Мухтар Әуезов Таңдамалы шығармалары 6 томдық E-90

Boxcimii соз! шыдамнан асьш бара жатканып. ecipece, айта кслдк «Луш шапках, жмлкыга тимек. турыслтын жер айтысып, aiicnex. Бутан ciui кызды кайтаргзиыц да шара боллтын смес. Канди мойын айыпкср бон. тугсл JKirirex Т13С бугстж боп тур. Одан басхагл Болонин ашуы кайтатын емос. Ендсшс сотам б!лгсн!пд! кыл, эхс- тай, елджгсн Kcrinni3. Кор болиппш. ашуынды таркат, саба Mcni. Лшуынды бас, малымды ал! Meni катыи от, yflTXCHi, монде азамлт жох. Молле наукар жох, корыын» Лейне. «Cyftrin, алднна туссйж!» леи, ЖМтсх намысин каттм соккыга алган. Содан кайта клтулана rycin, суых кубылып алыл: — Сошла жор тябанга тусш жалпыетсх белар нс ду- iiHciii буллipiiniin?! Cxi гана. ос токтатпагяи жастын ал- бирттьпы ма? Сад yniin слд!ктсн, Фруактан, ежелг! дос- тыктан хстср болея, Бекеншппн coni кыймаганы кайсы? Ол селi кыйып корлаи кстсе, сон кедд! аяп ipxiaecin? 11сн халын од!? —деп. аса етх’.р оунлеп. батыл келгел. Осы созден сон /KiriTCx Ccpix байлау жасамаса да, 6ipax танертонлен 6cpri oxi удайлыктан былк-сылктан арылып, a m i 6ip арага туйген-д!. Сад tyfiini бойынша, icTln барж Бокопш'нпн оз апнезже карай icrcfiriic бадады Ж1г1ток кз iip жауапкер ол, сондыктан взгенж анысын андау. он улкен тэси болмакка корок. Oaipuic Бвкенпн- н:н аллына тус!п, айыпкср боп беталды бойсунбайды. «Бехенил жаксы сойлссс, жяхеы агайыннын кенлж да- уалаймыз. Жаман сейлесс. xitia оз мойнипдл — жыгылз кото злмаймыз!» деп, сезд| оемгаи сарыккаи. Базаралы бул ксиестд до оз кулагымен Odin, ун кат- яяй кетксн сд1. Колалкалик орык таба алмай жургеп айыпкср unci ион жана келипне коле жатханда, осыллзй коп хабарга канмн келгеК'Д!. Ора.дбай мон КерЬмбаланы кошке жакын, 6ip уш-торт ylLni к!шксне кодой ауылга аксл1с!п e.ai. Жудеу унд!н noci — жас x<irir Бокомбай булардан ypxin корыхнады. — Сеней жаиым акулы омсс. Осында бад! —дсп, аз латиниц 6ipin сонып жатыр. Базаралы оси уйге колее до, Оралбаймон коп сой леской жох. Онын оз:н т!пт! сейлеткси до жох. Тех. Ке- р!мбалямск скеушс катар есксргж: — Ел коз!нс тентск болсацдар да, исс!з, паиасыз OMoeciiwcp. Кжаласса да, кайда кстуш! еда журтыи? Ко- 100

хтсрмсйш дссс до, KOTcpcAi луыртпалытынды Болар баиы, тех ехшбевдср. БсрйзмеЙокдср. берпзбсйм;з! Бсрмсймш, касыпдамын. вз!м хабярласыл турам! - дс- ген. Осилил алдинда дал оси соцта айткан байлауына «и бскшгсн сон. туе гуа, Аблйга хат жазып. Kiel ж:бе- pin ед1. Салман езлып, агалых. базиалык 6apin косып, «Бол­ лы б:р ic. Аралас, тартыиба, кортам бол. Tinri бодмаска кпор болса. бнл!пн 03in айт» дсп тапсыргаи. Абай осы сэлсмд! сспген жсрдс, оный касында Прбол мен Эм!р Сар-ды. Саз ехеу.’ие акылдэскандай бон: — Ж-з, (Из бутан нс лей.!; сксм!з? —дсп. б!р конин сд!. Ocipccc барлагаиы Прбол болатыи. Сотая карал: Бохсшш —оз:ц базсак, Ж!г!тск бауырын. Онык luiiiue Оралбай, Кер:мбала бака — ri.teyiK б!р курбыи, тату жас. достарын. Оуре-еарсан осы базуh i ы ма сд!. бул кллай баиы . Ербаз!? —дед!. Ербаз 03i дс осындай тазкында базатын. — Мунын бэршен жаманы. ара агайынныл м:мез! бо- лады. Саз детей жердеп шыкяайды той. Абай. Осындай- дын тусыида назем! басам демей, тулк! бултакка сала- iMiuap квн шыгааы. Мынау ек« жас капыда создай на* л<'н!н сылтауы болгалытур. Каздан кслсс, пален! впб!тие. Жаны ашыганнын ici сол! Мсыщ акылым осм-ак! — дсд1. Абай вз досына аса б!р ырзалыктки карали. «Бнксн- uiiviH» дел уранга кызын озирган жок. Абайта: «сен оз басын адям бон. азамазтык би!ктсн табыл!» дсп отыр... Свз! шыи. терсиден ойлайтын ккг!и!н туктрл! <»3i... Ербаз гуралы Ш1ЛТСН корызхлнп: «буиын - - адал адамнын да, еркекззц дс свз! гой. Тубшде Ербаз осы e.i:iiii субс ада- мынын 6ipi болэдыау, бара-бара!» дсп 6Uai. Ом!р оз!>:« зриалган со:» базмаса да. Ербаз токтай сд- лысымси, с е сойлсн жатыр. Абай. Ербод туралы ой- iлаиыл калин, онык евзшт басил актарман сд Пнд! тык- даса, жас. таза бейзл, кызу ж!г!т: Оралбай мен Ксртмбалэдап линии калтанымыз унт. Бар М»жг!пс жарау керех. Карлхсссх азар болса мал алар. айыбын алар... Болыскай кала алмлепыз Мен. мжерше аг, шип-жемте сойыс ж!беру керех дей- uiii!..—дед!.

Лбай акмрик кул!п, бас нэед! дс: — Бунин да <51р алуан дурыс байлау. Сент колык- нал бупкдс одан зордыц osi кслсйж дсп тс тургам жок. Тим курса дос замандастарыц бсй!л!цд] корсж, Ом!р. Ботсн журтка, ко» козжс дабырайгпа! Б:рэк жанагы атаган xoMcriiui. оз зтыннаи солем айтьш, Орзлбай мен Ксртмбллага жонслтс бер! — дед!. Осындай уй iuiiiweri iiuxi кецестс» сон. Лбай Уджап yfiiiueri жыйынга кедген. Оида бул уакытта бар Лйдостын ор атасынан келген аткл шнерлер кимыз Juiin, кизыни» отыр сксн. К,зз;р тор дс. соз дс Майбасар мен Жакилта. Солар касынла кызара борлп, окта-тектс куле T.yciii, коздана сойлеп коми». Тэхежан отыр. Кот!бактан келген Жнренше бу­ ллрдам омсс. тартыны» отырган сиякти. Топай к!с!с1 Ба­ зар да опта кв» шепплмейд!. Бipак Майбасар. Тэхежан- ша женит, жортып, oj> сакка келп, алденеге eyfleiтеплей котертк! отыргаи Гортайдын адамы Дадаибзй Kopiiui. Лбай басыида упдемей барлап, жургтыц кабзгыи бак- ты. Тврг ата Лйдостын cxeyi б!р мжезле. exeyi 6ip мжез- дс отыргандай. Енд! браз байкастап бары:;. .Майбасар «си Жакыпка карал, Лбай: Лл. мина cxi лгайин ылацына не леекелi oiup бул жыйыи. ара агайыи? Свз устатып. Лйдос атынан Бехен- uii. Жйгтекке xkri желолпййздер ме. жок па? —дед!. Oye.ii Жакып киска жауа» кайырди: — Жок. ж>бсргсш>ш жок! —легенде, Майбасар бу­ лан ары ашыла туеН. Не дсп Ж1берем!з xiciiii? Б т м аГгг дел отиргап агайыи болса, 6ip capi. ISipixis.ii «куша» дс» отыргаи жок на? Кайсмсына болисайык?.. Сонымен, ара кзрыидас. aiuuefiiii ундемей, тук 6ii- ысгендсй бол. карал калмак па? - ТуЧИ карал калмас... Неге уйтс!н? — Ендешс, cxi ел дт араздык oiurlri ерши туесin дсп огмрмыз ба? Лбай суракгары тергеудей бо». уй жыйииын ержс'|з мокын бургыэмн блрады. Журттын 6opi баска свзд'| ко- йип. мина кагмеуды тындауга xiplcri. Майбасар Абайдан osipri солге ыгыснагандан: - Бул пале коздпнгалы турган 6ip орт емсс пе? Оган каз!р гйгкан басу свз ем болмайды, сод огты урлеу гака бодали. кв

— Е. олай базганда, ofneyip шыгатып орт ехсп, сат шитып болсын дсп ошрмыз гой... — Ашу аллы, ацил соцы. Oyc.ii Бокешш opoxnin ба- рыл, оз1и1ц ашуыпа нс болатын шакка жстсш. врт шык- са. они алдынан шмгын «ш1рмейд<, куа euiipciiiui 6i.ie- cin гой!—дед!. - Осины да «сл тиныипигын, татулыгып ойляу» лснмЬ-ау! «Мен к>р:ссм. емип. жамаушы базам. Bipax. Mciii caiaft араласгыру yuiiii. oyc.ii oaiu налоге бага туе . ертенс туе» лейд1 cKcnci3, о?..- .ic.ii. Eiui Абай ашулы сд1. Жирсншс мен Базар. Абанга: «анык. осы cojiii ма- кул» летеидей бон, снтслесе тыцдады. — Босс, осы окым*жырт отыристмн бабин мен де таплан отырмын. Жаны ашыр базмайды гой, бундай!..— доп. Жарению тшл Kyfiimn отыр^амдай балды. Ол тепндс Жзптск пен Копиях достыгын кыймай- знн-ды. Вежей, Байеал тусынам калган доешх батса. они жана басшы — Жиренше взппн сактауына, багуына ка- риз дел б1лепг!н. Топай батса, TCri осиплаа агайин iiui- aiii араздик салкындыгына, кулик таемше коп ер.мса. тура. од!Л «писал! батганды артык санаГпын. Осы exi аза сонымои Майбасарлардын ipxLiin. тартынуын баганадан босансыта плмна, жонс дол смрларын ашып сала алмай отыр ед!. Абай соз! ашы.зысуга камшы базды. Саз жай- ларды ангарьш отырган Токожан, Лбайлык баганадан 6epri тергеу1не ырза емес базатын. Абай жанагы с о ц г ы сын соя'ж айшп. «агайып iiuiniit зыиыштыгын тпемей, oprin {здеген мгаез бар» легенде, аз Lie кагытты: — Орт, орт дсйсш! Сонни рас, врт. BipaK 6i3 бастап, б!з т1лсгеи врт демекпюн. оз>к? Т1пт!, тукшрд1 казне- сак, врт епд! шыгайын дсп отырган жок. бурый шыгып койган жок па? Оразблйын мен Кср1мбллак салган жок па? Соны хормей отырмысын? Жох. a w : «он» дел. «сон» дсп. од»! жаз боны взш сер»маотанып сн. сондагы ccpucTcpiiui aicin бурхен отырмысын!?—дел капы хс- xcTin. мазактай кулдт Абай хулгеи жок. б5рак кисылган да жок. - Е-е, айыпкер табылды де!.. Ол — он схен!.- Энд! суйген мен всем гон! Метц ауылымла Оралбай мен Кс- ргмбалл эн салыпты, содан сксн гон!.. Олай базганда, тыныштык. татулык хунде, Кнпсксн. Бобси жаеынын, renin ауылыниан Suikch кымызып, жетон койын тагм ай*

ыпкер дсп косамыз гой! Ti3, т!зс туе! —дсп 6ipas кадзла 6epji лс, яртынап кайта ызалапып, батыл упмен зшына сейлед1. — Сел болута жара май отырып, немесс, алей! ссп билгысы келмей бухпантай ойнэп отырып, айыпкер тап- пак! Сеп болмай. си козлеи, сылтау куып отирсын гой, lyre! — дсп, Ыргыэбайдыц жыйыпыи жерлеп токтады. Сокгм жылдарда агайын-аукымммда Дбайдып анык ipiaen келс жаткаиыпып 6ip 6e.irici осындайда корже- 7iH. Heni болса «езге шукып, баска сабап айтатын. Жэ- не соны атулы казн, ад1л 6;i тусшдс капы зек»п, ;«лмеи лйгалы. Калip ыргаса хеи, соган басканда, Майбасарлар токтап калды. Лбайдыц алгырлмгы, бег белелi жале одшдИ таразыны басып экепп бара жаткандай. Соз бен жолла .Майбасарлар «cnliAi. BipaK сонда да бул оты- рыста Лбайдыц дсгсгп баз гаи жок. ©зге Ыргыэбай 6ip белек, Лбай жалгыз «3i 6ip белек бои шыктм. Муны кос- тагаи Айдос: Жиренте мен Базар eui. Аз ел емес exl улксн атанык соз! Абайга ерд1. Калган exi ата карсы балды. Онын 1штде, Торгзндыц Абайга кенбен Млйба- сарды усгаиып калганы ксх-кыжалдан болатын. ЖМтек iin iнле осы полете канды у о й ы н айыпкер Базаралм бола- тынын ссзген Дадаибай. нитей «шок балсм» легендей боп. OHevri Балбаланын ызаемн есгс туткан. СуГгпп ск!удай болгандыктан, Айдос тугае соз аГгтып. анау ек! елге «ici ж>бсрс алмазы. Б»рлк. «пате ep6in кете не. ел арандаса ма» дел кыйиа>та тускеи Абай вздкжен Сутгр ауылына xici шаптырды. Ол ж1бергои! — Ербол едк Ара аганын солем! мен втййшш Абай Cyrip.iiii оз1не, 0 к'|>1кожага жолдаган. Ti.ieri — «кол кыймылм болма- сын. icri насырга шаптырып ли, ежелг! дос Юшехскмсн кстк!п кала xopMeciii. Км табайык, тек жараны у.найт- пайык. Осыны Айдостыц Ke6i «лгнсдП» дсп жь.-рдк BipaK Абайлар б!лмепт1, Айдос ituiiiCH Бокенппге кет- ксн алгошкы солем бул емес екен. .Майбасар журт ко- з!шие. Бо\\ с!1Ш1 xlciciiie. Айдос селin нзкшлы кып уттаг- пай, ск1удай егхенмен, онаша сойлссхсп жерле, Cyripre купыя солем айгыпты. «ЖИтсккс бата кыймыл стс!н, салмагын мыкгап салсын, тайкымасын. Айдос туб!нде тс1гтехпен болмайды. Dyriii алдырып отыргап Бокеншппц касынан табылады» деп ж!бер!пт1. Майбасар мен Таксжан мундай купыя салемд! теккс

айгкял жок. Оцпшя своде Cyrip K:cici бул екеуше 6ip ей- гыр yiii? жилки беруд« узде огксн. Соны euevi кабыллап огырын, Gip жактвн Акдосты сатьгя. жядагы уоде сплел- Л5 айгты. ОсыидаЯ колгнккя бур1кксн дем, »ti «закон томыры- ла:л отырган СуНргс, акык камшм баллы. Yfrr\\c-ii а:иу услнде aurapwarau Cyrip, «иге сожми iuiiiieji осы c-v.i гаи* укты. Жзне мгуиы тупел Андоетии тубетеЛлс:: ус- тзткан соз! дом кэ.пды. Абай сзлсм1 будпн сонакурым кош «еддк Купли Ж1- г.тсюсс яобергсл слайдер] Б«жей ауылынлп бел, бар с.з.т хэгын салып. «кыа бел ж (гМ КЗsip «К*П нлдыма сЛЛ. колыма бар, бодчаса турысятет a-.-piaai «Гп!» дсп отм- рып алгак-ды. Огам Абы.иаэм KipicsenucH 6cpri /KirircK байлауы копе алмгаы. «Бул • пгайипди ел «мес, жяуллекяп арал c.iaiu сет! Ел са-ин сылдырмай, келгеетш Vm.ii устал кол. ©3i’.!ii.'ii пкылына ала отырмл, Cipro <ч -Ьдеулж сч­ ета эхел. Сол — ьштымяк с и з ! болад:.-. Миналарын кара куш, эорлык. Юшекенд! чорлагапын. Итпн iicci болел, Oopinin r.iiiipW бар, бу нс jyj.irапларып? Dip гама осы жод болчаса. бурый Жмпса, Бвкештдон кагял мпкч ко- р тш не жвматаылык icron од:! Exi арамьтдам лягу :-гнЙь!н «расы бар мл o.ii? Кыл witiecieil l.vrrLiimi flip ашуга сатайык. Кеше осы урпак камыл ойлал, унем5 лосгык, -глтулыкiv Ware мура кип кетеОп Божс.1, Cyiiin- лк, Байдалыяы .«wiaRuu. Бокек orain сэлемш ойланып яйтемл!» дел, кешке жакын осындяй Gip жлуаппел Бе­ кеши! елцдеш чянырчак e.ii. Бул жо.ты Б ек ет т солом1и пкелген. сол Бокхшйтн булпдер шкикап. жанд буыи атка -Miiiepiirin босы, лор делел!, бМм ii ;кifiv Купту бо- лэтын. Сол коп р ке.япдг Ж1г1тект1н oai *ургилас жапа баосиилары Жабзй, BettrewSi, Э&плда ушеу'л о оцяшалап гурып: — Мина жаузбмна Cyripoi гокгзтзм дсп айтп алкай* «пн. Од бу&шп отыр. Пале шакьфдын. ягяйыи, aiiгля­ дим деде! деген. ЖабяГс осы соцрн созгс кайысл ЖЗЖШ1: «»«й т о щ а- п и . бул кай айгканы и?» и ск tiepin e.v К у т у суы к экуз!н «cWlmefl, ОЛИ к в р а коэдер!» «ал­ ия клен, салкы л клдап «торим: Длткпиым oo.il- ,icc«H-ni. Жзбиа сыр бсро« до, бундай кзуяпем ал! itynre бет Ь М В»поа Илим ICS

