Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэиасының тілі

КАЗАКдЛЕБИЕТ! ГАРИХЫИЫП MdCEAEAEPI ЖдНЕ АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫН Т1Л1

VV6 S Проф. Ж Y М А Л И Е КАЗАК ЭДЕБ1ШI ТАРИХЫНЬЩ МвСЕАЕАЕР! i поШэзНиЕясАыБнАыЙн I I А! к А 3 А « ТЫ и МЕМЛЕКЕТТIK К в Р К ЕМ вДЕБИЕТБАСПЛСЫ А Л М А Т Ы - I э;в О

K iPicne «Казак эпосы мен эдебиет тарихынын мэселелер!» деген атпен осы кпаптын I томы 1958 жылы баспадан шыкканы окушылар журтшылыгына мэл!м. Б1з ол ютапта эдебиет тарихымен байлапыстм: ауыз адебиеп мен тарихы, жазба одебиегпн айырмасы, 6 ip- лш , эр кайсысынын ездерше тон ереки:ел!ктер1, эдебие- етгтдщ тарнхык не себептен XVIII рас.ырдын екшип жартысынан бастаймыз, XIX расырдын 6 ipinuii жарты- сыидагы эдебиет, ол кездей эдеби багыттар, онын элеумегпк ссбептер!-, «6 ipunraft акым> тагы баска мэее- лелерге токталын жоне жеке авторлардин, шыгармяла- рьи:а талдаулар берген болатынбыз. Автордин. бул ютаптарды жазудагы непзй макса- ты: XVIII—XIX гасырдын казак эдебиеп'нен гылыми тарихи курсин жасау, жогаргы оку орнндарынын фило- логнялык факультеттер! ушш окулыктар жазу iciHe даярлыктар журпзумен катар, Э31рше, оцушыларымыз- дын одебиегйн, тарихи даму жолдарыгг дурыс rycinyre багат счлтеу, кемектосу. Бул томдарды басгзга эз1рлеуде автор XVIII—XIX гасыр эдебиет! турали кол жылдар боны журпзген езЬ шц зерттеулсрш сын тургисчяан карап найдаланумен катар, ол енбекюрде нездесетш кемш1лп<тер болса ту- зето отырдн, сол кездеп эдебиеплш дт даму жочдары тур..лы Оурын айтылгин кейб!р niKij^iepin тер*ндетт, жеке авторлардыц шыгармаларына бериген татч чуда-

рыпын ксйб]'реулерш толыктырса, KeiiOipoy.nepine мулде ж аняш а талдаулар ж а с а у барытында жумы стар >стед1. Бул тимра е н п з ш е н д е р XIX расырды н екпшп жар- тысындагы одебиет1М13Д1н ipi тулралары Алтынсарии, Абай, олардын жолы н куып, эд е б и е т п з.'и метод, жанр ж аш н ан толыктырушы Абайдын HJohiprrcpi Акылбаи, М агауня жэне XIX расырдары айтыс акыидарыиын. bip- ж ан мен Сара тэр1зд1 ipi ешлдерь Казактыи шып угымындаты ж а зб а эдебистинн, эде- бист тьш пк Heri3in салушылар, оны б ш к сатыга катеру- аилер Алтынсарии, Абай Кунанбаевтар бола турса да, квркем туындылар калдырмаранмен д е Алтынсарии, Абайлармсн идеялас, элеуыеттж ipi моселелер жвн1нде олармсн niKipi ундес адаы Ш окан Уэлиханов болды. О л тарнхи, халы кты к мэш зор м оселелер женшде ез ои-шюрлерш Алтынсарии, А байлардан буры н айтты. Ау- ыз эдебиетш жинау, олардын к огам ды к мэш мен туу ceOenTcpi туралы там аш а бакы лаулары м ен катар, бу- пнплерге квп улг! боларлык эдеби б атал ы зерттеулер калдырды. Эдебисттш тарихы Fana смес, теориясымеи байла- нысты да Ш оканнын кунды тю р лер 1 бар. Mine, осы жпктарын сске алып, сол дэу1рдш алраш кы элеумет KiiiipaTKcpi жэне эдеби зерттсуинсн есебш де XIX гасыр- дыц cKiiiuii жартысындакы эдебиет тарихыныц бетш Шокан Уэлнхаиовпси ашып отырмыз. XIX гаеырдын екннш жартысындагы казак эдебиет1 Жсржуз! эдебнепш н тарихына кез салсак мэдени- рухапн даму кезендерш'ш белгш 6ip белй елеул! кезец- aepi болады. Эр ел д щ элеумет eMipiHfleri эралуан тар- тыс, тап курса, корам ем1'рш щ ж ал п ы дам у npoueci, таптын пемесс тапты к топтын ой-niKip, тьтек, муддесш certiliac жыр, icinae ту етш жорары кэтеретш адамдар- дь! да дунисгс ал а келелк Олардын кейб1реулер1 ecxi- 111,1 'нырмауыпаи шы га алмай, вткош пц кунгешн, жана заманныц коленке ж агы н керсс, кейб'фсулор! е е к к и к т синшиси, жацалыктын, жаршысы ленд!к ларожегс ке- тер 1ле.и. ш а р тяри: д а т v hi' багалап, ум:тт1 алд; жарыкты ■лешс й да э;Ил кезш деп эралуан мс пелерд! тс| . ТОЛ1 <уте;й. ©з iliucii шо-

лиды. Айналасына кез Tirin, ел камы, журт пайдасы деген нысананы алга кояды да тарихтыц улкен сахна- сында бой керсетедь Суйтш, олар кезшщ ураншысы, келешектщ жыршысы болады. XIX гасырдын eKiHiui жартысында eMip сурген ка- зактык элеумет кайраткерлсрк окымысты, акын, жазу- шыларына, олардан калган мураларга 6i3 осы тургы- дан келеек, eMipre ек! турл1 кезкарас, exi Typai т1лек, муддеш ансаушылардын болгандырын кереиш. 9cipece, бул эдеби нускалардан айкын ангарылады. XIX гасырдын eKiHuii жартысындагы эдебиеттщ идея- лык-мазмуны, стиль ерекшел!ктер!не карал, 6ipiHiuici, регреенпл романтизм багытындагы эдебиет те, екшшю, реалиетж жэне прогреашл романтизм багытындагы оде- биет деуге болды. BipiHiui багыттыд басты екшдер!: Шортанбай, Эубэ- Kip (06y6sK ip), Мурат, Нуржан т. б. Бул акындардьщ эркайсысы К,ззак.станпын эр тукшршде eMip сурдй Кв- 6iniu 6ip-6ipi.Men карым-катыс, байланыстары болтан жок. Bipai;, олардан калкан мураларды алсак, барлы- гына ортак, барлыгыныц шытармаларына тэн б|рнеше ерекшелжтерд! керем1з. Олар: o.Mipre торыга карал, ке- 3iHe риза болмаушылык, сол дэу1ршдеп казак даласы- на жайыла бастаган капитализм эле.ненттерше, олар- мен банланысты эртурл! жаналыктарга карсылык, Казакстанныц Россняга косылуыпа паразылык, втксн заманды, хандык-фсодалдык курылысты мадактау, бар- лык туртысымен ecKi eMip, кэне заманга бой урып, ceai аркылы баскаларды да сол еткен кундерге жетектеу, кейде ем!рдсн торыгып, дпшллджке бер1лу, бул дуние- ден безш, ол дуние1Й 1здеу. Бул айтылган ерекшелжтер- fliH 6api де жогарпл аттары аталган, немесе солармен ундес акындарга тэн, олардыц кайсысынын шыгармала- рынан болсын табылатын ерекшелжтер деуге болады. XIX гасырдын ei<imui жартысында казак даласын- да болтан эрллуан когам eMipiiweri езгешелштерд1 су- реттей келш, кердер1 Эубэк1р акын: «Ь'арадаи туып хан болды, Кдлдап туып пак болды. Сары —•азамат, сардар — бек, Сары сулар — ас болды... Халык устаган хонларым, Тагынан туст квлбедь

Аклчжалдар «гы ямнп, Ж ас. балглар тергед!. Н е жамандар тузел1п. Ж орары карап ер лед! » десе, Шортачбай: «Лксакалдан »я кетт!. КаЯда пь!.ыксЫ1ан немеет». «Шучак йидЫ тусында, •in K.I.'MJIU ШуЛдСЛ!> - дед!. Эрине, XIX расырдын ек!нш* жарымында «кулдан туын» тешнк алып, кедейден шыккандар ел билеп, «са- рысы —■эк!м, сардары — бек» болран к аза к жок. Оны казак тарихы бшмейдн Эубэмр, Ш ортанбайдыц бул ай- тын отыргандары шын мэшндеп кул, кедейлер емес, XIX гасырдын екшмп жартысында канат ж ая бастараи капитализм элемент!мен байланысты сауда аркылы ба- йыган казак даласьшдары жана байлар, ярни аталы сой- даи шыкпаса да байлыктын аркасында ел Ti3riHiHe жар- масушылар ед!. Казактын элеумет eMipiimeri устемдж хандар мен <ултан, ipi феодалдардын Fana колында бо- луды зан д»:и урынушы Шортаибай, Эубэгорлердщ бул жардам жандарынз ауыр тиедк Сондыктан да олар егкен заманды сугьша жырлады. XIX расырдын eKiiniii жартысындары болрап: казак­ тын Россияга vai.'ifli-Keciafli косылуы, 1861 жилил ре­ форма, онын нотижсс-иде казак даласына орыс шаруа- ларыпыц орнадао.уы, 1868 жилы « Ж ан а низам», онын нэтижсс!, бул кезде казак даласына ж айыла бастаран капитализм элед.еит! сыкылды жардайлармен бяйланые- ты эралуан жаналыктардын да тобесп KopiHe басгады. Бул жаналык озгерк.тердщ бар! де Ш ортанбай, Эубэюр. Мураттарга м ая турипклчрерлй; норсс больш кер!нМ, олар «замни язды. -л тодди» кеЗгейдне басты. Аз-муз ез- repicrepxm од,и дс .;д:>м айгкысыз дэрежедр улкейпя корсетп:

дед| Шортанбай. Бул кездеп езгер!с, каналыктардын егжей-тегжейш Шортанбайдан Kepi де куллилата сурет- теген, acipece, Эубэюр акын. Эубамрдш кай маселе же- кшдеп еленш алсак та ол кезлеп н м :р шмн.чмгыи шек- тен шыкэра апрелей суреттегепл.п in керутс б»лалы. Бул бапяттагы акындардык кайоысы болсын, заман азды, ел тозды дегендеп келген корытьшдысы б!реу-ак, ол: «Ачыл еуриеан at-бас ен, Мейф KeTTi'^.tHMWii, «Тар замзнга* душар боп. Жаздым, TauipiM, мен неден» — дедк Басырлар бойк устемдж е т т келген хандыктьщ жо- йылуы, феодалдык курылыстык iprecimH босай б;с- тауы — сол таптыц идеачоп' —жыршькы болглм акын- дардын борш де горыгуга экгп Tipo3 t. Олар когам e\\ii- рипн даму nponecia — жлнаны датгяу, еекйп дар:птеу аркылы токтатпакшы болиды. Заманиын eniflip нзгерчей ез калпында калуын ансады. «Ел азып, жург тозбайтын зац да, жаксылык та, есккик те кене заманда» деп, ксле- шекке усынган шарасы осы ескШк болды. Бул кезге шеШн езшщ устемдшн еж'рдщ барлык салаеында толык журпзш келген казактыц феодал ча- бы, онын идеология майданындагы акын, жыршиларь: жацалыкка карсы эралуан жолдармен курсе ашты. Сол кезде орыс мсктептсршдс бшм алы и. ел билеу жучысы- на араласкан 6 ipeH-capasi окымыстыларды, казак сад- тына ене бастаган кейб|р жаналыктарды ескнщл фео­ дал акындары елтЕре сынап, мейлшше кекепн сгп'. Оу- 6aKip: аесс, тан осы пшрд! Мурат сезбе-сез кайталэп:

Ф еодал шыл к о н а к курылксыаыц кзймагын бузгыеы м -л м его н ф е о д а л ткбы Ж ы р с н ы л а р ы к ы н жакадыкка карсы курестс кушп куралдарынын 6 ipi дш .чэселеа Оолды. Олар дЗиищ ксртгртпалирын жаксы тусшдк Сон- дыктан, ислам дишп'и эралуан шаргтапып елекге ай- наддырыя, хнлыкка тарап та тырысты. 1>ул козле ислам дыН казак даласына ек( iypai жол- мси тирады bipiiuui жолы казактык эр облысында, зу а\\л;ч::. ;;а |кчми 1урде aiuu.vav ысктеп, медресе болса, oKii:ini>i ур:к, татар т1лйас «асылган Kiraniap балды. Мек.см. .ре. олсрдсп схоластнкалык .пня окудын вз1и де жаксы бымемтн думше. налай молдалар жастарга иадандык w i n Офнеше жыл Ласин шатса, улкеидер- го карацгылык, кертзртпалыктыц урыгын септк Тэшр- «*, пг[ш риара-.ыи тура жол дшге шэк келт'ф.мей бас Hw.it yii-4c.4i. журттан осыны талап erri. Эйтсе де схо- лаетнкалык «чу, yrir аркнлы таратпакшы болран дш жадны кошт liKiin бойын тугел улап, муллте алмады. Араб, нр.111. туpi к елдершдеп дши-фанатизм казакта Гм.тмачы бил aft туреып, ез!ч1здш кершшес казан татар- .I<i])iii.voii оалыстырраннык взшде де казактык дшиплдЬ riii io кки аГ.ырма бар e:ii. Дшимлдер эралуан жолдар- ф ы д.а казак елнпн квп гОц. I in. <-алтын. гу рпын. ним. тю рколог В. В Рад- деп жазады:

«Халыктын (казактын) кешшлш ислам жолын сырт- кы эдет-Fypbin жешнде рана колданады: шаш алдыру, мурт кару эдеттер! катты сакталынады Намаз оку, ора- за устау дегендерд! Мухаммед дшшдеп отырыкшылар, олардын манында туратын кыргыздар болмаса, одан баска халыктын кепшшп ораза, намазды 6epiK устай бермейдй Дэретт! терк алады, дэреттщ орнына таямам- ды (ташбык тарат) жаксы квредк Мал бауыздауда рана куран сэздер1 катты ескершп, кыррыздардын (казактар- дын), acipece, карттар жары куран сездершен узшд1 кел- т1руд! унатады. Bipau, иланудын iuiKi магынасын толык бж у— олардын арасында сирек кездеседн..»1 дейдк Радловтын бул айткандары, б1зше, шындык. Казак ез1мен кершшес TypiK тектес халыктармен салыстырган- да дшпйл халык емес. Ислам дш ш н зэр1мен тугел ула­ ну дэрежесше жеткен жок. «Оразаны кузге, намазды жазра калдыруга», не намаздын орнына «Ак койлыц келдес!, кара койдын келдеск мен кудайдыц пендесЬ — дел баса беруге олар эрдайым 03ip болатын. Молда мен кожа, хаз1рет пен ишан «ясин», «тэбэрэктЬ елердей мул- riTin, махамын келтзрт канша окыса да араб, парсы тшн узш алмайтын казактар ушш олардыц аяты, ка- лнстер!' канрыры бар, мандыры жок, ун! бар, урынары жок жай сез, жэлан эуеннж дэрежесжен аса бермей- Нн. Осындай жардайда казак даласына дж эсерж ку- шейту жолыньщ мыкты куралы ретшде TypiK, шагатай, татар баспаларынан шыккан «керкем» эдебиет нуска- лары кеп араласты. Дпгаплдж идеяга обдсн суарылран, оулие-амбие, пай- рамбар, сакабалардын k -эрекеттерш асыра дэрштейтш тэшрдк оган кулшылык етуд1 жырлайтым бул эдебиет- тщ уясы мен ойнагы TypiK мемлекет1 болды. Сол кезд|'н езжде-ак; азган ой, тозган пшрдж жылымы болран ту- piK миллэп вздернпн пантюркистж квзкарасын баска TypiK тектес елдерге тарату саясатын оралуан жолдар- мен журпзуге тырысты. Сонын 6ipi дж жэне джпплдж моральд1 упттейтш ютаптар болды. Бул дшпплджт! упттеуде 1801 жылдан бастап XX гасырдыц алгашкы жылдарына шейшп Казан, Уфа 1 В. В. Р а д я о в. ТурiK жыныеты елдердш халык адебиеп улп- •lepi. П1 бел1м, С. П. 1870 жыл, 17 бет.

