азасы н! Жэб1рппл жауыз залымдар, Тартсын енд1 сазасын! 1921 жыл, 27 февраль, Оренбург.

КЫЗЫЛ ЕРЛ ЕР Патш алар, байлар, мырзалар, K e n ж ы л б!зд{ билеген. 1Ш р енш жатып а к уйде Табаны мен илеген. Keuieri еткен кундерде, Ауыр кара тундерде, К а р а т а уйде жылаган, Ш а л а ж ансар сулаган — 6i3 ед1К. Мырзаларга, байларга С эж де кылып кул болган, Журектщ оты, pyx ceHin, JKirepi сонда кум болган,— 6i3 едш. Айры лган батыл ерлштен, © ж е г п к , кайрат, ерлйстен Ж арлы ны н б!з улы ед ж . Мырзаларра кул едш, BipaK 6i3 бурын кулдыкка Шыдамайтын ер едш. « П р ш ш к кери — MSHici Екпш , ерлш» дер едш. Оттан, октан тайсалмау Кеудеден иман серт болып Ш лмеуии-ек душпанга Болаттай курыш морт болып, Балрын бьпек — к арулы , Асауменен алыскан А т устш де ойнасып Ж ел какбакпен жарыскан — б(з едш. 64

Ентелеп алра екшндеп Ж аура карсы шабыскан, Камал курып майданда, Атысып жаумен карыскан — 6i3 едж. T ip U e fi бермей камалды Кидаласып карыскан. А р , намыс, ерлж серт болып Найзаласып алыскан — 6i3 едж. Сенген ерлж кайтадан Тутанды квзде жайнаран. Ашындырды аю дай,— К ек пенен кан кайнаран. Бостандык упин ант кылып, Куресуге турдык б!з. Республика с о в е т ¥р а н салып к у р д ы к 6i3. Эм 1рш1 совет тапсырган Кызыл туды колрэ алдык. Пулеметке, маузерге Катарлап Ti3in ок салдык. Б ш вде р, арам мырзалар, Букласпыз, ещй жатпаспыз. Баярыдаб сендер/и KopFan енд1 ок атпаспыз. Мырзалардын,, байлардын Bi3 батыры емесшз. Ж ауыздар ушш кан тегт, «Дш1м», «ултым> демесшз. Бейнетке nicneH ж ан-тэш ,— Б13 нашардын солдаты. Кызыл ту мен пулемет Bi3re берген мандаты. Ж ауымыз обыр — капитал Д эл деп ат, ж олд ас, кы ран,— ат, Ракы м ж о к, ж о лд ас, даяр тут Зек б1рек, маузер, гранат. Дуниенщ барлык жарлысы Баурымыз б 1здщ журтымыз. О ларды н бакыты, yKiMi Д ш 1М13 б!зд|ц ултымыз. Ж ум ы скер, балрын бшект), Балтырлы, Кызыл желекп Келшшектщ тесшен 65

Уыз емген баламыз. Бейнетке шскен тем1рдей, Тыншыкпас жауын жем1рмей, Капиталдыц корранын Талкан кылып аламыз. Ез1лген кад ы к, жарлы тап, Ш ы к ж а с а к к а ,— vPaH сап! Ж аул ары к — байлар,— ал колра Зенб1рек, маузер, гранат! 1921 жыл, 26 март. Омбы

АСПАНДА (Аэропланда) Астан-кестен гулеген, Сыкырлап дауыл улеген, Ж ер дуниеш толкыткан. Талай такты тецкерш, И е -'iepiii коркыткан Д ау ы л куш уштык 6i3. Пансынып уйде сем 1рген, ТСзелерш кем1рген. Талай мырза корралап, Жасырынып жыланша, Жургеншде жоргалап Ж ары кк а карай уштык 6i3. Дауы лмен ойнап шыркадык, Ж арыкка шырып аспанда. Кызыл кунге кол создык Булттардан арман асканда. Дауылмен 6ipre дауылдап А эроплан зырлады. Epericin желменен Б 1збен 6ipre жырлады. Кенесары, Абылай Аса алмаран Алатау. Мон-булан, Тянь-шан, Гималай, Келбеген Орал, Кара тау, Ел бр ус, Казбек узрарлы — К авказда бектер бойы аскан. Такаппар Альпа ызбарлы — Кабактарын кар баскан,