бурып, жл.ттарып кермсген. ез1 свзуар, вз! орамлм, ад гыр Эбдмда изыскан жок. — Уай, Кушу, таразыга сснтмсн мси туспок бол тур гам жок. Эруак пен c.i rycin тур. Солам улхсн болдьи дсп, содан аттап кстсм лесс, Cyrip.Vi ле кулай табар! - дсп тпапшак да. катти да айгып, б!р-ак тужырган. Майблсар салом! 6ip колее, соган Lace Жнгтсктт бу.1 жауабы жэне келд!. Кыз беи ж1пт тс жох. Алдына Tycin xiiiacuii мойындаган Ж птск тс жок. Жанагы свзд!и бар — «пл CMi3y, каи:ырткы салу» дсп багалаиды. Содап сон-ак Cyrip айгайды салып, от басын сабан Боксит! аруагын шакырмл, тудаи тутыи Kerri. «Мын кок аланы салдым намис жолына. Шаштым, бердкм колына бармилы! Тех. кспмд| опер мыиалан!» дсп жуан бай бу л!кхе nerri. Аомп-таскан содырлыкка басты. Лт-сойылы дайын отыркш Бихеипм тобынан жуз жнпт!, жуз боз атка Miiiriain жК5ср1П. дол сам багарда Ж>птсххс аттап* дырды. Жау.тыкка аттандырды. Тапсырглны: — Ж>гттек к'|с!мд'| окетп. Малмен вшу баспаймын. Kid барымтасынын ораны Kiel барымгасы. ЖИтекпн жаныма бататыи жершен магаи да 6ip аламмн, 6ip жс- cipin тартып жоп 6epiiuep! — дсп жвнелткен. Лбай салеж, осьпиай вреокел барымташылар агтанып кеткеннеи кеГин ксл!п ед|. Cyrip Ербол свэш yncb тынлап шыгып, жауап айтпай, катын, cLicfiin калган. Бвхсншисн аттанган жйгпер булгххе ксткеи сон, дс* rcniiie жетгп, булдзрш, каины. Ж1г!жсх illliiuc Жана дс- ' гешпк жапа тускен ывлд1рсгеи суду хеджnavi барды. Соны, басынлагы желлтмен, coin шыгарып, шомшши тартып алды. Луы.тды басын. жаншын келгеп жуз жннт 6ipjc-6ip Kiciiii тыпыр сшзбей, хе.тшшскт! эорлыклен KHiiMipin ту&ыи алып ксп!. Сол тун iuiiiuc Бвжсй ауылыида конып отырып, мына J хаСарды ccrircii сон, Бсйссмб!, Эбдктдалар да cone ашу : байлауын жасады. — Жакыи дсп капыла жур екем1з. жат сксзпз гой! ‘ Шабысуга кстксн осы болтаны гой. Жоб!р-жсс!р cricc.ii cxcMii. Тур, атган ссн дс! - дсп, Эбдйтда Лбылгазыга буйрык бергея... «Куш жыю, сс жыю» летел богет. айн болтан жок. Ж!гггек мзасы ciui келгеи скеи. О.тайгайеыз. банбайсыз б!р-ак мшкмиып, сазара Kercpin алгапдай. Слз калкан I xici аз. Асыгып, оз!рленгсн киймыл бар. I0G

Алдан сон будан да жуя жнтг шигып, Абылгазикл бастатып, туи ортасы болмайак. Бякештге кара it nr лкокды. Сол топ, тан дгар-атпаста какта каигнанд:;. жил­ ки THin мал пи..: каткам жок. Бу да xKi бярымталал кслдк Бок<‘И(и;н:к елсул! жнтгт Солтабай дегенжи де йыйыл трсксн. о да желек астмкда журген жас хелчншеп бар едк Соны rapiun алмиги. Бул тужи Бокенш|-Ж|гпек чнпндс уйкысъ-з етхергон хузепш «он жылкыши рана екос, тепе ел болашн. Солгабайлыц колонией барымтага rycscJiin сети са- лa, Ваксит»inin бар жяйлаумнд;; тунгi жанылиат жут- геи жылкы aiay.itj пуы.ил к>итын xe.lln,«уд ншкнасыи аттар учлнлды. Бркек К№д1ктт Bexcuini тсис сойыл, «ай- \\за. анбадто усran. атка лилии, Cyrip ауылын.ын усг.ле i’ikviI. Д а т осы сап е Жилтех тс осыпай, шоктай бои, жорык-жортуыл, оогыс-кактыгаска бет тузел елылты. Соикмен кун иайза боны нзтерхте беринде, Жил тек кипысм Сар кнлиеи, Вокешш ко ш ем — Шалкар ара- си, С'.уык булл к иен Каршмгалы ирагы кайман cipcc- кен килга толып алди. Аз уакет iumi.ie, жаеыл бел, кси жазык кок тескейдщ 6opi онилкымай мандата алпалды. Жасы алпметин жуан iiuiae otipin. жскисхе т.чмн калган Cyrip. оз! де наАза у стал, согыска шырыпты. Карсылаоми урыста б>р кезсктс « у ш и б е т а г. .ш и Жабам мон Бейсенб! кед калил едк Шал, и.тйзлсын со- ларта кадап. ун1ле шйгтты. Жабой нам; мтыларила Оубрык 6epin: — Мына жар! ecirwri жур юн, калыма царапин. Кал ппйзбендер] - лен <калды- Bipax. Cyrip такап кол канза еаллрмои болрди сон. Жабайларди коргап, Жмттекттд 6ip ж :г т кал,и иендей lycfii ед1. Cyrip игнЪаны <ori ж1гпн>- салил жкх*р;п, уш ирил TVVip.ii де. i.ircpi умшлды Ьтряк артына жал тактам. ожандгмны <vmpiii алып, куныхер боа калам ба?* дегендей и дут л ойлал кслс ж у тыр. Кирсы алдина Бейсенб: кеп к а т ы , пайзасын ся'уй лиан октала Серд!. Бейсенб! тебелескек жок, тек ной- ктны карман алмак ли. Cyrip сони ангарт индай бон, e t нчйзасын бос дана соза Cepln, Ббйсеибнге устата салып, i-eHiK жал г борде Bciiceu6i езенийтин Бешен ешуггкы- |«ч аГфылмнйтын, т:шжылмас1ыц не окон. Сак-сак «у.’пп жтберш:

— Kep.iiu бе. ошнаныц кылыгын. кордin 6с?! — дел иайзакы шошайтыи, Жабайка xepceiin: - am Ж1г1т ©лер б а к а . тупк1 дауга барисканда: «мен салкам жох. иай- замды Beftcc!i6i жу.шп алкан» дс-гели маган усгатыл Ke­ rin барады!..— дедк Бул —сорысшн 6ip туей. 9зге тустарында тллай жаи кап куитыл, жарадар боп, апан кулап. мерт бол жатты. Жйптех пен Бихсншппц нелср ср, балу'ан ж1ггттер1 дс Kcairin. шайхасын алды. Ocipece, бупп канратпен. ер- лткпеи «©зге тусхендер: Ж1ппакте — Абылгазы, Бексн- шис — Маркабай. Ксудес1 б:р кушак, ба.тгыры бес:к- тсн. жасы отызга жана 1л!нгсн жзлпак бет. ала хвз, ка­ &з\\ра Маркабай шын алии канрапи. ТобьлстыРЯ 6c.iri.ii туне балуан. opi дацкты мешкен болатын. Byriii кайта-кайта ах ауыстырып Minin, c ai Маркам бай талай Ж йпскп аттан ушырды. 0 ji де сойылды к©а желть Басы бпеу жара б а к а да. юы елец кылкан жох. Бул сокыс тускс шсГпн созылып, eiui сдал ары да кете баратып ед1. Жаралы болрап, мертйскем KicLacpil exi жак та жаука бермей, ауыл-ауылына oxeriri жаткаи. Акайыи канта батысып жатыр. Осыиы бмген Айдос, ка- лын кат боп тускс такау майдан уелне жоп! де. c+ci жакка да тыйым салды. Эм-ip eiiu, акыра сойлеп. Айдос агынан Жакып шыккан. - Токтамагачыц тентекад! E«ui тыйылмаганыц —• e.iiae кярсы 6Uii жау crcciu! — деп, cphccia токтатты. Жауласкан exi жак оеыдан сои ама.тсыз басылып, •э.и-03 ел11*с карай кайта бердь Айдос зобы тап ортада турил ап, exi жакгыц тугел тарап болганын «ут1п cai. Олар абден арылып алкан сон. кзлын йсыйынымсн Жйисккс бармай. Bexeiwuirc тарпы. Бул Жйпохгср уппн жаман белп бататын. lie exi жакка 6вл1нбсй. не арадан ©зге 6ip атака тартпай, тугел Айдос боп BexeHinire бурылглпы: «кужнд! сол. со- j ниц касында болайын» .icreiii ме? Жок: «жазыксыз сол. соган боаыстым!» детейi ме? Oftrcyip коп Ж1’гггект1 купи erri. Айдос тобы Cyrip ауылына тусотш болкан сои. 1>в- кенншиц ез жасаки осы мандакы Бехсшишш ©зге ауыл- ауилына тарап тусхсн. Сокыс, алек, канкыргып боп журсе де, сопымсн ка­ тар бул елдер мшндс оркашап 6ip гу ту мактан aiiri ie де. ку.ип мыекыл кылжак та журуип ©дт Byriii сониц 108

Oipin Жж'ысос, Cyrip туралы айгып. ацыз'кып котсе, оюи- uii 6ipin, Мзркабайдыц 6ip врсскел мшс.л тугыэды. Ол •'1н коршап, сунсiне кошачспегсн 6ip тол ж1г1п»ен До- лсхем iiusHC кел тускен. O nua 6ip ауылла муныц осы жаз боны кумартмп жургсп кызы — Куклы:* бар-лы. Bi- рак кыз K»iwi де мулла базгаимен. tucuicci капы анду са.зыл, алты ай жаз Маркабайды 6ip мацайлатпай кой- гак. Буг!» Маркабай мыла об1гсрл! сол 6ip rlaeriiie сыл- «лу с riii пайдалакбак бол. xeptui уйгс ж1ггтгер1мен тусгз до. касыидагы 6ip-CKi курбисыиа: «ссндср Куклызлым iiKMicciii ортага алии, энпмсгс бегсй <5cpiiuep> детей. Ke.iin. жайлаиыл, кымызга клнып. «униздох экпкегс трккелде, Куидыздын lucnucci — казкан кара кемnip де осы уйгс кел1п с.>1. Ж1г1зтср они онпиес1мен богеуте •cipknri. Маркабай дол осы свзд'щ кызу ксзшде сусып шыгмл. ivpa Кундыздыц yfliiie асыга кеп к!рд1. Ecix турулi зур. Уй ортасында, улкен казан,за ipivnulK кайпал жатыр. Кундыз жалгыз. кестс Tlrin озыр екен. Кыз энгЬк айзхызайын дел. еогыеты сурай 6cpin eai. Маркабай OMR ЯйШЙ жауал каткам жок. Бастыя <йтеу ж.зрасын да умыли. Тек кмзга жалыпыл, кушактай ал- ды. Анау сссшнп, азып зурды. Маркабай Кундызды ер- к11ie кончай, кушакгак гурегелш, тамагыиа жабысыл, . уЛin. турыи каллы. Кыз булкынып босанайын лесе де жй5ермей. катти кушак*ап тур. Дат осы «езде такыс кемт'р. букын анау уклеи ксткмк сепбей. аткыл шыгыл. о I yfiine кечген сд|. кы.зып кушактал. cySin турган Мар- кабзйга: — Уай, тобеннеп жор!Кыр! —дсп, акыра жупрдг М.зркабайда уи жок. кызлы эл1 кушактал сукгл тур. KcMnip, капы кайман. загм акырып, клзлнда зургаи ыстык шпмшш жулмн алия кеп, Маркабандык жалам- бас. бакырлай басына шуйде тусылан nepia Kmi де: — Ойбай! KeniH адыра калгырдын. кеш «суш кал­ ган ба! —дед1. •Маркабай осы кезде гама кы.зды кушагмман боса- зыл AiOepin. каша жокелд!. Ол осы сшомйи жегек» ж.зйын жаздастарына вз! айтып бергеи. Сол Kyui дуй- IMелге. ыыкау илам усындс, осындай 6ip кулк! де та­ рал ед1. Бокенш!ге тускен Андос хек lycnemi, Ж1пгект1 тон- 109

тех дсп айыптап, Бвксншмйи дегенш 1стетпсхкс lycinii. Жоме 6ip Лбайдан баска, тугсл Ыргыэбай, Торгай осин- да. Кайрдс Кот(бах. Топай адамм да бунда келгем. Жи- рснше мен Базар кеше тунге дейт Абаимен 6ip ед1. Тамертел Жтггтек окаулыкка шыгып, Солтабайдын каты- нын алый кашып алды деген сон: «будар, ара атлйынды слемсй.\\пн деген схем- Бокеннн от ашумсл, Оралбайдин TeiiTctcTiriiie орай, 6ip ог-ат ic icrenTi. Б!рак кайда кете калушы o.ii? Сабир кайда? Аз шыдаса, ара агаймн ал- дында жскер акылга мыкты болмае па c,ii? Eimi e3i булд1рдм Tinri Оралбай ыен Кер1мбалзга кутылар жер коймлды. Олардын да сорын oajepi кайиатты. Енд! сат жселр кзйтпай тыным жох!» дсп байласкан да, Бехснпн- ге бургам. Сот осыган жстессм сом, Жнрсшис мен Базар Лбайдан 6eniHin. Майбасарга cpin xerri. Лбам жала-жал- 1ыз болып, капаланып, уйде отырып каллы. Од ел 6y.iir4 уннн Кер!мбала мен Оралбайдам уял- ды. Кол-аягым кзлыц слд1м ыламы. катал жолдмм зор- лыгы бугалы тур. BipaK Абай енд! б1р кке тез «амда- нып, жол журмекке osipmsui. Бокенипге орнаган Айдос, Жм'|тсххс шапкиншы ж«- 6cpin, осы еез.\"й устайтим басгы адамына, Cyrip ауилына тез келуге буйырган схем. Бул хабарды алысымсн Жабай. Бейссмб!, Обдьлда- дар жыйырмадан аса xici ертш, атка мждк Дол журерде ic амгарын жахтырмаган Бейсембм Абылгазы оркылы. Базаралыга хабар айпы: -- 1с ырайы жаман бон барады. Оралбай мен КерГм- баланы алым, баска б!р далага гая тура ма, кайтед!? — дептк Базаралы бумы есигендс капы хунт, намыстзн ер- тснгсидей балды. — Беделаз би, кайрымемз кара бауырлар емшем. Сендерге сенсм деп боксе басгы болармын ба? Cyrip — бай, мен — кедейм!н. Оным ce3in мым кок аласы свйлсй- дм xicinen турып. Айдостым сатымсак бтмиЯлсршЫ жс- топндс. асгында жур1п сойлейд1. Мелим. «ерок лесе, ка- шып кстер, бут артарым да жох. Ж!г!тект1м евз кугап жемкорларына сойып берер малым да жох-.. 0з1м барам, сал тарлысына! —деп. 6ip бех!н1п c.ii. Абылгазы, бул байлауын кабылдамай, тыйым сп.гты. «Булмнп отырган журпым арасына сен барсам, жанжэл- ды улкайшп аласын. вмяли, ершеленш *етод1» деген. по

Осыдан сок. Базарали аыалсыэлан Оралбай «ей Kepiv*- балаиы оз касына алия, Шишистин елаз тасына карай тэргты. Kyuiirhi аркалап жорткан жаралы арлан тагыдай бол. долданып, ыза кернеп, жорimи жонелд!. Дал журсрдс. KOiwinc 6ip жубапыш боп. Абандон ха баршы хеп сд«. Ол Эмip мен Мырзарул болатын. Excyi кос-косарлан торг жарау аг жетсктеп xenri жанс еойыс- ка бip тай окелген окси. Осыны xcperiiie жаратсын. Лганын imeri бузылды. /Корге мргеидей боп отырмын. Dip акылымды алар бол- •... Базсхск бул елкешн слшен кайыр кутпссш. Ертск vKirireoc те кугыншы боп. оонына туссдк Сопла жа'лгыз- лиц кередк Енд! нс дс болса exi жасти алмл, калага. улыкка карай богач-in, Осыгпп Koiiin, Семей баратин болса. тек магаи лезде хабар erciii. Мен оз!м дс калага апанамын, каз5р жургсл! эз!р отырмын. Сол жерле хе- ;>crinc, комепне жараймын. Осыныма ccuciu дс. xenciii. Тез журеж- Ьолмаса, <мииау сл йшнде жаиа-жалгыз на­ лип, эл-куаттан айрилып отырмын. долг!. Базарали. Лблйдык кыйыи купле аг сауырим берге- nine куанып турим, ирза балды, «Ел1м белее не. сен без- (jcncin. Byrinri гобыкгыда «ici болса, ол ccuciu гой, Лбай. Калага тусссм, керепме жарайшныи да рас. Ырак. ка- лага елден безген, купли жеген боп нс дсп барам? Он- лайды icrercn бул ошрдщ адамы да жок. Оныц еэ)и дс (Sip сумдык Aeccai гой артымнан. Одан да осы елд'щ ■•picnic жстом. Елднм бар ча. жок па,* бар сирина комм жошэем. Егер азгындыкка блсса. жаглласып влем. Жаррыласпай. кан теггслсА кенбенмш. Bip.iK калага да бармаймып. EHAiri жаиым осы ск1 жастыи жолыила шык- сын! — дегси. Соиимсн Базарали жас кашкынлардм апарып. Шык- илстагы Карата койтасы дегеи кыйын куздардын ара- сына жасырды да, оларга Лбай Ж1бергех кысырдын та- мин сойып берд!. вм . бс.'пне сапы асынып, такымына пюклар Kuciupun. колына смен кара найзаны устады. Жымда тоскан жолбарыстай боп, койтаскл xipep аунз- да квддеиен жортып. кузепп жур!п ш и . Зор. балгми дснес! бул кезде катаймп. шынрап алгаи, сондан шан­ тан. Жуэппи кызыл муры eiiiiim де. долданганда пайда болатын xccxiii 6iiiitri. Korcpe сурланип* суык томсарып. сазарып алгаи. Ш