т. б. татар баска орынпарында басылып шыкып, казак даласыиа таракан жыр, влек, бэйЬ. кисея деп аталатын Итягчкаларлык квпиилМнде-ак шн, дишплдш мэселеа козгэл.ты. Пул к!таптардын и.теялык мазмунын айкын дай Kiviin атакты пирколот проф. С. Е. Малов «.Шн Жа­ ке дшн мораль — барлыгынын, мазмуны оси капа»,— делл. Д5н жанр дши моральэ! лропдгандмлакан бул Kiran- тар казактын феодал габы жоие олардын жыршысы бочкам кертартпа кочкарасгакы акын, жазушылардын кекейше кома кеттк Олардын 6opi де в.з домбыралары- нын кулак куйлерш сол кИаптардын сазына сала бура- ды. 1>ул кездердеп турж, татар бзепяларында шыккан ютаптардын, оный асторлары— лДнш1ЛдерД1а алга кой- гап непзп максат, т;лектер! журтты ислам дшше эбден бакьгидыру, уландыру — фанатик халге жетю'зу. Eiciumi евзбен айтканда. бул панислэмдык, пантюркиетж идея­ ми» торьны эбден шырмау элдепнн 6 ip Kepinici eai. Бул жагдап e-cKiiuiJi акындярдьтк, солардыц пишде, эЫресе, /пни Mi-:;rcii-K’p:M?:i чэч1м-т?рбне алгапдардын, таптик ti- .'ii'K му.ч:;слс|ч.1г дол келдм Олар муны алгашкы эз!рлер- лс ei-KwiKTin жанялыкка карсы курес куралы етш кол- лануга ТЫ1НЛСТЫ. Ы рак жацплыктын кунбе-кун кернеп, ламп т \\cyi. LiKi.niKTiH болашагы кунпрттеп, ipreci евпле баста\\ы. км! у:,лмай-лк, олардь’ ем>рден тушлд|'рш, пес- гиMfin-iKTiu <41 куллнлягам тур! — мнетикага экелш Tipe- ;ii. Пул Ki'.i.'icri элсбиеткс толу жасасак, «Акырзаман». «Палмуа.ч» еарштшда жазылкан казак акындарынын Пурииги кожа, молчалар ислам дшш «куран», «ха- лнетын» m 1uiiii^e, не «здершн ух.кандарын (олардын KHiimioiii а;., «курянды» тупне бермейтш) долбарлап, жай созбеч тус!ид!рсе, ei:ai оны казактын ез iuiim-н тынкам акындар олецмен туешдфдь Исламныц бес фа- рызыи —Зубоп'р, кырык хадист! — Нуржан Наушаба- ев 1 . б. влете иударяы. «Лкырааман» кутабыняа:

Карангылык жарыкка Шыгардыц б1зл1 epiK evin. Bipcy ауру, 6ipey cay, Bipey жзрлы. 6ipey бай. Bipeyai койаын жаЬандз Бак, даулетке кары ;; етш»,— деп аурулык, саулык, байлык, кедейлж — бэрш де тэ- Hipre ripen), ез! осылай угынып, акын баскалардыц да солай угуын талап етп. Осы поэмасыныц ек'пип! 6 ip же- ршде: «Эекет 6epin, хажы бар, Ораза устал. н ам аз кыд АГшалмашсЗ кур малга, Дунчяга айиэлып. Таюр берген дэулеттен, Махшар куш кур кэлм а»,— дедь Нуржан Наушабасв бул м эсел ет Эубэшрден Kepi де терецдетш «кырык фарыздын» эрка^сысына жеке токтап, онын, мэн! мен тучыку жолдарын ©ленмен упт- тед{. XIX гасырдын eKiiiuji жартысында, бул саладаты акындардын идеялык баяытыиа сэйкес -плдершде де араб, парсы сездер.’н кен колдапу ж ж ушырады. Араб, парсы сезцерш елевдершде нерурлым кеб1рек колдан- с.а, ол акынныц <шэдониеттiгiи*, баскалардан «артык- шылыгын» керестетшдей бшдк Бул барьптары эдебиегпц ислам дшш таратудары рол1 жэне зияны бурышы дшинлдерден асып туспесе, кем тускен жок. Раддов eriiain жогаргы енбепнде, ryci- - ш каз араб, парсы Tuiiimeri сейленетш 20—30 молданын оразыиан да, журтшылыкка тусшжт1, дш мен дшшгл- д!кх1 yrin'CHTiH 6ip «Жум-жама* поэмасыныц эсер! анарурлым KVtari ел!, поэзияны жаиындай суйетш ка- зактарга жансыз Kiran сездерц молдалярдыц куррак огаздарымен «Жум-жама» тсргзл! дшиплдщ рухтагы елец-жырларды салыстнрсак, соцрылар журтшылыкка апагурлым 1yeiniKTi, эсерл: екай с е за з. Сондактан да Радлов скдяй одебкетттк дияпм ца icyimi болды деген дорытыпдыгд кела,;. Суй'1'in, XIX га-скрдуц c-Ki,*;ai жзртысакдауы казак эдебкетЬнк ■г-ара'чьн'ак o r. 1 алга и Оул эдабп басыггш . таптык идеяеы феодал,зык, арманы ескш к, кандай мэ-

сслсгс болсыи олар вм'ф кубылысына осы ecKi туртыдан карали. Олардыц элеби истоды непзжде пессимнспк ро­ мантизм, онын кулдиланак тур» мистика болды. XIX расырдын алрашкы жылдарынан _ бастап татар баспаларынан шыккан ислам дшш тжелей уашздайтын ор тур.'и кггэптар, д!н тзрату жолында курссуийлердт каиды co fu c, жоЯкын жорыктарын дэрштен суреттсй •Iin: «Салсал», «ЗарЬу v.-. «Моджаждар* тар1зд1 кисеа, хнкиялармен катар шыгыстын классикалык эдебн нус- калармныц да KefiOip улНлерг. «Шахнама», «Мыи 6 ip тун», «Тотынама», «К,ырык уэз'ф», «Лайл! мен Мэжнун», «Жус'ш ген Плаха», «('.енфел-Мэл!к пен Жамал». «Тапир мен 3yhpa» тагы баска да сун1сленiiiiл iк-махаббатты жырлантын лиро-эпос поьмалары да мол таран баста- ды. 15улар кош:пл:кт1ц cyPin окнтын одебнетгержен са^ палды. бйткеш, «Лайл! мен Мгжнунэ поэмасы Topteai л н|>о-зпостардын сюжет xuviici араб анызынык желюне курилен да, кэп жактары жадны ш ы ры с елнпц салт- турмысыиа жакын келетш. Эсфссе, жастардын бас бос- тамдыгы vlI|in зор бегст, in салдырмас дулей тар1зД1 ес- ui.iiK дастурлер!, ол доумрде, бук!л шьи-ыс слдер1нде, солар.тыц imiiuic кзпакга n.ii кушт! ель Демех, максат- тарина жото алман, армпида аткеи JIaiiai мен Мэжиую iiiu капгылц халдер,! к,так окушыларына opi таные, api меплшше ОЯПЫИ1ТЫ жопе лцызлын непзжде eMip шьш- дигы жаткандьи ина oiukIm шок келт>рместей окпга бо- латын. •'Шахнама», «Жус:п пси Злиха», «Лайл! мен Мэж- нуп» шг,ма.чппынын хадыкка коп тарап, cyftin окнтын шыгармалар болуимын жопе 6ip басты cc6 e6i, олар ва­ лериан суроттипк талаиттарымси жер жузш таныркат- каи шыгистиц улы классиктерк Фирдоуси, Низами. Физули, Дурбсх, Навои каламдарынан туды. «Юсуф пен Злиха» поэмасып он, Oipimut шыгаргап тож!к эде- гшетнпц истви! салушы, даккты «Шахнаманкн» авто­ ры лоуль-Каснм Фирдоуси 934 •-1020 *27» болса, онан кстн езбок одобнстипн алгашкы екплдерМн Cipi (XIV Ад ' О сьО ДурОек. Бул поэманын да сю- ................аринка акимеленетш Юсуф пен ip» бил. млгр'ипи 6 i;ii Пеитефриянын oneai танызды -вздер. жекг . Фирдоуси, Дурбсктер ол ................ 1Талардын шислешсуш тартымды, кызыкты етш. дрзмалык элементтерщ кою-

латып, махаббат-суйкпшшк мэселесш 6ipiHU)i орынга кояды да, дшдк онык сэуегей иелерш дэрштеу сарын- дарынын квмеск1 i3iH рана калдырып, ацызды гашык- тык мадактаган лиро-эпоска айналдырды. «Лэйл1 мен МэжнундЬ шыгыстын даккты классикте- piHiH yuieyi б1рдей жырлады: Низами (1141—1203), На­ вои (1441—1501), Физули (XV гас. аярында туран). Шыгыс елдер1не ертеден таныс «Лэйл1 мен Мэжнун> сюжетмпн жел1сш сактай отырып, уш улкен классиктщ жыр ету1 тек енер таластыру емес, поэмада суреттеле- TiH Кайс пен Лэйлшщ бастарында болган ауыр жайлар мен кайрылы халдер ез елдерйнн аткен тарихы, аздер1 exiip сурген дэу1рлерд1к шындыгына дэл келушЫктен. Сонау араб елдершде ер адам суигенin алып, эйел суй- гешне бару мумкшшшктерше есюлж, дш салдарынан туран сан багет, киын шаткалдардыц кездссуинлжтер! бул елдерде де нак солай болушылыктан ед1. Сондык,- тан кезшдеп прогреет]'к идеяны колдаушы, ез заманы- нын кемецгер акындары «Лэшп мен Мэжнун* окирасын 6ipiH 6ipi толыктырып, 6ipi екшипежен асыра жырлау- ра тырысты. Егер Навоига iueiiinri атакты акыилар пар­ сы (персидский) ткп1нде жазса, буюл турж тектес ха- лыктардын барже ортак тьпде (еск1 езбекше— uiaFa- тайша) «Лэйл1 мен Мажнун» поэмасын 6 ipiinui рет жыр еткен Навои. Бул оныц ез халкы ушш де, ез ел!мен туыстас, Т1Л Ty6 ipi 6ip елдер yiniii де тарихи мэш зор en6eriiiiH 6 ipi саналады. Шыгыс классиктершщ махаббатты жыр еткен поэ- милары XIX гасырда eMip сурген казак акындарына бслпл'| дарежеде эсерш типздк Kefl6 ipiH epinTi турде аударса, кейб1рсулерМц такырыбып, сюжст1н алып, вз- дершше поэма eTin шыгарды. Кейде «Мыц 6ip тун» ерте- rijiepiiiiii ездерже унаган окигаларын поэмага айнал­ дырды. «Кырык уэз1р», «Тотынама», «Мыц 6 ip туннен» узшдшер. Казак эдебиет)'н1н бул саласы, кен шолып, терен зерттеуд1 кажет етедк Бул жердеп шолу тек со- ган алтеу Fana. Tan осы дэу1'рде жогаргы эдсби багытка карсы, ка­ зак эдебнетжде бурын болмагап, екппш эдеби багыт ту- ды. Булардын такырып тацдауы, eMip кубылысын тануы, шыгармаларынын идеялык мазмуны, жалпы SMipre кезкарасы, суреттеу одid алдынгылардаи мулде баскаша екеш ангарылды. 13

Бул багытты колдаушы эдебиет ек!л дерене van ерек- шелжтерк вз дэу1ршде казак даласына к\"!ре бастатан эрт урлi жаканыктардын прогреет жактарын дурые ту- cinin, оларды казак халкы уип'п пайдалм нэрселер деп урыну жэне кяшшлшке басшьтлык етга, журтшылык.ты онер-бшмге, окуга шакыру, кериплес, мэдеииеп алда- fw орыс халкынын. влеуметок ой-шюрлершдеп прогрес- TiK идеялары.ч казактьщ элеумегпк вм1рше жанастыра колдану, сол прогресок кдеяны icne асыру аркылы ка­ зак халкин алга бастыру, ескшктщ кертартпалык жак- тарын шенеу, олардан журтшылыкты 6 езд1ру болды. Бул жана багыттакы эдебиет ек1лдер1мен прогресшш элеумет кайратксрлерпйн вз!ие шейшп Жаке ез кезде- piiueri ескшйлднс кезкарасты ансаушы кертартпа акын* дардан улкеа Gip айырмасы халактын кедешепн кыра- гылыкпен болжай алгаидыры. Ол кездс казак даласына ем Россия катар келш ед1: fiipi казак даласын отарлау с.аасатын кездеген патша YKiMeriHiu Россиясы болса, eKinmici, алдыины катарлы мэдсннетон, жалпы зда.чгсршшк. азаттык пен прогрес­ т и туын кетсрген улы орыс халкыныц кеменгер улда- рынын —декабрнстердпт, Пушкимшн, Толстойдын, Бе­ лянский мои Гсриеп, ЧсриышеЕСКИйлердщ Россиясы,— улк'.'н, озик, ирогреенпл ой пичрд’н. алдынры катзрдагы ичеяиыи Россиясы од;. К,азак когамынкн шаруашылык. жарыкан да, мэде- iniCTi жагыпан да wirepi дамуына соцгы Россиянын ат- каргаи hijaMcri бага жстпсстей зор болатын. Муны жо- гаргы айтылгап LiJop'rанблй, Мурат, Зубэк1р тэр1зд1 ескшмл, кертартпа акындар туешбедь Олар казак да- ласымдагы патша ук!мстнпн отаршылдык саясатын гана кяр.'м, баска жактарын кергеп жок, нс Keprtaepi келмедк Бул арга карамакарсы, екйшн Рсссияныц тарихи мэнш терец туешгендор де, яз халкынын лрогресипл ой-шк«р- Jiopiir макала, гылыми трактат, керкем туындыларында cayjiecin калдырган жацашылдык бапяттыц басты емл- дср|; Ш. Уэлихаиов, Ы. Ллтынсарин, Л. Кунанбаевтар болса. оларды костаушылар Акылбай, Магауия тэр!зл1 жана таланты жастар болды. Бул торгуй Gip noyip. Gip кезеиле ом ip сурген акын- дар,л.;ц келю1М1с колмеплн cri турл! эдебн багьптз бо- луы. flip жагынлн, акыпдарлыц OMspie квзкарасын ач- кындаитын порее nayipi смог, тагтик тьлек скенпюш

