С. Муқанов-Тандамалы өлендері

99 J D U Э B J £ -Ш Э И д d Q Q c/oy£ Х Т Ш г и Э Х Э У * W & 'D f' U /9 U t*X P £ D } £ d Я titl я r e 14 I f V И l ) I I V I o o h v M iat хиаеэ оеы

Явившись у в Це Ка Ка идущих светлых лет, над бандой поэтических рвачей и выжиг я подыму, как большевистский партбилет, все сто томов моих партийных книжек. В л. М а я к о в с к и й .

БАСПАДАН Сэбит Мукановтын елен жазу?а 1915— 1916 жылдар- дан бастап талаптанганы окушыларга мэл!м. Эйткешмен автордын бурынгы жыйнактары сыякты, бул жыйнакты да «Кеншм» деген елешмен ашуы: «осы елеши жазган- ман быдай гама жазушылыкка бой урдым» деп бглужен. Бул жыйнакка автордын, непзшен, эр кезде жариялан- ран жэне кейб;р жарияланбаган да влекдер: мрд:. Автор бул жыйнакты e3i эдебиет майданына катыскан отыз бес жыл 1ш1нде поэзия жанрында каншалык кызмет еткенше есеп беру максатымен курастырган. Сондыкт^н эр кезенде еаяси-алеумегпк ем:рге ун коскан, уакытында окушы журтшылыкка езждш acepi болтан 61'рсыпара елекдерш сол басылган куй:нен соншалык ке.п езгертпей, бурынгы иускасын сактай отырып шрпзген. Автор бурынгы жыйнактарындары влекдер\\н кайта Караганда, кейб:р кате басылган жерл ер ж жвндеп жэне жазылган уакытынын дэлд2г!н кадагалап: катеден ауысып журген жылдары аныкталып, тузеп’лд!. Автордын бул жыйнакка мрген елеклер1 поэзия жан- рынлагы творчестволык есу жолын жэне ел1м|'здш саяси- экономикалык, мэдени вркендеуше калай ун косып кел- генш сыйпаттайды. Сол тургыдан карап мундагы влек- дер такырып жагынан жуйеленбей, эр дэу1рге байланыс- ты- « 1917— 1920», «1920— 1930», « 1930— 1940», « 1940— 1950*, « 1950— 1954» жылдар деп, бес бвл1мге жуйелендь

СЫРЛАСУ 'Пролог орнына) «Совета*к сезге каламы Кермеген эсте мукалып Муны жазран адамы Кэд:мп' Сэбит Муканов» — Дейтурын «Сэбитп:и» мен, емен баска, Frep ле «емесс!н» деп жала жапса, М е т ц OFaH айтарым: «Не демексщ, ©зге емес, осы атты Ленин такса?» Деген бар «ар М усага б:р пертауын». М е н т де ез1мше бар досым, жауым. Blpeyi сондайлардын бул ce3iMe Уррылап шыра келер омырауын. ©TipiK маган жаны auibiFaн боп, «Кердш бе, мына Сэбит тасыган», деп, «Кетерш ©з8н сонша зорайтатын Ленинн!*н к а т а н келд1 касынан?» деп. Айтарым ондайларга: «Токта, саспа! Ест1’рте б:р уакытта доска, каска, ©лерде ki*m тнр:лтт ат койранын Былайша баяндагам «Сулушашта.» «Бес:ктен-ак маран т а п ’ белп таккан, Тапты шаккан— бес:кте меш шаккан. Сап-сарыала, сап-сасьгк жергекте де, «1нгэ» орнына у:лдеп «тап» деп ж аткам; 7

EcTi 61лin, етеюи жапкан кезде Табыма орын аткандар, маран да аткан. Сакылдаган ем[рд1Н аязында, Тапка муз боп каткан кек маран каткая. Менщ кег\\м мын жылдык таптын кег!, Од кек кул «кул» болралы келе жаткан, Табым кеп'н алура аттанранда, Дурмекке epin, кектенгем, мен де шапкам. MeHi дары, мен сенген тапты дары Юсендеуден Октябрь тацы арыткан!» «Юм ед1, Ленин емей, танды атырран? Сол таила, кур сулдери жай жан турран Мендейд! адам кылран Ленин ед*1», — Дегенге таласпакшы кай ангурран?! 0зект1 жан ©лмекил кез1менен! ©лген сон Ленин, оныц кез1менен — Свйлескем гздеп барып Кремльде Иосиф С тали ни т ©заменен. -Туыскан б:р анадан бауырымдай, Ол мен: куле карып жауырынра, • Т:л1*мен мурал1мшк тусжд^рген, Алдэры icTin жен!л, ауырын да. «Катпаран балапанмын кауырсынды, Котерем кал ай мундай ауыр сынды?» Дегежмде, «халыкка, партияра Суйен!» деп, ¥лы устаз сонда усынды. .Коз жетш сонда тугел атырапка, Халкымнын туз дыры боп тэты макка, Москвадан келгем де был ай дегем, ©з:ммен барыты б:р батракка: «Мен сендерден 6ip тамшы тамран жаспын, Сол тамшы болрандыктан байга каспын, Сен1н журген жер:ннен козгалмайтын, Жудырыктай карам бар каткан таспын... Сен жыласан, кез1*мнен кан агызам, Сен куансац, т:л1мнен бал тамызам,

С е н т егер езепн талып кетсе, Баскадан бурый саран нэр тамызам...» Куреске тусе кетп'м cepTiM сол боп, Алкына арпалыстым шыпшый терлеп, Жастыктын жанар гул! — жыйырма бес, Шакырды «кыз ойнак бар, мунда кел!» деп. Мен даты жас боп керд!м ©зге журттай, Кексед:м махббатты ©зге жуптай, Б(лд!м мен шелдеген жан канбайтынын, Улб1рек кыз ершжн балын жутпай, БЬлд1м мен, ©лен ©TKip ©зге с©зден, ©ленмен журектен ат, яки к©зден. К ебш е дэл тиед/, Mip огындай, Кыздарра неге аз жаздым соны сезген? М ахаббат екеу екен: жуптык, квплк, Тандасак — жупты, суйген кызды еплк. Тандасак — кепл, сонын бакыт куып Беттеген сапарына 6i3 де кетп'к. Сеззне бастаранда мен акын боп, Лениндж бостандык: тан ату деп, Мждет: эр ерж л азаматтын Кенз’рек тан сэулесж тарату деп,— Урандап жатыр екен epiKTi журт, Сол дуда мен де олардан калмадым сырт. Кулшынган журтта уран 6ipey екен: «Мылтык, найза, каламмен жауды тез курт?» Мен сонда катар аттап заманыммен, Сензммен «бегеттерд! алам» деген, Ер каруы бес кару: мылтык, бомба, Найза, кылыш, аттандым каламменен. «Сен» демей, сыпайысып дейтурын «с:з», «Курес» деген емес ол, кылмыйран кыз. Курес т ш найзадай шанышкы лл, Онын c©3i: «Жык, тапта, талканда, буз!» 9