Cvrip аумлылдагы жийын, ЖМтек ttkUepI баргзи coil Oip хун. 6!р тун ксркхе тусш, акыры, Бсйсенб!, Жа- бакллрды жасытын, жевд! лс, байлау жасады. Жшгтектен айып кост, мал оперстж балды. Жер oceci Бохсншден асып жур дсп, Кярауыл бойынан Суп'р пайдасына уш кысгау айыты таги Kccii. Оиык ует!не Орнлбайдаи K©pi«- балами айырип, Кзракесекхе жмнлтстй болды. Ж|г!тек оларгя пана болудан бас тартты. Осы байлауысн каш- кындарды 1ЭДС!1 танмачка жендеттер шауып сд1. Булардьщ алгашчы 6ip тобы, он Ж1пт бол «сп, Ба- эаралыга «и-и'кп. Базаралы жалгыз турып. олармен каг- ты шайкастм. ©л»мгс бскжпсхп айчыи едВ Bip ст асым гшлгыз алыехацда он ж!пглк бсосуш найзалап, калган бссеуж, жара.ш. ызалм жолблрысгап кашках коркак мной кын, куып. айдал тастады. Б!рак осы бесеу!. Шьщрыстып бар .<5и5гйнло яндыз* дап журген коп Бохсним мен Лйдосты тагы окей кап- Тапи. Ёкйнш кеэск. отыз ккМ бон кси жабылды да, Ба- заралыны тыксырып, Караим тасынан шеттетм экегп. Жсцй1, жыгын колга iyvipc злган жок. влермеи ерд!н бу- rinri ажарынан, макайласкаи Тобыкш ж-irrriiiiit oopi сес- хенд!. Осы кезде, калган коп апылар Ора.тбай мен Kepix- балами тауыл алган сд1. Жпттп арналысканына кара- ыай байлап тастап, кызды ат алдына eurcpin алисты... Д а: айрилар кезде, байлаулы Оралбай айгай салим: — Kepix6a.ia. сэулем, кайта 1эден барын тагы алып Кашпасам. охсм Кяуменнен туман кетсГп'н! —дел каллы. Кср:мбала да вр ашумен кызарып жаныл: — Же юр болсан. жолыка жаным чурбан! —ден Kerri. Зорлык дегешн eni... Осы кун кошке Базаралы ша­ уып отырып, Вожен ауылына ксп. кораныц ортасында ту- рыл, e.ii аруак Кскпрбай, Бежсй атын шакырыи «бар- .'!ысын, аруак, керемкпц мына корлыкты? Kapral Cine, мыла еллжтен кстксн вздер1кдП» дел. каргыс атап, азан салып од!. Аумлда отыргал Бсйсенб!, Жабай. Эбд1лда унтылыемн коп, ортага алдн. Базаралы Бвкенннгс ша­ уып, «кап Toricin ел кем!» ден тур окей. Аиалар: «мыиау поле шыгарлды» дел ксп, шылбырына орала xctti. Exi жагынан жалынып оралган Бсйсенб! мел Эбдыда бола- тын. Долылык бугаи Базарали ехеучне де: — Жаиыи жзлдаган exi кор... Елдк сорына шыкть'к 112

гой!.. Олi залай сумдыкты егереin CKcyiit.. Кет жалым- ми! «дсп, бастарыиан хамшммен тартып-тартып ж1бер- Ai. BcftcenCi мен Эбд1пда, сайда да, шылбыр-т!зпнге ора- лип, катып каллы. Жлбай осы ауыллагы бар «irlrri жауып жКЗерги, Базаралыны аттан rycipin, ерж аз уйге Kipri3Hi, табжылтпай басып егтырып алды. Карулармн да ^латы п, тмккызып койды. Тун боны, жынырма, огыз Ж ттск Базаралыны осылай камап. тугкын m i. Бокешшге Ксршбала келкнмен.багапа Оралбай е*сеуi .затискан cepri сстидЬ Бурын да байлау бемген схсн. Г.упр: «ауылыма бул niipircii жумыртканы сантал отыр- майммн!» деген болазын. Опын yciiiie Базаралы мен Оралбайдын токтамаемн кврген жопе Ксргмбалапыц да ырайдан кайзласып сезген Бекеши!. осы ксипзн ез!нде. касина бес x<irir ертш, КерЫбалаиы Кзрахессхкс же- нелеп. Мунын алдында да Cyrip кудасына хабар «ал­ кан cai. Енд», «уй жасауын батек кеп алсын, 03ip мына бузылгаи жеарш, хозт Tipiac, колына табыс етемгн. 0.ii кс болсын, тыишымас бодса, елпреш мейлй жокгарым жок. Кудай алдында карыэсыз, купсыз> дел женелттй Олжай ю ани осимсн 6irri. Арада cKi кун вткнмен байлаудан босагап Оралбай, закат, тыным алмай, куштарынып артипан шауып, Кд- ракесекке келдк Неге келrenin, necine сснгеж'н e3i де бйзмендк Тех. шер журект-м каиды жарасын аркалап 6ip келген!. ©з жвн1п жасырган болазын. Б!рак Кер1мба.за жудсп, жасын калган екеи... Айна- ла питалаган кайми, лбмсым коз» де бар. Кайгылы, карл кабак ж нп отыр. Кос канаты кайырылган, сэры аурудан зургандай, салбырап. жудеген Кер!мбала бар... Excyi де у.мс«з, бейшара болты-.. Отау уйди отыпын басында 6ip узын бойлы, ксц жау- рынды кара »irir, кеш боны иышак кайрап отыр. Dip хезсктс кунк Min. Кер)ибалага ззл капы. — Були, нс сен елеем, не Ж1г т ц олед!. Ырайдан кантпагаи болели, банлауым сол-ак! —дедк Ол ж!г!т Ксршбаланын кайнагасы скен. Дал ет iiic- кем кезде жас колin erri Tycipin, жасап болды да, табак- тан ri.T.ri алмп, 6ip нмупнен устан зурып, Оралбайга карал: — ©pic таусылды, Оралбай. Аксак кс^трдм соцги сатсм! осы балсьш. Мына TLui, «c.iiii мент аузыыиэн

алыл же до, сонымси токгай 61л, тыЛыл. жаркыным! — дой. Cyflrri дс т1дл1ц 6ip ушын Лузина алып, ОралбаЙга карады. Ж1пт те жасканган жок, атып турып барды да, Ке- рмбаланы соигы per кушып. сонгы per суЛin турып. ri.i- :iiii жартькын тк»мсн у з т алды, елердей жялынмсн вк- ciu, курении турып, хейш кайгты. Осы тун коибастан, атына Minin, журш кегтх Содан хайда кеткеж белг о д кан жарады жас xsirir жох боп «cni. Bipra.iafi кун елеен едк Сол Оралбайдын e.li-Tipici м.енмезз бон. кус гамен Kerxeniite камыгып отырып Абай из отауынлагы Ербол, Эм1р, Эйгер1м yiucyine 6ip сел кзт- ты. Ecinc алmны Биржам схем. — Ес1л BipAan, кяд'фщ хаклай од!’ Ел!мшц асыл Vcyuiiи аркадап жур e-KCiiciii гон! Ceniii .minimi лев! гон осы жастарды ссылай тартхан. Онер болса, ссылай боп. юлкыксы) апан сура кссек тас тускопдсй. уйкы-туйкы crciii дс. вм!р соиы тмейд! гой- Осылай. куйымдай со- тар кушгор батмаса, tuipin букет «ундер wrc.Ti гой, - ЛСД1. Ербол Оралбайды од8 аяушы ед1. — Bipax соккыны домел! жасыи. кыршыи жасыц ко- pin халды гой. Канаты хайрылды гой! — дедк Абаи они басха схсн. — Бул сахрадагы ку owipre осылай Ti3C Кврсетер соккы болсын. Ер кангькын бара-бара сол емдер! — дсп. б!раз огырын. у.тхен 6ip ой туйдн— Арыстан айга та- уып мерт болгапмен. артында жортхап баласы арыстан- дых етпей коймас. Ах сунхар ауга шырмзлганмеп, уя- сына» ушкан балапаны суакарлык сшей коймас! деген казак нсткеи дана! Тобыктыныц дорлыгы мен караты- лиги Оралбайды женгешмен, вм’»рд|, тауарыкты жене алыас, бура алмас... бура алмас!..— дед!.

EH IC T F. Eciri турул!, туплмз шалкыя ашылган кеч уйгс квх' тем сэсхесшщ бар тынысы, бар ywi мол Kipin тур. Бн!к суйск тосек жанынла лвкгелск устелгс тынтактап ока- ша гана отырган Абайга сактсн к!ргсм самал да жай- лы. Таласа, жариса бишгел иэен. жусан, жас бетеге шс- icpi де куишуакты салкыи соскешк кош лсб!пдей- Шы- рылдам ушкам бозторгай yni 6ip кезек уй усттидсгт аспам- ■a Liinni. калалым турып калым, кырык кубылады. Лкшлхыныц жакы» сайларынан анда-санда <уи ка- тып. кекск шакырады. Yhcmi жауапсыз сурагыи кайтз- лай кадалтып. сукк-сучк стод1. Дуниенщ си 6 ip жазык- сыз, ачкау унпазы оз жубайын шакыраы дсп. xiuiKCite сырым кси тау-таска да маш отедк Кейде жакын жердеп кеч жэйшм — «Корыктан» адырга карай шепей утиклн топ уйрсктердщ сыпсып ка­ нат кагыстары ссг1дед1. Уяны сай тастаи, iimi моладаи салып ап, жуп-жубачлы кундсргс жана лужкам сара- лаказ, нталаказдар ун салып етедк Лбам m an окып отыр- са да. кектемшк <кы сыякты коп алуан жача т1рл!г»и унемi катар сезед1. Ойлай ссэед!. Уй жамынам к пиксме. ш ы м ы р туяктары м ен ш ап ш а н дуб!рлеп, топыр салып, ж ас козы -лактар ж уп р !п o rii. 3 1f ip болымсыз себептем ypxin, уйткы п безгепдей. Э л owip таиым лйты н ж ас буым «з Tip.Tirin урке СфЙсд!. Kopaii уйдем осы козылардай, окушы балалардыч да жамырзган yni Дбай Кулагина охшп-октын ccrLi'm ка- в* П5

лады. О да здам кектемппн жас miutf, балапандм T ip - л гк yiii. Лбай штабым окый отира. дала пик ксй дыбьте. и!с- тер!н уеНрт капа сезжсс. кейде оцай оралгам катар ойдм 6жацагыдай ойлай да огыр. Eucoci niK отаудын он жяктаты тускшз, шымылды- тына шаирактан тускен кун езулеанде хектсмл1х. жана ашык рек бар. Таза сылырмлмп, таза жмйылган онаша уй, Лбай кенлш Kerepinxi crcai. взп к ез! тмген еркш шахта, жас жасаулы, жарзстыкты жана квктомдг уй­ дем. тыстан б1рДСЙ ceaiii, езЬгшс 6ip куаныннкм тын алады. Кттабына тэты да ерекше cyRcinreii ыктамен ун1дед1. Бул ш апка каэ!рдсГ| Лбай ыкласы T iin l белое. Ол ык- ляс — ш а п пен окуши Лбай арасында тугаи жаксы 6ip угынысудан. Орыс тЫндс жазылган упак ацНмен» Лбай- дык ен алгаш p e r c p x iii угып, ri.i бетепдиш женгеп кез! осы. Уганды болтан ш а п 6 ip im ui еткел болды. Таза, сара, ашык еткелдей. Лбайдын кем жылдан 6cpi жстсем дел. тыруысып созылгаи, арчанды жагасына шыгаратын еткел. Быйылгы етхеп хыс боны Лбай наше алуан «тэпсёр- лерд!» cepiK ст1п, жалгыз табанлап калалганы —орыс к'|табы c.Ti. Аягында осы кектомде. жана дунис санлауы 1inын жаркырап ашыла басгагандай батган сои. Пушкин- гс ауыска;|. Кара Сез н«н бастаган. Каз5рдсп eaairiucii окып. угып коле жатканы — Пушкиным! узак aumieci 6«Дубровский». Т1л1и берген «Дубровский* хнкаясы еэс- Ни дс cpji. Осы тацертенп онаша отырыста Лбайдын бар ду- ниен!, уймекснд1, кек тыпыегм кектомл! взлете шат, жаркий квнишеи сезуйнн cc6c6i ле. сол жана тыные. жакин дос батган, кызык хгтаптан ауыскан эсер едь Кептси буилаВ куанган да счес сыякты. Былтыргы жаз беи етксн кыс Сойында барлык icreii. сездсн безер боя. кашып жатып альт, уйдсн шыкпай койганынмп да, сил! Mini, ораны каГыты. Майблслр. Тэкежап, Жиреншелер бумы сыргтаи кал- жын, азьт erin: «OflrepiM.Ti алды да, дндарынаи коз ала алчай кал­ лы гой. Аспандлп журген жшшп жылан арбагак торгай- дай топ eTin tycri гон, Байшорз кызыпыц касына!» лесе- Till. 116

Лбай соны сети туеш, куле журю, бурынты мсдрсссде .•ига бергеи укилты uiaxipr каллынан танбаган. Ешктмге uiiist ашип акыл салмаса да. сид! «eMip epiciiiiii ез!н де калага карай жакын бсттету керех» деген. Сонымсн, кар кеткнмен aii елдщ 6api кысгауда отырганла. осы Ак- люкыга xomi i. OArepiuniii гака отауын ллыа. осы арадан »з!нс белек кысгау салгызып алмак бон «елген. Жиле* банда пктжмпн yfii, Оспан, Д!ллэлар калган-ды. Абай, кора салаты» усгаларымен, жумысшыларымсн жонс торт-бее уй кврш!см)СН колю. сад жумысын журпз- jlipin жатыр. Кораны салушылар ез жумысын »сгсн жур. 0.1 жакта хебпиие Ербол мен Эйгер>м Оолады. Лбай бул жаты эке-шеше ауылынан 6ipaa усак балаларды. Кнпке- не Молла дегеи тэрбиекш молдасимси. белок уй потерю. б>рге кош1рпп охелген. Каз>р xepuii уйде уи салып жат- как сат uiaxipnep йнжде, Абзйдык Диполям туган ба- лалары — Акылбай, Эбни, Кулбадап жаке кшжептай Ма- ram бар. Лбай шапка yiiwin отырганла. тьктан сейлес!л, да- быр салып Эйгорш, Ербат, Кйихено Молда Kip.ii. Kiii.xc- нс Модем взппн хайран бадгзи 6ip жайып уйгс Kipep.ic. даурыга аГпып ке.тед! схем. — Худауэндо! Були жвна коранын iproci кетершл жэтканда. Абай пего бармады? Мен согаи хайранмын. 03i саума екен? Элле сырхзт па? дсп уйгс к:ргеи одк ЭйгерЬм ерксктерд!н сонынан т-дбалдырыктан атгай бере, куй-ii утусм акырын куле Tycin: — Сырхагган cay. OipaK б|‘ ЗД1ц кора еялганымыздан Kepi бул Kirillin булдагы машакаты кыйып ба деймш. Содан каты тимен жarea керех! - •дсп. Лбайга караты. Лбай Ербат мен Эйгср>миен коранын iproci кетс;мд- reHi туралы 6ipcp сез сурап. кайыр.ш болсын айпы. Со- ниц лртынан ЭйгерЫнт жакагы оэ!л!не бу да куле жэу- ан бер!п: - Mciilii машакатым, xipnim каллушы. уй-дукен са- лушы теретк машакятынан ауыр дессм, Ербол екеунс Ky.Tccin гой. Bipaiv. твренЫ еибегМк арты -—уй болел. MCHi дс сатай. дал буг!п таил» куантып отыргаи — 6ip куй бар! —дед!. Ербол. Юшксне М а щ з кзрлп кулд! де: - - Онашз. салкын уйде, терт каб.п Kopneuiii ycrime кыбыр етпей отырган xkiniit машак.имплп эор машакат бар дейс1з бе! —дед!.