дэлелдесе, екшгш жагынан, сол кнзкарастарга с&йкес, олардын шыгармалары б е л г т эдеби метод— эдеби стиль жасайтындыгын карсетедГ Жанзшыл багытты колдаушылнрдыц бор! да орыа мектеятершде окыган, уды орыс халкынык бай мэде­ ниет!, заманаиын алдингы катардары идеяларын жыр- лауда бую'л дулие /K\\'3i эдейиетшщ алдыигы сапында болтан opi>ic эдебнеЩнен пэр алып каруланушылар. Олардын кайсысы болсын, казак даласына жайыла бас- такан шыгыс мэдениетш — кертартна мэдениет дел та- ныды да, элсумет eMipimH даму жолындаш кай мэселе- ciHiH айналасыида болсын, казак халкы ушш керекп мэдениет — орыс мэдениет!, eKi халыктын каярсыз шын досгыгы деген корытындыга келдк Шыгыс мэдениетшщ сол кездщ эзЫде-ак кедешсп кесш п, кертартпалык уя- сы есюнплдн-стщ шарлауы т&р|'зд! модениег екенд!г!н дэ- лелдеп эралуан ецбекч'ер жазып, оган карсы аяусыз курес ашты. Вул мэселе женшде Шок.ш Уэлихапоп: «...Ofl-niKipi тын, не нэрсеш болсын кабылдауга кабЫ е-т казак хал­ кы, ой мен сез:мшк есуше бегст ©л! схоластика болмаса, баска татар асартушылыгынан не Kyryi мумкш1 Bia кайткенде де татар дау|'р1н аттан ету!м!з керек, мунын yuiiH ек!мет 6i3re комёктесу| кажет- Cyia кстш бара жэткан адамга кичек кандай керек болса, бул туралы Giare се кямек сон; ай керек. Мундай адамгершшк icTi жуяеге асыру ушш, OipiHiui ретте, ислам идеясы мен молдаларга десен камкорлыкты якiмет кайтып алып, моллалар баскаратын округтсрдеп татар мектсптер!нш орнына орыс мектептерш зшу керек...* лед!1. Шокан казак халкы viuin бул кезде кай мэдениет- т!н (шыгыс мэдениет! ме, элде орыс мэдениет! ме) ке­ ренщин тарихи, теориялык жагынан алып дэлелдесе, Ыбрай Алтынсзрин они мектеп зркылы :с жуз!не асы рушы. Абай взшщ поэзиисы аркылы сол кдеянын руха- ни жыршысы болды. Шоканнын niRipiMen Алтынсарин. Абайлардык ni- юрлер: 6ip жердей шыкты. Ыбрай Алтынсарин 1879 жылы: «Казак хадкынын оку, бшмге колын жетшзетш ец басты курал — мектеп. 1 Чок а н В а ли ха нов. Избранные произведения, 1958 г. стр. I8d. 15

К,аз1рдщ езшде-ак мектеп ашып, онын жумысын дурыс жолга коюымыз керек»,— деп жазды. Мектеп ашу, казак халкын оку-внерге, мэденнетке ундеу Ыбрай Алтынсариннын iieri3ri максаты, улы ар- маны болды. Осы жумыска ол eMipi мен iciH, кабЫет) мен внср-быпмш тугел жумсады. Ыбрай Алтынсариннын барлык творчсстиосып oip сезбен ата десе, «Педагоги- калык поэма» — деп жауап беруге болар едк Ыбрайдьщ елеш де, кара cesi де, аудармалары да тугел дерлж халык ага рту тыепне, тэл1м-тэрбие беру маселесше багынады. Бул мэселе жешнде Алтынсариннын енбеп мен ici тек эдсбнст тарнхы Fana емсс, жалпы казак тарихында улкен орын алады. Ыбрай Алтынсарии езшщ халык агарту идеясы жэне осы багыттагы жазылган елец-энпмелер1мен вз кезш- деп одебнетпздеп кертартпалык кезкарас, ой-niKip- лерге де, онын ец зиянды Typi мнстикалык — дшиллдж багыттарга да аяусыз соккы бердк Алтынсарии: надандыкка карсы — оку, дшшшджке карсы — гылым, араб, иран мэдениетше карсы —орыс модиш1СТ1н, кер1 артпалыкка карсы, прогреснплдж пес- симизмгс карсы — оптимистж, медресеге карсы — мек­ теп, ескыпкке карсы — жанашылдык, жанаша тэрбие мэсслслсрш койды. Суйтш, жогаргы Эубэюр, Шортан- бай, Дулат т. б. кертартпалык, дшнллджт! ундеуин акын- дарга да, сол квзкарасты таратушы эдебиетке де тугел карсы шыкты. Ец алдымен Ыбрай Алтынсарии журтшылыкты, aci- ресе жастарды оку-oucp бЫмге шакырды. «Окысакдар, балалар. лед|'. Бул м-келе жеишдеп Алтынсариннын суйенгеш — •i. ceifepi —- жастар. леиО\\нлынкеттат-!чi,а.ит.ктаантыарбыш.Нк‘псрктыарзтнKаerаrкi.ы..»н—дард:ес«еА, тзаанмыанбыи-- \"ЫН Ks\" !1Шык жастары па бузылган деп, сешмпздж кез- 16

бен караса, Алтынсарин болашак — жастарда деп б!лд1. Жастардыц келешепне оптимиспк тургыдан карады. Алтынсарин оку-внерд1 менгерудщ максатын халык тшеп, ел муддеамен уштастырды. «0 нер, бш м бар журттардын» колы неге жстш отыргандыгын суреттей келш, журтшылыкка келел1 кенес айтып, келешепне жол керсеги. Мэдениеп озык орыс халкын казакка улп erri. BipaK, сол максатка жету учли курес керек. вйткеш, казактыц кен, даласын мол баскан каранкылык, сан Fa- сырлар халыкты рушылдык торына шырмап келген сал боксе ескш к — феодалдык салт-сана, ел ойына у erin, ' зэрж жайкан дш — ол кездеп элеумет кайраткерлершщ алдарында туркан шаткалац асу, бук тускен бвгеттер едй Бул киыншылыктарды олар коре де, тусше де бшдь Шокан да, Ыбрай да, Абай да арман алые, алдарында асу-асу бел, кия тарткан жол жаткандарын жаксы y f u h - ды. Сондыктан да Ыбрай: «Б'13 болмасак, ci3 барсыз, Слздерге берд!м батамды»,— деп, yMiTTi жастардан кутсе, Абай: «Канратым иэл/м, Келмебд! ЭЛ1М, Жолым алые, eMip ш ак»,— дедк BipaK, киыншылык канша ауыр, бвгет канша квп болса да, заманы арткан зор мшдеттердщ тарих алдын- да жауапкерл!пн мойындаган вз халкынын адал улда- ры асуды керш бегел'ш, киыидыкты керш шепнбедь Бар бегет, барлы к кара куштерге карсы барды. Бел бу- ып куреске, белдесш манданта шыкты. Жанашылдыктын есюиплджпен куресшде, ез мак- саттарын терен туЫнген xopi тарих, кслешек урпактар алдьшда ездерш эдйдж п'к солдаты бишен жанашыл- дар, кай кезде, кай дэу!рде болсыи ecui когамныц та- мырына балта шабади, терекп Ty6 inen копаруды мак- сат етедк ©ипрдщ барлык саласында да еск: вм1рд1’н тозыры ж е т т жыртылура, киюы к е т т узнлуге шак тур- гандырын жанашылдардыд ойшылдары теорияда дэлел- деп, cypenumepi — образбен керсетедй Бутан орыстын XIX расырынын тарихы толык дэлел.

XIX гасырда халык, муддес1н' ту Fbin кетерген орыс­ тын революцияшыл-демократтары мен жазушылары Рос- сняда тозыгы жеткен крепостнойлык-помещнктск куры- листыц тек Kefi6 ip жактарына FaHa карсы шыгып, жыртыкын жамап, тесiпн 6 iTece тузеледс деген лнберал- дык шюрден аулак болды. Олар тозыгы жеткен QMipfliH, губше ерт койып, тамырын терен казуга куш салды. Сондыктан да революцияшыл-демократтардын кесемде- pi куреске шакырып, келешек куншн курделе жоспарын жасады, акындары мен жазушылары ездершц шыгар- маларында езйсусш ел мунын, журт арманын кезшщ жасы, журепнщ канымен жазып, оларга ун косты. ©з кездершдеп ем1рдщ егжей-тегжейш кешнен алып, те- реннен толгады. ©здершщ жан толкытып, ой тербететш квркем жыр, кекке толы эцпмелер'1 мен орыстын рево- люцияшыл демократ акын, жазушылары халыкты колы- иа «балта» алуга ундедк Бул тэр1здк орыстын демократтык эдебиетенщ тари- хына iiieriitic жасап, азырак токталудагы максат, казак халкынын агартушылары Шокан, Алтынсарин, Абай- ларды орыстын революцияшыл демократ акын, жазу- ШЫ.1Лры: Белинский, Чернышевский, Добролюбов, Сал- тыков-Щедриндердщ дэрежелерше зорлап кетеру, олар- дын араларына тепе-тендск белпеш кою емес, орыс хал- кыпыц революцияшыл улы демократтарынын шыгарма- ларын оку, идеяларынан нэр алу, теориялык жагынан кгфулану аркылы казак агартушыларыныц ой-niKip, ду- нне тану кезкараста рында улкен-улкен езгерштер бол- гапдыгыл ангарту жэие жанашылдык ушс'н курес, ат ycri карантин жумыс емес, жолы алые, кешуа кеп, сан- a.ivaii богстс барлыгын туешш, KaycaFan ескшкт'сн iuipi- 1'ен бутактарын сындыру FaHa емес, оныц езене кол KRTcpici, e.teriii узу, тамырына балта шабудын керектшн угыигандыктарынын бетin ашу. Осы жагынан алганда казак агартушыларынык бэрс- пе де орыстын революцияшыл демократтарынын acepi Шокан да, Ыбрай да, Абай да когам курылысын ре­ ши юциишылдык жолмен езгертуге рана болатындык ндеяга кетеркче алмады. Ол ек'жнп мэселе. BipaK олар- .М.Щ сем HMip.iiu салты мен гурпын, кезкарас — дупле тапу1!шлыгын елире сынап шенеулершн 6 ip тамыры, вздернет вмфден алган сабагы, шыншыллыгы десек, ол

квзкаристарынын, ушталып, тереадей тусуше, »Mip ку- былысгарынын бетше кайнап шыккан кебМн емес, кай- натып шыраркан кушш квре бьлушщ, екннш тамырын, жораргы аттары аталган улы демократтардык идеялык ыкпалдарынан 1здеу1м1з керек. Жогаркы антылгандарды корыта келгенде, XIX ка- сырдыц екшин жартысындагы eKi турлз агымиын cOHFbi- сы келешек эдебиетпздщ прогрестж жана арнамен дамуына сэра жол салды, ездершен кейшп эдебиет ешлдерше кернект! улп болды. ШОКАН (МУХАМЕДХАНАФИЯ) УЭЛИХАНОВ (1835—1865) Шоканнын eMipi. Шокан Уэлиханов 18351 жылы, ноябрь айында, Квкшетау облысы, Сырымбет тауына жакын, Кошмурын деген жерде туган. Шокан Абылайдын шебересь 0 з э к еа Шынрыс, карт OKeci Уэлихан. Абылай тукымдары езара хан-султандык Ti3rinre тартысканда, Шынрыс орыс елше арка суйеген адам. Шокан бала шагында, ваш и туып вскен жер1 Квкше­ тау, Сырымбетте вз1ш'к ата-анасынын колында тэрбие- ленедь Мусылмапша окып хат танып, кггап оки алатын халге жетедЕ BipaK, муныц бш м болып жарытпайтын- дырына кв31 жеткен aKcci Шынрыс, Сотников деген 6ip окымысты адамнын Keneei бойынша, Шоканды 1847 жы­ лы Омбыдагы Кадет корпусына oKyFa бередк Шоканмен 6 ipre окыран оныц жолдастары — Шокан Кадет корпусына юрген кезде орыс тЫ н бжмейтш ед1, б'1рак зерек efli, эсзресе, оиын ерекше кезге тусетш eaepi сурет салгыштыгы едЕ—дел жазады. Алайда, ол алраш- кыда орысша бглмесе де, 93inin зерект1п аркасында I Бурынгы багылран m a n , енбсктерле Шоканныц туран жылин 1837 жылы деген мэ.и'меттер кездеседь BipaK, сокры зерттеулер бо- Йышна Шоканды 1835 жили ноябрьдс туды дегсн корытындыра келш отыр. Шоканныц непяп .зерттеуиллержщ 6ipi академик Э. Млргулан бул туралы булжытпай мойындатарлык eKi дэлел кел- Tipcsi. Eipiiimici, Шетелдер министрлтнЫ архипында сакталган дата да. CKimuici, Шокан Уэлихановты орыстын географиялык корамыныц толык Myuieci етш сайлардары 03i толтырран анкета. Сондыктан, му- нан былай осы Шоканнын туран жылы туралы датэкы шекс!э дэлел- денген леи ганауымы.з керек.

орыс тш н тез уйрен!п, e3i шамалас окушылардан зна­ курл и м озык. шыкып отырады. © TKip, алрыр, 1зленпш, таланты, зерек ж ас Шокан сабакты жаксы улп'рш, 01 беНмен де эртурл! кггаптарды квп окыи, ез класында кернскп орын алады. Сол окушы кезппк езжде-ак Пуш­ кин, Гоголь, Лермонтов, т. б. орыс класснктерш жэне батыс одсбиетшсн Диккенс, Тсккере.й, таил баскаларды узбек окиды. Сонымен катар, сол кездеп эдебнетпец танысып оты­ рады, «Современник» журнальш узбей oki.hi, олеумет eMipiiiiu жэне эдебиет арымыиыц кай бакытта, калай дамып бара жаткандыкын ангара алатын, ез кезппн са- палыокун- ын 6 ipi болады. Шоканш'ц окушылар арасындакы айнымас жаксы досы —бол'ш ак улкен окымысты, этнограф — Г. Н. По­ танин болтан. Бул eKoyi окуды б!ткеннен ксй5н де шын дос болып калады. Булардын eMipi мен енбектерш зерт- тсуинлсрдш кайсысы болсын бул ж ай га ерекше ток- талып, этап к ер се тт отырады. Шокан 14— 15 жасында- ак езшш окытутылары мен мектеп бастыктарыныи котл ш аударып, болашак галымдыкыныц ушыкын (шет- жагасын) сол кунде-ак кэрсетс бастайды. Бул туралы Г. М. Потанин былай деп жазды: «...Шокан бипм жагыпап тез ecTi. ©зимн Gipre окы- гаи жолдастарыипн 6 hniMi озык болды... Кадет кое-\" ’ еынын бастыктары 14— 15 жасында-ак Ш о к а н т i шак зерттеуш1, яки болашак, талым деп карайтын.. Ол кезде Шокан коп окнтын. Бул коп окуы оиын сын^ыл- лык каб|‘л еттщ артуыиа себепип болды. Онын адамгер- uiijiiic жешндег! жэне кешннен оз'пг1ц мамандыги болып ксткен шыгыс фнлологнясы жоншдеп шюрлер! б!зд1 тацкалдыратын ед1». Шокапниц окып журген кезшдеп ©з1нiн мшдстт1 са- бактаринап тыс тсрен шукылдапып, кон окыган енбекте- pi ортурл! жиЬапкездердт OMipi мен ici туралы жазыл- ган ецбектер болады. А^унын 03i Ш оканга улкен эсер етедк Ол жапанкез болуды, оц алдымен, Орта Лзняны кс «ш тарлауды, оны зерттеуд! арман оте;и. шокан loo.i жилы , оз1мен Gip— 1 fi,P жыл бурын OMCKiaeri . , офицер атагын алып шыгады. оок.-ы.ил.иаттыыТн..Км« а^муаСнЫд1ы,ЫкНссаб*нак,ыты«УоРкСуыгандШа эосккаенрниыигылмыуммкншан-

mijiiri болмайды. вйткеш, баска улттын адамы болран- дыктан оныц ол курста сабак тындаура правосы жок едг Cefrrin, окуды б тр ш шыкканнан кейш офицер ата- FbiH беред1 де, сол жылы 25 мартта Батые Сибирьдщ ге-. нерал-губериаторыныц адъютанты етш тарайындайды. Осы кызмегп аткара жур!п Шокан езшщ оку, зерт- теу жумыстарын тастамай, удайы 1зденумен болады, Ocipece, Орта Азияныц тарихына, оныц географиялык, этнографиялык жактарына кэп кенм беледк Ол 1856 жылы кыррыз елш зергтеу максатымен курылран экспе- днцияра катысады. Экспедицияны Хоментов баскарады. Шокан экспедициямен кыррыз ел1шн кеп жерш аралай- ды, халыктыц турмыс-салтымен жаксы i лсып, кыр- рыздын атакты эпосы «Манастыц» мазмунын жазып алады; кей1н осы эпосты орыстын дадкты рплымдарына 6 ipiiiiiii рет таныстырушы да Шокан болады. Бул сапа- рында ол кыррызбен шектес ¥лы жуз казактарыныц ме- кендси отырран жерлерш, олардын шаруашылыкка жайлы-жайсыз жактарын жаксы зерттен, елдщ эдет- гурпымен, турмысымен, еск1ден калкан эцпме-ертеп жырларымен танисып, оларды да жинай журед1'. Сол экспедициядан кайтканнан кейш, 1856 жылдыц август айында Шокан орыс ешметшщ Кулжадары сау- да-саттык жумыстарын баскаратын арнаулы екйп бо- тагайындалады. Кытай сл1ндег1 арнаулы еюл бо- журген кезшде ол Кытай елшщ тарихыи, т1л1н, эп •'графиясын зерттейдк Ол Кулжада 3 ай турып, Омские кайтып келед1. Мунда келгеннен кейш шыгыс тарихын терец зерттесем, ол ушш б1Л1мд1 молайтсам деген оймен эскери жумысты тастап, П етербурга окуга бармак болады. Шоканныц бул ойын 1856 жылы 5 декабрьде Ф. М. Достоевскийге жазган хатьшак, Достоевскиндщ оран канырран жауа- бьшан анык керуге болады. Шокаипыц бул онын атакты географ П. П. Семенов- Тян-Шанский де макулдайды. Ол Шокашшк Петер­ бургка барып университегпн шыгыс факультетше TycyiHe кецес бередк Шокан езМ ц рылми ецбегнйц, зерттеулерйп'н жэне орыс галымдарыиын OFaH кешл ау- даруларыпыц аркасыида, 1857 жылы 20 жасыпда орыс- ' Ш о к а н У о л их а и о и. Шмгармалары ред. бзекорган •'•И - Веселовский, басып шытркан Импернялык reoi рафия когамы, С-П. 1904 ж. 12-бет.