Мен солай сейлегг кетт:м калам ала, Каламым п'кен болды, Т1л!м ара, Деп душпан ойбайлады сол уакытта: «Мынанын елешшн TypiH кара!» Мен сура <берд:м ти ш одан да opi, Жауымнын ойбайлаура келмед1 эл1, Кеш1*кпей ун1 ешть Достарыма Шырындай елешмнщ болды дэмь Ол кезде бола алгам жок, рас, эстет, Мыскылдап сейлегем жок сезд*] екшеп, Ж абайы журт тус!нер деген т!лмен Ж ар салдым «жауды елт]р, езщ ес!» деп. Айкай да жок, кэбше ыргак, у йлес» «Жауларра ондай елен тым тез тимес» Деген оймен, проза, макаланы Каптаттым, деп: «Жауларды сен де туйрес!» Адамда ес кала ма' ар кызранда, Проза, макаланын. паркы занда Айтылранмен, в р 6iген менен олар Уксады ол уакытта партизанра. Жыр емес, елен маран болды сапы, Кергем жок оны ешуакыт бакка сатып, ' 031М де тан каламын, Сонда маран Кайдан кеп жабысканын акын аты! Турпайы елешмнен халкым кашпай, Кергендей aFbin жаткан мелд!р бастау Жутысты мей!рлене. Ол елендер — ©р:нде мэдениет будыр тастай. Кара тас емес 6ipaK, кеш бар тас, Аумагы да Kirni емес, тез аттатпас. Айтарым замандаска, урпакка да Сындырып элма аякты, с*ен байкап бас! ю

Куреспен кеп бегеттен еткешмде, Кезенд! б:р би:кке жеткен'мде, Серттест:м былайша деп каламыммеи, Bip гжьирым — «Октябрьдщ еткелшде»: - ' «Каламым, саран рыйза емен, Октай болып акпасан, Сыям, саган рыйза емен, ' . Осы жолы каразда, • Т :з :л т сез боп ж атласа к. Колым, саган рыйза емен, Бегелмей. аттай шаппасан, Мыйым, саран рыйза емен, -■ MYлтiкciз сез таппасан. Октябрь таны атпаса, Октябрь шырак жакпаса, • Б эрп ш де керер ем, Октябрь — мен:н анам да, Октябрь таны аткан сон Ие болгам каламга. • Октябрь кезд1* ашпаса, Нак осындай болам ба, Октябрьден турам мен. , Октябрь — анам он жылра Аптаранда аярын, Сейлемепен т:л курсын! ©тк;р калам колга алып, «Октябрь!» деп толранып, ' Жырланбаран жыр курсын!.. • Олай болса, каламым, Сен: колра аламын, Коне, маран ер in кер, Сыям сен де кагазр^ Бояуынды т е г т кер. Колым, сен де шаршама, Ж азу кыйын болса да, ‘ Калам менен сыяра Катарласып ceipiK. бол!» Сол бетпен келатырмын эл1* та ртып, Аркама халкым берген жуг1мд! артып, 11

Ешуакыт кулаймын деп кынжылрам жок, Кездессе, кулдыр куздар, шын я жар тш. Ж азык жер емес, тура ж уп руге, Шын кузда алкыну да, сурш у де Кездессе, доста«р кейш. андыран ж ау Аяктан умтылады б:р Клуге. Сэбитке сол-ак боп па керген кукай, 1лпшт1 ондай талай керген бакай. Тапаган ондайларды талай рет, 0л1 де женелемш тсуш-тапай. Достын да ecrici бар — акмары, EcTi дос сур'н-беуге шакырады. Сур шеек, суйеседк Акмак дос — «0лд1,— деп, ойбай, Сабит!» бакырады. • «Акылды душна н а ртык акмак достан». Дос емес, кыйындыктан у р к т боскан. Куресте бойын ip:KKen антурранды, Деген дурыс: «Сатылган, жаура ун коскан», Айтарым ондайларра: «Байкал булан! Мен жузш келген жокпын мелд;р Судан, Малшынып келсем кейде саз-топыракка, Алысы-жулысы кеп топыр-дудан, Ол мен:н iuiKi емес, сырткы к:р1м, Iiui ен тазалардын экел бSpin! Сонымен тек туспесем, бетке тук!р! Эйтпесе, мен тук:рем: ' «Не,— деп — мунын?!» Жет:лтем де!Ие, меш капка буып, KypecTi, курылысты кезде туып, Мен неге жатам капта? Ленин жолын Шепне жетшзгенше 1здеп куып. Куресте суршуден сен-ак жаскан, Он тогыз, осы жолра, тус:п жастан. 12

Беттесш, кыйындыкпен арпалысып, Жырылмай, талай бшк белден аскам. Отанныц кеншипгш, таршылыгын Б е л х е жуктегенде тзн шыбыным, 45-те шашка тускен бурыл кырау, 26 жылдары бар шырыным. Бойым мен ойым бурыл емес, б:рак, Куш!мд1 бойы жаспен керсен сынап, Кем тусе кояр ма екен. Ойым — ж астын. Талайын жетюэбейтш жерде жырак. ©рше коммунизм тете журген, Суды ecin, тасты кесin ете б:лген, Заманнын жетемшс! — партияныц Kyniw жок, айырылран етепнен. М ен кел!моек емесгпн, яки уры, Кулдыкшыл ешк2амн:ц де емен кулы. Меи — леиин-сталиндж партияньщ Некел!, занды туран адал улы. Анама ес б1*лгел1* масыл смен, Шын суйген Сталиндж расырменен Келемш 6ipre журш, Курылыска Курил боп, бойымда бар асылменен. У а. халкым, акын ул рып мен! тапкан, Тагы да артсан. жукт!* талай батпан, Жольгнда сен беттеген коммунизм, Ж у г1нд1 жерге койып, елмей, жатпан. Себеб! маран алып бердщ дене, Сен де, мен де аршындап адым кере Жазынан коммунизм жай табармыз, • Булжымай Улы Сталин сонына ере. Мен саран керген емен екбек сатып, •Эл! де сатпан! Келем 6ipre татып 13 v