Кнпксно Молла 0.1i дс Лбайга тдндаш андай жопе на- разы да батат ын: — Yfi-жай с!здн1 турашак ыекешадз. 1>уг!н сот кун! достарыныз халал жар жуфтнил. жаксы 6ip тшсхпен Жа­ ка жабдын iprccin квтсрд!. Аса жаксы шаг т!лсхпен кв- тердй Оздщ сол сагатта ушнншзлш жаксы тмсппе кат- каспаганыныз мот шин xaftpaii crcai,— деди Ofirepivs Абайды мналамаса да, актамакшы емес. — Б13 матданы да 6yrin шакырып злып, бага кыл- дырып жаксы t I.tckkc арнап, 6ip бозкаска шалдык- Мол­ ла оруактарга сыйынып, кураи окып. бага бердН —дед!. Абай бул жайдык барш шин макулдагандай, иклас 6!лд!р}]|, OmcpisiniK езй;е де, бала-шага, дос-жэрына да осы жана уйде Жака бакыг, пршЫк плегеи!м TaFu айт- ты. Содам Кйнксис Молда га карам, коз! кул!мдеп, аз мыс- кыл эзтл тастады. —- Моздоке. 3iii ep iM Акшокыдап кора салганда окыл- син дегсн де фатиха бар ма cai? Камлай курам окыды- ныз? KiiuKciic Молла, саргиш жузт ду ciin ызамен киза- рып: — Cis фатиха жок дсп б!лес!з бе? Куллт мусилман битее лазымдур. I:ap6ip жаксы инетес, жаксы фатиха 6iprc ере журс!н. .Мен «яразакул гкбади» фатихасын окы- дым. Райып па схем сол!? -дед!. Абак бурынгы сабырлы калпмнша: — Молдеке, од кырман квтсргендс айтмлатын фпга- \\а балса керех tui гой, «Лэухынамадам» сатан кврсем керек!— доп «а!. KiiuKOiic Матта Абамдыц фатиха Meiiiiucri кзлжы- нын орыксыз xepin, кабагып рсшшисм б!р шыгынды да. улхеи квх квздерш доуксс Лбайга карай жалг етк!з1и. ундсмсй тынып калды. Miiieai шадыр, тез ашулашыш. (Мрак ыкласы таза молданын, квалш Ербол ренж :ш о келген жок: • Абай-ай, жаксы ииоптн 6api жаксы смес пе, тоМр! «Ак койдын хелдсс!. кара койдын кслдсс!, мен кудай- дыц бепдес!* легенд! дс намаз деп журм!з гой. Омыи касыпда молданын жаксы унмен. макамдап айткан 6а- 1дсы, кырман тупл, корыктмн nimeni туралы аГпса да. OiirepiM i-xeyMiare батанык Tepcci Kopiiui! —деп ум iuii- niii бирж ку.-шрдк Жанагы, алгаш кездесудеп аз к!р- Сскд! жазып жК5срд1'.

Оигеркм бу.з уакызза ЛбаЛ алдында гургам децгслсч усзсдгс шашакты, жаца дастаркан жойды. Тыстаи. указ ыммсисн жас «ел1иикк Злиханы шакырып хелтзрш, шу- бат санырзын. сркектсргс усыиды. Абаи озппк xiian окыгап. шаттанган хал in кайза тапкандай бои, сн;о Kim- кснс Моддага, Прбазта жанагы а Гикал машаклзыныц ра- хатыи б1.зд1рмсх балды. Салкын, кою ак шубапы. сырлы аяктан, сабирмсн жута отмрыи, оз алдында жаюлы жатка н орысша кггаи- зык бегтерш аулара Tycii. — Кора салган да машакаг. Кырман шапкаи. был- жыр баскак аз да машакаг. Б>рак талай жылдар i:t- ЛС111П журген iLierine угымлы тименен жауап катпай жургск мусанннфлср югабын езшмен угысатын crin алу. аз да аз машакаг емес. Мынау дйгср'ш, Прбаз куо. Мол- да. вз|'Ц13 дс соэерсйз, мен былзыргы жаз, быГ-илгы кыс бойы 6ip гана таляп сокында едп1. Казф хпне саз тала- бымнын салынып бггхен корасын 6ipinuii рст коргоидей бон отырмын! — дсп, 6ipa:t токзап кя.зды- Омгсрзм мен Ерболдарга «осы айтып отырганым ту.' - HtKci3-ay> деген «суд1клсн токтаган c,3i. Еид! загы 6ip Жа­ ка ой кс.згемде, Ербалга карай свйлсдь — Л\\ына Ksci. Kiuixeiic Мазда, жаксы бьюдк Ыцла, - зы шэкзрт кон окыган жылдар сокында, 6ip уакыт жан- Н1ылыктагы окып журген жылдарынан, айлар, кундер: ней белек б!р жзналык табады. Дунис .eciri журе бара ез1нен-ез1, онын акы.з кезше, кск ашылып хеткендей бо- лады. Окушы, заланкер т!рл1г1иде ол ец 6ip бакытты так- Буны мина киллер, м азд ал ар «муталагаси ашыл- заны» дейдк Мен езлершс малкм, хвп 1зденгеи, устаэсыз нкшрт халымда, орыстын тЫнен саз муталагзм ашыл- зан шакка жегхендеймш. Соган. Ойгер!м, Ербол, сендер Лкшокыдагы коранын iprccin квтерген кезде, жстззм Ле­ сом базгандай. Mcniu м аш акап ары м н ы и Да осыпдай сы­ ры б ар сд1. достзр,— дед». Бу.з сезд айтып токтаганда, Лбайдыц жуз!нде. ак- шы.з сургылт тарзкан 6ip кобалжу бишдк Terin евз аГи- паган сыякгы. Снрек шыгатын шыншыл, куаныш тазкы- иы. Жарынык тусжсн шынын жаксы заныл, багып ес*сеп OfirepiM Лбайдыц осы халiне кос# кулнгандай. Олде- недсн квз! жасаурап, кызара суйанд!. Лбайга мешрлснс карали да, сыпаны xy.iin:

— Индски; шаггык молы с!эде екен. Кайырлы бол- сынныц улкенш сЬге айпык б!з! — дсп, Абайга жана- лам шубат кунып, он колымен усынды. Ербол жяуап наткан жох. Шрак i-.urefl табыскан Коулмен, якырын га- на хул>п пойди. Бул exeyinen К;-лмонс Молдавии xeoai баска шык- ты- Ол одi де Абанды макулдаган жок- — «Мугалага ашыллы» домек, Мянгпк, Гакайыдш окып журш, «Кафия», «Шарх Еабдоллаиы» ез талабы- >1си халфсс»з, хазреп:1з, дэр4сс1з фэ!ймлеГпш болса. со- гаи айтса лазш. Б ор иса, орыстын элдэ ниндя «шыг- рый-мытрыйып» фоЫмл»д1м деп, «муталягаиы», бул жер­ ле соз кылу ыушеш емес. Оиыныэ Нам хата, Абай! — ЛОД1. Абай oyc-ii кабак тунin, 6ip сот катты зшуланып. «токта молда! лея. зитмсн тыкып тастады. Арты'нан 61- раз умдемей отырып, шубаттан б»р жупы да. салмакпен СбЙЛСДК — Bi.viiH 6yrinri холфо. хэзрот, квп ишан гуламала- рымыздын осындан 6ip соры бар едй Юшкснс Молда, с!з ле содан арылмаган жанемз гой! KiuiKciie Молда казтр токтайтындай смсс схем. — Абай. С13 исламияг. гарабият жолмнда свйлосенгз. «сн ешнорсс afmiac сд1м. C b ктмшн кттабин, neiii айтып отырсыз? Дунняуый гилыы можуси, пясраиилерде кал- днчнен бар болатыи, балка cin6ip мусылмлн галихп омы oaiiic канзгаг кыларлык. шутйрапа сгсрлйс би>ы санама- ганы кайда?— леей. Абай. жана б*р бахас. узак бахас боларып акгарса да. Kiujxeiie Молдамсн евзд! узарткмсы келмед!. Ойыи- да квп дэлелдер бола турыл. молданы токтататын 6ipep- ах евзд! айггуды хажст дсп бтлдк — «Eui6ip гулама» дейс1з, «айтпаган» дед!ц1з. взгеш койганда пайгэмбардын хэдиежде, «гуламанык жазу жазган кара сынсы — luolnurin кзнынан кымбат* детей свзд| кайтеаз? EKimui — галемшн. unci жыпнык жарзл- кыш тарнхын. тек «Кыссасул Онбнедсн» б1лген 6 u i\\n m а:ы да б!л»м бе? Адам кауыминыи. бар nocLiiiilii Mines кулкып тек капа «кирык ходке». «Лаухыиама». «Фихк- кэйдэни» тургысыкая таиип бигеп дс жубаиыш па? — деп едк Kimxcne Молда бугаи да жауап капы. — Ол аз болса, окыкыз! Бар гумырынызды сарф erin

окып KopiHi3. Балки, мусилман гуламаларыл окыныз. С|зд1и flip гумырынызга жегсрлж б ш м содан да табы- лар! Абай ewuri сеэд! «сек 6ip осисгхе сал.пы. — Мен dare хайраимын да, молда! Мусылмаишылык кагидасм «гылым канда болса, юмде болса, сонан ал» лесе болар a;i. (из айткан epic менin дс 6ipa3 шарлатан жерлер!м. Мен гылымныц, ипш фзннш, коп гасырлар бани адам балзсы жыГеан казнасына кол артамин дсп. сапар шехтЫ. Cia окимаган адам болсациз б»р copi. в з М з устаз саналасыз- Bipan. гылымды бмр-зк жолдан, 6ip-ax тар асудан i3.ie дсйс!з. Рылым демсх, u:ei:ci3 ксн лунке демсх о.мсс не eji. Мусилман туламалэрынын д а­ налари Сахрат хэкямнен, Афлаюннан, Арнсготельден схымап па? Сол ар мусилман ба сдН Айлар, жылдзр боны !здеп отырган 6 ip талнбулгылымды кврес!з де, «йзденбе, алиска умтыдма» доп етехтен тартасиз! - - дсп. 6ipaa отырдг!.— Кыскасы, бул жолда с!з б«!ен 6i3 угысплспыл Тех opOip ом ip. »p6ip талаптын езнпн жетстГн 6ip байге T«6eci. каракшысы болады гой! Сол жерде сейлссермЫ .Менin талабым — талап, epiciM алдымда. Соз томам! — дед1 де, сирлы кара шакшанн тирнагимен сырт-сырт ката туеш, иасибайын атти. ©Hi тэты да кобалжып ба- рып токтады. Ербол батанадан ундсмсй тындап отыр eni. Ол о к и ­ маган болса да, баКимлагиш, жуГфЬс KoxiperiMen osbiin досын макул керген-дь E tu i калжынга салил, сылк- силк хул in злды. — .Мен оз1м карапаным Kiciuin. «Думше молда дш бузар* дегегппн кандзй болтании да кон акгэрмаймин. Bipax. 6ip туйгенЫ бар. О н и да Абай аркыли ацгарип журмш. О си б!здпт моллаларммыз кейдс, мусилман смес елдме OHCpiHC келгсндс. ход1ыН оси 03iMi3 xepin журген Тобыкти imiiweri Ыргызбай, >Kiritcx мшезш icrcn кете- дк Эд!л де болса. Кярабатырдыц, Энетпи, Бакен мен Борсактин co3in ере бастыргысм хсле мс, 6 Ш мина Майбасар, Тэкежан, БоГгеспбГлердЫ?! — легенде. Абай катгы xy.iin, суйспнп xeni. Ербол оз ceain аяктай туей. — В!зл«к ыолданын орис кгтабы мен опер!не icrcn отыргэ I зорлыгы дал Маббасардын Кулыш иак балзла- рыла icTcfiMin деген зорлыги cexi.vti дсп бйтсмш,— дед!. Ерболди Абай, O flre p iM тана емес, шубат куйып отыр- тан нурай ж\\'зд1. сулу ксл!ни:ех Злила да костзган 131

Лбай Ерболга суйсшгепнсн катти кулди коп кулд!. Kiui- кене Молла бул мшездсрдщ барin тэрбнссЬ.ик, турпайы- лык сыякты танин, кабашн капы шьгтымли да. уйдсн mui'uii к е т - Керни уйдет! цкж!рпер ортасына ызгарлы, ашулы жузбен жсгкен сыякты. Молда бартан мсэплдс балалар yfii, хешх! козылардын yfiuiiKTcri ыаныраганын- дай, тегк жулан жеиелд1 Жамыран уп капы. Осы кезде Эйгер!м турып. cciKien аттап. тыска шыга боре, келс жаткан 6ip аттыларды xepin, уй шине хабар бердй Улкен ауылдыи xeiui «еле ме окон? Б»р exi апы кслсд! той. Булар хпм oai? - деп сд!. Крбол уйде отырып: — К!» TOpiwi? Кеш болса болар! — дсп тыска шыту­ га айналды. OflrepiM кслс жаткандарды ал! де ангара алмай, ад- дала кара» турып: -- Dipeyi енгезерлей 6ip улкен xici! -дед! де, арты- паи тез xy.iin жгберд!. - - Жаным-ау, алпамсадай болтан юм лесом, мынау Кенжсм гой. Сол смсс не? — дсп, уйдеи жанз шыккаи Ерболга бурылды. OArepiMiiiK Кенжсм лейпи! Оспан болатын. Олин ха- барын ecrireiuc. уйдсн Лбай да шихты. Улкен яуылдан, калин елден андян лртык уа кит бо- • лек KOtuin кеткен аз уйл! тон, xasip.ie кол е.нд!, коп туыс* ты сагынып калган сыякты. К«х жеплш, жал жадырап шыккашпа кыстаудан уза- май, Жилебай мен Шынтыста калган Куианбай ауылда- pu, ciu i кош!п Ke.Tin. коктсм кезш осы Лкмгокиныц ат- дындагы ксн шалгынды, мат суды Корык бойинда, Ашысу олкес!хдс огозбехпн. Соя арпагы елдш коннп кслст!н мезги! жеткен сд«. Лбай ауылга такап калган Осланды Kopin, жзнаты 0Г<- гср!мше. о да таигалды. Оспан шубалан куйрык. сем::» торы агка мжген. Ycriiici* кыс ктмппц 6ipi. калин кулш! тастамаган. Лягында сантама ет!г: бар. Басина кнген -тымагы да кыс тымагы сыякты, калии узин жуп елт!р! скен. Атыи сыйпай камшылан, сумаадатын, катти аяада- тын келсд!- Денсс! еигезердей блтгапда, калин ки!м онан еайын эорайтып, молайта тусксн. Бул xepiiiicreri Оспан Тобыктыпын буп'шН ортасында ешк!мгс уксамаган, алып батирдай. Соктэлы. зор торы аттик т!зесше nroflin узин сыйрагы созыла тускен. Eiiriniii басы атынык колтыгы- 122

|:<ait пса салбырап келед!. Абай eqjuiii inion, осиндам кем керкпей журш ксп 6ip карлг.тн хездс, жацйгм Ойгор'мшс \\днйы танданып барып тиныйтып. BipaK бу.т жолы гол тапданглнын смршна шыгарглн жок. Еля! сагынглн ауыл аламдарм, Оспам а д опии ка- сындаты жолдасы Даркапды к«к1лд1, жадыранкы жу«- бсн харсы алди. Эйгсрш Оспенным алдынап тьмым, ипайы жуэбом атым усгады да, кмска рана амандик .|“(теп, кпнкснс :»т»1л капы. Кенжсм! Тункатып шиккансым 6а? Длисгап кел- ген жолаушыдайсын roiil дед!. Лбай Оснанмыц саю.- мш плар-плмаста.т: К«*ш капда? Эке-пюшсн аман ба? — дсст бветир- елдатыо. жен сурам бастады. Оспаи. ауыддыц бупн жа- чыи жордси. мынау Орта Лкшокмнын ирги жамбзеикда- IM Всфгемк-тсн коими, Корыада карай кегкенш аГпты да. уиге i.ip.ii Денесч кеоек, аднптай болумен катар, осы веди* жмЛырмаяын inline кipген Оспаинын ертс шиккам .акал мургы до узарып. win калган скен. liipaK жат де- пелi жве Ж1птг1к сакал мурты сел.мр. суйык куй1нде сояулап нгыккян. Жилкиным кил тубйиеЯ бол. apGip т у ri y;;ipeitin. шапжаулап. кииир бИэсеи. Y.'imi опы к»:йн- до нмл» уйкы канталапу|и.хаб. садким кыл»ы.н бар. ©ui Абак репдес болгакмен, одаи ropi суыктлу. калин, ка­ ра сур келгеи. Кырыс кабак, кою кастыц астында к*т • i v калии iay. гомлзхтау. OiirvpiM maii жнрлетш, туст»к камдату leiне «ipk-iii •лк.члги акнрип буйрыктар берс бастап c,ii. Осанн од кыймилдарлы меагкимем ccrui де. Ofirepivirc ас камин камдомауди буйирды. Велin шеогкен дс жок. Эцпме-ке- кгеке саран. Лбам сураг.т.1 ар с«н<* киска келте, куш !рт жауап бече.п. Лкннжигл будар акелген жлна хабар.tun 6ip ауыр, суи гм да бар oji. КунанбаЙлин Тэксжак мен Каражамнан гуган сн удкен асмерссй сушкп нсмсрсс! 12 жасар бала Макулбай, квктемясн 6epi наукас ед«. Кеше сод кай rue болынгы. Смит hi комби кел*. жагкан аунлдар карали, жулау.ти еден. Оси хабарды еспгсн сод. Лбай Останньщ жабмркау . жанын содам деп бщд>. 1кю1тц уйлемгенше жс71 жил б а к а да, е.тшдс бала жок eai. Тэкежаи мен бул ек' iуис­ кан коп достык татулыхга болмаганмед, Оспанимц мы­ нау жадаулыгин. муццмлыгын Лбам жаксы корд!. liiiciti- .;*• суик жуп. кагал кабак: ин яржпгыкда жаткам бауыр-