iuk императирлык i-сографиилыл ког лмынып мушеа болып сайланады. 1857 жылы Шоканды кыргыз елшс ортурл! материал жииауга ж1беред1. Ал, 1858 жылы Кзшкарга жэпелпл- ген экспедициямен Gipre кеп таисырмалар 6epin, оны Кашкарияга ж!беред1. Ол 1858 жылдын 27 сентябрждс Кашкарияга барып, 1859 жылдын 11 Мартына дейт сон- да болады. Ол жердщ жаратылысы, этнографиясы, та- рихы, экономикалык жэне саяси турмыстары женшде кеп материалдар жинап, езже тапсырылган мждеттер- Д1 толык орындап кайтады. Сол 5—6 айдын imiiae уй- гыр тiлiн уйренедк шыгыс тари.чы жайында енрек кез- десетж к1таптарды колFa Tycipin алады. Кыскасы, аз уакыттын !ш1нде кептеген гылми-зерттеу жумысын жур- г1зед1. Шоканныц бул экспедиция кезшде жинаган мате- риалдары патша еюметйнн сол кездеп сырткы саяса- тына жэне сопле максатына пайдалануы ушш аса кун- ды мэл1меттер берд1, сонымен катар Орта Азияныц эл1 мэл[мс!з, зерттелш жетпеген тукп1р-тукп1р1н бшу, тану icine квмсктесп, география гылымыиа зор ецбек боп ко- сылды. Шокам Кашкар экспедициясынан кайткан сон, 1860 жылы март айында Петербург каласына келедй Мунда кслгендег1 непзг! максаты —окып бйймш толыктыру болады. Ол кун-тун демей окып, улкен окымыстылардын лекцияларына катысып, езннн бш мш кетередй Сонымен катар, гылми жумыстар да журпзедь Эс- кери министрд1ц тапсыруы бойынша Kiiui Бухара мен Кыргыз Ыстыккелшш картасын жасайды жэне импе- раторлык география когамынын. гылми жумыстарымен танысып, оларга кыргыздардын этнографиясы, геогра- фиясы, тарнхы, турмыстары жайлы кеп мэл!меттер бе­ реди CeiiTin, ол бул жолы e3iniu «Алты-шардын жай- жапсары, «Жониар тарихы» жэне Кыргыз жайындапя баска да бмраз гылми ецбектерж баспага Э31рлейд1. Осы- Mi'ii 6iprc сол кездеп элеуметт1к-саяси маселелерд1 кебы рск жазатын журналдарды узбей окып, айналасында болып жаткам тартыстар мен элеумет ем1ршщ агымын толык Tyciiiymi, саяси кез1 ашык бшмпаздардыи 6 ipi бо- Шокан Пстербургта кептеген ipi окымыстылармен ж.-мушулармсп танысын. ишр алысады. ©з кезшш озат.

nixipi ipi адамдарымен достык карым-катнас жасауы Шоканга квп нэрселерд1 ангартады. 1861 жылы ecKi екпе ауруы кайта козралгандыктан Шокан елге оралады, б1рак, елге келгеннен кейш де Пе- тербургтагы п!к1рлес достарымен хат аркылы хабарла- сып отырады. 1862 жылы Шоадн Атбасарга ара султан болгысы келедь Ондагы максаты — елге шсктен тыс ок1М1шлж кысымын K ep cetin , зорлык-зомбылык icren, паракор- лыкка салынып, жугенс1з кеткен ж ергш кп вк1мет орын- дарына карсы куресу, сейт1п, киянатшыл эк1мдерд1н тепшсшде отырран букарага жэрдемш тиг1зу болады. BipaK, Шокаинын бул ойы 1ске аспайды. Казактын бай- феодалдары, Омск1дег1 патша еюметшщ улыктары кар­ сы шырып, Шоканды aFa султандыкка беитизбей тас- тайды. Шокан бул жылдарда да аулында карап жатпайлы. 031'шн дагдылы одет1 бойынша, рылым iciMen шурылда- нып, халыктын ауыз эдебиетш жинау, зерттеу жумыета- рын жург1зед1. «Баксылык туралы», «Казактын шеж1реЫ», «Казак- тын ¥лы жузЬпн ертег1, анызы туралы» атты енбектер1н жазады. Шокан езшщ осындай icTepi, рылми енбегк акыл-кенеа аркылы букарага эсер етш, оларды жана- лыкка суйремек болады. BipaK, ол кездег1 казак дала- сын коршаган карацрылык кай жагынан болсын Шо- канга бвгет бола бередь Эйтседе, Шокан взшщ алган барытынан кайтпай Омск, Петербургтары достары Дос­ тоевский, Майков тары баскалармен хат аркылы байла- ныс жасап, казактын эдет-рурпы, ауыз эдебиет1 туралы жазылган енбектер1н бастырмакшы болып, 6acnaFa да- йындайды. 1863 жылы, Омскшщ генерал-губернаторы Дюга- мсльдщ шакыруы бойынша, Шокан Омские кел1п, 1864 жылга дей1н сонда болады. Сол кезде Омские казак елш баскару, билеу жуйесше езгерктер к1рг!зу женш- де курылран комиссия болатын. Шокан комиссия жу- мысыпа квмектесу уш1н шакырылады. Бул комиссиянын жасаган жобаларын сынап, Дюгамельге Шокан вз жо- басын усынады жэне оныц бул усынысы кабыл алы- нады. Бул жылдары Шоканнын вте шурылданган мэселеа- н!ц 6 ipi — кешпел! казактардык мал жайылымдарын

кайткенде дурыс пайдалануы деген мэселе болады. Ол женшде Шокан «Казактын квшш конуы туралы» дсген макала жазады. Кыскасы, бул кезде де Шокан гылми жумыстан кол узбейдй 1864 жылы 24 мартта Ташкент каласын алута аттан- ган Черняевтын шакыруы бойынша, Шокан Эулиеатаяа (каз1рп Жамбыл каласына) келедп BipaK, Ташкентке шабуыл жасау кезшде Черняевпси кел!се алмап, сол жылдыц жазында Верный (K33ipri Алматы) каласы­ на келедк Одан кей1н Жетшу казактарынын 6ip белепн баскарушы Тезек теренщ аулына барып жатады, осы кезде Тезектщ карындасына уйленед1. Мунда да Шокан езйпц дакдылы Fbumii жумысын тастамайды, Жетшу казактарынын eMipiH зерттей бас- тайды. Албан, Дулат елдер'ш баскару мэселесше улкен взгерктср Kipri3y туралы жогаргы орындарра усыныс- тар жасап, ipi-ipi элеуметтж мэселелер женшдег! ез ni- Kipin генсрал-губернаторга 6 i.wipin отырады. 1864 жыл мен 1865 жылдыц арасында Шоканнын депсаулыгы кун санап нашарлап, квк|'рек ауруы аскы- нл Осродi. Акырында, 1865 жылдыц кузшде сол аурудан кантыс болады. Cyiieri Алтын-Эмель мацындары Кошен-ToFaH деген жерге койылады. Шоках дкеамзоаккртыатны* .э.Крл|анезуеамк3е0тр тарихында — вз кез1ндег1 тунгыш eкMеНip1iЛHiHбеэлршал, уоалнармдэысетлеерлеец- зерттеп, сол доу1рдеп мэдениетт! елдерд!ц алдыцгы ка- тарлы демократ интеллигенттершщ шюрлер1мен epic- тес, солардын кезкарастарына жакын пшрлер айткан казактын туцрыщ ралымы жэне демократ интеллигент! Шокан болды. В1з жогарыда Шоканнын жас кезшен-ак рылымрэ беШм, эртурл1 мэселелермен шурылданрыш, 1здешмпаз окушы болганын айттык. Оный болашактагы демокра- тиялык niKipacpi де сол шэюрттш кезшен-ак калыптаса бастайды, Шоканнын демократиялык идеясыныц да б,р тамыры осы Кадет корпусында окып журген кезшде Г. II. Потамншмц айтуынша: «Кадет корпусы ол кез­ де U iG iipw ori тацдаулы оку орныныц 6 ipi болды». Де- мек, Шоканнын бонына б1ткен табиги талап, 1зде1пмпаз касистннц успне. оныц сол кездеН «тацдаулы оку ор-

нында» окуынын мэн! де улкен болтаны сезыз. «¥яда не керсен, ушканда соны аларсын» — дегендей Шокан- нын он жасынан бастап тэл1м-тэрбие алран окытушыла- рынык жас Шоканга — оныц рылымга талпынуда бол- сын, келешектег! демократиялык идеясыныц калыпта- суында болсын еткен acepi аз емес. Шокан окушы кезшщ езшдс-ак окытушыларымен тырыз байланысты болып, олармен эрдайым ншрлес болран. Потанинш'ц айтуынша, Шокаиныц oii-niKipiHe K06ipeK эсер еткен окытушылары Гонсевский жэне Кос тылецкий болран. Г. Н. Потанин Шоканкыц окушылык кезш оскс тус1- ре келш: «...Гонсевскиймен жакын болып, лш р алысуы- пын аркасында Шокан сол кездеп саяси кэзкарастар- меп танысты. Бул онын жолдастарынз, соныи шпнде маран, кол Fa туспейтш кггап тэр!зд1 болатын. Б1зден жасы Kimi болса да, ез1м1збен салыстыргаида ол улкен сыкылды ед1 де, б1здер ofhji Караганда бала торгуй ед|'к. бзш щ 61'зден артык б1летшд|'гш, не бпдердс;н 6 iJii- Mi жагынан жорарылырын б1лд1руге тырыспаса да, жол- дастардын арасыида болатын жай эцгЬ.К'лерлщ о:л'нде- ак оныц б ш м й ан б1здсн артыктигы танылып калатын. Жалпы жолдастарыпа, соныц пхннде маган, ол epiKCi3, «Европара ашкан терезе» сыкылды болды»,—- дейд!. Шокаиныц «современник» журналын окып Россияда кунбе-кунг! болып жаткан саяси арыммен таныс болуы да жорары айтылган Гонсевскийд|'ц acepi болса керек. Кадет корпусын бшрш шыгып, губерпаторра адъю­ тант болып icten журген кезшде де Шоканпыц Омсю- дег1 жогаргы интеллигенттерд1ц ортасында болуы, оныц болашарыпа улкен эсер етед'|. Потанинн'т айтуы бойын- ша, оныц саяси бетшщ айкындалуына TaFu 6 ip эсер ет­ кен адам С. Ф. Дуров болады. Дуров Петрашсв агымыиыц белд| адамыиыц 6 ipi, вз кезшдсп' Россиянин саяси-элеуметпк курылысын, оныц тереннлдж суйепне сйцем аннаратып, модениет жагы- нан артта калушылырын катты сыиап, демократиялык жэне социалисп'к идсяны кепш|'л1кке ундеуцц адам бод- Fan. Оныц эрллуап Icl, yriT-насихат жумысы, шырарма- лары еш пц жолдастарыпа да, онымеп карым-клтыоы болгзн баска ядамдарра да улкен «сор сгксн. Сондык-1 1Ш. У о л и х а и о и. Жогаргы керсетеиач ititan, 14 бет.

тан да, патша уммезд Дуровты СиОирьде айдауда бол­ тан жершен босатылраннаи кешн OMCKire жср аудар- ган. Дуров пен Шоканнын улкен дос жэне коп мэселелср жв!йнен шюрлес болгандырын онын ез свзшен де баи- каута болады. Г. Н. Потанинге Дуровты сырттан таныс- тырранда Шокан: «...Ол толык бшмд1 жэне жапы жак- сы адам»...— дейдк Осы cki ауыз сездщ езжен де Ду- ровка онын калай карагандырын ацраруга болады. 1854 жылы Шокан атакты жазушы Ф. М. Достоев­ скиймен танысып, екеуч ом:р боны дос болып отель Дос­ тоевский де жогаргы айтылган петрашевил'л уй1рмеге катыскандыгы уш!н терт жылдай Омскыщ абактысын- да отырып, 1854 жылы Семейге жер аударылран. Mine Шокан осы жардайларда Достоевскиймен танысып, улы талант, ipl суретшшмс вм!рге кезкарасын тугел колда- маса да, жазу тэж1рибеа, eMipfii бакылау эдштерЫен жаксы танысады. Кейш, Петербургка барран кезшде Достоевскиймен таныстырыпын Шоканга улкен пайда- сы тиедь Шоканнын Потанин, Дуров, Гонсевский, Костылец- кий, Достоевский, Майков, т. б. сиякты орыс халкынын алдынры катарлы жазушы, ралымдарымен жакып дос, сырлас, мундас болганын жэне олардын Шоканды шын журсктср1неп жаксы керш, катты баралаганын Г. Н. По- танишпн, Н. Ядринцев, tiifh баскалардын еске Tycipy- лершен де коруге болады. Мысал ушш Ф. М. Достоев- скийд1к 1856 жылгы хатынан 6 ip узшд1 келт1рел1к. «...Ci3,— денд! Ф. М. Достоевский,— меш жаксы ке- рем in деи жазыпсыз. Ендешс мен туралап-ак айтайын, мен с!зд1 жанымдан жаксы керемш.Мен С1зд1 жаксы кергсндей ен1уакытта да, ешюмд1 де, керек десе туран ara-iiiiM.ai дс жаксы корген емесп1н, мунын себеб1н ку­ да» Gi-nciii...»1 Сонымен катар, бул кез букьч Россияда когамдык он-сананыц улкен ояптан ксз1 ед1. Патшалык курылыс- ты сынга алу, ортурл1 саяси тшектер койып, карсылык б1лдфуш1Л1кт!ц кебекм тек кана орталыкка тэн нэрсе емес. орталыктан алые жерлерге де шарпуы тиген едь Ьул коз атакты демократ жазушы Салтыков-Щед- саттдры. Алматы.