К ар а жерден бойы аскан Бш ктер курттай кулдырлап. Bopi калды кулш боп Ж ерде бугып булдырлап. Аэроплан сыкырлап Кок болат тем!р канатты, Таудан ушкан кырандай Кызыктырып каратты. Талай ушкан ак иык Теменде калды мазак боп, Бейбпте ушкыр байрустар Д ау ы лд а не етсш азап боп? Куйкы лжы п мотор дауылмен Н аж ар ай ойнап зырлады. Э н косып сарнап б1збенен - Екшндей 6ipre жырлады. Аударылып, куйкылжып Аспанда ж ур1п эн салдык. Д ау ы л KyHi кокке ушып A cnanFa барып дем алды к. Б 1з дщ екпш ерл1'кт]' Айтып мотор куйледь Сансыз сэуле аспанда Ш аттаны п б1збен биледь А спан кект! жанрыртып, Жаркылдатып ок аттык. Калтыратып душпанды, Буктырып кезш жоралттык. Ж аркылдап, шыркап жорары Долдана жырлап уштык б!з. Ж ерд1, KOKTi, раршыны К ул аш тап epKiH куштык 6 13. Ж ердь KOKTi, раршыны Капсырып кушып суйдш 613. KoKTeri сансыз сэулеш К ар а жерге идж 6i3. Дауылда ушып жаркылдап Эн мен куйд! жараттык. Kypniperin аспанды Ж анадан уран тараттык. 1921 жыл, 14 май, Омбы, вокзал.

ЕНД1Г1 АК.ЫННЫН САНДЫРАРЫ А ур у акын Ынкылдайды тесекте. К ыстырып, Доктор жакын, Касында отыр есептеп. Ыстыгын. Блбк, Бальмонт Жастыгынын астында — И м ан шарты, Эл1 д е, ел кеп — А к орамал басында. Сейлед1 шалкып: «М ен отпын, жанамын! М ен отпын. Мен нажатай — жарамын! М ен окпын. М ен кудаймын! М ен кун, аймын’ М ен маймын! М ен баймын! «Д ал ай лай» мын! Жаймын! Мен! М ен уцпрде арыстанмын! М ен жуйр4кпш, жарысканмын! Отпен от боп жанысканмын! Алысканмын! (Палыскяямыи!

Жанмын! М ен !» Блок, Бальмонт жастытынын астында А к орамал кунпрггенд! басында. «Дай компресс, сал, компресс!» Састы доктор касында 1921 жыл.

УЛТШЫЛДЫК САНДЫРАРЫ ¥лтшыл ауру Ойбайлайды кус т есектт устшде: — «Бауырым, бауырым! О йб ай, ауылым! Е л 1м-журтым,— дауысымды еаттак бе?» Карны жуан Отагасы куб1рлейд! касында... М олда, ку-ау, « 0 л ...» деп тур-ау, Кисандайды ак сэлдеи басында. 1921 жыл.

ЖОЛДАСТАР Намысы бар нашардык балалары! Неше мыц жы л кул болтан бабалары н, жолдастар. Сансыз нашар дуниеден салды уран, Сол нашардын жалрыз б!з паналары , жолдастар. Кедей улы ж1герл1 Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Кайраттанар кез келд1 уакыттарьщ. 0 з кольщмен жасалар бакыттарын, жолдастар! Неше мыц жыл кулданган бай мен патша Тцлкан ет1п жоялык такыттарын, жолдастар! Кедей улы ж'|герл1 Bipirin уран салы п кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Тендж бурын нашарра келш пе ед41 Кезд1н жасы н жауы здар кер!п пе ед !, жолдастар! Жалбарынып жарлылар сураганда Байын, патш ак, тэш р1н де 6epin пе ед1, жолдастар? Кедей улы ж 1герл1 Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! 72