малдык. мошрбандык барин тапыгяндаП бон, сондыктан ырзя од!. Еид! кип сураулар.мм! Оспанды кажзгаи жок. Шубаг iiuin, сусын клндыргам тон. Абай уис1з oiupun калганда. Оспан мен Даркан кистау салгазя кстксн ауылдзн сол Serin барысын сурастыра басгалы. BipaK ол жонде Абай жауабм да саран болтан. Оснан ciui Ербол мен Эйге- pi.Miicn тол шаруа женш к«б!рек кзнгысы келд}. Ол «31 мал багуга, шаруа менгеруге. мал-жан ucci белуга да Абайдан сонагурлым нкемд), орамды б аи- тын. Оспан ез агасы Абайдын шаруа шебер! емес еженin биетш-дй Кар кет(с!мен Абай Лкшокыга кешкенде огзн керех уста-шсбсрлсрдЕ кайрапы жумысшыларды, аслан- жабдыкхы. он аяты ун-шай, азык-тулткп до тугел кам- дан. «з колымен сайлап жвнелгкен Оснаннын вз! бола- тын. BipaK Абайлар кошin кетесин1н артынан, уй 1шже. шошелершс калжыц етш: B iuin Абай 6ip жок ырымды бастап. жылпос же пт батыпты. Шаруанын кара кыртысын айиалдырар сол «Осы сен евз айда, мен мал лГиайын» лесом, быйыл внер гауып, кора салам деген боты. Жспспргсшн керершз! деп. кулш кялган-ды. Kaaip.ie шаруа жанын свйлескснде. Абай улкен емес, Оспан сонагурлым улкен, гажрибсл! Kici сыякты керш- ji- (лигам жерден Абайдан: Ноше уя кырмпн шаптындяр? Нешс мын Kipniui куйдын? Калыбын кандай? ЖНтйинк алды купоне кан- ша куялы> Коранын iprecin иомен квтср.-йн! -деп, ка- дай-кадай сурай бастап eji. Абай кебше жауап бере алмай. Ербол смен OftrepiMre карай жалаактай борд!. Ос­ пам квшлаз едй сондыктан Ky.TKi елеен жок. BipaK Абай- дын кора салу жвн!нде бел ауыртмн кыймыл кып, бас катырып ой бвлмегенж салган жерден ангарды. Акырын Fana езу тартып кулш. Эйгергм мен Ерболды катга алды. Эйгсртм Макулбайдын «лгенЫ ccrirciiiieii 6epi. ynci3 жылауда e.ii. Оспан аэлан тон онын жылаганына кара- ган жок. Мьша шаруа жвшнен жауап катмп. свйлесш отыруын талам еп-i де. сотам cpiKci3 квнд!рдк Аз они- MCiiiii артынан. Оспан жумыг баемна блрмлкшы бон, Эн гертм мен Ерболды eprin, уАдси шыгуга аниалды. Дат cciKTeii шыглрда, взге журттын 6opin жвнелтш ж>бсрш. уйдс жал газ калган Абайга бурылып, («раз унс!э турып: 124

Лбай. лтынды cprrcrin меншси 6ipre Корык жак- кл журерст. Y.TKen уйге, эхене солем 6cpccin гой! То- кежандМне дс курян окырсын. Жопе осынын бэр'шен баска, менii( езтмен акылдаса келген 6ip улкен жумы- сим таги бар. Bip erniw боя тур! — дед!. Лбай iiiiciniii жуз1не бардам карая отырып, \"бакана- лай 6epri TyfiureHiiiiii шин салмагм осы сонгы сезшде сксн!н акгарлы. — Немснс, ел полосi ме? — дсп едк Оспам 03ipuic то- мага туЛык кана жауап кайырли. — Ел naaeci ме. агайын ызасы ма, neci скешм езш мнгарарсын. Эйгеу;р бупн сагам б1лд>рмсх соз!М бар. атынлы алгыз!— дед| дс, шыгым Kerri. Лбай мем Оспзн Лкнюкылан Корыкка карам аттан- шита, кастарина КИикене Молла. Даркан exeyi 6»ргс cp.il. Кгшкене Молданы Тэкожанннн баласына курам луторуса Улжан шакырткан «сем. Касгарынла колденен xlclacp батгандыхтан. Оспан Абайга айгам детей окшау c o j Im басгагам жок. Ko6imuc жол бойы корами калан iei саллмрудым камларин айтумен б а и и. Пяиен iua- уип. кистим мал азыгым матырак камдап алу j n m i Im j c я й л ы . Шынгыс нем Жндебайдай емее. бунда кар ка­ лим. кис кагты батады. Бул (икон; кыстагам ауи.\"дар б|р жагымам nimeMre cyAeiiin шыкяаса, жакжутынпм арила алмайды. Ocipece. Абай кьктауына жахык бола- тым Тесмимыкклм олкеснюн мат кылып ппнен шапкызу хажег. Осы жайды секс алумсн катар. Оспан кзз!р мы- пну Корыкка «селin комгам квп ауыл, бай ауьглдын, кис­ ки АбаЙ шаруасыма аалалы тмет1н1п есхерд!. — Жшдагы квхтемдеп дагды бонынша. калым ауыл- Лпр к»м малымеи осымда ормап каллы. Амау баламым 1•лГм мвн аупешЫкте болим, мен де мезгЫмсм ойламай 1 1кили-имам. Iюли нон. быйыл, рген алысмрак езлар сд:к' 1—- дейл . Бул да Абайлын ойламякан жаны e.ii. ItiiciHin алда- гымы болжагам клчхорлих ceaaepiMe ырза болдн. — Бунин да акыл окон. Оси манда отыргам Онет. К«т1бакшп: «малынди opi камир, ксфигыма туст!н. к»г1ид1 ж«д1к> дел. мен кайсисима сот катапын. Ше- Шеннон, туыскамларинмем свнлссш, б£зл!и киски кам- ли m in ссксрерсщ! — дед1. Оспан. АблАсыз да ескергсн ексн. - Минзу баламын «ericiii 6epin. алгашкы 6aia оку- 125

шыллрды аткармп алсын. Шр он кун шамасмнла. оси конин жаткан ауылдын 6apin дс кешМи, кыстау мен Корыгыкиын манинзн алии кетемш. Быныл Ашысудик таскыны мол, жайылым кек xepiiicvii. Тссшшыкхапнын тшендш коп содан xefiiii дс тез ж сти т нетели riii!;eiici3 болмайСындар! —деген. Жолаушылар Лкшокыдан шыкканда. Корык бойын- да тек шубарткан irenip, калин мал коржгсш foviaca, riri.iroii уй. жайгаскан ауыл жок сди Абай сил! б.-.нкап келсдй Узыпдыгы тай шаптмримдай елке боны ;а кем койса он бестей ауыл коныпты. Лраларын ж>и сады:!. ор­ лей. кулдай уйлер тЬосел! орлам жатыр. Эр ауылдын ту- синда кой-хозыси. cufiupiyikvi. мат жылкылары шу- барытады. Ен сули кох шалгында, одели квктем.ш со- пыла мал атаулы тиииш рахат та икаллай. Дпгдыда epic, жайылыста журген малдай кем козгалып, бмтырап, шашырамайды. Калин кокни арасинда, тумсыты тиген жерле, кокмакса жас шалгында кадалып, жабысып кал- гандзй. Мал туяги тимеген шуйпн коныека келгендс. алгашкы кун, бар тулш щ icrcfnhi мiueji осы. Оспаи мен Даркан ка:ирдел Корык бойындагы мал жайын, кектемнел 6epi кундс багын журген тожрибелер! бойыи- ■на, тез таниди. — Мал жариктык жер Ka.iipin зламили артык бите- д!-ау. Корикгин сонькына кснсдсй кадалып, жабысып каты . Кыбыр eniciui гой!—деп Даркан ез байкауын TOHinu.iatan.ia, Ослан да мал лжарына cyficinc rycii. — Жылда кохтсм сайын келет)н мскеш г о й . TisiTi сыйырга шейin дс Корыкты сагынганин Gi.uipin жатыр! — дедк (Зондай кыбырсыз кадык шубар мал тобиниц арасы- нан, ойдым-ойдим аланыпан Tiriiin жаткан уйлсрд1н бейиес) KepiHAi. Абай сол уйлерд!н, жап-жазык, тан-таза кох далада 6ipciH-6ipcin туып, euixcni толтырын бара жаткан шарасын байкам кеде жатыр. Ауылдар калын шогыр коштер1мсн, катар хешin. ка­ тар жсткен бату керек. Барлык ауылда да керегелер 6ip шамага жанылып. шанырактар Gip уакыттарла квгерБ л»л, уыктар катар шаншылады. Кызыл жосамен боялган агаш уйлердщ суйепн. жшлеп шаншмлгян уыктар ай- кындап хорсетед:. Таги б!раздаи сон кизил шйттер агаш суйсктерд! кулаш жанып, кси созилган туырлих уз!ктср басим, шанрактарына торт кулд| тунлкстср конады. Ен- I»

л5, чен-тегхс кок жазыкта, жлсил дарим жузйтде. лляр уйлер оршш жлтыр. Оме. тамам калии, ауыл ^насыплз ¥лжаи отыратип у.таен уft tiriiui- Бул ауылда сод уй 'лил in болран игякта, катардагы езге ауылдардин бэрмт- де де соплаП улксн уйлер сналдымсн ririain кжонатыыс,р.купан Аюнокидап оси ауылдар конин жахкам шипгырымдай х<ср едк Ж'злйушылзр шыккан жок 6»iiK госхей болатмн. Отдан Коринка жспкенше, ауылдардмн конисын, уй Tiricin б1ртп1Дсп сапагаидай, дугел коркг кслгсн жолаушылар, ¥лжан ауылына кедin жоткенше, барлык уйлер riri.’jin болды. Он бос ауыл елей «.ткепе, конгполi жормсикндей жакди коду lipi.irx орпапы. 9р ауьмдык <5»р шет! байлык. 6ip шст| жокхиылык. кхйыр- шылык боп орлалы. Шспи кара ллшыктар, кос, курке- . : р до, ек сокынан болса да ciyp бас калкымткан едК Абайлар улксн уйге тусхеи жох, Улжан ауылыкын жлимна iprecin ripen, аса жакын кен конгян карали ауыл - - Токежтш ауылына келдк Болыс болгашшн 6epi кара» малданын. баПып алгаи улксн огау. кис пен жаз- дын бэрнис дс оз коршхлерхмен белек ауыл конин жу- |К'(1н. Ток Маху.збая бала «лгеннен сои. осы соцкы кукг! коныегярда, удере кошкой сапарда. Улжан Тохсжаи ауи- .г!.!н оз ауылыии жакин кбндырип коле жатцан-ды. ¥лжан болейн. баска ултендер болсып, каз!р x«5ine- сг мз yfuiepiiion Kepi, сол Токсжан умное, epieini-xeui мезНлдерш erKi:*rrin. Ержегкен, тукрьни бал асы олген Такожан мел Каражанха бул ауьелдыц улхендершж \\а - :<ipri кундердеп тйхсулос Mcfiipi баска болатин. Жылясуд.ч, жубатуда. жас эруакт ыц аргьш кугуде 6ip Улжан емес. Кунанбайдин e ji де онхиеГнндсп дагдмсы- н.чн белок. -баласы мен кедгейпц айналасына коп yAipi.*in jKypren-.ai. Лба it Тэксжлн уйзне пт коны» келген жок. Жпс бала- i:*. ат кото ж иксы ирым :cnhv Жоме жаихуерлер сыпала- дин крэа бул еж е, Макулбай унйн A6aii да api ага. opi оке шендее. Тысга турган Тэхсжан мен Абаft кушакхзсыи норхсп де, уйде да уню айта бостаган Каражанха, баска анелдерго. дагди бойышна: «Кулыиым, кулыншагмм* лен. уй салил, жил an xip.ii. YR шинде айел-еркек те кон. журттын 6npi жил аулы. Лбай мен Кiпшене Магда Кэражаннан баегяп, Лйгыз, Улжан екякти улксн айс.гдердтд барлыгына Kwpicri. Твр- дс oruprau oKecJ Кунанбайса, Каратайларга гана корте- 127

пей. солардын катармнаи roveiiipex жердей орын алии, ундемей жылзсты Алдан сон коп жылаулар басылыл, Карлжан жалгыз оз» аналых зарин шыгарьгп, язырах жома у аГтгты. Кай- гм yen болса да, Абай Каражапды сынамай кала алма- ды. Айсай салил жилагап женrecta алгаш «серсен'| оси eai. Онын даусы унамсыз, жарыкшаги бар, орксж унд1, беймала ехен. Созтм дс Каражап жанын кмйнап. кыйы- лип, толгап ишгарыаган. Макулбай жаксы бала, кый- мае бауыр б а к а да Абайдын они аяган журепне Кара- жан yiii кссск тид!. Сат себспт!, Абай жылаудан тез шйылып каллы. Жыласу арты, Kiuixene Молланыч *ор. сукгак уймем, бухар макамымен бастап кегхеи куряни­ на сайды. Курам оку басталысымен, Кунанбай басим томен са­ лим. мулпл, жалгыз коз!н жума густ!. Ол! жылаумн ток- тгтип билмаган кслМ жакка cat колымен ишарат жасал, «токтат» дегендей стп. Каражаннан жогары отырган Айгыз, Каликалар, Куианбайдын кыймылым коре сала, кел!мге: • Тома, кура имен таласпа! —дест1. Осы уйде шайга. тустЬске карам. Абай меи Ослам узак отырдм. Ас yen болмаса, езге уакытта огауда адам енрех болтан e,\\i- Куй! бойы табжылмай отырып калган- дар Кунанбай, Карагай. Улжан. Жопе, у.ткен ак жастык ка курам беНн ашып салып, сомы аударыл отырган Га- бидхан матдз бар. Басынла салдес!, к«з!ке коз!лд!р!к кнген. Жирен сакалы бул хунде матайим. узарган Габнд- хан махая, аса 6ip ыклзсты. мянажат уетжде сыякты. Курам жуз!не сузие карагак xoxKpi - - чей уакыгтар жумыла тустп, сыбырлай кубгрлейд!. Жатка биген суре- лер тусын жумулы козбен окип отед!. Булардак сон уй- де калган Абай мен Оспам жопе К»шкене .Матдз ед«. Кинкеле .Мазда Кужжбайдын. акырын сыбыр егхен ом1- р!нсп сон. дэрепи алым. «з1мен б!рге ала келгея кура- нын устам, Рабидхан молданын томен жагыман жастык койын, шарлфагты ккабыи жанып салды. Жылдам суы- рыла сыбырлап, курам аударуга ктркгт!. YП iiui узак жым-жырт баллы. Оспаи Абайдын ыгына таман швлкыя отырып. мыгы мен басын жуккс суйен. калгып кегп. Абай мен экее'| арасында бул отырыста 6lpep гана амандык создеп баска мэслкхат шырай батган жох. Кунанбай осы ежей кыс аягында, тчрт жилга такау

урдк, узак жол жур!п. Мехе сапарымам каткам ед>. liy-t кумдс ол капы агарып. улксн коригккс жегкем. С.уйекл денсс! 0.1i де кансаглй, эор болгакмен, бет ажы- мы мат. Куан тартын тоэган ажары, 6ip ксздсп улксн, катал, куагты адамныц a i-шамасы азайганын таиызады. Басында хаж сапарыиам xiiiii кай жан. июшак юбе ак гакиясм бар. Мыгьшда сырма жага, Тобыкты c-li кимей- •in. жука Ж1бск. ак тяпан. Даусы кай свзд|, кай жай* |ы смйлесс да бул кукле бурынгыдай каткыл, кою уймем 'й.ннбейд|. Акырыи, баяу гама свйлеМ. Касындагн Ка- ратайга, Улжандарга Караганда. клз'фг! Кунапбай бо- к-кше ортадан, езгеше устаз корж. векам Жан Tapijai. |:ырткы ажарымси софияна, мулэюм, пушайман жан болтан ropi:ui. Ол. Мехелен xe.ne.ii Нурганымнык уйшде, шымыл- дыкты T y c ip tin , оз мекай н esiiiuie намаз орнына айиал- !ыр|ан-ды. Барлык журттаи жасырынгандай, аулак жа- laiun. Ка lip.tc тек мынау баланмк влЫ( осы журттын лрасыиа омы ыктынрсыз келиргендей. Кунаибайды KyuripT. уназ сагагт.зрынаи, окта-тскте аз иожмкке тартатын адам вз тургыласы, карг Каратай. Лбай, очесiнiк бунымеи сойлесер cesi жок скен!н 6i-i* теидпетен, кун бойы унезз отырды. <л»з козгалса. ол тск Кунанбай мен Каратай арасында. Мскедеи a.iraui кед* lew xyiuepiiue Кунанбайлап Каратай коп парсслср сура- •ли Mi- Оплаты Кунанбайдыи айтканы барыс-кайтыс жол жайы базатын. вз) rLiecc. кмд! болса да сойдете 6i- .lcrin орамды. emi Карагтай. Кунаибайды каз|р де свйле- «с бастады. Дол осы халге орыиды болтан. динар адам- дар аркашан мкласпеи актуга парыз саналашн 6ip жай- лардм сурайды. Онысы Мадине мен Мокедеп Кунапбай *ажы зыярат кылган аруактардым кабырлары туралы бо- латмн. Кунанбай колына таобихын алып. сони тарта ширин. «Модннеде к1мдер кабыры бар?> дегенге жауап айгты Модиноде Росулаляанын. Xajperi 96y6oxip, Гумар- лиц жоне хозроп Фазммапын жазкан жайларын зыяраг кылдым! Кейт таги 6ip кумдердс — хозроп Гаппас, хэз- рот! Хамза, хазроп Гусман кабырларын зыяраг кил- дым! -- дед!. Каратай ыиталы, динар мусылман жуз!нс eiiin* — Ол жерде бул аталган оруактардаи баска, сача- балардаи жан бар ма екеи? —дед!.