риншн, Чсрнышевекийдщ экпме, макалалар жазып, улы майданный тартысына тускен кез1 болды. Олардын дабылы Омские де жетш жатты. Шокан болып жаткан саясн тартыстармсн газет, журналдар аркылы жаксы таныс болды. Ол кезде айдаудан кайткандардын 6 api де, TinTi де- кабристер де, петрашевиплдер де Омск аркылы кайтып жататын. Омские булардан баска да жана адамдар ке- ле бастады. Омсюдеп Кадет корпусына Чернышевский- дщ досы Лободовский келдК Шокан онымен де таныса- ды. Муныц уст1не Шоканныц Петербургта болган жылдары Россияда крепостникпк правоны жою, жой- мау мэселеш катты колра алынып, ол мэселенщ айна- ласыпда к у р ест т кызу журш жаткан кез1 болды. Россняньщ элеумет ем1ршдеп эралуан езгернтер, курес-тартыстар, орыстын революцияшыл улы демо- краттарынын озат пшрлер1 Шокан Fa катты эсер erri, ду- ниеге козкарасын езгергп. Шоканда байкалатын демо- кратиялык идеяга бойурудын Heri3ri 6 ip сабагы осында десск, exiHUii сабагын, казак халкынын, acipece, онын езшуцилершщ ауыр xajii киын жардайларын коре бшу- шде деп уруымыз керек. Кай кезде болсын демократтык багытка тэн непзп ерекшелж — ез халкынын езмгушьлерш сую. Халык кепшшг1мен коян-колтык к с л т , олардын мун-мукта- жын кере бйнп, солардык жокшысы, жаршысы болуды арман ету. Езшу1ш букаранын ауыр турмысын жевдл- детуге колынан келгеи бар мумкшшйНпн жумсау. Шо­ канныц eMipi де, жазган енбеп де осыны дэлелдейдк Шоканнын ез халкынын келешепне кез Ж1б ер т , кайткенде онын елд!пн сактау, кай жолмен дамуы, шге- piJieyi керск, халык кепшшпн сорып жаткан эпжылан- дар к|'мдер, жалпы елдщ tareptaeyine бегет болтан кай кырсык, осылар тэр1зд1 элеуметт!к мэш зор, келел1 мэ- селелерге ж ауап 1'здеген Ke3iHiH элеуметтж кайраткер1 екенднш ез|'мен 6 ipre окыран орыс жолдастары мен замандас ралымдары да растайды. «Шокан ез халкын, езшщ тайпасын жаксы ttepyuii адамнын 6 ipi болып к а­ ла алды. Онда ©з слййц хэлыктырын сактап калушы- лык пен европалык аглртушылыктык басын косса деген киял болушы ед1'...» деп жазды Шоканныц жакын жол- дасынын 6 ipi Ядрннцев. Шоканга хэлыктыц калай каранандыры жешндс

Ядрикиев сол ецбегш ж ею'huh oip жершде. «...Казак ДД- л асындагы шалдармен энпмелесш, Шокаиды секс ту- Ыргенде, олардын, аппак сакалдарыи ыстык жасиен жуып eriJiexiнлiriH ез кбзпозбен к о р .ж . ез ел»- Hiu мактаны, opi суй'кл улм едк Ол журтишлыктын журепшю тап осы дэрежеде соита.чг.'ц еде..» деп жазды. Шокаиньщ ез халкьш шып суигом:йпи долелдеу ушш жогарпл аитылгаи nihipre досы Поташшшц ол ху­ ралы жазгандарьш жэне Gainhi сот реформасы женш- деп макаласыи коссак, онын шыи мзшнле патриот екендпчие шек келт)рмсймЬ. Шокаи сл тагдырыи дурыс шешш, айкын багыт енлтеудд курдеда моселе деп туеш- Д1, слд1 баскару iciHe ерекшс май бард». Сондыктан Кек- шетау слше a Fa султан болугэ тирысты. «Мундары максатым — ез халкыыды актедер мен зорлыкшил бай казак,! ардян цоргау еда»,— доп жазды Шокак 1862 жылдыц 15 дскабрш,.tori Погасните арнаган хатында. Сол жылы, 6 декабрьде Maiiковда ж азган хатында, o..iri iiIk ipiu xiriTi ашык айтады. «Жсрпл1кт! султандар- ы.он, кара суГюктсрдеп шыкдан байлармеп келке алмай журмш,— ден жазды Шокан, - с.ебс-б! олар оздерМи кулдарын ото иашар устаеды, кулдардын олардан азат болгысы кс‘лед1, 6 ipa.\\ делай ллат болудыа жолын б!Л- МСЙД1. Мен олардан (сулгандар мен б айлардан) жал- шмларыпа ецбек ак и юл судi, адам катары,ада устауды yncMi талаи схем. Синдыкт.нг, далн ни к пролетарнаты мечп жаксы к«ред!, мен илар::еп доспьш*. Шоканныц бул сезшен оныц ауылда К1МД! дос, К1МД1 дьтгын айк,ыи коррыгз. Счйтin, казак, оды- м ы с т ш )ыд арасынаи казак елiидо. т!леп кайшы eKi шамдогш олгэшкы рст кергон да, ашып айт- кайшылыгын ryciiie kcvuii, капал/ш ы кэпиц- ысы болга» да Шок.чн ед) дкуге болады. фыда, Шоканныц ошрбаянымен байланые- жилм генерал-губернатор Дюгамелпдщ ша- '.Mci-.ire hc.iiii, «Сибирь казахтарыиа журпзй ■У рсфг;рл1асми* жасауга катысти, еол тура-I III Лем. О.р;I!тм.гык козкар осы и аикыпдауда И м.нн он* я»р. Н тгап о*, жобасьшда мосе- терец т-.лгаи, кецшен

«...Б1здщ заманымызда халыктын нарыз мук-мук- тажына тжелей катысы бар, халыкка ен макызды, ен керект1 реформа — экоиомикалык жэне олеумerrin ре­ форма Ал, саяси реформа сол экоиомикалык реформа- ларды жузеге асырудык куралы есебшде жургЫлмек. бйткеш, эрбгр адам жопе букш адам баласы езшщ ер- лсу жолында тупк1л>кт1 <Ир мзадатка умгылады... С5л максат —озппц турмысып жаадарту. Прогресс деген!' м1зд5д neri3iniii его осы. Bis осы зургыдан алып карасак, адамныц турмысып жаксартуга жагдай тугызрап гана реформалар керскг] де, ал осы млксатка кандай болса да кедерп келазретш реформалар болса, ондайлар ха- лыкка зиянды, кереш з реформа болып табылады...»1 Сейтш, Шокан журпз1лгел| турган реформара ерек- ше мэн бердк казак халкымыц. азаматтык жарынан ecin- вркеидеуге зор ум!Т турысып отырраи миллиондардын тардырымсн байланысты масслсшк барьшша дурыс ше- mi.'iyin коздсдк Сол елдщ боллшагы унг1н кслсиекте Россия импе- рнисынын камкорлыры керск екпиппн, эйтпегендо вз беттер1меи жарким жол таба злм.зйтышштьш, ол елд!ц ули орыс хпльын ши:! бауи|) гутып, арка суйер ага кв- ретшднш ;|,)Л':.1Дсд1‘. п, орыстармен тпрнхи жлшн; :у жап,г!1,н| да шгьп байлапь орк яеуде зор ум и:; рм-рг ан, ористард туыскзпымыз д«п глнал «тыргян жопа орыс момлекел- >iiu карамагыиа о:« ерюмоч Kipia отыргач миллиоидаган адамдирдиц тлгдирмн Шекспирше айтканда,— не xip- и:1д1к otyl, не кур\\ ы керск снякты, уз1лЛ1--кес!лд1 мэсе- лелсрд1 шсшсрдс когирок кони белin, квбгрек камкор- лык жасаура г. ратин снякты...» дсд|'. Алайда халык тардырымсн б.знланысты осынш i курдел! мэселеге кей- 6ip ycTipx караушилuk бар CKewiiriir айтти. ...Bi.3£e, ка.зяктяргя облыстык бастыктар арлгшша здетке айкалып коткрн услрт мраушмлмктыц салда- рыиан капа ебдисык. блекармлнын жанындагы коми­ тет в.з жумыстарьшын бакты neriai етш cia6ip талрамас- таи султандардыи, билердщ жэне баска да казак У •,

шонжарларынын пдарлерж алып отыр жэне сол эбдсн суйекке сщген ycTipT караушылыктын салдарынан Faiia ез!н1н жобасында ол казак халкынын ардакталынран табы — казак аристократтары «кара халык» деп атаи- тын казак халкы кереказ тауып отырран кепшшк уннн кереказ жэне зиянды кайта курылыстар мен езгерк- терд1 бектп отыр. Халыктан жиналран niKipaepjti ду- рыс талдап-багалау уннн комитегпн, ен болмаганда, казактардыц сословиялык карым-катнастарына жэне олардын ез араларындары орыс басшыларыиа налай кзрайтындыктарына наэар аудару керек...» —дед!1. Реформа осындай ус^рт караушылыкты айта келш, Шокан бул мэселеге халыктын «hfhh дэулетаз, шен- шекпенс13 карапайым казактардыц» кешиен катысты- рылуын, солардыц шмрлер1мен санасу керек екеадйпн, реформаны аксуйектер емес, калын букаранын тктек- муддесше сай жург!зшуд! талап erri. «...Халыктын, ocipece, надан жэне жартылай TaFU- лык дэрежеде турран халыктын niKipiH, халыктын шын муктажын б1лд1ред1 деп танура бола бермебд!. Ал ко- FaMiibiH ардакталган топтарынын шюрше халыктын шын муц-муктаждыкына мулдем кайшы келетш nixip- деп карау керек, ейткеш, мэдениетт! когамнын озшде де атакты бай адамдардыц мудделерк букаранын, кеп- шшклн мудделерше, кебшесе карей болып отырады.* Tan кайшылмктарына Шокан тарнхи кезбен карап, мэденнегп елдердщ озшде де езуцп тап пен езиунн таптын арасындары кайшылыктыц атам заманнан берi келе жаткандыгын корсете келш казактын оз жагдайы- мен банланысты: «Ага еултандардык apaFa Tycyi аркылы cki жары да 6ip-6 ipine кецшЫк жасап, мынадай кел1с1мге келдц билер болыстарра, болыстар билерге, ал болыстар мен билер султандарра кедер.-i жасамантын болды... Кара­ пайым халыкты канауга казак эюмдершщ 6ip-6ipine кедерп жасамау уимн оларра керегййц 03i де осы бол­ ды...» — дедк* Осымен катар, сол кездеп халыкты канаудыц 6 ip тур! —алым-салык жешнде де жергшкт> 0К1метпн ic- теп отырFаи icxepin катты сынайды. сол Kitan, 50 бет, • Бул ссооиилдаа.. 5544 ббеетт.

Бул келт1рьген узшд!лерд1н кайсысын алсак га, Шоканнын жаны ашитыиы калын букара —езшуип ха- лык екенд1пн, жай халыкты султандар мен байлардын канап отыргандырын каре бшп, содан шырудын жолын 1здегенд1Г1н кврем1з. Шоканнын устем таптан шыкса да, халыкты юмдер канаи отыррандыгын дурыс каре 6uiyi, халыкка жаны ашып, олардын мун-муктажын ойлауы — онын демо- краттыгы ед1. DipaK, ол Чернышевский, Добролюбов- тардык дэрежесше квтершп, революцияшыл демократ бола алган жок- Халыктыц халык болып, ел катарына косылып, мэдениетп, iprefli ел болуы, ел болмауы ре­ формации калай журпзьуже байланысты деген Tyci- niK Шоканда басым болды. Зрине, ол уынн Шоданды кгнэлаура болмайды. Ол кездеп казак елшщ элеумегпк-экономикалык турмысы- нын артта калуы, Шоканнын революнияшыл-демократ- тардын сатысына кетерьуше мумюндш бермедк Эйтсе де, ез floyipi, ез кезже Караганда казак даласындагы тап кайшылыгын, букара халыктын мун-муктажын кв- ре 6 Lnyi, вз кезшдеп казактын саяси-элеуметпк куры- лысын демократияландыруга умтылуы улкен прогрее­ шь, демократпялык идея болатын. Сондыктан да оны казактын вз мшнен шыккан туцгыш демократы дейм1з. Шоканнын окушылык кезшеи бас- Шокан - казактын тап, кайтые болран кунше дейшг! тунРыш галымы, eMipiH шолып втсек, онын удайы тунгыш рылыммен шугылданран адам екен- агартушысы. Aim керем1з. Эрине калдырып кет- кен улкен монографиялык енбег! жок. 1Ирак, кыска-кыска макала, рылми баяпдамалары- пын езжен де онын зор бшмд1, рылми-зерттеу масслеле- pine калыптанган, оныц эдкан толык менгерген, шын Moniiiflcri галым екепдкш мойындамаура болмайды. т о - каины» гылми-зерттеу сцбектер1 эралуан: тарих, геогра­ фия, право, Ain, фольклор, одебиет, этнография тары бас­ калар. Кай макала, кай жумысын алсак та, Шокан 63iHiH алгая такырыптарын барлык жагыман терен зерттейдк олар жайлы бурынды-сонды жазылран енбектермен то- лык танысады, дурысын мойындап кате дегеидерш сынайды. ©3i OFaH калай карайтындыгын KepceTin оты- рады.

Шокан тек 6 ip мамандыкты FaHa жаксы б1лет!н та­ лым емес, ол эр жакты галым. Бул 6 ip жагынан Шокан* пин знреклпн, гылмн жумыска к аб 1летт!л1пн керсетсе, скишнден ол кездеп каз$к ел inin тарнхн жагдайы Шо- канды кылыыпын эр саласын зерттеуге мэжбур eTTi. внткеш, ол казактыц 6ipfleu-6 ip окыган адамы болды. Сопдыктлп да казактыц тарихп iucHcipcci, этиографня- c!.i, олсумегпк курылысы, тагы баска жактарымен бай- лпнисты мэсслелерд! сол кездсп орыстыц модениетл, окимысты-галымдар журтшылыкыньш, алдыиа салу ymiu, оган квп окып, кэп зерттеу, гылымныц кап сала- гынпн да бшмд1 адам болу керек болды. Онин устше Шокам сол кездеп орыс ралымдарымен тьмыз байла- нис жасап отырды. Рылымды мсцгеру жвншде де олар- дыц Шоканга улкен эсер еткеш даусыз. Сейтш, осы айтилган c-Ki жагдаймен байланысты онын галымдык. ж олга rycyi калыптасты. Шокан гылым дуниеешде езш замандас окимыстыларыпа шын калым ретшде таныт- ты. Пмператорлык географнялык когам басып шыгар- га г Шокан Уолнхаиовтыц шыгармаларына жазган бас- ыпкаласында академик II. И. Веселовский: «Шокан Уолнханов IIIufhc тану элем!не куйрыкты жулдыздлй ж арк етш шыга келгенде, орыстыц шыгыс тану 1ылымьшыц жолындагы калымдар оны узд!к куш леи тугсл монынлап, тур!к халкыиыц тагдыры туралы ''Нам м<1цыпы ю р, улы жацалыктар ашуды кутксн едк бipак Шиканныц мезг!лс.1з ел1м! Снздщ бул умтм13Д1 у им мгп...» дсп жазды. Шокшшыц тарих, этнографиилык, географнялык Г:.-;| гылымн сцбектер1мси катар, оиыц эдебиет мэсе- •\" •\"■I’iMcii до т е л е й байланысты ецбектер! аз емес. °м|.щ адебнет туралы калдыргап мак ал а ецбектер!и eKi < -п .п т белуге болиды: 6 ip i— казак, кыргыз елдернйн, о анше купли, Сагалы дсн танкан neii6ip нускаларын к. н.п бутше туе!pin жазу: cKiimiici — фольклор жэне аи! ма.пм адебнет тарнхымыц шалдер: жаГш, эдебиет- iin Kcimip тсорнялык мэсслслср! туралы 03iHin кезкара- сын ацгартын, купли талдаулар беру. Шокан Уолнхаиовтыц жинастыргандари: Кыргыз ч-мкипиц атышулы эпосы Манастан уз!нд1 («Кекетай л, him,ж олimi жэне оныц асы»), «Ер кекш е», «Ер Косай» тхра.вд ллыэ. «0 л i мен Tipi жэне оларды ц достыктары» 32