Душпанын бай кулдаиран, сенщ нашар, Замай туды ту устап алга басар, жолдастар! Асты-устше Kearipin сум дуниеш Ж ана турмыс, бакытты колмен ж асар, жолдастар! Кедей улы жшерл! Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Bi3 кергенб!з корлыкты, жыларанды. Квзд1к ж асы н кел кылып буларанды, жолдастар! Балрын бш ек куппмен алармыз 6i3 Неше мын жыл кудайдан сураранды, жолдастар! Кедей улы ж1герл1 Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Т у TireTiH мшекей замандарын, Н ы к басатын тем1рдей табандарын, жолдастар. Тецд>к, бакы т, э д о д ж орнаталык, Бузып nipin душпаннын камалдарын, жолдастар! ~Кедей улы жйерл! \"Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Улкен сынды бэйгш бул 6ip майдан. Наш ар улы, ж!герл1 жатпа сайлан, жолдастар! Корралайтын кун erri, бауырларым! Драм кулкын, арам кан, патша, байдан, жолдастар Кедей улы ж 1герл! Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал!

ЖУМЫСКЕРЛ ЕРГЕ (HUM. С пасек, Караганды заводга рыныц жумыскерлерше арнадым) Тусщ суык, тэнщ шойын, ж аланаш . ©лшеген нан, кара суды кылып ас. Турм ы с лаж ы н ж ер астынан 1здеген К унд 13 т ую алысканык KSMip тас. ©к ж о к , туе ж о к, кепкен содран арыган, Тэндерида ж астан тем ip кары тан. Ж анды жаымен асыраган каЬарман, Карнын тойган кун болмаган жарытан. Ауыр балга, ауыр кайла, курегщ Кушт! колда; болат жумыр б!легщ. Балшык баскан, куйе баскан жаланаш, Бауырларым, тенелущ тш епм. Михнатка салып бактын тэшщй Х а л ы к у ш н тек бэйго кылдын жанынды. Ж ер унп'ген, жумыскерлер, тегш ен Михнаттын майданында канынды. Ж уректщ де аш -ак 6frep ж арасы , О рнар бакы т 6iTin дуние аласы . К аж ы м ан д ар, михтатта ра хат бар , Бауырларым, калык нашар баласы. 1921 жыл. 25 июль, Караганды.

К1МДЕ К1МНЩ ТАСКЫН СУДАИ КАЙРАТЫ Ю м де KiMHiR таскын судай кайраты, KypKipereH бултты аспандай айбаты. Екпш-куии асау тары тулпардай, CepniHAic! тас тулект! суцкардай. Бауырларым, eKnin купит кернейж, Ескшерд1н есебше ермейж. EcKi жоба, ecKi елшеу тар напас, Куши жумсап ipixnefl нулаш сермейж. Киырсыздын киырына жетейж, 0 лшеу! жок кек мухиттан етейж. Аспандары алые кызыл жулдызды Ж ерге экелш ж ер дщ керн! етейж. Шепплмеген еска ж у м б ак шешейж, Ж ердЬ аспаиды тынбай cyein кешейж. Сан сы з ниын бегеттерд! жолдагы Киратайык, уатайык, кесейж. К ара жердей аспан асып ушайын, Ж ер д |, аспанды 6ipiKTipin кушайык. . А сп а н , жерд|’ куыршактай капсырып, А лы п колра, bipFan, ш айкап кысайык. Асуы жок асулардан асайык Ашылмаран тас какпаны ашайык. 75

Болмаранды болдырайык дуниегс Ж ана турмыс кара жерге жасайык. Ю мде ю мнщ таскын судай кайрагы, Курю реген бултты аспандай айбаты. Екп1н-куш1 аса у тары тулпардай, CepniHAici т ас тулекп' сункардай. Бул сез1ме тусер жалгыз осылар, Ж ар салысып, т!зе косып карсы алар. Дуб1р1мен дуниеш жакрыртып, Уран салы п екгпнд) ерлер косы лар. 1922 жыл, 10 июль, Оренбург.