Жем1сш Сталиндж бау-бакш аны н, ’• Канагат, маран конран, сол зор О акы т!; Ж ан сырым, халкым, маран сенсен егер. Борышым шашымнан кеп саран берер. * Желкеме шор тусер дел аямай сал, v Мен сешн. ©ri3iHMiH ©рге жегер. Куйл1мш, AayipiMAe, емен арык, Лениншн шамы жанран, алдым — жарык, Кеш басшы — Сталиннш ж етепнде,. UlbiFapMbiH талай ерге ж у п я ш алып. р . •\" Кайталап айтам: бонда барлык куипм, К,олымнан келетурын барлык iciм Сен уилн жумсалады, Саган кесем. Л ениндж — сталиндш партия унл’ н! 1046



К 0 Ц 1Л 1М Кенш м , мунша камыктын, Ор нэрсеш ойга сап. Не норседен тарыктын.? Осыншама ойда кап. BipaK саган к!на жок, Неге буйттщ дсуге де, Есеп жетпес т:пт1 кеп KacipeT-кай'ры кеудеде. Максатына 1зденген, Таба ал малый, жетпедщ, Кылышын алып кезенген Нашарлыктан етпедщ. Нашарлык байлап колывды, Ж 1бермед1 отыр, деп, Оппа кар рып жолывды, Ниет] жок кет:рмек. Еид! кайда барасын, Ж^бермесе нашарлык. Бшмд1 кайдан аласын, Элемге улп шашарлык. Кой, сен буйтш камыкпа, 1лгер! умтыл, талап ет, _Шырурд айдай жарыкка, '.КайрагЬ^иып, бол ежет!.. 1917 \\7

НЕГЕ ТУ ДЫМ (Bip жепм баланыц аузынан) Анамнан жарык керш туган куннен, ©MipAe сэуле кермей журген 6ip мен. Баскадай балдан тэги турмыс 1здеп, Эла де оныц шет:н кермей журген. Ж ары кка шыр еткенде сор шенгелдеп Анамды жутты ажал, корлык кер деп. Содан 6epi кабарьгм 6ip ашылмай, Кайгыдан келатырмын кайрыра ерлеп. Ту ран куннен TeceriM шокпыт болды, Керген KyHiM унем1 жоктык. болды. Мен сыкылды балалар эк-eci бар, Тураннан бупнге ше токтык. кердь Ертел1-кеш кун к е н т м там ак андып Нан 1здоп ойра, кырра журмш кадрып. Кезсем де бакыт 1здеп эр ауылды, Турам жок, cipa, адам бола аларлык.. Бай баласын суйгенде шешелер1, Ж урег1м суык. музга тесел едк Мешн де сондай суйер шешем болса, Кенипм кандай болып есер едП Бул калыппен е т ю з т 6ipa3 жылды, KepiMe алып юрермш кайры, мунды. . Бар лэззатым: бейшара к а б ф 'те, Отырып булбул сайрар жазрытургы. 1917

ЖАЛШЫНЫЦ ЗАРЫ Кун узын, spi ыстык сарша-тамыз, С орып тур анызрак ж ел, жылы нарыз. Шаршадык жумыс кыльш куш' бойы, Уст1не онык тары оразамыз. Сусадык, тамагымыз кеуш калды, Кун 0лi ерте, бесшге ж ада барды. 0 ткен кун аш ©зеке айран iairriK, Бермейд! байдын. уш жейтпн панды. Азырак. да мыл алып уйктар едж, Урсады Fofi ием1'з калса келш. «0 лсен дары журе бер жумыс 6iTCiH, Койгам жок. мен адшаны тепн бер'ш» — Деи б1*зд1к мазамызды алады рой, Iстелin калмаран сод жумыс енш, . Туб'нде акы бермей коя ма деп, Ж урем;з кешке дейш дел-дал болып. «Молдалар жер астында бар,— деп,— тамык», Колына коркытады куран алып.— «Ораза устап, намазды окымасад, Куйд1рер,— дейд],— жанган отка салып...» У Кыйын-ау, устамасак сол 6 ip ^ ep i, Сусыннаи кыйын шыжып жаткан жанып! Кермесек, «ол дуниеде» ракатгы, Кермедж бул дуниеде сэуле-жарык!.. 2* 19

Мшекей,— келш калдым 6ipa3 жаска, Курбылар катын алды менен баска, Жалранда кез ашпадым жалшылыктан, Арарды мехнатпен сакал, шаш та! Уй1*мде жалгыз рана сыйььрым бар, Кыз айттырсам алады коп калынмал, К,ырык жет:н!н аярын TiK бастырып, Тары да пэлен жуз сом а к т а алар!.. Колымда каз!р онын 6ipi де жок. ©теуге тары талай уакыт керек. ©лсем-ак ертен атым жоралады, Жалраннан етт:м енд1 урпаксыз боп!.. 1917

АП Ы Р-АИ (bip мырзара) «За охрану!» — деп жыйнап Алган кайран бакыр-ай! Бакырымды ап койды-ау, Ниет1 жаман кзпгр-ай! Маган зорлык кылды>ау ол, Па, ш:ркшнщ батыры-ай! Болатын ба ед1 осындай, «Ак. журек» деген апыр-ай! 1918

ШЫГАР К УН Д 1 Ызгарлы кысгын катты суык кезР, Адамды обден кысып, кылды мез1'. Ашылып, катты боран аяз болып, Батута ж акындады ‘ кун ш к K03i. Кызарып кан сыкылды кунбатыс жак, Адамнын, кез тжкенде зэреош ап, Кун батты, -6ipa3 уакы т еткепнен сок, К ек аспан сары болды жезге уксап. Басылып саррайраида конырланды. Кара булт катулана тамырланды, Ол ол ма, эйдж улкен кара шырма, Б1ржола карадры рып орап алды. К езге туртсе керш бес болды енд1, Айдын да, жулдыздын да нуры сендд. ¥йктаур.а кара тунде кумар жандар, «Кудай б*1зге борд!!» деп, ал кенелдд. Ж урт жатты тесепне жылы оранып, ¥мытып, есшде жок, нурлы жарык, Кур жанын тастаса да оянбады, Сур жылан канын сорып, тошм шарып! Bip жаннын осы кезде кайрысы мол, Ж урт жатканмен, тыным ап, жатпады ол. 1 Бул елей. Колчак ук\\м! ж ур т туррап кезде, совет ешметш кок- сед жазылган ед!. С. М. 22