туралы анызы, «Шона батыр» epTerici т. б. Сонымен ка­ тар, казактын атакты жыршылары: Жумарул, Жанак. Арыстанбайлармен таныс болып, олардан жазып алран казактын ecni жыр, ертеплерк Шокан осы эдеби муралар туралы рылыми коры- тынды, пшрлер де айткан. («Манас» т. б.). Онын «Ш- piHmi санды колжазба» —дейтш макаласынын кеп жсрлер1 эдсбиоттщ тарихи жоне тсориялык ыэсслелер1- не тжелей катысы бар. Шоканныц фольклор, эдебиет нускаларын жинап, кей1нг! урпакка жазба турде калды- руынын мэн] зор. ©йткеш, ен алдымен Шокан тарихи манызы бар шырармаларра кени белд1 жэне Kefi6ipey- aepi тарихи адамдардык атымен байланысты десек, ал кейб1реулершщ жалпы фольклорды, онын есу кезенде- piH тану, биту ушш гажап кунды мура деуге болады. Мысалы: Кыргыз халкыпын «Манас», «Сэметей» тура­ лы даеталдары эпостыц кемелшс келш жетккен кезш керсетет1н жэне колем! жарынан дуние жуз1нде тендес! жок эпостар, булар yaxiiFa куру, адам образдарын жа- сау жарынаи да аса кунды эпостар болып саналады. К,ыррыз халкынын бул эпостары елдщ еткен ©Mipinin сэулеа болура жарарлык шыгарма деп Шокан жорары баралаган. Жазуы жок елдердщ еткен тарихы мен салтын та- нуымыз ушш муидай узак жел!ге курылран, курдел! эпостардыд улкен мэш барлырын Шокан дурыс тусшш, сопи кыргыз елшщ «Манасынык» улпсшде керсетпек болган. «Манас» Cipinuii рет Шокан аркылы CacnaFa Tycin, орыс галымдарына Шокан аркылы мэл1м болды. Кыргыз, казак халкынын epTerinepi мен аныз, елен- жырларыныц тарнхи мэт туралы Шокан Уэлиханов былай деп жазды: «Егер журттын айтуынша Гередот жинаран Гомер- дщ керкем елендер! мен аныздарынын аз да болса та­ рихи мэн! бар десек, егерде езгер!лш, ыысал тэр!зд! болып кеткеи аныздардык нег!зшде уакига, шындык жататын болса, кыргыздын ата-бабаларынын ехйр тур- мысын, эдет-рурпын эр жарынан камтып, . белгш 6 ip жуйсде суреттеген, сол елдщ еткен кездеп e.viipinm сэулес! болFan ацыздарын алып, ол хальщтид осы KyHri м!нез-кулыктарымен жоне олар жешндег! тарихи нус- к ж»»

к ал ар м ен с а л и с т и р с а к . ол а д ы з д а р л ы и i <i]>iim i msiii болуыньщ м у м к н и т н е к у д д и е н б е у д м 'п корок:*...1 Ш о кан морянл ы .m yipinoti к а л г а н ж ы р л м р д и :кипп- ганда да к е б т е тарам ! пдам дардиц агим са йнпланис- 1ты , н сп зш д е т а р и х и д е р е п б ар э ц п м е - ж ь 'р л а р г а Kooi- рек кин л бялдй Эрине, Ш окан тари хи зай м е ж ы рлар- дын керкемдш M ania де багалай бьпдй алаа.ча гол ошдме, ж ы рларды а тар и х п сн байланы сты ж а гы н Oipiami орин- Fa кояды. Б у л ту р ал ы Ш оканныц м ы к а сезш еске ал у га б олады : « М а г а а ,— дейд1 Ш о к ап ,— к а з а к т а р д ы а арасы и- д а тары oip-CKi ж ы р м зл!м. Bipeyi — « Е р К екш с мен Ер Косай» деп атал ад ы . Ол ж ы рда Уах. руы нзн шыккан Ер Кекше мен оиы н баласы Е р К,ссайдын к у ш п ру Кыпш ак- ка карсы сосыстардары ерлжтер! суреттеледй Бул жыр- дык тарихи ж аты н ан кызыкты euniopceci де ж ок, оида клтысушы каИ армандары иы а а тта р ы да б!зге мэл!м емес, 6ipaK ел е ц д е р 1 к эр кем , д ы б ы с э у е з д ш п к yuiTi, ж ы р yaivHFatu басы нан ангина дейш к ьв ы к ты р ы п отырады, acipcce квш л а у д а р а р л ы к 6ip ж е р й OipiHUii бол1М!нде бас каЬарманы ж ен ш ске ушырап, ж аралы халде жау- диц колынаи елуч деуге болады. С оны иан Кекшенщ улы Е р Косна К ы п ш ак т п р д а н э к е с Ы н KeriH а л а д ы . Б у л ж ы р ­ д а вткси .aayip.'ieri д а л а ж а у ы н г е р л е р й п н барлы к. с трате- гиясы мен т н к т и к а л а р ы т о л и к б а я и д а л а д ы , ж ы р д ы н KU чы к тм рарл ы к ж .чгы деп осин ы г а к а а й т у г а б о л яты н сгд- Шокан одсбиет теорнчсынин да Kefi6ip моселелер! мен ш у ги л д п нган кн ч ак ти ц п о э з и я с и п и ц жанры, тур*, олец курились!!! чсрттегсп, кнзак.тыц олеч курылыеимен ирис 1 алимднрып танисгырмакшы болган. .К азак влсцдерш Ш окан: ж ы р, ж о к тау , кара елей, к ;iiji>i\\i о л ш , е л е ц д еп беске б е л е л и К а й сы сы ecKi т у р , к а н о л ы ж а н а р а к , о л ар д ы и к ай с ы с ы н к1м дср а й тады , Mi­ 1ne \"е й ж а гм н я т а л д а у л а р береди Ш оканныц к а з а к нлсцдср не бергеп бул аны ктпулярн <ырткы ту-pi ж а г ы и а н рана б е р ь и с н а л ы к т а м а л а р . К.а- ч а \\ «лончорпмц к у р ы л ы сы пы н неm i ж н г ы н а н а л с а к , Ш о- кап н ы ц Kare.'iiKTt'pi ж о к емес. О н ы ц н е п з п KaTeci к а з а к uaciiaepi курылысыпын силлаболы к ж у й еге ж агаты нды - 11,1,1 aiii'apviа н . ж ы р ш м л л р д ы н е л е ц а й т к я н д а , не ш ы га р - , JJ ... ........... . нмнер. геогр. кос. ънг. бил. XXIX том. 1Пул ля сонда, Шокэи Уэлвхаиов. Шисармплари. 225 Пег.

Iлида кобыз, не димбырага косып айтуына карам, казак елешнШ курылысын баскаша тусшушде. Казак еленде- pin соз еткенде, оларды буын жагынан алып белмей, тур жагынан алып белулщ сг6o6 i де Осыдач келin шыккап. Жорарыда айткан бес турл1 ©лети буин жарынан алганда, 7 буынды, 11 буынды деп ек1ге рана белуге ту­ ра келед1. Алайда, сырткы Typi жагынан алганда, Шо- каннын бакылауы дурыс, казакта ондай влендердш тур- лер! бар. Эдебиет теориясымен байлаиысты пшршдеп кейб|'р кемшшктер! ушш 6 i3 Шоканды юнэлай алмаймыз. вйт- Keni, Шокан эдебиетт1н теориялык мэселелерш жеке мэ- селе ет!п, оиы зерттеуд'1 максат ет!п коймаран. Бул жв- ншдеп пш рлерй кебше баска маселелермен байланыс- ты, свз арасында айтылган ©зшщ алгашкы бакылаулары рана деп уруымыз корек. BipaK, аз да болса, ол женшде шк!р айту фактысы- ныц ез! Снздщ ушш ете керек. ©йткеш, XIX расырдын бас кез!нде казакта кандай еленнщ турлер1 бар екендЫ жвн!нде, вз кезшщ окымысты адамынын бакылаулары, Kaaipri зерттеупплер ушш кунды мэл1мет болып есепте- Л1’нед!. Шокаинын эдебиет мэселелер! женшдеп аса б!р кун­ ды niKipi мыпау: Ол мен-менс/ген Европа ралымдарыпын квшпсл! халыктар, олардып моденнет маселелер! жешн- деп жат шюрлерше соккы бердк «К«шпсл1 елдсрд1 ап. тэр!зд1 жауыз тобыр санам, беталды журген тагылар- дин ссебшде тус1нет!н жалган угым, каз!рдщ вз!пде до Европада устем болып келедк Олардыц кешпел! монгол, пемесе казактар туралы урымдары буларды турпайы, мал тэр1зд1 тагылар деген пшрмен тыгыз байлаиысты. Ал шындыгына келгенде, сол тагылардын K©6 iHin жазба туршде, немесе ауыз эдебиет!, ацыз-онп.мелер1 бар... блецге, acipece суырып саама ©ленге бешмдШк барлык квшпел! елдердщ ездерше тэн ерекшелштер деуге бола- ды...> 1деп жазды Шокам бул женшде. Орыс мектебшде тэрбне алып, орыс ралымдарынын енбектер!меи жете таныскан, орыс корамынын озат ni- юрлержен корек алраи казактын тунгыш окымыстысы Шокаинын мен-мендшке кеудесi толган Европа окы- ’ Пул дл го>нля, !92 й»т

мыстыларын елт1ре сынап, олардын лшрлершн тф с- Tirin фактмермен дэлелдоп беру) тек соя ксз \\ min гана емес, каз1рдщ езшде де маш зор. Шоканды 6 i3 казактын тунгыш агдртушысы, ол кз- зактын мэдениет ел болуы орыс халкымен достык ка- рым-катынаска, улы орыс халкынын мэдениет yfipeiiy, соны менгеруше байланысты екешипп OipiHiui рет дурыс тусшген, осы мэселе жешпде казак тарихыида <>ipiнш! рет nixip айткан, сол niKipiiiiH жузеге асуын армян етксн адам болды дедж. Шокан кезшде казак даласына жайыла бастгжан ислам дшмен байланысты араб, парсы мэдениет^мен катар орыс мэдениет1 де вне бастаган едк Араб, парсы мэдениетш таратушы да, колданушы да татар молдала- ры болды. К,азактардыц мэдеииеттенуше ол кезде еш квцш бвлмегеп патша уюмет! арабшылдык багытты колдады. Сондыктаи да, ксртартпа араб мэдениетш та­ ратушы татардыц шалагай молдаларыма толып жатцаи кеншшктер, шекЫз праволар бердк Шокан патша eKiMeTiiiiH бул саясатын колдамады. ©йткеш, ислам дЫмен 6 iTe кайнаскан араб мэдениет1 орыс мэдениетше Караганда, eMipAi Tyciiiyre пайдасыз, жок нэрселерд1 уйретумен басты катыратын кертартпа «мэдениет* болатын. Шын гылым к&пмен Караганда, онын казак даласына жайыла бастаган rypi мэдениет емес, дппшлджп'н мыкты торы болатын. Муны жаксы тусшген Шокан казак мэдени дамуы ymiii ислам AiniiiiH зинпды екендшн ашык айтып, ба­ рышна карсы шикти. Пул туралы Шокан былай деп «Жалны алганда, казак Европалык мэдепиетке же- ту yiuiii орыстардык византиялык flayipfli басынан ке- niipreiii Tspi3fli, татар дау!рш бастан Keiuipyre мэжбур болыи отыр. Казактын алдыида турган бул болашагы ел1'ммсн тец деуге болады. ©нткегп, византияшылдыкты каншама сумыран десек те ол христиандыкты енпздк хрнстиавдыкта агартушылык элемеитппн, бар екендМ даусыз ед|. Ал, ой-niiripi тип, не nopceui болсын кабыл- Л;|уга кабш ст казак халкы он мен сея^мпщ ecyiHe бе- гет жасау гана кольшан кcactiн татар агартушылыгы- иаи «.-и схолостнка болмаса, баска не куту! мумкш. Бis каиткенде да татар доу.рнг аттап вту!м!я м.рск, мунын ушш OKIмет Giare комсктесу|‘ кажет. Cyra Kerin бара 36

жаткан адамга кемек кандай керек, болса, бул туралы б'1зге дс квмек сондай керек. Мундай адамгершшк LctI жузегс асыру ушш, 6ipinuii ретте, ислам идеясы мен молдаларга деген камкорлыкты ек1мет1 кайтып алып, молдалар баскаратын округтсрдег1 татар мектептершш орнына орыс MeKTCiiTepin ашу керек...» дед!1. Сейтш, Шокан ез екбсктерпйн кепшшгшде казак халды мен улы орыс халкын кай жагыиан болсын жа- кыпдастыруга куш салды. Шыгыстын ксртартпа мэде- HHeiiiien ел in аулак устам, орыс мэдениетше, батыс мэ- дсниетше кол созды. Ол казак халкыныц iJirepi дамуын ансады. Онын iuiiime енбекий букаранын ауыр турмы- сын жешлдету.-и квкседк Корытып айтканда Шокан к а­ зак тарихында демократиялык, п ш р д 1 тунгыш рет кол- даушы адам болды. «Нагыз, шын эдышгш айтканда, Уэлихановты узд1к адам дсп айтуFa болады. Уолиханов ез елше шын берьл- генднш, оны терен суйстшдшш, казактыц турмысын жаксы керуиплп in сактан алуымсн катар, батыстыи ма- дениетш дс жогары бакалады жэпе ез халкынык кы- зыкты келсшеп тек кана Росснянык камколыгымен бо- латындыгьш Kyui бурый болжай 61лд1...»12 деп жазды, орыс империясыпыц географиялык когамы. Географиялык корамныц Шоканка берген бул 6aFa- сы непзшеи дурыс 6aFa. Шоканнын киядагыны болжа- ган керегендпс niK ip i, онын артына калдырган енбектер! б1здщ уш!н мейлшшс кунды. Ол казак халкын орыс халкымен достастыруды квздедк к азак халкы тек улы орыс халкынын камкорлырымен Fana алра баса алатын- дыгын езжше далелдедi жэне тарихи кезбен Караганда бул сиякты б'|рдсн-б1р дурыс пшрдп!, казак жардайын- да туцгыш рет жаршысы болды. Сул Kyui 6yrinrc шейш мэш зор, актуалдык мэселе дссек, соиымеп катар окуга, гылымга талпынушы, со­ ветик улы Отнныипц коммунизм курудагы курдел1 ic- тердщ керспне жарарлык шын мэн5ндсп мамап болып шыкамын деунллер унин дс Шоканнын вмiрi мен кызы- мет!'нде де улп, енегс аларлык жагы кеп. Шокан 1847 жылы Кадет Kopnycine туеш, 1853 жылы fiiripin шыгады. Не барлыгы алты-ак жыл. Б1рак, онын 1 Ш о к а м У а л и х а и о в, Шыгармзлары, 194— 195-беттер. 2 Орыс гсогр. kof. 1865 ж. С— II, I860 ж. 9— 11-беттер. 37

Ciaic калдирын кетке;: енбектсрш окып отырын, 111ок.ан иын коп бы етпш пнс кайраи каласын. Гылкмиын кеп- тсгеи еаласын мейлшше терец туачетшллп юм.-н болсын мойындатады. (Этнография, тарих, филология, геогра­ фия, шет тыдер, шет елдердщ эдебиетц орыс, казак, кыргыз эдебиетц философия т. б.). Буларды ол тек б ы т капа койган жок, сол пэндердщ кейб1реулер1 жай- лы казак, кыргыз елдершщ oMipiHe байланысты, тарихи Maui зор кылымдык трактаттар жазды. Кешнплерге кунды-кунды п ш рлер каллырды. Бул тэр1з;н улкен мэ- дспист, галымдж дорежете ие болуынын, ce6e6i оиыц тек капа аскан к абы еттш п емсс, ершбей снбек етш, жа- лыкиай окуй, ©змл'н Кадет кориусымда нсгЫн салган быпмш кум сайын, жыл сайын толыктыра, дамыта Tycyi- мсн байланысты. ©зипн аз eiuipiH окумсн, ецбекпен етш ужщ аркасында гана онын галымдык дарежеге ко­ лы жеткеи. Демек, К1мде-К1'м мэдениегп, бШ м д! адам боламын, сол аркылы ез ел!ме, ез отаныма 6ip пайда келДремш дссс, Шокаппын, ©Mipi мен 1сшен у л п алуы керек. ЫБРАИ АЛТЫНСАРИН (1841-1889) . Кдзактыц окымысты, агартушыла- рынын ipi еюлдерЫщ 6ipi Ыбрай • Алтынсариннщ ©лирбаяны, онын ага ртутылы к жолындагы жумыстары, жазушылыгы, пе- лаго| мкалык ецбсктерц кезкэрастары жайлы жазыл- *ан макала, таныстиру, талдаулар квп (М. Эуезов, С. Муканов, К. Жу малпев, Э. К,<жыратпаев, С. Сулей- мспов, К,. Ж арматмбетов, т. б ). Алтынсариннщ творчествосын мукият зерттеп, терен Tyciiirici келгендсрге бэ|м де керсктц Dipiioue аз айтыл- ian , нс мулде айтылмай, калтарыста калып койган жа- зупшиыц Kefi6ip кунды niKip, eMipre кезкарастары eKiu- miciii.ic антылады. Сондыктан, олардыц барльтымен таныс болын, сын мунарясыпаы э д ы багасын бере сты- рын панд,алану upGip окушы, зерттеушщердщ келел! Ой , Ыбрай Ллтьшсарнн туралы 6ipHeuie рграфш Г'ттеул<!1 ве бар. Солардын шпнде