Б13ДЩ ТУРМЫС ЭКСПРЕСС Турмыстын, кара iciHe, Элелад кул гып купине, BpiKcis жуты п in line, Экспресс женейдй Рашыкты жардан белее де, Талай жан жолда елее де, Ж асты , канды керсе де, «О бал болды» демейдь Ж ары м артта каларын, Меруерттей жасы тамарын, Бшсем де матан карарын П оезга М1НД1М таласы п. Тал ай жан жаннан айрылды, Талай ж ар жардан айрылды. Сункардай талай кайрылды. Телкйрш калды адасып. Экспресс зырлайды, Еш кай да мойын бурмайды, Еш ю'мге карап турмайды, Аямай жанды баратыр. Ж ары мды артта калдырды, Кеудеш ертеп жандырды. 77

А л ы ска кезд1 салдырды,— ¥шырып алга каратып, А ж даИадай ирендеп. Ж ор рал ап кейде киреидеп, С у м а н д ап , кейде суйрендеп, Э ксп ресс зырлайды. Eirririn жылдам сыбырлап, А яктары кыбырлап, Адымы ж ш жыбырлап Туратур десем турмайды. Зы рла, экспресс, уш, зырла! Ж улдыздай-ак, кулдырла! Куйындай кутыр булдырла! — А ям ай жуп'р бэрin де! Ерлер м ш се,— шыдасын! К оркактар мейл! жыласын, Ш ыдамаса куласын! А ям ай с!лте барынды! 1922 жыл, 23 август.

ЖАЗЕЫ ТУНДЕ Ж ам ы лар ымырт кеш батып, Тыныштанар б!рт1н ел ж аты п, Басады шык меп-мелд!р, Сулудын кез жасындай, С а п кум1С меруерт тасы ндай. Ж ердщ ж уз1 кулпырар, Кулпырар эм аспан да. Сансыз жулдыз сайрасып, ГауИардай болып жайнасы п, Ш убарлап кек аспанды, Косы лы сы п алтын айымен, С ай р асы п кекте ж айы мен, М э з майрам боп жымы ндар Дуниеге нурын шашканда. Сулудай айна ап караган, Ж^бектей шашын тараран, 0 зенге б!ткен калын тал С у г а т е н т телм1рер; Ж апы радтары желб1'рер, Келенкес! суда ойнап бзеннщ шетш жапканда. Ортасы судын ап-ашык. Сеул ес! Tycin мап-машык Ж улдыздар мен нурлы айдын. Айнара жаткан жалтырап, 78

Созылып шашырар калтырап, Сылдырлап суы ескектеп, Ж ымылжып езен акканш а. Ж алтырап шык, баскан сон, Аспаннан нурын ш аш кан сон, Алтын ай мен жулды здар, А к нурра батып шомылып, А к торрын перде ж амы лып, Ж ерд ш жуз1, коз турмай, Кершер жалтыр актан да. Кунд1зг1 сылдыр с у д а ж о к , Катты сез дауыс шу д а ж о к, Тош рек тып-тын... ауа саф , Лэззэттщ Д9М1Н татысар. Ракатка бар жан батысар. Ауы л жым-жырт к ап е р а з Маужырап уйыктап жатканда. Арканын epKiH даласы , Казактыц ерке баласы, Тау бакылар тыныштыкта, «Ракманымды керсш», деп, «KenuiH хаада берсш »,— деп, Элемге б1рдей табират UlbjpaFbiH кектен ж акк а н д а... в л к ен щ бойын ж агал ап, П аналап талын саралап, Тусы на келер ауылдын, ©зенге конран такалы п, Ж ан-жакка карап, кез салып, К ею рек толкыр дам ы л рып Жолыкпак жерд1 тапканда. Уагадалы жерде отырып, B ip отырып, 6ip турып, Кешжкен сон рзшырын, Н е болды буран, япырым-ау? Келм ес деп элде ж аты рм а-ау? Тындайсык ap6ip сыбырды Ауылды сырттан бакканда. Калуге элде epimn, Маужы рап балкып керш'п 80