Куианбай 6y.i cojine ле ш палы бсйглмсн жвуап капы: — Сагды Оин Уакас, Габдырахман бии Рауф жопе xaapari Ганша да сипла жай тапкап окон. Буларды пай- г.шбарымыздыц дос жарапдарынын жайлары дсйд!,— легенде, Рабндхам молла, кураннан 6erin бурмай отырып: Рашран «убашшара лесе лаэыы! - дол! де, ку- раиын аудара бердк Куианбай. моллага та и ы ч еткендей бас и!п: «дурью лйгасыз, молда, мен eaiMiajiH тш м Ь де айтып жатыр- мып»,— дед!. Осылан Kefiiiiri онпмедс Куианбай Мадине мен Меке арасындагы сапарын баян ctin, Шамили шыккан керуен- гс uicciii, 13 кун бойында гуйомен Арабстан iimvHii хез- renin айггы. Каратайдыц сурауымсн: Макете Kipcp ал- дында кай орыкдл ихрам байлаганын. глрафага кллай шыкканыи, бэйтолланыц iiuiiue. кагбала пегие ракагат намаз окыганын. 6apiii де баян етт!. Мехелен аттанган- да, aycai жаяу журш шикканын, силан кийтыс санарына шожн, таги 6ip соке алып еткен од!. Лсыкнай iiuxcii шай кемндс де. туе ауа кедгеи тусНк кез!ндс де. Куианбай Каратайгл зор хурмст керсстш отырды. Абайлар аттанар кезде, К а р а т й ты ска' шыгып кет- кен-дк Куианбай кун узынгы мож!лiciniK артын корыгкам­ лай бон, Улжлига карам: — Окымаган казакта Каратам кякрсгмисА жуйpiк к*»крек аз-ау. Сурап отырса да. сол мен кврген кап жай- ды аз кезгыеи квр гетей, квкеМме конлырган! — дед!. Улжан Каратайдыц саз бастаи, буг!н Кажыга кап жлГиарды аГихызгаиыиа нитей алгыс айш н отырган. Kasip ерГнщ сезм костады. — TLneyin 6eprip жуйр!хт!пшц панласын жана кер- д!м. (лздш б!зге квп шенмлш айгпаншн 0 кгшедер1н1зд1 аГпкызды. Соишаны к«р:п, бйтш келш, iuiKC тыгыл тас- тагаидай c ji ilia. Коймлдлгы теплей. копале журген1ц1зд| айгкызып, ci34i де жалыратты той! — дсаР Снрек сойлесс дс тсНн свйлемеГпш Улжаннын сами- де. Каратаиды махтауымсн катар, oaitiiu epi Кунанбай- ды, сад Cip л.млмен. сыпаны тана шанышканы бар едР Ол жайды Куианбай «ем Абай екеу! де ссзд!. Лбай акырын езу тартнп iireuiecinc карай кулгенде, Куианбай Улжан м!иеэ{неи, nancPiix 6ip жецкгих ангаргандаб бон, 130

кабагыи шытына тусп. «Эйел заты эЙелл^не бзгяды. Пулар кезнпис мннажапы да iuixi сырлай, шашпау ха* жег!» дегендей болды. Тасбигын ж ж тарта ryeiii. oniii Улжан /кузню» шугыл буры» ал ьт, тэ!мнл айты», сы* бырлап хетт, дугамсл бог сыйпалы. Абай, axeciniK Каратайга анткаи ж ан аш эчпмелор!» секс алып, ода» пюшечпнщ шобер азш н ойлап. жале OKOciniii eiuiri мына Mi»03i» баги» ш ирин, iuircft мыс- килмсн карали. Кажыган xoptoixTi кулю етенж доге» ойы жок ел!. Bipax. ажуа болзрлик хал. «з1псп*«з1 ама !• сиз оралгакдай. Ку»анбян туралы xanipri ойы — кулк! гана смсс. куйм, жуга1иикти\" да танин отыр. Торт жил кар! суАепн cyflpciin, шыганга бары» кел- гечде, аламнын эхелетйн: «ана жордс Oip мола. мына жорде 6ip мола дву болса, нс деген аз табыс? Они» ус* line, уй iiuiiictf, жар-жаранынан, бала-бауырмнаи бог бу­ ри», бугип жату таги болса, ол каншалык ушлые?» лен. oxecini» eiuiri калпынл. ocipccc, карпы ашкандай карали. Лздан со» Оспанды e p ria Тохежанны» yfliiie» Лбай агтажанда. кун xctuxipin. c K iiu ir c така» калган оке». Cxi lyucxa» xe:i>xi коналкада хайда боларын шеинксс дс. атка M iiiic in , елксн!. езенд! бонлады. Keiuxi суга ке* лж жатка» калы» жилкыларды шопе» жагалан туеin, citi6ip ауилга сокна». белпем 6ip сеS ure шыккандай. Осмлайша агка M inin. орали» кантуы» Оспа» плетен гои, баганаги свз!н айгар дсп, Абай уидемей epron-.ii. Bipax бул журимо дс Осман евзш бзетаганша квлленсн 6ip жай олардын холе ii соз!н!и арасыиа lycin x eni. Ол куниц себе»шic i — бул c K c y iiii» аншы in ic i, оде Mi хвх xnpHiwi v im К0.1ЫНП устагаи, суду жарау, аксур байтах Mini г». III «че болшин. Абай мои Оспа» озонго карай беттегенде. аргтары- мам. Шоке бозбала агызип ке» куыл жег!», касiapi.ua орала кстхси. Ycriiuc жени шапан, басы»,та саргыш тор- гинмен тысгага» жука кара c.iTipi Tuuaiu бар. KouLiai. KnpixTi аксур жузд! Шахе, желкайиктай ескеи жылпос сур бсдеу1мс» лы» crin жстп дс, солем бердь Exi агасыка ак- сыйи», куле сойле»: * Каршыгамныи encpiii oxcyiniaic корсете!»» де» ксл-TiM, Абай ага. мага» epin аагамтай еле» бойланмзлар* шы. Кэнжыглларыцыэга 6 ipcp уйрек байлап жЮсрсйш! - лед!.

Абай, кмзарып. сцкслin бара жатчан куп асшнла, топшысымон омырауы кызыл алтын буыи жалатканлай, жмлт-жыдт ет!п турган кок каршыганыи ренте кызыга караты. АлтындаЙ сан-сары хездер! кун шугылэсмиа карсы. качкумар Кызыл or тегедк Жалт ciin кунге шз- гылмса туеin, комагай карайдм. Лбай кызыккзниаи Шз- Keiiiн каршы1аеын «з женiне кондырып ллды. Кус бабыи бшетж и Iпайли кыймылмеп. басижочин сминали. Ой* иакшын огырган кустын айиалага кэпысыз, сергек кз- расыпаи tu a6im u бабыи туАд!. Кустик сапна да уетап ка;>д|. — KeshacMHiH колында аггел! тур ске.н. Тулег! де жаксы ехеи гой- Муни xiu баптап 6е? ii? — .mii. Шоке: — Батпаган ез1м. каршыга-лашын бабыи унренд1м гот.! — дедк Абай iiikmiii внернте cyiicinc lycin: — Рас, ал — ечер. Kiei кыэыгарлык онер — саятшы- лык. Бул талмзйшн лабандылыкш керс« cie.ii. Азамат бо тгапыкиыи бслгк-i дс. сил! 6 i3ic onepiiiai корсет. Крдж копт! —дсп. астыидагы жарау жирен агты тебже жор- талятты. 6з1 дс аилы кызык хоргешм 6i.riip.ii. Шэкенш аксур 6«aeyi ттэгж утиымси суман кагып. лыпылдап, алга тусс берд!. Булар «ген жагасыня та кап Калып ед1. взешнн ацшылар коп клттюгеи гусы жайылым екет. Багама птча uliireniicH 6epi осы вц!рде жогары-те- мен сыпылтап у*иып, топ шурвгейлср журген. Суыл ка­ нат суксурлар, кос-костан ушкан квкмойындар. кокыр- лар байка.тып жур ед!. Б!рак кяз1р Абай «ми Оспам дал ж. кын жерлен кус коре алмазы. Шэкенш *»i дс ал! Жа­ ки I жердей кус бейнечпн аюармаган cii. Ол ftp калып- ты сар желкпеп бара жатканда. алатыи жетйи квргея мсрз1мд| белпн! квк каршыга озт жасады. Аишы жй!тт!* ко тына тести урып калып. «ж!бер* дсгеи.тсй. ЬБхый ушу- га лайыи orip-Tiriii жасап каллы. Шахе атынын басни тез- !рке боре, аллынгы жатый шапшан шолып e n i. Б!рак жачмн жерлаI уликам, не еу бетшде отмрглн кусты шала ал май, бетеле берд!. Абай осы кедде капы жур1п ксп, клршыта ангарыи байкалы да: — Ж!бср. е л корд! гон! - зсд1. Со.1 евз амтр буйрыкгай ботды. Кок каршыга лыа ет!п. аншы колыиан же>рге карай кулан тустГ. Суп биеи!|( таматынын астын ала. капашмен жер сызнп. жасырыиа 132

Женслгсидей болды. К а р ш ы га сол акка н боймнла еэем- Hin ар гы беттне ш ы гы п ап. х е к ш е я а рясы кд а 6>pa:t ж ы - бырлап. ирендсй барып, аншыллр квашен жогалынкм- рап x m l. Бупм н андисын андал. ундемей cu e flin турни калган ачш ылардыц айтыскан 6ip-6ip-ax Свздерп «тур- гы га хетт!. т у р г а г а кетт!> д в у баллы.., С о л c a n e хек к а р ­ шыга еэениен агыэып кайта 6epi карай вте бере. к ы ш л ш япак астында T w in ж а р к е п озш , ш аш ныла 6ip xerepi- л1п к а л л ы да, акы с темей кар ай, л я к т ы р г а н т а с г а й , ш ан- шылл т у ш л .й Б ул кулан тусксн тустан .теме урк!л. o6i- гермон шуласып. сатырлап уш кан кеп к т а т т а р лыбысы бСп'ндг Ш а ш ы р а й уш ы п, ж а п -ж а к к а Ceain бар а ж а тк а н улкенлЬх!и|1л 1 уйрек, катд ар да кер!нл!- Аншылар зп ы н басын ipbmocrcH атыза ш али/. Кар- h im i.i тусксн жерге спалдымен жетхсн lllaxcuiii вз! «и- Абанлар да xepin келе.п. Exi сарала каз арасында хек каршыга уйкы-туйкы. сарт-сурт майданда скоп. Кнгзлга жлймлган саяз судыц оргасында, твбедсн кеп окыста баекап капли гыриак жаумна карем, exi сарала каз жан себидНспсн, катты кыймыл eiin жатыр. ISip сарала каз каршыганын астында тулап. уи салып. кос канатимен су сабалап. каршыганы нюршмта суйреп жур. Eximui са- рала ка* каршыганын успнде. Д ал eai кус а л ь т жургсп кырандяй. соишалык «дермсн батырлыклен, кайта-кайга соккмлай тенед). Квх каршыга, кесек квх болагтай. Каз- дар болея. жумийн ак-карасы. кмзгылт елрммен хуи саулес1|пн астында сошиалык шэпшаи ж арк-журк мед!, .'lay.iaraii жалинлай. Дласурган карбалас кубылыстары жп па.м етин ен 6ip о п ы шагын танытады. H M ip y n ilii ж анталастын сош иалык ш а п ш л т и к н е и у ш км н ты н . еог саАын жуг кубылган ш аги . H ip кесек м»к болагты улксн луконн1н т и п у K e p iriiiiii астына тас- пи ан (aft. Дблй ry flclH m n ie n карк-карк кулш.такап коле бере. а I тан ccK ip iii ry c ri. Шалшык суды жалдай жугтрд). Y ftiK ciii, тынам олдекашан тускен Шахе, exi сарала каз- лмк арасында хтискан каршыгасына a.ii капли ж е т з е плмай жур. Бул exeyi катты адымдап, кустар майданы- мнн арасына e tu i такады. Кек к^е, ycrcri бос сарала кадтын ( аганалаи 6ep ri соккысын cn.ii кеии'рмссзей дол- лаиы1пы. 0 з ycriiic сонгы рст тунипп, тары coFa берген казга он ляг имей сарт e n i МоЛнынан устай алып, ка- емнлагы сута «нолп отхтзттт. шалкясынан кат Tipiи. тымак- ша урды. Шахе куангаипак: «Я оруак!» дсп. даурыга 1»

бакырмп ж'|бергси сд). Eiwi 6ip саг б а к а , астыпдагм са- рала каз кус ангина» кутылгаидай. Жон жумш жулды- ра, кек кустыи сол аягыпан сыпырмлып блрады екен. Шоке айгайлаган бойында ке». сат Каэды кзмшыменсн баста» 61р тартты да, баса каллы. Кох кус «дерме» cxi сарала м зд ы Cipacfi алды. Пул ацшылар тожрнбес1нде болмастык 6ip атж а сд!. Ырыышыл ацшы болса: «кусыи а коз тмед!» дсп. султан сахтапып, взгсдсм жасыры» -коярдык марсе. Exi сарала казды ext агасымын камжыгасына байлап 6epin. Шоке Оспам жамындагы каздык басын tcecia алды. Жуй»**” шапшац ары.ттып, мыйыи оным, млтясынан усак камт алии ccmi. O.ii тулап. капы кайман отырган батат ка­ нат кыранын азгаитай кызылдагып алды да, сур бедеу- ге каш а каргып siiiui. Ж анагы ушкан кустар то*ic уда» ксгксм жох схем. Шапшац ж е л т жемсле бсрш алдында отырган 6ip тон улксн уГфектерд! корд* Кусы таги буныи катима cineiineti тускснде, бсдеуЫ тебМ п,катты шабыс- пен агыаа жонелдк Кариштасыи аш м ик саурмма карай, кулаш жатым ксй1ндетш барып, уйрсктср уша бсргснде, такау тусгам, кулашгай серые», лактырып ж'|бсрд1. Кок кус сод w rxuiy ретнис, томшысын уппорлеп, мойный inline тыгыикырап ал ьт едк Ыр саг калкып барды да, содам ары кос каматын жай отындай жаркыллатыл, лып- лмн кагмп, атылып берд!. Абай таги cyficinin, куанып, а Агаилам: — Эдем! тастады, шсбср тастады! — леи, шауип кс- лсд!. Шоке кусты лактырисымем, ммиш сын кос бук теп алии, cpiiiia касына б а л а г а н дабылды итауын келс жат- _кан бойыпла капы дзюыратып, согып-согыл добсрди ‘Атгыдан vpiKKon уйрсктср б аси щ а карбаласып ушып ед1. Пид! дабылдыц шутил дауригы шыкканла. бурый- тысыпан да саскалактап. хек л о п ата tin атылды. Кар- (мыта бул ксзде сат кустардыи астына квсЫп бары», ер- Kin жегш и. Пнд| езге уйрехпц баржей бн!ккс карай оз- тындай шыккан сары аяк. кок мойынга лал астынан иайзадан атылып, сатыр-сутыр 6ip айхас жасады. Коз тлесксндсй болтай жок. Бар ынтасы акта KCTin. аддс не дсп айтанлли. ек! eTeri жалпылдап шапкам Аблйга, кар- шита G3i ум н о га » сыякты емсс. Кайта уйрех озлнтнсн кулап, кыраи тыриагына элдскэлай арбалып кем, оэд!г1- нси жумарланым мшгсндсй xopinji. Кок мойыпды. юал- 124

клейкам устап, жсмсауынан бурге:i кок кус сошла кол- бод!. Шэхешк дал ллдымдагы курган квгллга топ crxiain тус*рд1. Бул уйр«<т! алысы жакагы кос казды ялудаи да суду <ui. Абай тамашага ра.\\атган> акын абтып 6iripc ялмайды. Кайрам кыраи!.. Нс детей бап!.. Карк кылды гон! -деи кусты 6ip мактам,— Яншиным, сзяг.мынык тебср! виц eKOHciii! Ж |пт болса.сендсй болсын... Кр жет* кг limi 6yriH 6мд!м той! дса. Шэксн! ек§ мактады. 1Оспам баганадан 6epri кыэыктык бэрin упдемен гама, баяу сзлыакпем таман алап келген-дк Тех сонты кезде гама, ол артта калым, ат с ат и н а шалкайып, сакыллап ку.тсд1. Каршыга кызыгы уш'ш смсс. АбаГ<дык жептлд:- Iin, балаша куашамым маэак eiin, ыысхылдаи коле жа- тыр. Пул yuieyinin арасыкда, аншылык гзжрибесше жаксы ысы.тып, e3in Сплел уйренгенмен бе. болмаса жаратылыс nine индс сондайлык сабырлы, устамды б'фюта.шк бол- глинам бз. otYicyip Шахе баскарак. Абзй Шлхсшн сол блйыпты салмакгылыгыи кымблт багалалы. Жакагы oiiepiitc кызыгуымык б)р жагында агалык, экелж, адал бауыр ындыпы бар едк Осман мен Абай аттарына Minin, ciui Шоксдсм ай- рмлысар уакы!ка келгенде, кастарыиа жакын ауылдан yxLii карл куианга Minin, Акылбай шауып келдт Бул гресек тарткам бала, rycinin акшылдыгы болмаса. Абай- га капы уксаган. Дмдл мои Абайдык ерте ер жегin кал- •ам тунгыши болагым. Акылбай капы ке.оп, Осмаига солги берд! до, Шэке мои Абайгз карам: «олжа, олжа» доп. куле lycti. - Мен! Эмм апам ж|’бер;и. Жэкаты алгаи кусгарып tyiv.il чем 6kuin ауылга жоме.тгсш! дед!. (!оларымызды •лг.1.И4 кглдiм. Шэке ага, борт дс<меи1н канжыгача бай- лни 0cplui:i! - дсп, yKi.ii, жлрау кара купаным холдеиек- дет1п тура каллы. Шэке «з хояындагн уйрекп Акылбай- |.| кКа11р1аыйп:алым козгала 6epin eji. Оспам осы кезде га на ум — ТоктаН Ком уйрех ly rli сыклр уйреяпк сыиык ха* МПП4Мда сыйплтпаПмып Энитс — Нургамымына! -дед!. Абай мгн Шике Оспаннып капы томырылган утмндс уякси 6ip з1л барии байкады. Кустарды балага беркгксп жок. Акылблй каблгын кагты шытыиып, кмп-кызыл бои. ек! Ko:«i жасаурам, Осмаша жалт берд! де: las