Ллшисирпншп, омчрбаннын жане агартушылык ici мен педагогикэлык ой-niKip, к&зкарастарын мол камтып, те- penipeK зерттсген Э. Сыздыков жолдас. Оныц «Педаго­ гическая идея и просветительство Ибрая Алтыисарина* (1949 ж.) атты енбеп Ллтынсаринды тануда багалы ец- бектердщ б'ршен саналуга тшс. «Ы. Алтынсарини«и жазушылык кызмел туралы» жас галым 0 . Дербчсалип жолдастык 6 ip кпаишасы 1957 жы- лы шыкты. Бул жогаргы аталып вткен ецбсктердт непз1аде жазылса да, автор езшшс б1рталай зерттеу жур- riaiii, жаца фактучср, салыстырулар аркылы коп жумые- тар жаелгаи. Эсчресс, 6 ip кундылыгы бурынгы зерттеу- цплерде кезхсспейтш, Алтыисариншн. балаларга арна- лып. киска-кыека, оралуан тикырьшка жазылган ацп- мслершш кай дан, к!мдсрден алыигандыгын айкыидауы деуге болады. Бул ютапта да оныц ем1рбаяны айтылады. Соидмктан 6 ia енбег1м1эде Ллтынсаринш'ц ьм1рбаннына мейл1ише аз токталамыз. Ыбрай (Ибрагим) Алтынсарин 20 октябрьдс 1841 ж. Костанай облысы, бурыигы Аманкзрагай бплыгы, к.ч- 3ipri Затоболь аудапыида тугаи, ©з oxcci Алтыисары Ыбрайдыц 4 ж асар кезшде влед1 де, улкен экеИ Балго- жаиыц тарбиесшде есед1. Балпчжа Жацбыршы улы ез кезплц кабыргалы би!, патша укч'метше де кызмет вткен адам. Б/'рак оны эз! катарлы, казактын баска феодалдарымен салыстыргап- да, eMip агымыныц бет алысы калай бара жатканын ацгара алатын адам болтан. Балгожа е н д т жерде оку, внер-б1л1м кер ек ттн ерте туешген. Келешекте ел бас- кару уплн де, кун Kepic ушш де оку кажетт1г1н жаксы б!лгеи. 1844 жылы Орынборда казак балаларына арналган жсл жылдык мсктеп ашу туралы патша ережеа бекгп- лсд1. Балгожа осы аншлмак мектепке 1846 жылы 5 жаса|> noMcpeci Ыбрайды жаздырын кояды. 1850 жылы 23 ав­ густа орые-казак мектеб1 ашылып, казактан 30 бала алы- нады, еолардыц 6 ipi Ыбрай Алтынсарин болады. Ж сл жылда Ыбрай мектептен ойдагыдан, жаксы 6 i- л]'м алый шыгалы. Мсктеп программная бойыиша арифметика, тарн.х, татар т(л«. дш сабагы тагы бискад.чр ori-'icc де, нспзп нысана орыс т!лж жаксы ciwiriain шыгару болады да.

баскалары ocbiFati багыидырылады. бйгкеш, орыс-ка- зак мсктеб1н dixipin шыккан казак балалары писарыпк, и'лмаштык кызHeTTcpiи аткарып, патша чиновниктерше кемекш! болуын солар аркылы казак дяласына патша- нын саясатын молырак, кем'рек таратуды максат сткен- джтен орыс тьгпне айрыкша кемл белшедк Алтынсарин 1857 жылы мектеи-ri жаксы 6iTipin шы- гады. Б1’разырак ез елшде писарь болып icrcibu до, 1859 жылдап бастап Орыпборда т1лмаштык жумысыи атка- Алтынсарншпц жалпы бшмш толыктыруда болсын, орыс TiaiHe жет1лушде болсын, не элеуметтпч мэш зор ipi мэселелерге кулаш серпушде болсын оиын ёдаршде uieuiymi орын алкан кез осы Орыпборда болган жылда- ры тэр!зд1. Шигыс sepTTcyiuici профессор В. В. Григорьевичи жакындасып, оныц бай ютнпханпсын cpi<in найдалану- дык аркасында орыс эдебистппц жопе шет елдердщ улы адамдарыныц сцбспмен мол танысады. Суйтт, кстсг! жст! жылдыкты dixipin. писарьлпс, тктмаштыкка рана жарап жургсп Ыбрай, Грнгорьевти! KQMeri, езЫц май окып, epin6 eii en6 cKTCiiyiniH аркасында, 1860 ; дар слдс учитель боп бала окытура жарарлык дэрежеге luefiin кетеркпедк Осы максатпен ол 1860 жылы Торрай- Fa келсд1. Б1рак мектеп ашу оган онайра туспейд1. Жа на талап жас мурал1м кертартпа феодалдардын ор тур л1 бегеттерше кездесзп кеп кныншылыктар коред1. Коп жылдар ансип, ез oMipinin арманы болган мсктсб1 тек 1864 жылы рана ашылады. Бул окытушылык жумысын да уланы бос жыл болып, oniiiiu оку-агартушылык май данында кабыргалы кайраткср ексндшн танытады. Ен л\\ оны Gip мектеп емсс, Торгай облысынын барлык мек TCiiTepiiic басшылык етш, акылшы, жетекин боларлык орыша тагапыидайды. Опы 1879 жылы облыстык мек TeiiTcp.lin инспекторы стедг. Кыскасы, 1864 жылдап бас тап 1889 жмлга luciiin Алтынсарин езш щ барлык куш барлык ынта-ж1гсрш .халык агарту iciiie жумсапды Оныц осы агартушылык жолында, ocipece, тарихи улке: on6criiiiu 6ipi коп жылдар боны жогарры уюмет орында рыпап сурана жур1п, акыры 1887 жылы казак кыздарь \\пин Ыргызда мсктсп-пнтсрнат ашкызып, ойел балалар лы опыту iciiie ез халкынын тарихыпда Gipinuii рет жол еалушылыгы ыг.рап каитыс болганнан KCilin 1891-1896

жылдар арасындары Костанай, Карабутак, Актэбе ка- лаларыпдагы интернатымен ашылран эйелдер училище- лер! до Алтынсариинщ 1зденулер'ипц иэтпжеа екендш документ аркылы дэлелденш отыр. Казак балалары ушш ауылшаруашылык, колонер Kaci6ine уйретерлж училище- лер ашу туралы да кэп !здешп, улкен орекеттер жасага- иы, акыры TopFaft каласында ремесленное училище ашуы, баска калалардагы ауыл шаруашылык оку орын- дарына казак балаларын иаберуге, оларды ориаласты- руря куш салулары — 6api дс оиыц ез халкы ушш icw- геи айбыиды ic, умытылмас ецбектер! encni созс1з. Алтынсарин 25 жасында Доетаркызы Айганыска уй- лснсд!. Айгянысган Абдолла (1882), Абдрахман (188-1) атгы cKi уд, 1Порипа дегсн 6 ip кызы (1886) болады. Ыбрай балаларыпа о:н тэрбиснп болыи, жасынан орыс т|'л|'пе упрется!. Абдрахман гимназияда окыгт жургенде жастай кайтыс болады. Абдолласы аурулы болкан се- бенте оки ялмайды (од рсволюинядан кешн влгеи). Алтынсарипшц мектеи ашу, бала окыту, оплаты тэ- aixt тарбне. жумыеТарыи ад.чыиа иыеана отш коими, бел- гш жуйемеп журпзу маселосi ез алдына, соиымен катар ол езЫ ц недлгогтш, торбненплдж мшдстш 6 ip минут умытпай, оиы ap6 ip 1'сшде жузсгс асыруга тыры- сады. Окыту, мектеп жумыстарыиаи тыскары кезде, ха- лыктык кепшшпмсн кояи-колтык келш, аскан кшйпе- Гплджпсн олардыи мук, муктаждарына зор квщл бвлу- мен катар, халыктьщ жуан ортасынан шыккан талант neaepi акын, эшш, эралуан енерпаздардьщ есу, unrepi- леупне комск керсетш, жетекшшк еткен. Кудерк Акмолда, Сейтахмст, Нуржам т. б. акындар- дыц Topic багытын онга тузеуге коп кецес бередк Ку­ лер! до, Нуржап да ескпшл, ксртартпалык кезкараста болтан акынлар. Ойтседе, олардын ксйб!р шыгармала- рыныц одсбиетт!к, идсялык жактарынык жаксаруына Ыбрайдык ыкпал тнп'.згеид!г! сезс!з. 1879 -1880 жылы болраи «Жалпак коян» атты жутты суреттейт!н узак елещн Кудер1 акын Ыбрандын кенес!меи жазады. Оиыц бурынры елен, жырларына Караганда бул анарурлым баралы шырарма. Кеп акьшдар Ыбрайды ездершш рухани басшысы б!лген. Сондыктан да плар Ыбрандын !с-амалдарында- 41

f u букарашылдыкты, ел камын сез етш, журт наидасыи ойлаушылыкын, ел арасьшдагы дау-шар мэселелершде туралык, эдмдшш ездертщ аяен-жырларына аркау ет|п, взш эдьлджп колдаушы адам образынын непзп y-irici етш алган. Мысалы, Сейтзхмет акын езппц «Bip нашар- дын эд|'л тереге айткан сез1» дсген уза к. еленшде бай мен кедейдщ арасыида болтан 6 ip дауга тореип болтан окы- мысты казактын эд(‘лAirin керсетедк Дауды тындан бо- лып окымысты торе шындык кедсй жатында, байд1к1 дау- кесп'к, эло'зге жасап отыргап зорл-ык екендпчнс ко:й жете.и' де, бил!кт] ксдейдщ пайдасына шыгарады. Алтыисаришпн омГрбаяны жешнде кэп материал бер тек жапс жаксы бйютш, оиыц шэк1рт1 Эбд1та.ш Балгмн- баев: «Dip нашардыц эдиз тереге айткаиы» атты елец Ыбрайдын eMipiHe алынтан едЫ — дей.й (бул елец Лл- тынеарнншц 1879 ж. хрестоматиясына енгЫлгсн). Алтынсарйншц ем1рбаянын сез еткенде айрыкша ке- цш аударарлык жайттыц 6ipi орыстын окымысты-интсл- лигентторьмсп байлаиыс, карым-катынастары. Бул 6 i:v де эл> жуйел1 турде зерттелмей келе жатыр. 8 p6 ip ма­ кала, зерттеу ецбектершдеп атуеп, шолу туршде тана айтылып жургеп пш рлер баталы, керект1 е к е т рас, 61- рак ил жетк1л1кс1з. Ллтынсарип.нн достаскан, icrec, шмрлес болтан адамдары: ол K^.ieri Орынбор, Казан калаларындаты шыгыс тану тылы мымен шутылданушы талымдар В. В. Григорьев, Н. И. Ильминский, окытушы жэне т1л галымдары В. В. Катаринский, А. А. Мазохин; уйездж кызметкерлер — Яковлев, Караулов т. б. тыгыз байла- нысты болды. Оку-атарту мэселелер женшде олардын Алтыпсарипга ке» кемектер! тиген. Эрине, Ыбрай олар- мсн догме, idee болганда казак халкынын келсшек дат- дырымеа байлаиысты барлык мэселелер жешнде де ni- ю'рлес болды десек, катслескен болар едш. Ксйб1р кур- :i.(vii маселолср же»! идо Алтынсариншп Ильминский, Грш'орьсвтормен де ксл1спейтш жяйлары аз емес. Bi- рак, Ыбрай олардын ешкайсысымси араздасып, не ай- тысып-тартыспай-ак е з 1н1ц ойга алкан жумысын кке асыруга тырыекан. Бор1меч де icTeee б1лгеп. BipaK, еш- каисысьшыц ыкпалыида кетисген. фондчсыма (яктаулн'\"ЛМ' к аг'к;,чба- ,п '5ет- И Я Л колжаэбалао

9pl мэдениетть opi талантты педагог-жазушы, api м1незге бай, адамгершшк, жолдастык касиетч мол Ыб- рай орыс жолдаетарыныц арасында да мейлшше бедел- дй курметп, багалы болады. 1889 жылы Ыбрай айлап ауырып, тесек тартып кал- ганда орыс жолдаетарыныц оны дэршерге карату iciH уйымдастырулары, ол кайтыс болтан кун1 акыргы рет коштасу ушш каладан кептоген жолдастарынын арнайы келуй елгеннен кейш Н. И. Ильминскийд|'ц «Ыбрай Ал- тынсарин туралы есте калгандардан* деген атпен Казан баспасында арнаулы ютап бастырып шыгаруы, жогаргы антылган Алтынсарнннщ жолдастары арасыняагы бе- делд1, курметп болгандыгын жэне онын ез1н1н. де, кте- геи жумыстарыныц да тарихи элеуметтж мэш зор бол- гандыгыи дэлелдейдК Казак халкын мэдениетке ундеп, халык агарту мэсе- лесшде коп ецбек еткен казактыц туцгыш педагог!, api акын, api жазушысы Ыбрай Алтынсарнн 1889 жылы ду- ние салды дедж. Ол кайтыс болганнан кеШн орыс жол­ дастарынын Ыбрай туралы жазган макаласында онын элеуметтж ici мен дуниетанушылык кезкарастарына api шындык, api дэл темендеп тэр1зд1 улкен багалар 6 epi- леди «Ыбрай Алтынсарнн казак арасынан шыккан тун- гыш кеменгер адам ед1, ол каранвд кешпел1 ез халкы- нын шине европалык цивнлнзациянын жарыгын тараттьг жэне оларды Россияны суюге шакырды»1—дойди Бул тамаша дурыс, мейлшше терен айтылган жэне xyHi бупнге шейш мэнш жоймаган, Алтынсарнннщ ем1- pi мен творчествосын зерттсуш1лерд1н эрдайым есшде боларлык кунды nteip. 9p6ip элеумет кайраткерлерше жаксы бЫетш тустас, замандастарынын калай туешш, оны калай багалагандыктары кеп жайттарда пайдалы, кейшп зерттеуиилер ушш ат айдарлык меже деуге бо- Алтынсарин Алтынсарнннщ eu ip сурген flayipi, педагог-жазушы жа^ айы ол кездеп элеумет eMipiH- деп тартыс, элеумет кайраткерле- pinin eMipre кезкарастары, эдебиеттеп ci<i турл1 багыт, ол тартыстарда Ыбрайдыц жаналыкты жактаугаы адам- м н п ншндагы Пел длымлар нвегитутннин