Ж аты р ма екен тесекте? Ymit узбей келер деп, Тыкыршисын, елендеп Ауылра карап телмхр^ Кезщнен уйкы кашканда. Ж ары ц келмей зарырып, TenMipin, карап сарылып Отырранда кердап Кыска уакыт узактай, Ж арыннык ici мазактай, FauibiFbiR шырар боз уйден Елепзш аяк басканда. Kepin, шыккан жарывды, Уагадалы ж ерде барынды Бшд1рес1н кер щ ш . Суксы р керген кырандай, Jlenipin жанып, тура алмай, Ыстык кан тасыр денене Ж ур егщ луп1л какканда. Буркенш шапап басына, Тез басып келш касыпа, Дам ы лдай карар бетхне. Кез1мен журек куйдхрер, Ертксхз езш суйд!рер, KeKiperi толкыр калтырап, Кайрып бетш аш канда... «Кеинктт» деп екпе айтуп, «Келмесшн енд! мен кайтып» Дегешнде рэшырын, «бкпелеп Элде калды ма? Кенлше ренжу алды ма?» Д еп кубылар ен-жузГ Сез таба алмай сасканда «Шыра алмай уйден кепикп'м: Т аба алмай юлтш ес!ктщ ...» Д е п колтыкка тыгылар, Мунайьш айткан сезще, М авд'рер ж ас кезш е...

M a c болар жаны к epin тэн, Айкасып кушактасканда. EpiHre epiH m ein, Б а л алып Т1лден cyfiicin, Ж анды рар жарын леб1мен. Тесш е кысып твЫндк М ахаббат жекер eciimi, Дуниеде езге лэззэттен С у ю д щ купи асканда. Акылра болар юм ие?- Kipep ме еске дуние? Толганда шаттык журекке? К андай банде жалранда Жетпед|'м дер арманга, Казактын жазгы туншщ Лэззэтш еетш татканда? Б1рдемен1 бшгендей, К ездерш кысып кулгендей. Аспандагы жулдыздар. Ж апырары араштыц Баспаласып карасып: «Туррандарын жарасып!» Дегендей боп акырын Уксайды сыбырласканра. «Т а н атып, енд1 к а л ар »... деп, «Б|'реуд1Н K63i ш ал ар»... деп, Тары д а кайтып келуге, У арда айтып арен айрылып, Каршырадай кайрылып, BipiHe-6ipia карайсын, Ундеспгй хоштасканда. Ш арыктап кокке ушкандай, Х орды н кызын кушкандай, Бакы тты сенен адам ж о к. Ж ан киысар жарынмен, Ж анын косар жанынмен, Ж аз гы тунн1н онаша Рахатына батканда. 82

Кырандай 1лген коныр каз. TiJieKKe жетш болып мэз, Тасиды кешл сестенш, Риза болып езЫ е Шаттык nipep ж узщ е, бзенш н бойын ж агалап Ауылра келе жатканда. Тоймаспын тары суйд1рсен, Кушактап оттай куйд!рсен, Д е м м е косып дедмшн. Балаша айткан сезше, Каттырак кысьш езше, Еркелеуш! ен буралып Калжын рып жауап каткавда. Бозарып ж эне сареайып, Б!ртшдеп кокке нур жайып, Талауранып кызарып, Адырлы таудан 6epi асып, Ш апактап шеттен нур шашь1п, Кайтушы ек талай ауылра Атканда тан, атканда!.. 1915 жыл, ноябрь.

Кетпейтш естен FaiuuK ж ар ! Айталмай журген сезш бар; Талай жерде окталдым Айтуга керш уят — ар. Кею рек жанып жургенде Ж анасура болып зар. Ж уректщ сырын айтура PeTi келд1 6yriH дэл. Кур елец деп ойлама, Свзге ынталы кулак сал! Куйд^м, жаддым жалындай Киын, калкаш, б!зд!н хал! 84

К.ОШТАСКЛН ЖЕР Ж ан жолдас, умытылмас коштаскан жер: Сездерйн емес Tiirri естен кетер. К езщ е ж а с кеп толды, сурын кашып М ен к е л т : «Хош !» дегенде, «колывды бер!» Эрендеп турдым еонда менщ д е ез1м, Турранда ж аск а толып еш кезщ . Kinipin аяндаура шыдай алмай Ж октай -ак журе берд1м айтар сез|'м. «Есен-сау бол, жаны м !.,» деп устасып кол, Дегенде: «Берсш алла амандык жол...» Елж1реп iuii бауырым, eciM ш ы рып, Сол кезде дей бершп'ш: «хош бол, хош болк.» Дегенде: «меш умытпа, ж а н жолдасым!..» Суйестй TeoiMe кеп сенщ басын. Сую ге epiHre ерш тиген ш акта, Беэтме тамды-ау аккан ыстык жасы н. БЬлмеймш, сол арада турдым яарып, Толганда журек каста лушл кагып? «Есенд1К жазсы н алла!» дегешнде. Меруерттей ею кезден ж асы н арып, «Х ош калкам !» деп кушакгап кайрырранык, Мвлд)реп ж асы н твпп айрылранын. влгенш е естен кетпес кез!н сурт!п, Майысып, карап маран кайрылранын!