1— Ослан ара. туу. не детей сарая ед1ч!з! — доп атын 5 бурмп алии, шаба (же юлм«клм c.ii. Абай оны аз токта* . тын: «Лкнюкылан кашам кслдш?» деп сурады. Бала эл! : кунге eKiKVii, ызалм упмон: | 1 — Bvriii тустс Они апам аг-арба ж!бср1п, Эб1ш. Мя* гаш бэрмЬ тупас келдж! — дед! дс, ауылына карай uian- \\ КЫЛЛП ЖМ№Ц|. Акылбай.дык ср-турманы калин кумк. Басында кун* Дыз борю бар. уст1нде кок мауыты бмипст, омыраулари топтан куше туйме. Bcaitue алтим жалаткан, кимбат тасты, камор белд'нс. Шапкылап бара жаткам баланын ки!м. турман coni, аса 6ip ардактм. жалгыз киз сомждей. Буны булай KHiiuiprcH. осылайша кугелн, бугжп ама* 93сы, бауырынл салып асырап алган анасы — 1!урга; 1тым. Жакагы Акилбай ез! айгкан Они «пасы бататын. Акыдбай Нургамым мен Кунанбай колыилагы кенже* дей. Oii Лбайдын 16 жасында туып ерте срсссх бон кал* tail СОН жопе ата колында окаша уйдс жалгыз ескси кенжс ccemi болтан сон. Абайды оке деп танымайтын. Лбайдын да оган бсГмл. wofiipi — ара, туыстай гама, оке- дей емес. Kasip сол Акылбай шауын кегкендс, бул ага- ларымен окпслссш. устасып кегкешой. Сад бала ажарын жактырмагоннан ба. бадмаса Ос­ пам MiHC3ine тан калды ма. ofireyip Абай осынып алдын* да жана гана саят:пылыкка жас бала дай тамашалап, низинкам налпмиан тез суыилм. Шлкего кош ангин, аты* ныи басын оз аумлы Акнкжыга карай шугы.д бурым адып. женслс бёрдь Шоке каршмгаеын тагы да man* шан кызылдатып алии, еэенд| куддап. жосыта жеисля{. Жалгыз «ет!п бара жаткам Лбайдын артынан Оспам желе жортып жегхендс, Абай Undue суык жузбем кату* ланып. зеки сейлед!: Ceiiin Uuiuc кан дай от дусхсн? Бала тар комнше тал агниды соншалын таре айырганын не? Эл1 де ку кумдеЫк жыны буып жур ме? Айт шатнам? — дед!. Буг!н танердённеи берг! журтете, эр « з л е АбаАлая ycreviipCK бот:.:а.'а, «*з>м м б таны тай, лард.'йсмл келген Оспам Kaaip 6ip еэгте езгерд!. Абайдын ажарына коз кмйигмм тастан. одолей урне ун!н естумсн 1лес, енд1 сес* кеч* тус!п. бой банты. Y'ti:: акырын гена шыгарып: - - Ашукм орыпсыз болса. базар, Абай. Бзлага 6!л* д!ргепЬ| орыксыз. BipaK сопым тспн емес. Танерденнеи сс::* о ката алып шыкканымныя мои! де осында. Keme.ii*

бКблкуауугрпрнОтаингДуйес-лдр:|ые:рмНкярал1аыне,ллрзжддмг!ыеАкиеуйоб.н,р—ратяeлйутrАыбгсx.а1йшкipрт?К,с!eууНкж—нлiеuс1алзнiндмдабесасйклраынтот,йазлзнстОдысбыысаихнкилад?иаабахнса—апынробиылладл6гыцксоiгп3пнткс.деобанеАзсуш,пйтбп<умаиле.йу.обу6гко>ыiвлааpнз.тыжк-кхожнаорылрколааыйхыллымыыакпас--. 6гБа•6л|к1ipи:кiiс>аc!лp-xрpл'кр:рлоc:аАлрiгзарытаклшсбы-лd!уарныраыxрлал!зКдпcйкымтлшаuо,аауыкап«йHзБрйтбакдр..тлiдаахлжnеHыыыеримадуiяОpммылдыyктоcд.иегтfн.ыаcтеаtжысыЫаMышiрршнiнaотр.1удНекe!сддтЭман.а.ууоду1.хиДрслрарсосагдгомадомшктаталлЫсаукнж,дыуйтроысемис.нт,змMом,тогдьКылешiкншсоnочбнэараyйiдпауд!у!л!ннdсултслд—Слпейнiыaоыiеки.еcuкккд.шнwндоiдмкcееpесынеаnбсдйiйnмийниeкккп!тбыcтакасрiуарайтхекурдасаанммез!кмгTмт1ртаиаыадeкл-ас6днелееoгнс»eнаыр,эc.ерддп.rnкбизYiее.оiуc;аiiйnй«спtпоаОаiеiаnистрлмcгксбы.ааыаiупоaссумрнааелeтзыдннблнтудоfаоiсеыагмнкыinипанпу---,. — Кыскарг! Огтама! Намыс е.чес, арсыздык! Ток- •I'йын. топас, надаклик! Нсбеттнмен сойлейсш?.. Осы- дан хиймы-1 eriii булж салсан сол шаныракка взлиз мен ivтыраыыи. Tiaiue тыйим, колыца туеяу салдым! Tephieii К'ф| жуык axeiui кабырына топал xipriVk-Kiiiciii? Mac* >лпасыи олемге ш.чнып. itrAcvi кып влпрмск e'.uiii бар и»й, с1ра?! лед!. Калган cm.ii б(р-ах зыйып. атын бор- г.яйга Л1р салил, кпггы жоргалатил. Люлокига харлй жалгыа fiipiiu. Пул к е п с «ун уягмпа жала xipc блотан дмтнтб•Ат1:уолY*а1гIр;|й*>т11гМы|Йг„лыемЖл.дии.з.кажы,аыосОБлнлб,т.ытатсуадмкпзл.йKпяаалMОлрннонжiаашwкнаклсыiртбужмс.днунЫаи!слср-жтнКпгесpаапаынcслдзк-нHатгоIкакреiжкiнтiлскoыатоыМiемшикжкнбаты.аамежсзлт,*ыыыго)ксылжрлрыаызагтлаПмнтакшылуксаарайддхйшпгм!ыатаа.нуанзкОгтасытаар.алкмылнсбгд,олпааеасуенлазад6ыубаалiжаpркебтызолкоаcтрсеалрхoтлйлеыааrаршыиnпй-- Коптен бер! Абай бунаайлмк: намыс пен ыза. алда- 10-мОуект, IIгчи 137

ну мен кыянат, кыныастык пен арлану, уялыи арлаиулын нешв кьфлыкысымын кврмсгсидсй. Ор хыры устара жу- зшдей. Ет-журокл liaiu тусстш ая*ас кубылыстарг.:. куйындай уитхмга rycisi «елед1. Нс iciepin. нс д©рн« ан­ гара алмай, аурс-сарсан. Тех капа, 6ip хезек, оси уйгку шпиле. Блзаралмны ociicc ала бере, шутылдян, буп л таи- ертен окып шмкхан «Дубровский» тагдирмн секс алды. Соны car капа еокеру мук таен. Кунанбай мен Божей. Тэхежаи мен Балаглз, Орзлбай мен Кертмбала — «ыекз- сы нос1л кутан ызаны ойлады. Буын. буын сайыи Куна;:- бай урпагшан намыс соккысын уздтшз корж «еле жат- кан Баюралм жакындармн секс алды. Осымсн катар таги 1ЛССС Тросхуров эорлыгынан Андрей Дубровский влгенж ойлады. От шйнсн ом гулж тапкан, жан жарил тапкан Владимир Дубровский мен Машанын армандм сырлары epixci3 кем. сремис салмак салды. Эдмет лисп, ишшнил журекке ар эмтрж бергеатей. Сумандаган жиренл) катты камшылап. «спиде!in соктырга lyoc.ti. Сат агмндм журкпен катар оз ойын да камшылай тебжгендей. Bipax. «Жол тап! Жен тап!» дс- тендей болел да. жанаги ecrireii сумдык хабардын тсн тараэысы туып алды да. кексПлен кетпгй хонды. Од т. разынын 6ip басинда - Кунанбай. Мурганым. Базаралы да. exiiinii басында Троекуров, Владимир Дубровский. Маша болып тсн басын отырып алды. К!тап жындыгм, e\\iip уь-мсн тек си-бага бон. Доан ymiti аиых бстно-бет ксп сн алгаш клктыкканы осы. Абай еэ ауылына ымырт жабылып, кас карая бергеи- дс келди Тыста журген ядам аз окон. Ошпейжде 6ip жактам Абай «айткандз. аллынан тоиирлап и:игатыи балалар да жох Byrin Корыкка «ел ауыл колin коныси- мсн. миддаси сопла «елеен сон. балалар да тепе кетхен. Кора салыи жатхан жумисшиныц Ke6i дс, сол арпан келген тугандарына барии, амандасип кайтуга кспскск сыякты. Абай нз отауынын сыртына жирен атты акырын бастырын ксп тусксн ед1. Атмн «з! бандан, yA.ii айналын журс бердь Сол шахта отау нншен акырын тана, жтбек талдай емзмлып, оссмдсп айткан он ссгЫ. Осы умд! ес- Ti.ii де, Абай эн жолкни yorsci келмсгсндсй бои. отаудын босага гусыня яел!п, уй сыртында ошрып «алды. Бунин KC.ircni:i уйдет! жанлар 6i.iren ж ох Он ез ыргагыи буз- тан жох Лбайды ас уй жакта журш знгарган «id жал- гыз Злиха CAi. Ол жылдам басын колш, Абайга такай, 138

ivik ашып уйгс «ipm rici кслгендсй. I>ipaK л а с KC.«ia- шок iа как бсргенде, Абай оган акирии белг! erin. уночз |.'мдап, касына шакирди. i Злиха! Эуре батма. Yfire Kipno. Oiirepix 6ip жак- « он айтып жатыр сксн, соны бузбай тиидай тусеЛк! - Уйде шзы жагылган жок, жарык жагайын! - ле­ гок Злихага: Оныц да Kcpcri жок Oiuiiit шыркы бузылии кого- *ii: дед|‘. Злиха yuch сзу -тартып кулш, одем! косок а к тгстерш а чсыйта kopcerri де. Абай конлш жаксы угии, ангин акырын гака босым. Keiiiii tucriiui. Жсрошлк басмнп ка­ рай k c it J. Абай зимагын алии, шапанипик жени! lueuiiu. кара аг.к-г. ак кейлехпц омирауын кен ашгы да. муиди ко­ пир алге бар бобин, бар UK/iacuii берш. уныа, млиаи калды. Онаша ундс, алакаюкко копир кош. ваш е сркНн in- юл жалгыэдыкты ырзалык рахапюк кабил корюм Ой- M-piji,сошна жаксм 6ipan айтып жатыр. Эннии сы.ттауы \".|)'ы|)ындаги кннконс баллом болу корок. Сонм алдн- •1он юрбетс lycin айткан он сыиктм. Абай кулагм шал- I.шла. «1шкене бала, алгаш козле Cip-ок! кыккилдли <.О- Артынаи уйктадм ма, болмаса он уатты ма. кайр уи клтлайды. OfucpiMiiiii амткаыы «Карагез» Dili. Был- ujp ru жаздя Гйржан окслш, они да осы олгс жайглн. < мрли, гммиш бонуакта соншалык Лпмталдыкпсн мунди сазин иоз1к буралткан он. Ойгсртм бар даусммсн шымкамай бону смзылтканла. бул он бурышысыпан да 1*411 кон оырды икшнсндсн болады. К*|>а«п> »йии! Кяллин к.-Лin, К п к гн ас ау.ш н и.»и с Мен к« ДсП1и1.— m o il мйырманм, соншалык байыпты лйтадм. Oiiivpiu •кы оид1 ушмсн гама созып жаткап жох, журспмсн до баии спсендей. Он арасынла. кабырма iui'nt.ici i m i сез- ,1»|)1и, «Ксгксндс Koiuiiii алые* дегон сыякты тустарын ecu копте, осы а Гну туш ила u^iiriMOii озгертш айтады. Сыршыл опте, 111ЫШ11МЛ акын, oniui, дол Kaaipii coiieri >-i ипi11iit 6ip кудинн, o-icMiK-.i жасырг'ан купыя пазы и кос- каидай. Осы бенуактан тпок кеаГшдс асыл ж арозсирин да. АбаЙдын муцин да коса иторткоидей. Эйгср1м кантон 139

эн салудам .окталган-ды. Бтржан кеткснпен 6epi онын эн* ш! аты Ыргызбай iuiine тугел жайылумен калар. дэл Ку- ианбай ауы шпиц вз1. бундай аталы жуан ауылга «эннг1 колin» атагын мш санаган. Кунанбай Меходеи кайткан сои. ocipeee, оный Кула­ гина ллдебтр колini otnuiniic. ccpiaiK бЬгйрмесш. Ерши, булгак. сауык слйракды сезд1рмсу корок. Онын уст:не Дмдэнш хундсспп мен ai:iy Kefiicrepm костаупш ;-бы; сын-ажын болса. кайнага. снелср болса — бор) до Абай- ды Эйгер»! -yiuiii кшалайтыи. Э:пл erin мыстучлд.лг. »дз. сыргтан сыпан шеногемде, осы Эйгериишц энтмсн г.мып- тайгии. Сонымсн окта-лекто. ел аулакта «кеудсн-екеу окаша отырган «езде, Лбайлыи к**н колкалауымом Эйгс- Р«мн1н шанда 6ip ай ткан oiii болса да. оол xyni Кулан- бай ауылына тары 6ip тыйммеыз жаманаттай тарайтыВ болган. Он рахат болман. Энгер1мд1 жззалаудыц, ессктсп хз- налаудын себеб! болгандыктан. Абайдыц ecii жары енд| он айткызуды токтдтуды сурагаи. ЭйгерЬнпн кез жаеы- мен айткан тоскгерш Лбайлыи *«i до ганыран. 11'ынын, сырын ангарып кем. амалсыздан жар вяерш жасыруга квпен-дк bipax эр кезде. шабигты конхлмсн домбыра тартып, «:й акырын ынырсып аи салганла. ж* 6ip ыргакты кулак кунлер. узак куйлер швртесидо. Эйгертмшн peni бузыла- лын. Кызгылт жуз! агарып, кяленкел1 сулу кара кэздер! 6ip тунжырап туцгыАыктап. 6ipcce кабак шыгын жасау- ран каланчи. Абай сомы эрдаймм сыртына шыгармзй. ко- помои танып журспн. Койле oni6ip луспал свз. тллех. сыл- му OArepi&i жагыман тумаса да. Абай утшл жуйргк дом- Сырапы адоГн ЭйгерЫ уш!н лартатын. Бебсулспп колin жубату анткандай болады. Шабигты акын журетш аз да болса ллдандырып. еылегендей бон токгайт!.:1. Сонгы жылдар Абай домбырага аса ыклас 6epin скеуден-скеу отырган окаша шактарла, квртктеп куй тартэды. Сопла- ты AHcpiiriii барлыгын. ойн:ц ыитыгми суйгсн акын жары, Эйгср1мгс арнайтын. Осы елеен кыста д о булндей б5р алакаленко коныр коште, лам уйде. у-шендер болчслерГ- не жакын уйде, Абай домбыра тартып, Эйгорга тындап отырган узак шактын акырында, жас хелшнюк «ah» ур- гаид.лй капы 6ip K-ypciitin калып cai. Абай домбырасын тастай 6epin: — Саган не болды, ЭАгергы? —доп ксл1ишег1и1к мой-