нын 6 ipi болранды гы ютаптын Kipicne бел!мжде айтыл- ды. Б1здщ бул ж ердеп токталмарымыз онын жазушы- лык кызметк Кейде 6 i3 Алтынсариннщ арартушылык ici, жазушы- льны деп беле сейлсйм!з. Мектеп а т у , б ала окыту тагы баска онын игйпкт! жумыстар журпзгеш , ат ycTi кара- ранда олар eKi белек нэрсе болып, к ер ш ет ш д т рас. Bi- рак, Ыбрай бул шенборге сыймайды. ©йткеш ол жай капа агартушы смес, opi окытушы- педагог, opi жазушы. Кеп жайттарда онын бул тэр1зд! exi ал у аа профессня- сы мидай араласып, ж1пн таптырмай жатады. Сондык- тан, омы педагог-жазушы деп 6 ip сезбен рана атаура бо­ ла ды. Ыбрайдын eMipi мен iciHe кез Ж1берш , онын жумыс еткеи жардайын еске алсак, танкалмаска болмайды. Ол icne KipicKciifle, сонау TopFafi, Костанай, Орынбор кол- тыктарындагы к азак далаларында карангылыктын кай- магы бузылмай, мурты кеттмей жаткан болатын. Та­ тар молдалары аркылы тары баска да жолдармен ел inline уын жпя бастаган ислам дш1, оны таратушыла- дыц «баланды орыеша окум берсец, шокынып кете- :vi»,- деп, олд'1 уркггуге барышна куш салды. Ыбрай, не Ыбрай тэр1злы1ерд1 окытып шыгаргандакы миссио- нерлердщ ийлараи ойы мен кездеген максаттарынан Ыб- райдыц ойлаган максат, кездеген нысанасы мулде бас- каша болды. Олардыц ycriHe елдеп бай-феодалдармен, ен аржагы ез туыстарымен де онын Т1лек-мудделер1 ка- быспады. Ыбрайды окытканда «экесшщ баласы бо- лар»,— деп олар ум4т етунй едк Ол армандары орын- далмады. Окып б!л1м алып, ез Т1зпнш ез колына алган куннен бастап-ак Ыбрай туыстарынан ipreciH белек салды. Олардыц куткен ум1ттерш y3in Kerri. Осы айтыл- гандардын 6opi дс Ыбрайдын жолында бук Tycin жат- кан улксн-улкгп бегеттер болатын. ©з!мен б\\л'м\\ децгел, козкирасы Gip copiri жок, ен карацгылыктыц жуан ор- тасында жалгыз ез! болса да, Ыбрай бар бегетке карсы барып, курсе майданына шыкты. Суйгеш де, cyfteHepi де халык болды. Сол халыктьщ келешеп ушш басын бэйп- re ririn, желini узакка тартып, белс-енш icKe KipicTi. Ke3 in.Teri жардаймен санаса отырып, Алтынсарин eKi турл( ipi мпселсш алдына максат е т т койды: Gipinmi- ci мектеп лшу, бала окыту - жалпы халык агарту жумысы да. СК1НИНС1 халыктын ой-санасын жаналыккэ

карай бей1мдеу жолындагы тэрбиелш icTepi. Оныд бар- лык ic амалы мен б1зге калдырып ксткен мураларына кез жупртсек амалсыз осы корытындыга келекйз. 031Н1Н алрашкы адымында-ак ол мектептщ ролш 6 i- pimui орынра койды. 1871 ж. 31 августа Н. И. Ильмин- скийге жазган хатында жастарра дш мектептершщ ба- сын катырган зияннан баска em6ip пайда бермейтшж, халыктын 1лгер1 дамуына бегет жасайтындыктарын ай- та кел1п: «Казактардын бшмге колын жетшетш ец басты курал — мектеп. Б1рак даладагы мектептер ша- шылынкы, сондыктан эл1 пайдалы бола алмай отыр, зйтседе олардын. ум1т кутер1— мектеп, тек кана мектеп жэне казак халкыныд болашагы да мектептермен бай- ланысты»,— дед1. Ол кезде мектеп, оку, окыту мэселесше эрюм эр тур- л! карады. Казак 1'дпнде мектепт1н, оран бала окытудыц пайдасын тез уккандар да, баласын орысша окытатын мектептерге беруден тартыныдкырагандар да болды. Tin- Ti устем тап ек1лдер1 феодалдардын ездер! де б1рынрай болган жок. Ислам дшше бермупплер жэне ескЫкт! 6epiK сактарысы келгендер кадым окуын колдады. Кей- 6ipeyaepi ездершше жадага карай беШмделш, ел билеу унпн де патша уюмепнщ улыктарымен араласу уш1н де орысша 61'лу керек деп укты да, балаларын жада мек­ тептерге беруд1 макул кердк Мундайлар казактыц эр губерня, эр уйездер1пен де табылды. Булардыд жерлер1 баска болса да, ацсаган арман, кездеген максаттары 6 ip болатын. «Ym'it еткен кез'шшк муры, балам, Жаныца жэрдеы берет хактагалам. Атак мунда, ананмен есен-аман, Суйш сэлем жазады бугш саган. Атацды сагындым деп асыгарсын, Окуга квщл берсен, басылареын Ата, анацды впер 6i.iccn асырарсык, Надан боп бтмей калсац ah урарсыц. Шырагым, мунда журсец не етер едщ? Колыка курык алып кетер едт- TeiiTipen exi ауылдын арасында Жургснмен не муратка жетер едщ?» — деп, Балрожанын Ыбрайга жазган хаты, тек Балгожа гада емес, сол сыкылдылардыд dapiuiH, кездеген макса- тыныд 6ip арнага куйылатындыгын адрартады. Балго- жа, не Балгожа сыкылдылар баласын окуга бергепде.

окы, б!л(м ал, впер уАрен, сосан колыц жетсе сана ата ананды асырай аласын деп окудап,! максатты, кара бас- тык камына окелш Tipe.ai. BipaK сол 1850 жылгы орыс- ка.чак мектсбше тускондерд'щ 6opi Сйрдей «окес'ш'щ ба- ласы» болган жок, оныц шсгершен «адамчыц Сала­ сы »—халыктын баласы болып шыккаидары да болды. Екшин жасынан олар патша ушмстшт казак балалары окитын мектептер ашкандасы алдарына койсан максат- мшдеттерш орындаудан да бас тартты. Ата-аналары: «оку-енершмен тек £Из ушгн кызмет ст» десе, миссионер- лер: «бшкнюй патша ук‘мет*и'Н ыкпалын казакка мо- лырак TapaxyFa куш сал» десе, Ыбрай тэр!зд( халыктын адал уляары алгаи бШмдерш вз елш мэдениетке жете- леуге, оку, aFapry ic.iH еркендетуге жумсады. Ол кезде надандыкка белшесжен батып жаткан елдс окуга т а ­ кыру, моденнегплшке ундеу айтарлыктай тарихи ic едк Сол 6ip тарихи кезенде элеуметтж Maui зор улкен ic, ауыр жукп аркалаган адамнын 6ipi Ыбрай Алтыисарин болды. Ыбрай ез т щ кептеген 6ip алуан влен, энпмелерш жастарды окуга шакыруга арнады. 1»Окь саи.-ар, валалар. 11Кс-л, вллалар, мсилых, ОКЫ . Н iu Koiii.-ire Кезшде бул елсншц тарихи мэш айрыкша зор болды. Лкыи 6ip жагыиаи, жастарды окуга, б ш м алуга ундесе, cKimni жагыиаи, вм'фд'щ бар кызыгы тек кана байлыкта деп усатый, оку-оиер, гилым-б1л!мге, оныц жалпы ха- лык унии керекты-ппне еш мои бермейтш еск! квзкараска t)Mip.uir*чi саркы лv1ойтын мол банлык — бш м екендЬ е адамнын колы жету унпн ер!нбей о к у . нажимай енбек ету керекттн туейш рдй EcTi бала мен eccii балами к;арама-карсы койып, жастарга юм- н е \" у л п алии. Kiмне II белу керекпп'н KepceTTi. Акын «гНкер Oi.iisч б а р журттар» атты елешпде оку, сед!. Балгожл сыкылпдыгыларадлыдыннбгаылсаыопканытдкаанKдeаpгi ыашаармтуа--

ны «ата-ананы аеырау» билса. Алтынсарин окушылар дын бшмд1 адам болгандары максат, м!ндеттер1 ез халкынын СИр керепне асу, онын, прогрест1к жолмен ьн- repiaeyine жетекшшк жлсау, мэденнет жарынан са- лыстырранда баскалардан Cipneme расырлык кешн кал­ ган ез елш, «тастан сарай салдырып, айшылык алые жолдардан, квзщд! ашып-жумганша хабар алдыратын» елдердщ катарына жетк1'зу деп б|'лдп Алтынсарин мейлшше киын жардайда жумыс ierefli, талай бегеттерге кездесп'. бирж арыз, «Жаптым жала, жактым куйешн» неше турше жолыкты. Ырак ол курес- тен кажыран жок. ЭЫресе, оныц келешекке ceHiMi зор болды. Ансаган армандарын e3i орындай алмаса, бола- шак жастар орындайды деп бшдн Елд! каранрыдан жа- рыкка шыраратын жастар, тек кана жастар деген коры- тындыра келдн ©зш коршаран карацгылык, наяандык- тарди шеней келin: «Б1з надан боп еЫрдж, Искгсп сахалды, «внер жМт керш».— деп, Ескермед|к махалды. БЬ болмасах, ci3 барсыз, YmIt сткен. доетарым, СЫдерге берд1м батзмды» — лед!. Ыбран казак жастармн окуга унд<*умен катар, адам герпплжке, махаббат-достыкка, ецбекке, ж1герлйпкке, тапшрлыкка, халкип суюшЫкке, кыскасып айтканда, адам дегеп ардакты ecixmi актай алатьж Kici болып шы- рура ундед! жопе жастарга бала кезшен бастап дурыс тэрбие бергепде гана бул м'шдеттерд! icKe acwpyFa бо- латыпдырып ол жаксы урынды. Сондыктан Ыбрай взжщ окытушылык, жазушылык, аудармашылык жумыстарыи осы максатка барындырды. Салага жастай дурыс торбие беру бушл дуннежузш- neri педагог-галыыдардын KOpi замандардан 6epi улкен квц!л ауларып, айрыкша квтергеп мэселесшщ 6ipi де­ сен, XIX расырдыц CKiiiuii жартысында казак даллсы- паи оларра ун косушы 6ipiniui казак ne.aarori Ыбран Алтынсарин. Бул мосело жвшиде ол квптегеп педйгпг- терд!н, ncipeco, орыстыц алдыдгьг саптагы улы педагог- галымдары К. Д. Ушинский, Л. И. Толстой, Ьунакаков- тармс-н ткдрлес болды. Онын 1879 жылы басылсан «Ка­

зак хрестоматиясын» алсак, api методология, эр^ мето­ дика жагыиан жастарга дурыс тарбне беругс лайыкта- лыиыи курылтандыг-ып кередиз. Методолшинлык жаты: татар тклшдеп эдебиеттер аркылы далага кед тарауга бет алган ислам дпп, оный зняиды эрекеттерпге карсы шыгу, оныц орнына шын рылым береги ж ана принципы усьшу жэне омы орыс алфавит! аркылы ©3iniH ana Tiaiii- де тарату болса, методика жарынан: балалардыц жас- тарыпа лайыкты, он керекы матсрналды тер'ш жанасты- ру болды. 1) Бул ютапка балалар ©Mipi туралы орыс тшндеп apTypai хрестоматия, K©6iiie Паульсоинын хрестоматия- сынан алыиган эщдмелер, 2) эр турл! жастапл адам- дардыц ем!рш суреттейтш эцпмелер, 3) казак жыршы- ларыиын, ©лек, жырларынаи узиш , 4) казактыц макал, мэтелдерк Осы Tapi3j i торт бел1мнен куралады. Жинастырган матерналдарына да, курастыруларына да автордын мей- jiiuiue укыитылыкпен карауымсн катар олардыц тор- oiiCJiiK мэнше зор квшл белгендтн де ангару киын емес. CoiiFbi зерттеушшер (жолдас Э. Дерб1салин) Алтын- спрнпшц отыз бес аудармасыныц барлыгын айкында- тinn жоне онпмелершщ кепшшп И. И. Паульсоинын «Книга для чтения и практических упражнений в рус­ ском языке» хрестоматиясынаи алынган да, баскалары К. Д. Уиишскийд!ц «Детский мир», «Родное слово», Л. II. Толстойдын бал аларта ирнллган кггаптарынан ал- гаплытыи аныктпп отыр. Булардыц кшпшлпч дэл аудармалар да, Gip катары vpiKTi аудармалар. KoiiCipcyaepi орысшадан тек такы- рип, сюжетш гана алии, казактыц ©MipixieH турмыс-сал- гына жакындатын, езшше жазган деуге болады. Калан болгаида да жастарга дурыс тэрбие беру ушш олардыц дуние танушылык квзкарасын кенейту ушш «казак хрестоматиясынын» тек вз кез| гама емес, ка- fip.liH ©З1мде де MOHi зор. Сондыктан да ол талай жыл- -|;Ф> TilJinii рот басылып, мектсп окушыларына усы- мылып колед!. Бул 1итапка енгЫлген эцпмелер; ецбек е\\ louii.’iiK, оку. «персе умтылушылмк, отапын-елш суго- ММЛ1К, талаптылык, ткiгерлiк, 1здемиаздык, кшипсйипл!- M;|.\\;it)\";rr. ....... . пдамгернц.'пк, жипак,- 1ылык таги опека осылар Tapi.yii жпкеы MimM-кулыкка IK

peKii мэсолелерд! камтиды. Буларга киянатшылдыкты, надандыкты, соткар- койып, жастардыц мундай эдеттердсн ау- хол керсегп. Мысалы: 1матияга жасына, тылымыныц мшдстп турде ' Tin э д к мэселесшщ GepiK сакталшиуы ез а сапы. Одак r.ipa.i мкси о •'i Tiii.uii п бфтадш) nun: сатин ал.мл. малыпа т\\ iiin. mi riin ii пи r»ip.к-п i карамай, аяцдап жи»: Гп-р;п. Ыр ч НД|> »1ж-п спи, окс- каи бала да тым-ак кмплып м-.п-.п via-n. /KYpiс тускен шиш! жалма-жаи жордоп плын, а\\ hjii.i салды. liipai- 6дан соц жоис flip шш\\ одаи fiipa t им-ш спи ясно ip

oc iuc t'.ii.:irwn: «а» жумысты каыи- a таи бодарсын, а л а канарат етпе- рс!.:н», дети. ; KovL-uaijn, оган кешл бвлмеуипл1к. мны;:» боЯкуйоа.-иккс салынушьлкк i. Г.\\.: жлкем а.чггпк нышапа! емес зли жэстаяьп.лт-ак бойкубез.якко. OKi'chKc тэрбпелеу масслес!нс Ь'б /Км ,-р МП бо { l-тугс о ы.1 баска да он; гмелср1 aj смрс. aft жоиарт» cm iMtciiiic инбиш до- • 'ivTi : дпп. жок АтьптаЯ скбек- а. 1 г -г ауш нда сртс-п жир Ослып журтыкик акпмсс; болатын. Ыбрлл • re. ini бллзларга арнап эиг!мс erin .кием ;п, ксйжплергс y.ui болар- --.i.-i-.i .'PijIikh Kepint-.ii. Атым- : с. -ihi I ©jOi;i.vo! тапкан ny.TFa нам ойс-.л « л пор билип тараням. Ен- niiv I ’ ri.i-.'.'i озгеше болаяы екеп»,— )|>'лк лднг.ндеп ncri.iri тикырыбы- .Л.1-Т о : • та.шыпбаса, злам б&ласы . бп. «\\п. Таланты ерге пур жа- п,пиалы да ©Mip тлжчрибесшгн тугая ■кm-р. ч;ц:ратт1. т толы KP.ai. Пойда- н|'. I-лорhi жпрмкк.т uiurapun на- I уia it талая юрок. Op нэрсеш де ! !:• ’ '-\".,'1' ; Г-Н. Ь ЦГаНЫД бар. ( • л . .си б';.ч, каЛ оигрдт сОЦЫ- ; ' '»:• ' I накча кслт:рс аласын, .-•« .-■■■ л Kvii.tc г. ;;::iitmh. ж серд т кем мкрдщ жары кка тики aft к«- IM.'H. из талабинчеи «рге т а к де- Ыбо.;;‘! «талаптын пая iacu* доген ■- :i-( ipiii. mriai i пдсясыи жеттзш мл И1уиы иичадап: i-.ч р, . л . I'paj.i.iii гибл дат ст:п тур- ’— \" oip б.1Л;Ш1,| K.ipc.li до. оныц ’ . I; 11■■ »• «С.злдн cyperiiu'sai • | 1атч г;, pi.-rri кчрс«\\ маз сш- . а ил .о. . к-тр !1. пца ол бала- C i о. hi!! ацгарип, сурст салуга