GAFblHY Саррайдым, сарынраннан, кал каш , ceHi, Ой-киял, тугел саран ауды день Кайрыда, Kaciperre мен жургенде Ескермей ж урм е екенсщ элде м ен1? Хагыны п сен де меш жур ме екенсщ? Я Tiim каЫреттен кур ма екенсщ? Сагынып мен тунжырап отырра.нда Э лде ойнап 6ipey менен ж ур ме екенсщ? Дуниеде сенен жакы н маран ж ан ж о к. Жыракта журсем-дары кешиме ток. Ж урепм куйдь жанды с е т ойла^мен. 1ш ш е тускендей-ак кып-кызыл шок- М эл1МС13 тардырымыз — жалрыз хак т а , Белшдш ойда жокта, жастык шакта. влгенш е м енщ кенл1м жалрыз сенде- Ж урсен д е сен ол жакта мен бул ж акт а.

кецьл Тулпар MiHin жуйтю'п, Куйындай ушып уДткып, Б ip жерде кекл!м турмайды. Мурады н 1здеп, «Дуниеш кез» деп Б аскага мойын бурмайды. 1здейсщ не? деп сурадым. «К еп дейд'1, тчлек, мурадым». Тауларды кезген Конудан безген, Тулю 1здеп каш кан буранлай. Шарыкка шыккан, Желменен ыккан, Шыркайды квшпм кырандай. Аспвндап оерж'п калкисын, Квкл]‘м-ау, боска шалкисын! Куйттенш жарап, Кырымра карап, Е ш акта кыран тоймайды. «Муратка жетсем. Ten-Teric етсем» — Квщпм Т1леп коймайды. Алыска тулеп карайсын, Муратка жетсек жарайсын! Бабына келген, Jlenipin желген 87

ЖуйР'Ктей жуйткш шабура. Ушады кешл, Ушпадан жещл, М урад ы н 13деп табура. Елжтей жуйткш елЬтн ; Кэн.л1м-ау, боска ж ел'ж тт! Елестеп кезге, Еш келмес сазге Лыпылдап кенш м сарымдай. Бой бермей тасып, Кемерден асып Ж ай кал ган жазры арындай. Келсейил, нашим, акылга, Jlenipy боска макул ма? Тещздей толкып, Ш айкалы п булкып ©Mipi тыныштык — е тиси*.. Тунриык терен, ©лшеушз ерен; Шет1не кез ж'етпейдт Ж окты гздеп, квкл1м жоктайсы к, Тыншырып кашан токтайсын?! Ж ел , куйын, агын, бэйг! как. Ушкыр кус, кумай, аткан ок — Бэр'] де ж уй р ж ез1щие, Кещ'лдён (Ирак ж уй рж ж о к . 1915

му« Калранда тар лахатта жалрьгз ез!М, Ж ан кетш жумылранда exi кезщ . Айрылран тэн'мен ж андаб каларсын, сен, Ж алындай журек жарран мунлы сез1м! Кайрылы,— кы ска ем ip к у ш м , erin , Ж ан мен тэн айырылысар уакыт жетш, Н е сырмен, кандай куймен айтканымды KiM б к е р , калранда сен ёз1м кетш? Ш аттансам, каарет тартсам, жудеп арып, Ернса'з шырушы ед1н кеюрек жарып. Табират, езгелерден езгеше. боп. Ж ат туран бул дуниеге мен 6ip papin. BipeyfliK мал мец басы дэулет! кеп, BipeyaiH турмысына Keiyii ток. А л м ев щ !здегешм: мун айтысар Ж ан ж олдас, бул уакытта ол менде жок. Дуниешн эуресше налыкканда, Ш ыбын ж ан кайры дёртке жолыкканда, Ж ан ж о лд ас болар ма efli ашыр жаны, Тэнщнен куат KeTin таЛыкканда?! Ж М т т гк болм аса егер ж ан жолдасы Ем ее п е мунды Papin раз!‘з басы?