Кез салып, бегл суйген катты аязда Кеп турды, куншырысда кез салып сол. 0лд1’м-талдым легенде 6iip за манда, * Саргая кылавданып атты таи да, Рыйза емес сонда дагы онын кешл19 Алтын кун, айкын болып шыкпаранра. Саррайып кузегп гой узак тупд!, Ж ас журек, муздай катып сагы сывды, ¥мытып кайгыларын 6ip куансын, Жасаран, нурландырып, шырар кундН 1918

«АЛБАСТЫ» i Айжан ед! Сагындыктык ырысы, Онсыз онын женделмейтш 6ip ici. Айжан айтты — орындайды Сарындык; Келетурын орнына бар жумысы. Байсалды Айжан Сарындыктыц катыньг, Турмысында ей cyniKTi жакыны. Сарындык 6ip уя бер:к момын жан, Айжан рана ушнде icKe татыры. Отаскалы екеуше он бес жыл, Бул отызга, байы кырыкка шыгап тур, Bip кызы бар жасы ушкетаянран, Одан баска тапкан жэне eni ул. Klci eciri Сарындыктын журген!, Сон да дары кажуды 6ip б 1лмедк Тутж тутеп, ©з алдына мал салып, Ен. болмаса 6ipre дэурен сурмедь Улкен улы он ушке аяк атталы, BipaK Сэкен жалдаура опы батпады. Аз акыга кшм-тамак даяр тур, 1ш1м-жеммен Kerri Сарлык тапканы. Ертен жетед леп онлайды баласын, Куанады Kepin ©скен карасын, 24

Сэкен улын ертелЬкеш суйед!, «Калкам, кашан асырарлык боласын?» Айжан быйыл аягы ауыр жукт! ед1, Ж укт1м1н деп, 6ipaK бойын кутпедь Сарындыкка жэрдемлп боп жалпылдап, Онын дары icrep ici б]тпедь Тынламастан куншн жауран жауьгньгн, Капшык кшп, сауып байдын сауынын, Уйге келсе, казан асып, жун тутш, ©рмек токып, кабысады кабуын. Колы шебер, бшмейтЫ болмайды, Туркан уйден riirri ceric алмайды. Bip куш уш;н, Сарындыктын кенш уш!н Эрммге де колкабыс кып алдайдьг. Аяры ауыр. жумыс катты батады, Шаншу тиш, анда-санда жатады. Сагьшдыкка мунын 6ip:H сезд1рмей, 0 з imiHCH Айжан катты капалы. «Элде кайтем?!» деген улкен кайрылы, Шыдатпайды байбзшешн айбыны. Bip дамыл жок, ecipney жок, аяу жок, Бар демеу! куш кылады «тэцршП» Босанатын кунше кеп калмады, А яры ауыр, дамыл, тыным болмады. Сонысын да Сарындыкка б!лд1рмей, Куле карал, кабарымен алдады. И Жаздын куш цплденщ б!р таны ед}, Ел жайлауда, журт уйкыда кэнне. Тан аткан сон ерте турып курт жаю, ёйелдердщ жайлаудакы сэш едь Тан бозарды, мал epicne бет алды, 0рлер:нде у-шу кылды котанды, 25

Бай таяк ап котаннан кой ерпзд!, Жамыла сап иырына шапанды. Тан агарды, котаннан мал тазарды, Намаз окып, бай да айткызды азанды. Бузауларын ж1бер1*ст эйелдер, Сут nicipin канрырлатты казанды. Б:р ун шыкты б!р уакытта зарларан, «Алда, жаным, алда, жаным, жандаран!..» Дауысты ecTin сурады Айша Ж амалдан; — Бу мм, мынау, осыншама сарнаран? — Айжан iiiHFap, кеше MeHi шакырган. Женеше, мен толгаттым деп отырган. Аман-есен жаны калып байгустыц, А т устайтын ул туса Hri ед бакырдан. — Кудай жок кой,— дед! Айша,— эжемде, Ж укт! эйел к©п жумыска тезер ме, KyHi-TyHi жумыска айдап жургеш, C©3i ылрый, жумыска бар, безерме! — Ол байрустын. уйшде ме куйеу*1? Жалрыз сол рой, сорлыныц бар суйеуП Ж аяу канрып кеше кеткен 6ip жакка, 1здеймш деп, б!р жоралран туйеш... Алда, сорлы-ай, Айжан енд1 нетед1? Сарындыры кашан келш жетед1? — Я, сорлы аман калса жарады! Юм бшеди элде ел in кетедд. Шыра келд1* Eci'm, СеЙ1*т уйшен, Жамалдарра келд! шыккан куШмен, ©Hi кашкан, ею кезден ж ас аккая, Ж ан шошырлык кергенде онын. тур1йен. — Неге келдщ? — дед! Ж амал Еамге, — Кеше апам толгатып ед бесшде, — Калай, тыйыш па? — Ж ок, апатай, тыйышсыз-ау... — Зэрем ушып калмады 6ip ес!м де. 26

Кысылраннан апам сеш шакырды, Сенсн баска таппады 6ip жакынды, Ъ\\ЗА\\п уйге барып 6ipre cepiK бол, Апатай-ау, жемссшз 6i3 акынды! — Кайда кеткен Салжшптщ катыны? — Мен бармаймын, 6i3re айткан акылы... — Ол илркшде кудай жок кой, ол оцбас, Ол катын ба, куртар бэреи акыры! Неше жылдай ецбепн жеп нпркш-ай, Караспаура не рып барды батылы. Жамал келсе Айжан отыр кьгсылып, «Женеше-ай!..» деп, берд1 колды усынып, Мандайынан жанталасып тер аккан, Ек\\ 6eTi жылтыраран iciHin. — Калай, Айжан, TayipMiciu? — Кыйналдым... Кедейл!кке бупн рана иландым. Тым болмаса, 6ip кеп басын сукпады, Келшшеп мына уйдеп Курманнын.. Алда, жаным, курып берип ж\\бЫцг, Жанра батты... кормейм:сш тур!мдь Алда, жаным, алда, iiiiiM, imi... м-м...ай! Алда, жаным, KiMre айтайын мунымды! Женеше-ай, блр урттам су татыршы, KiM б1леш, модданы да шакыршы! Элп сорлы келмед1 рой, келмед*, Балаларра бола тур сен акылшы! EoiM, СеЙ1*т жылады, ес калмады, Шакырды да, алып келд1 молданы. Молда упш рдь Айжан катты кыйналды, Кед кыйналды, бала туар болмады. Молда «ясни»1 окып жатыр куб1рлеп. Айжан отыр ерш-басы д 1р;лдеп. Б:р уакытта даусын катты шырарды, Кулагына Айжаннын кеп куб!*рлеп. 1 Кураннын аяты. 27