Кайпысы, Kacipeii к!мге батар Сел болып акса-даеы квзден жасы. Еш KiM ж о к шер таркатып квцш ашар, Журекп'н куйш жанган дертш басар. Мунымды журтка айтпаган саган шактым, Журек — от, кещл — дария, хал1м нашар! 1915 жыл, Омбы.

С6 3 ЗАПЫП>1 HAflAHFA Тындаушын болса байымды, Угар айткан свзЬщи Санасыз болса дайын-ды, «А к м ак !» деуге в31НД1. У кба с свзд1 акпа надан, С у тоцтай ма елекке? У гар свзд1 байымды адам : — Турмай ма су шелекке? 1915 жыл. Омбы. «1

FA3AJI (...re Абай улпснда) Сейлей квр Tin мен ж а к , Сезщ нщ бэр! хах. Парыздай мшДетШ Калканы м актамак... Мамык тес, ак тамак, Б ур ан бел,— куш сак нак Ул<мрек eKi epiH, Бейне гул кызралдак. Караймын касына, Ж 1бектей шашына. Ticrep is уксайды А к меруерт тасына. Кел жаным, касыма, Нансан бул расыма; Бар дуние ген келмес Ж алгы з 6ip басына. Бал тамган сезщнен, От жанган жузшнен. М ел д 1реп карагай, Айналдым кез1кнен. Б а л 6epin сезшнен, Girripuii жузщнен. ¥жмактай хор кызы Артылмас езщнен. Ж уректщ дертш бас, К ел , жаным, кеншмда аш ! Акырын жымиып, K y n in 6ip нурыд ш ащ . 82

Рашыктык болсын паш Б iлеей, де езге ж а с Жалындай жандырып, Лебщ мен кылшы мае! Jle6i3iR шекер бал, Сы м баты н epiM тал. Шырайын, саяда Алмадай кызыл — ал. Сен 6ip шок кызыл гул. К он ган кеп мен булбул. Таркамас кумарым С е ш HicKen бес мын жыл. Сайра да б!зд!н п'л, Ж ырла да мык кубыл. Булбулдын FaiiiMFij гул, Суй геш м , езщ б£л( 1915 жыл, июнь, Б>зд1н ауыл «Есея».

MAR АИЫНДА М а й айында керемет Булттанды аспан курга'реп, Рахм ан жанбыр куйып 6ip Басыла калды cipKipen. Ж ерге Tycin Кызыл кун, Жайнады дуние pyx Kipin. Ж а с балалар шуласып, Ойнады оргып дурю реп. С ап ауадан дем алып, Кер1лд1 кен кею рек. К ус энше эн косып Шаттанды сорып ж а с журек. I! М ай айында там аш а Тау-тас, орман жан.рырды. КаЬарлы кыста рух кеткен Ж ер ж узш е ж а н гарда. Жапырак гулге оранып, Араш ка 6epiK — сэн гардк Сансы з кус ж ы рлап ерте-кеш, Орманга шаттык эн гардь Жапырак балау кызралдак Кулпырды жутып жанбырды. Кебелек, ара бал 1здеп, Гулден гулге кангырды.

Ill М а й айында аж айы п, Жаннеттей дуние жайнады. Бэйшешек гулдш Hci анкып, Энипл кустар сайрады. Ж а с журекте алгашкы Махаббат леб! кайнады. Жолыруга 6ipiHiui Рашыктар уарда байлады. 1916 жыл, май.