Молда ауылдан терт-бес адам алдырды, Катты толгак Айжанды да талдырды, Казан карып, уйд1сабап аластап, Алды на экел майлы бклте жандырды. М олда колга сепз таспа камшы алып Уй шпиле 3iKip айтып, ж ар салып, Шашын жулыл, камшыменен сабады Аркасына талай б!лем жол салып. Уйге экелш б:р буркггт! кондырды, Доланадан аса таяк жондырды. Кыйналраннын устш е жоп таярын Kyuii Kerin, Айжан эбден болдырды. Одан жаман талды Айжан тары да, Талыксыган камшы батты жанына. «Урмандар!» дел ишарат кып ымдап ед, «Кез1нд1 аш!» дсп молда тартты жары на. Ж урттын ойы басты дед1 «албасты», Кеп таяк жеп Айжан кезш кан басты. Б ip уакытта аузына экеп шайнатты, Д аладагы 6ip кураран ж ам басты . «Сорлы адамга, сорлы табак кез келд!», Б:р уакытта Айжан ту-pi езгерд1. Дем:н катты ап ышкынып бар айтканы: «Сагындык-ау!» деген жалрыз сез едк Канын шашып кун де шыкты уядан, Сагындык та кер1нд1 туу кыядан, BipaK онын келуше шыдамай, Таярын жеп, Айжан да erri дуниеден. 1919

МЭЛИПАРА Болранмен ул да адам, кыз да адам, Кай казак, деп сана иды кызды балам. Ул туса, «ат устар» деп, кыз— «кырык ж етЬ, Э к е а куанады, деп — «мал алам», Bipey кеп куда тусш беапнде, Жетшзбей бойын ерк'ш ecipyre, «Кырык уйден кызра тыю» деп meiueci, Ж а т уйдщ аттатпайды eciriH де. Он уште дес!*п кызды «отауга ие» Узатса, сыйыр менен сауып бие, Кунд;з-тун — отпен Kipin, кулмен шырып, Кетпейд; кол мен беттен кара куйе. Кенишен кайгы бултын айыктырмай, Жасырып журттан бетш айыптыдай, Егер де кылдан тайса кайыненеа Сабайды баска, кезге, байып кылмай. Санамен сарраяды ауыр ойдарг, Сыбага тию тупл ойын-тойдан, Кол сукпай ез уй:нщ ыдысына, Ж алайды аяк-табак, саркыт койран. Устше таза кисе, «сзндендщ» деп, Демалса, «бой куйез боп пэлдендщ» деп, Жасынан «салды балак, салак катын» Атанып кунелтед! «злдеюм» боп. 29

Б:р copi сонда куйсу болса тещ, Не кэри не ем 1рд1н ол -6ip кем! Боп шыкса, мойнына масыл даты, Сорынын. болраны да табан ель Мшез1 куйеуппн болса шадыр, Кун-TyHi тспю лесе бермей дам ы л, ©М1рден ол сыякты сорлы эйелге, 0 3 i тар, ©3 i суык, артык K,a6 ip. Сорлыра тез келмесс 6ip кун ажал, Корлык пен ем:р су pin, кайте а ажар, Лтанып кэрЫ кте «мыстан кемгйр», Ж ур т одан жсркенед*1 кор in таж ал. Турады OMip деуге муныц neci, Керерщ кай ауылга барсац осы. Осылай кун кешед1 сорлы кьгздын Д эл жузден, санап турсан, токсан 6eci. Ендеше, сулумын деп мактанба, кыз! Сыланып тоты кустай баптанба, кыз! Ж урег:н юмд1 суйсе соныменен Ойиал-кул, сырды тугел актар да, кыз! 1919

БОСТАНДЫК (Казак жалшыларьгна) Бай, мырзара басывды иш жалынып, Терелерге «кудайым» деп табынып, Акысыз, пулсыз, '6ip аяк аска жумыс кьш, Ж урунп едщ кысы-жазы сарылып. Корек кылып кара наннын куш пн, С у сын кылып ащы ipKirriH суйырын. Бэйб:шеден улыксатсыз ауызра Салмаушы едщ ipiMiiiiKTiH туй:‘рш. Салбац-сулбан жумыс кылып кунузын, Тесек кып жатсан курым кшзш. Битт1 Kyni «тоцарсыц» деп, берсе бай, Куануш ы ен шыккандай боп муШзщ. Kepin ылрый ауыр турмыс кыйьшын, К ек ж-елке боп, салбырап exi иырыц, 0м:р бойы журсен дары кулдыкта, Шырып керген жок-ты сенщ буй:рщ. 0 3 in адам, турмысыкда мал едщ, Куш1Н адал, сутщ арам жан едщ. Тырнарына жуандардын Ы гш, Азаттыкка ©MiDiHiue зар ед1н* «Кудай», «куран» деген сезге нанып ен, Сене-сене кун к©ре алмай кажып ен, 31

Орак колда, яйдалада мунынды, Ескен желге зарлы зн а м е н шарып ен,- Тал ай сырлы супу сезге ceHin ен. Bopi алдап, бэршен де безш ен, Тан атпастай, кун шыкпастай кер:нш, Ауыр халге амалсыздан кенш ен. Ж ерден таппай кектен тьлек тшедщ, Соккы Kepin, муздай болды журегщ , Баска бакыт бул жалганнан таппастай, Ермек болды колындагы курегщ... Bip заманда кекке булт жыйылдьь, Канды Кызыл туаменен туйиш , Арткы жары дауыл болып сур апыл, Аскар тауды уршыктай рыл уй1рд1. Нажагайы оттай болып жайнады, Кылыш сермеп, найзаменен ойнады, К урк1реген жерд] жарып даусы, Калыц бултты туре тиш айдады. Дауыл талай ордаларды кыйратты, Талайларды тактарынан кулатты, Зулымдарды елд1 талап жылаткан Ж ойды дары — ел кез жасын курратты. Bip заманда соккан дауыл басылды, Булт ыдырап, куншц кез! ашылды, Keri шырып, жер ж умактай кулпырды, Гулге толып кызыл, сары, жасылды. Бул дауыл не? — бул кеш еп тенкерю, Байга — кайры, кедейлерге— кер кем ic, Он селз мын раламра айкын кершген: Кезш Tirin карап турран жер тепе. Кеше квзге кан майданда кершдж, Ж ур т керд! рой, ж аудан кашан шегшд1к, Аркамызра epi батып байлардын, Бостандыкда белд1 буып берьддДк. 82

Ken куресш, бостандыкты жасадык, Аянбадык келенкеш таса кып. Еадц ерюнб1*з, кун б^здш кулем1з, Тем ip тордан куресумен босандык. Бул бостандык кектен 61’зге келмед!, EmniM 61'зге сыйлап жэне бермедь М унда каз!*р ортары жок езгешн, Бул бостандык — жумыскердщ жедгень Нел ер заман бай аякты кур медi, Ж уре алмадык, ойлансак та жургель Енд1 азатсын, ешнэрседен сескенбе, Б ас аякты алшан-алшак Lnrepi! Куш жок кезде куцтлерден жаскандык, А, кедейлер! деп журмендер бос калдык, Енбек етсен, 61лiM, ©нер сенш , ©зщ ие, м1не саран бостандык! 1919



ЖАЗРЫ Т А Ц KapaiiFbuibiK серпш п, Бозамык боп агар тац, BipeH-саран адактап, Калды жымыц жулдыздан. Турлене тунге кош айтып, Кул1’мдеп толкып тур Шолпан. Жерге тускен бу мен шык> Квтершп кекке ушкан... Бозарган eaai capгайды, А'йыргысыз боп алтыннан. Келде кустар оянып, К осылысьрп салды эн. Бозторрай шырлап аспанда, Тауыктар да шакырган. ©picne кетш барады, Сыйыр, койлар неше сан. Шыкка тойган шептердХ Кулпыруы орасан. Кунд1*з алые эрнэрсе, Коз алдында санасак, Дуниенщ жумаиы, Танерте« турыл карасак. 1920 37

БАИМАРАМБЕТКЕ1 Бала [жастан ж у peri не Орнап ед! кайгы-дерт, Ж урегщ содад тулед! мс? Коспаса OFan кайта удеп? Кыянатшыл дуниеде, Енбеюш адам катары, Жетер деп бас игеш, Кездедш бакыт шапагьш. Куреске TycTiu бслсетп, Жумсауымен журектщ, Жургепде саган -ел сешп, Ж ау колыиа 1лектан. CeHi кор in, сурланып Турганда жауыц уймелеп, Кара журек сумдардан Айтты ма ешюм тиме, деп?1 1921 1 Б а й м а р а м б е т 3 т у л и н — 1921 жнтлы ак бапдылардын кольшап елгек жас акын-коммунист. 38

КУЙЫН1 ¥йкы-туйкы, Жама-н сыйкы, Квр-жерл’ерд! жыйып ап, Tvci кашып, Жанын шашып, Келдд уйге туралап. Кайратпен «м'ыкты» Келд1 сокты, Ойладык уй кулар деп. Тук кылг.ан жок, Уык та сынган жок, К,алды 93i умар-жумар боп. 1921 1 1921 жылры бандылар к©тер1л!с1. 39

КЕДЕЙ БАЛАСЫ Козы 6aFbin, кунге куй in дал ада, Дымын. курып, шаршап, сусап жзне де, Уйге келш бэйб1шеден сусын сурасан, Бермейтурын «iuiKeHcin, — деп,— барана!» «Пэленшежан, тугеншежан» барлыгы, Bapi эулие... сондарысы «бай улы». Сен-ак «жаман», сонда сенщ айыбыд, Кедей кылып жаратты-мыс «тэндр!» Жылайтынсын, сол уакытта зарланып, Бул кемлплж, бул турмыска корланып... Акырында, Т1лепм 1з кабыл боп, М энл сорлы, панасыз жан болмадык! Танымыз атты, кушм13 шыкты, жайландык, Ж окалды, © пт, зд!лс1зд1к, айуандык,- EHAiri кун б ай д ш емес — 61зд1к1, Bi3 журеыпз Кызыл тумен сайран рып! Арам там ак коркады б1зден, бурады, Kyuii бар ма, кайт1п карсы турады ?! Ъ\\з олардай «жатып iuiep» емесш з, Енбек ету — енбекшшер ураны. «Ол дуниеде, сен! кудай тецейдЬ, Деп алдайтын молдекелер кедейдк Бай кедейге жэб{рщийк кылса да, Оган молда мынауын Tepic демед!. 40

Молдекелер енд1 алдаура бата алмае, Кудай даты жумагын малра сата алмас. Ещи байлар бостандыкла 6ip адым Баса алмас та кедейменен катарлас. Куннен-кунге бакытын ерлеп тасасын, Талзй ani би!*к белден асасык. Енбекдплер, ещцп кун ceHiKi, Жасайды кедей, гулденсш, кедей жасасын! 1922

KYPECIUIA ¥РП АК,КД Ж аз куш жайнаран гул жан-жак. шлен, Ж ерд:н 6eTi масаты жайран шлем, Кекте келбей калкыран сирек булт Bip тустес жерде, кекте ш атты к рен.. Кун шыркал шыккан бшк тустщ кез1, © ц 6epin жер ж узш е нурльт K©3i, Самалдын. жумсак капа ecin етксн Мурныцды кьггыктайды бал леб*;э4. Bopi де адамзаттьщ %жу-р жайланып, Тепстпк, бауырмалдык туганы анык. Залымдык, арам ойлы бузакылык, Bopi де умытыдган кешн калып. Жайылган кушт! уран — адал енбек, Куш косы гг табиратты адам жецбек, Барлыры 6ip ауызды, ж ок алалык, «С13» дейдй атамайдьг »6ip<iH «оен» деп. Бул кай кез, коммунизм мезгШ Foft, Сол кездд жырла, т ш м , езгеш кой, Ж асаушы бул бакытты едбеюшлер, Ж олды айкын KGceMiMi3 мезгед1 рой. BipaK та ол кун эл! ж аты р алые, Бар эл1 жолымызда талай жарыс, Алые деп шаршап неге талырайык, Турранда кеудем^зде ыстык намыс. 42