Ж урепмнщ сокканы Tarri дауыс — энмен тен. Ш ы ккан леб1м кеюректен ¥жмакта Шарап, балмен тек. Жастыктан бакыт тшесец, Кушарыма Kip меш ц Дуниешн шаттык рахаты — Махаббатым 6ip менщ. Бауырыка бас, куш меш, Тон1м1з 6ipre жан коссын. TeciM fli кыс тесще, Ж ур е п м !з Эн коссын. JIe6iKHi кос леб1ме, Жанымыз балкып болсын мае. Бет1НД1 кос бетше, Айкассы н 6ipre eKi бас. 1916 жыл, май. 96

КУМАРЫМ Канатты, тары тулпарды К ум к ермен ерлесем; Рашырымды алып алдыма Далага кулаш сермесем, К ед далага коз желтее Тулпарымды ушыртсам, Калкашыма мойнымнан Айрылмастай куштыртсам, Еркш ушып далада KeKipeKTi кернесем, Нэрестедей рашырымды А т устшде тербесем. Салран ЭН1М кушренш Дуниешд кетсе шетше, «Жаным, сен...» десе рэшырым Кабысып 6eTi бетгме! Тынбай шапсам кунд1з-тун, Тулпарым мешн талар ма? Тынбай суйсем рашырымды Кумарым м еш д канар ма? 1916 жил, июль. Ауыл. 97

...FA Кушактап басып бауырьща TeciMe т е с т тигенде; Ернщ нен ыстык. ершмд! Айырмай узак суйгенде; Ж а с махаббат отымен Ж у р е п к жанып куйгенде; Былкылдзп ек мае болып, E p in тэш н игенде1 1916 жыл, 12 июль, Нура. 98

толкы н Сурапыл соккан кунренш, Квл толкыны басылар; TiTipen дункш жарылран Ж ер толкыны басылар; К уй ш щ кайры ic тускен Е л толкыны басылар; Ел журтынан айрылган Ер толкыны басылар; М ахабб ат , н ап рет толкыны Басы лм ас ыстык журектщ. Басы лмас кайгы толкыны Кернеген шерЛ1 квюректщ. 1916 жыл, июль, Ереймен, Ащылы квл. 99

АРКА СУЛУЫНА (Терме) У а , m ipniH, суйдщ уза к сусын канбай, Мойнымнан ак бшект! койдыц алмаЩ М ае болып былкылдадыц куйш тэшн, KepiAin маужыраган ак маралдай. О ралган шаш ы ц жлбек, касы н баркыт, Сымбатын шашак жарран е р ш талдай. Кеднрдей оты жанра» еш кезщ , Буран бел, кырлы мурын, ж азы к мандай. Меруерттей TicrrepinHi жаркы раты п, Кулгенщ нурын шашып аткан тандай. Е р ш ц Кызыл гулдей албыраран, Аузыцнан шыккан лебщ шекер-балдай. М ам ы к т ес, улб1р там ак, Кызыл ж узin А лм адай, албыраган xipiuiK ш ал м ай. Сулуы сарыарканын ерке сэулем, Белщнен тал шыбыктай кыссам талмай! 1916 жыл, Ауыл, «Есен». 100

СЭУЛЕМ А уы лда михнаттан кеп'п аул ак, Отырсам, журепмде жалын каулап, Ауы рган жаныма кеп д ем ш салып, Ж а л гы з -а к сэулем келд1 кенламд! аулап. Алдауыш кеп достардан кудер узш, О ты рсам твшрекке кез!м cy3in : С ул уы м , ерке сэулем касы м а кеп Ж аны м ды жадыратты pyx Kipri3in. Д е р ед щ epiren бал бар MiHe3i, Ж ы лы ж ел ескен жазры тэтт! ce3i. К а к жарып кара тунд1 нур жайнатан Ж ул д ы зд ай аспандары ею кез1. Е ю бет саядагы кызыл шие. Д ау ы сы сызылран куй гармоние. К ен мандай CKi касы иген сад ак, Сейлессен шырар естен сум дуние. М ахаббат ею ерншде леб1 жанган, Уксайды кабыскан гул шешек жарраи. Куйылран кара шашы ею июне,— К ар а булт аспандары ж ел аударран. А к Teci а к кебжтей толкындары, А ккудьщ а к мамыры — а к Тамары. А р к ад а тары ескен сулу сэулем, Кенл1мд1 жадыратшы келш тары! 1916 жил, 17 декабрь, С. А . аулы. 101