Талайлар елмек, талайлар туа бермек, Бакытты адам эддлдж кунд1 кермек, Сол куш не жетуге гам жэрдемнп Болрандыгы олардьщ еогне снбек. Ецбекын ел, айтагын жалрыз св31*м,— Душпаныка кырары бол-сын кез1н.1 Куресе бш, устаган серттен тайма, Бурынгы куреашлдщ басып i3iH. Денеде-н ьгстык канды суытпандар! Умтылып жетер жерге жуыктандар! Кыр басына шык тары кей:н кара, Арманда елгендерд1 умытпандар! 1924

ЛЕНИН Ж ОЛДАСКД I Ойласак ©ткен заманды, Туман басып раламды, Ж ары к нурын шаша алмай, Ай, кун! де жоралды. Тандырды естен мэнп рып, Каранрылык адамды, K©3iHiu нуры ешкен сон, 1з-жолын таппай сандалды; Енбекниге езьлген, Азаттык жолын кексеген, Тарихта тал ай вткенмен, М аксатка 6ipi жетпеген. Сол уакытта 6ip адам, Топтан ceprin ояиды, Оянды да айналып, Жан-жарына каранды. Кай жерде юм жылайды, Кырары кез1 шала алды, Квп кеплкпей колына Нурлы жарык шам алды. Шаммен журш аралап, Ж ан-жагына квз салды. 44

Жылаганды куреске Шакырып салды уранды. Ашынып шыккан даусы Алыска кетш, тун жарды. Жулкынды да лактырды, Канын сорып турранды. Туман баскан кун кез!, Ашылып енд1* нурланды. Нурымен жылытып жер жузш, Жаурарандар жайланды. II Кара туман каптаран, Капитал, баилар кез! едь Улы Т1ЛД1* жыландар, Сол сумдардык 03i ед!. Каналган калын жумыскер, Калжыраран кез! ед!, Урандаган «тенд!к!..» деп, Ж олдас Ленин сез! едь Каранрыда жол тапкан, Ол екбекии к©31* едь Сондыктан кайда бастаса, • Кадамы онын тез едь Енбекшшщ 1здеген Teaairi колра келедь Енбекш! елдщ бэрш де, Олар бауыр кередк Норай, казак, грузин, Орыс, армян демед!. Байдан корлык KiM керсе, Бостандык соран беред!. Бостандыкка бастаган, Акылра Ленин кен ед1, Ленин erin шырарган, Жем!стен табы^ жеп едь 45

Ленин ыстык кан болса, Енбекнпл ел дене едь Эрине кан кайнаса, Денеге кызу енедь Канагат кермей буны да, Кевдлшде арман коп едь «Жойылсын жерден жауыздык, Ж асасын тендж!» деп eAi. Ill Касиети жолдастын,— втелмес епбек 1стеген, Канша жемю еккенмен Б1разы эл1 n ic n e re H . ¥зак келмес сапарга Оралар Kici туспеген; Шырып б1зден кеткенш EcirriM бупн кешке. мен. Не дсйш бул кулакка, Еспмес сезш ecrireii!.. Ж ец1л емес бул ел!м, Енбекхшлдщ табына, Сел боп дуние кез!нен, Жаспен акдан вднына. Кынжылмай кайтш шыдайды, Кеудеден шыккан жанына. ©лмед1* ме пида боп, Сбл ецбекнп камына. Ж олдас Ленин, табывды Тура жолра бастадын, Турраи жерден uirepi Мын. жылдык, жерге тастадын. Уайымдаймыз квсемнщ Кезден райып болганын, Эйтпесе 6i3re аз емес, М ура боп артта к.алраны.

Енбекни тап елшщ, Уйыткансын кан, жанын. Журепнен ес1м!ц БКлгенсщ орын алранын. Журекте сен тур ранда, Таза устар жан арын. Коре алмай кеттщ жалгыз-ак, Енбегщ тугел жаиганын. Дуниеге жайылган, Сен1н уран салганыц. Сол уранды урынып, Кушейтер табыц салмарын. Жойылар сртен; зулымдык, КуН1* ТуЫП ЭД1*ЛД1К, Ленин деген ат алар, Тарихтыц барлык тармагын.

¥ШК,ЫШ К ЕМ ЕД Е1 Кара жердг кылранлай мулде талак, Кус батыры, кырандай жайып канат, ¥шкыш кеме iuiiHe мшш алып, Жорары котершд1м кекке карап,- Калыктап жогарыда курдым сайран, Орнаран уайым-кайры шыкты ойдан. Болады балапанда нендей уайым, Каз1рде мен балапаи канат жайран. Балапан болган мен 6ip кор*1 бала. Кара жерде естияр ед’ш ж ака. Кешл'шд*! кетерш шаттандырран Осы ушып келе жаткан кеме рана. Кетерген кешлд!, ушкыш кемем, Азы рак т*1лдесей‘ш сен'шенен. 1ш*шдеп сырымды бьлемющ, Мен каз1р кандай турл1 ойда келем? Кой, козынын сонында жургешмде, Ж уантык тайынша бука мшгешмде, Аткызып не бейнетпен атар тацды, Мойныма нэлет камыт кигешмде, Кез жасым келдей болып акканында, Бар кырсык *1здеп мен! тапканында, Мн1д*1.924 жылдыц июнь айында, самолетке 6ipiHiiiI рет м1я!щ ум- 48

Кер тунде журер жолды сезе алмай, KaHFbipbin айдалада лакканрмда, Халыктын 6api менен жиренгенде Ernie п'л найза болып туйрелгенде, Сыкылды жауыр есек K©u6ic болып, Тущы ет ащы таякда уйрепгенде. Не бейнетке бас шп коигешмде, Кайда барсам меш сор жекгешнде...— - TyciM тупл енлмде с е т корем, Деген ой болып па ед1 сонда менде? Ойлау тупл атынды еснмеген, Сонда корсем корка р ем кескшишен, Квнл1'мде бар армаи ол уакытта,— «Бул бейнеттен кутылам калай» деген. Одан 6epi неше ай erri, жылдар, Кала берд1 арт жакта талай кырлар, Коз алдыма айкын бон келе каллы Сагымдаган буалдыр кеп булдырлар. Куанганнан жадырап кулд|‘м кундей, Отырамын шаттыкка калай кулмей!.. Кемеге де Minin ап, уштым, M ine, Сэрсенбшщ сотше бугшпдей. , Ал, кемем, канатыкды кетрек жай, Ойга алган жер^ме апар, армай-талмай! Кокке жет, одан асып ар карай от, Керейш ел бар екен онда кандай! Кунге бар, OFaH енд1 батпа дей1н, Дал TycTiKKe жет та гы токта деЙ1*н, - Жаураганда жайлансын, ракаттансын, Нурымен жердщ бет1н капта дейш. Айга бар, emu жаным уйкта дешн, Тун жамыльш сен енд! шыкпа дей1н, Кун кетс5п деп куаныл кул!*мдеме, Сеиен тусер пайда аз журтка дейш. 4 С. Муранов 49

Ж улдызга бар, уялма куннен дейш, Кунмен кунд13 тура бер 6ipre дейш, Кунд1з дары сен кектщ ажарысын, Кумар болма, жаркыным, тунге дейш. Бултка бар, тунермей тур енд1 дейш, TyHepin коркытканьщ болды дейш , Аш улансан ойнатып нажарайды, Тал ай сорлы атылып елд! дейш. Марека бар, жакында жерге дейш, Кескш керсет 6epipeK кел де дейш, У епндеп жаралран жэндгктерд!, Таныстыр жерде турран елге дейш. Ш арк урып жургешмде, кекте ушып, Кектщ мелд1р сэулесш судай imin, Карадым 6ip заманда жер ж узш е Ойыма туысканым — адам туеш. Байкасам , эл\\ де кеп ж ыларандар, Жордемд1 еркшдерден сурарандар. 03i кожа, басканы кулы кылып, Бауырын езплеген адамдар бар. Кекке мен ерлеймш будан эрмен, Маран cepiK адамдар кешн калган, Кызыкка бершудщ coni бар ма, Жыларан кете барып бауырлардан. Кайтайын, аралайын сонын бэрш, Кырайын адамзаттын жауыздарын, Эперш тецдштерш колдарына, Уатып, куантайын жыларанын. М енщ ©MipiM курестщ нарыз imi, Сыналатын заман бул ердщ купи, К ур есаз кектщ каз1р кереп жок, Кенуимнщ курес кана куаиышы. 1924

И Т УРЕД 1, КЕРУЕН К0 Ш ЕД1 (Ултшылдарра) Котаншы ит кой жагалап журед!*, 0 з котанын шыр айналып уредь Швптщ басы элдекалай козралса, Бул дыбыска ыза болып буледк Коз1 уйкыда, кецл1 ояу куйшде, «Айтак!» дсйд! жатып байлар уЙ1*нде. «Осы тебет ырысым» деп 6ip ауиап, Катынымен айналады Ky6ipre. Iuip етш, тун ортасы таянад, Тебет кайда? Дыбысы жок жогалад. Такымына басын тырып тун боны, Тан атарда жэне тары оянад. ¥йкы женген кезш жеши ашпайды, Сонда дары барк-барк уре бастайды. Бул ypici 0 ЛС1*з ypic «ау... ау... ау...» «Эй, мында кел» деген жерден аспайды. Кой, сыйырлар ол оянбай еред1*, Кун де шыккан, жердеп шык кебед!, Шыккан KyHHin шурыласына беленш, Кызыл жалау керусндер келедк Дыбыс келд1 кезш ашты тебет1, Керуенге жасамак боп бег«тш, *1

Алдын баяу, арткы жарын удетт!, Кож асы уйден тагы « ай так Ь деген сон. Ж ок, KepyeHHin итте азгана жумысы, Итт1ц итт1к icTen турран мунысы, Керуеинщ итке жазкан жазыгы, Ит уйкыда, керуен ояу жур!с1. Олар жолра шыккан кезде Ы рде, Тунде жургеп, коп кездескен кш рм е, Тускен туман, баткан ай да адаспай, Танга экелген оз1н жоне ж у п н де. Алдында эл\\ коп теб егп ауыл бар, Алдында эл1 талай асу-адыр бар, - Асу, тобет — 6opiH басып откенде, KepyeiiHiH мезгии сол дамы лдар. Керуендер келд! мше ауылра, Кошеметпсн карсы алды оны ауыл да. Катарласты, алды ауылдан асты да, Кандай богет болады айкын дабылга. Ш абалауын тобет тары удегп, Не керек кур удету1, тек otti, Барк-барк УРД1, даусы дары карлыкты, Керуендер озып талай жер K erri! Ype-ype итт*1н yHi ошед!, YpreHine мэз болып ол «вседЬ. Онын ойы — иесше жагынбак, Ит уред!*, керуендер кошедк 1924

«ЕЦБЕК1Ш К,АЗЛК,» („Екбекш! казак.41 газетЫц 3 жылдык тойына) Торт жылра а як аттадын, Теб!ренбей карап жатпадын, Тэрбиегш ананын Адал сутш актадыц. Жыланра канын соррызып, Суыкка етш тонгызып, Ж аткан елд1 ояттыц, ¥йкысынан туррызып. Керсетш квзге жауларын, Дуспаннын курган ауларын, Достарына танытып, Таптык жолдан тайм адык. Енбекпп буюл халыктык Дос, душпаньгн таныттын, Керсеттщ нурын кез1не Лениндж сэуле-жарыктык. Tycipin тура жолына, Кур ал боп онык колына, «Осыдан кол жазба» деп, • TycipKin таптык жолына. «Маркс, Ленин данышпан, Бастап келген алыстан, 53

Квсемдер1н сол дедщ ,— Байлар соран ж ау, дуспан». Ш аруага коз болдын, «Былай ет» деп, сез бердщ, Муны болса халыктын, Кенлючрмей тез кердщ. Надандыкпен алыстын, Ел жайымен таныстын. Жетпей жаткан ic болса, А уд ара кар ап кдрыстык. Талай iCTi б т р д щ , Кеп мшдеттен кутылдын.. Ж ана wiидет бэрш де ©ткеруге тутындыц. Маран да тусш жарырын, М ш дегп талай таны дым. Кернект! болып ж ем 1сщ, 1 лгер1 бассын адымын!.. 1924 S4