пинан кушактатанда, к м ш ы н уст1не кат-кат тамган ыс- тык жастарын ссзгси. О м ксштс Лбам, амалсыз арманды 6ip сыр шешкеи. — Сен булбул сдйт! Азат аспанда, кох бутакка ко- ими. булбул ушцд| олемге жарласак сдй Жаныц сыры tKiuayuiUHU эшкмсн ушлый eiciin туысмц бар cui. Мен сол булбулды усми ап, »дсы1 торга болеген аушыдай бол Дым гой. Капас бу.тбуды сел бопсып. Ynitui oinipiii. Се­ негал жанывды тушиыктырып, слден срок хасиспкл! бурхеуий, осы ауылмсн коса, мсп болыппы;»!— детей. Mine казфде сол капас булбулы ширкай алиай, уи к 5а элмзй кук1реиумсн гака, ыктыярсыздык uicpin коз- | - «и. <j\\aparo3» эиж OftrcpiM элдспсшс кубылтыи, xdn- liiiiкс казне орзмдылыкпен, коп лолкитыи айтгы. Ор- 11 .г. »м!р сыны мел сыры жаткачдай. Бунда: анпак 1 puiiKci3 а на Mciiipiui бауырыпдаты нерзеитше алдагы '>'-:рден бакыг тК-.сйдк Бунда a.ii акау туслегеп ыстык д ты к беШлЫеи Лбайга да шыл т1лек арнайды. Бунда — •■' «пк де Tyftiiii, туйткьт! коп журсгпик езше оз1 тыйым - п аи нохтасы бар. Бунда жэне аиау Корык бойында бу­ нд жылаи OTupi.ni ана Каражан uiepiniii кайгылы жок- таудай ауыр ыргагы да бар. Дбай узак тындады. Дунисш умыткан.оз!нс тигси тар орында. мсзстаз шакта, рухсат- сиз cpix алган сыршыл змий де коп жырлап барып. калын тунге Jtipc. open токтарал cai. Oiircpni эшн узгоптс. Дбай кыбмр етпестеи мулгш тындады. Тек. OftrcpiM токтаган- паи сок уйгс к1рдГ. Онык сснпен Kiprcuiii акгарган т а к ­ та OflrepiM. «кснеттеи келер» дел ойламагакдай. кысылып калып орнынан у.нып гурып: — С1э кашли келген одМз? — дед1. Дбай пкмрын тана кулл1 лс: -- Мен бплаЛ уЙктамае бурым, «Карата»» алгаш бас- (алган ке не кслгсм1н? —делГ. Iipe Hlpreii Злича там жакты. Осы тунде Дбай о;п жз- гагаи Л1р 6.irt.ia>un OftrvpiMie липы. — О н ертен Тэксжан yfiiitc бата окый барасын. Ау- ылдык бар улкеш сол уАде болиды. Буг!н змндап шыктым. Каражан iHcmcci болел да, Макулбайдай асыл баланы >■' тай ллмай отыр. Moiiii кбнл1мдс cciiiii жанагы oniii нем осер алган жоктау куйп тур. Св:«н жазайын. Сен жат- таи ал. Oniii езнт табасык! Мен б!дсем, жанагы оз!ц айг- кал *Карагозд!к» коп ыргагын жасты муига айналлыру- • а болалы. Сол wire косым, жоктау айт! —дся1. Ml

Осы сез excyiniii ло байлаум. Сол тундс Абай, вз ка- сняла уйыктамай отыргап OfirepiMHin жузЫс карай ту- cin. Макулбайдык жоктауын шыгарып отырды. Баганзгы 6ip шакта Ortrcpiuniu хомсйшсн эн тугаями Абай анысгаган. Оиин анык илануы бонышла, Эйгертм 1 1сат кезде oimii raiia смсс, on шыгаргыш inc6ep.:irin де танитып ед'. Енд! Эйгер м Абайдын кагаз ycriiuc жорт- кан колыиап сыры батек олеп туып жаткяиына суйсшедь Сыпаны «y.iln, куаныш сто карал отыр. К<хя скеу!нс де кайырлы болган. впер уш1м нг1л!кт1 сот кеип. шабыт xe:ui скоп. Абай да вз м1илет1»е алган жоктау жырыи жылдам жазып шыкти. Жл папин аяктай сала, Эйг«р1мгс дауне- тал, окый жвнелд!. Кизил беляк киряиинк Блллпаним лег г яллы. Жея»с агат блйтерек. Б алды ргмы м орт ал,гы, Артипа бслг1 тао.зчяй. Жал куАрмши нмтс лады. АглАикли тоЙтызблА, Аз кун койна4 ерте алли. Коп жасаиай кок opian, Жараси улкси жяс плЫ! Ку\" шалгап xepjii тез орган Kymata лунно wc «.mi? Артмил беят! ка-здырмай, Бауири капы тас «.з1м! Жилпияйын лесе де. Шидярлик ил оси алЫ! <)р.|и,зи 3U.3I ауииии, Акылга жу-apiK ылныиыи. Коп жасамая теэ Kerin. Ко-i мши жасии апаядин! Апалык MCfiipi вз журепме квптсн орнагая жопе Ма- кулбайды влтмге кыймаган ЭГпсрЫ, xyiieyi жанагы «лени окна отырганда, жылап ж1бсрдЕ Угымтал, зерех, Keiwi жуйрж ойел. Абай тврт-бсс каймра окыганда, бул елздер- ,li жаттап алии. 6ipre i.iccin. айш п шыкты. ЕртсиЫдс ЭйгерЫ Абайдын касына epin. бага окыр- дын асын алып, Злиханы взтне коаны erri. Тэксжан yflinc такай бергеннен бастап. жийшке. наз!к унтмен атендсте, жилая келдк Карали уй тагы да ксшсНдей. Жылаулы жанларга тагы еа1. Таги да aycAi уй 1ш1ндег! эйеллш бэ- pi жилая токтаган сон. Каражан вз жоктауык а:*та бае- тагапдз, соныц твмепг! жагмпла отыргаи Э’йгерЫ. у.ткен- дерго жуз!и тази к корсетнеи. кырындау отырып. exi М2

мыкыныи lafliiun ап, неких, зарлм у» солям. Бунин у>ii пилысымсп, Кунанбай бастаган улксндср aca6ip леи кон- мп, зор Ьттмпатпен тындали. Макулбайдын артына белг! тастамаА, кок балдыргандай арманда кегксн жайларын, OiirepiMHiH еид1г1 косып алган карали эн1 «г1лте ccxiipeai. <'ай суйект! шымырлатып, барлык хвален жас агыза те- 6ipcinin ед'|. Уй imi алгашкы жылаудан токырап калса. OincpiMiiiK акын муцинам кай гадам тепе босап, жылап кетri. Улжаниии **:й дс у» салим коя 6cp.ti. Калкам-ай. кулыным-ай, арманда кеткен кошака- мым-ай! — деп, ouipcn ж(борд!. Еркектт дс Ke6i унс!з жасгарын ipxe алмай, eMipenin огыр. ЭйгерЬппн зяры- i.aii 6ip Маку.тбай дсрт! о к е , таги да ОйгерЫ мен wine мат!м саисыз ем ip мерлерш сске алыл, Абай да ж ш а а нибердк Арманда откем жас уланды, анык орынды жок- таган ата-аналык зар осы. Ток Эйгер1м приласкан сон гама жоктау езнпн ум»н тапкацдаб. Уй iini узак жылау- ыем барып арен легенде сабир тауып. куранта козек бер и. Кеши, журт ссймгсн уакмпа, Кунанбай Улжаига: Баланнын жоктауын мина кслнпнс ангкиз. Кир­ ки еткешие, бата окумылар арилганиш осы уйде болын, кпиксне Макулбайиммыц артын осы мундасын! - дедк Вул соз Улжанпын кекейше конатын. Осыдам neflinri кундергс сол ouip буйрык eccmi болды. OfirepiM осы келгемнен. Акиюкмгл Абай касына кайтлай. Каражам- миц касында тЬсрлссш отирип, амалик зар KyHipeiiry.TC каллы. .Макулбайдын жеткн еткеншо, Кунанбай Тамсжаи yiii- нем Нурганым ауылыма кайгкан жок. Жас токалдин уйг- ||с кайтпауы. осы аз кун ituiiuc Нурганым айиаласинда, кпп пале тугызып жатыр. Даурыгы аз, б:рак з1л! мен lyfiini кыйын поле. Бул ауылдарга жат' болган, аса 6ip яуыр гартыс болып тур. Ол тартыс оз»р Оспан мен Нур- гаиым арасьтда. Екеушш 6ip-6jpine кл;лрп куплен ••imiri, амалсыз iniKc тигып жарнятанбай жургенл1кте'1, acipoce шыйрыгып катаяды. о.манмын кеше Лбайга айткам чабарындагы хал 6у- riiue дс еэгергеи жок. * Базаралы Кунанбанга солем бере хелген-.н. Они то- бык1ы ж1пт1 inline», Кунанбай ар кезде белек, ерек ке- pcriii. @з бала 1н1лср1нс жасамабтыи 1лтипат жасайдм. из

Жас Ntirhrl свйлепп, энМмслерш тиидантын. Мекеден кайгкалы Базаралымсп алгаш хелдосксш осы жат бол- ганлыхтаи, оных uiapya хамим да коп сурастырган. Vii iiuiiiiti. axc-uieuMciiiiii a ii хунте жокшылыкган арылмай жургенж еспген. Осы коде tiim жудеп. uwriu хеткен ауыр муктаждмх халш бигсн. ©jiite бН-кеп азам.ты к. зор квюрекпк бойынша. Ба­ заралы жох-жпгх жайын к*>пшйл>кхе айтпайтын. Bipax Кунанбайдан eiuCip сырыч ipiKKeii жох. Айдаугя хеткси Балагаз yftiniii >xeriM-»ccip бодгам бала-шагасы торга:1- дай тозыи журген!н дс жасырмаган. Оныч срсссх тзрг- кан бллалари. айран-шалап yiuiu алд! агайыпга жэлиты- га да KCTinri. Жасгары болса, ниерлж сусын да жок. Kyfteyi бейка керссяксн азамот агайыпга, Нургамыи да жагтык стер жен! жох. Ол, Базаралыга арнап, ар- xyp ii кжм Trxxiac журдк O.Ti хунгс Базаралыныч нурлы жуз'шс. жолбарыстай кслбстп тулгзсына Нурганым ай- ныиас ыстык достыкдсн караГаын. Дуннеде бул кешкен ттршклмсге кызыгы басылмас шып кад1рлос ардактысы — осы хонах- Мургапым бул ауылдардыи взгс адамы нс ОЙ- лантынын слсгсн жох. Оспаннын бумы сыргган кыжыр- тып журген кабагын сан осiтсс дс, тук кымсынбай. ер- iiin myilipiii, «есуас» деп хана коятын. «Базаралыта хи!м г1кк!зге»п де ыаскара! ЭдсГп сыр ашадны ма? Будан асхан айгак бола ма?» дегсн Оспан ceauiepi, Мурганымга жстхсндс, она» да кымсынган жох. Кунанбай буйрыгымем icTerin жатканын айтуга да «pin- гсн. «Ойласа ойлай берс1н бар сумдыгын!» дсп, «perice тусксн-дБ Кеше хешне Ахылбайды озон жагасына ж!берренде, Мургапым Оспамды эдеГп 6ip хсж^рлж, кыястыкпен эз1л- дсп сыиамах едь Оопашшц турпаны мшсз!п Лхылбай дал жепсЫпт^. Bipax. оган ер xexipex. «осек бтмд1 Мургапым ыэалан- ran да, хайысхаи да жох. Бурынгы кун. бурынгы калпы езгермедк Дбай козпиис Оспаиныч буны катты хыжырг- ханын Мургапым злгаш ccrimii осы болса, одач да кы- сылгаи жох. 0а шйнен «Аблй Оспаннын жетепнде хетсе. оны да копермш!» легендой батды. Осымсн тзгы 6ip cxi кун eiTi. Оспан o.ii де томырылган куйдс жур. Dyrin. тацсртси «елген ыалга су куйгызгалы erin бара жатый,* Мургапым мен Базаралыныч уй шпиле капы кул1п, mlt- дсс!п огырганыч ecrui. Содаи, худых басында турганда М4

Нурганым ушнеп шыгып. су ала келгсн жас кслшшекке акырып жтберш: Кайт шапшац! Нурганымга бул куликтан су ти- MCiVli. ДлгиэбаАмын, арамдатнаймын кудыгымды. Лига бар! Будаи былан бул худинка карай Нурганым y tu iii аягыи кия басатын Kici б а х а , жслкссш кыркамын! - дед1. Жопе сол хслнииск котившие малга су куйып тургаи Масакбай, Даркаи сыякты б'рнсше срксктерге: «унд!з- тун осы кудыктын басын куэет1*дер де, Нурганымга 6ip эуыз су таттырмакдар»! - дсгсн. Осы буйрыгыи Ослам, xyiii бойы талмастан вз1 ба- run. шынымсн орындатты. Нурганым ауылы 6ip та мши iy ала плмай хонды. Колина дырау камшы алии. 6 ip c c c худых басында огырып, 6 ip ксзск узын торы атыиа Minin. Нурганым аумлыиан суга карай шикхан K ic i б а х а . яки Ра куады. Kcfl6ipeyiii камшылап. андап тасгайды. Кешке жзкын ауылдан кашак жердей «ките туйомсн бария, бошкелеп су ахелс жаткам ок! кексе катинды квргенде. Оспан вз1 алдаринан шыгып. суларын туйе успнен акта- рып T o x x i u i де: — Нурганымга айт. Базаралыны x e rip M e c e пар гат- кызбай. им ы л ен катырамын. Жаны барынла x a s ip же- ue.irciii! \\’лкеи нале тэдемесе. тыйы.хыи x a a ip ! — дедн Тун бойында да су алдырган жок. Ертен таперген та­ ги сол куй басталды. Бугж Оспан кап-кара боп тупк- кем. Отмрарга орын танпай д>р1лдей туст. сабыр такзг- тлн 61ржатата анрылгап ед1. Нурганымнын yfii мен ауылы сцд! судаи шын зарыкты. Оным ycriiic мынау мпюзанык .иных жпулыкха бастоды. Kccip веек томищ де болсын жимншпин шыглрып, аброймн твмкендсй. 1'к! жаты да мгепгс б.м*ып бариты Кайра Iтм IlyptaiiMM Луг in Оспднням кем и шли емсс Ml Ба lapn.iiiiiM апандырган жок. ол тугin крмагына ке- шмен Л -pi I кирсик к асиактын слегin де ссхирген жох. lu in кабагин туГпн. ызалы журсе. уйгс xiprciuc. тук кврмеюндей бататы. Иурлы Кызыл жуз» 1шкуанышымен, шин рахатымен жпдмрагандан, жаннай туседк Базлралы- .'Hii.-;aii да бетер хурмсг кврсет1п, уием! а зи ка­ тя ты. Ба тралы б а х а , сыргга боп жаткан кыяс тартыстык 6;>piii, Kyiyiui энелден, ерте б1лгсн. 5ipax ол да взнмк май- лей1Л.тмандык табандылыгына басын. «кайтер ексн?»»деген- Нурганымга cyflciiie rycin. ажарын багады да, e3Airi- ” М5

hcii ун катпатиы. Оеындай тштсй-тысгай арбасу арасында куя тускс тахаган шахта. Нурганым эйсл атаулынын бундайда кобшщ кольтам кслмейтж батыл байлау жа- сады. Ауыл конын отырган жер сазды катал. Кай жср!я каз- са да. кулых болоды. Осыпи ойлап, езтн!к коршюнсн уш бала ^irirri касына cpxin, ас yiriiie к!рд1. Сондэгн ксл:н- шсккс от орнин босаттырып жтбсрш, кслген Ж1гитсрше: — Дал осы yiuin ншнен худых казындар! —деп. 6ip- ах буйырды. Жмтпср Нурганимнынек! айткызбасмыкэм1р1н орын- лап, жср «хазуга ocipicvi. Нурганым саспады. Шошах кара коздср! жалт ciin. нур шаша кулсдь Кэр ат с с шуглалы жуз1не егеатл 6ip мыслил толып: - Кодер кулдай кара куинне сснгсн Оспан масхара болтаный тез бтлсш. Кудыкты шантан хазып. самауырды тез койып жтберптдер! —дед1. Талых кврком ксудссш ерекше пакдыхисн коре lycin, галыакпен шалхии басын, ас уйдсн оз уйт'нс карай, кариск бер!п кете барды. Улнеи, ауыр шолпысы Оспанды сыхак степлей саспан тана сылдыр-ci 1лдыр сгсдт. Нурганым- иыц бул ici осы енфД>к барлык oficaiiie кейн акыз болтан e.ii. Y.Txeii кайра гтык, жан хыйысар достыктын пйнымас ангагындан болтан. Осы кундерде Корыктагы ауылдардан он бсс шакы- рымдай жерле, д м осы Корых сыяхты мыйлай жазых, салкын хоные Пралыда 6ip эбтгер хал батин жатыр. лщысу езешшн ен суы мат тусы — Крали. Бийылгы кох- земде вз бойина калин e.iji. жузден аса ауЫлды гаргкан саз Кралы балатын. Ол тустл отырган Ыргызбай. Бокен- iiii, Ж1гпек. Копбак рулары- Жэнс осы туска жахни. со- иау бжк тау - - Ордами кыстантын Мамам да кол. Kaaip оси Кралылагы ел успнс сайлау келд!. Бул —базис сай- лауы. Кои ауылдардан охшау барып. жыйырма-огыздай улкен ах уйлср т»э1ле rirLiren. Уйлердт орналасып отыр­ ган казны да, мал iicci ауыл емсс. не ас пен тойга, нс баз- маса дэл осы жазгыдай охшау келген улыхха ттллгем уй­ лср скснш кврссгедт. О.з уйлерге колетin бул жазгы улык. жай сайлау- шы крестьян началышп емес. Семсйд1н ояз началмшН. Касинла зон стражник, урядннктер! бар, cxi крестьян

1начальны й бар. Б у л О я з квп пэуесксмеи. к а л и н к о и и р а у - ларды ш илды ратыл Kcnri. Алды-арты на орыс-казлкган 6ж асауы л дар шамтырып, улкен ip айб ар u ic rin хелгеи. Ллгаш такай Сергеи хунлержем-ах. алдынаи нагадан Кызыл Лдыр мен Ш ынгыстын exi старшыпыиа холма- кол дуре соккы зы п ты . С е н д а й ж у р п ы ссскец и ргсн лак- пы рты ере кед д ь Казгрдс Е р а л ы боДында о ты ргап ск« (болы сты н к а л и и елИге, кы р уар ауы лд ар ы на л хелгеи Оязды н а т н «Тентек О я з» деген лаканием лабмраГн щ тур. Абай Акш окыдан «еле ж аткан бстЫде, Ералы бойын- 6ла, у л ы к га р у й ж е ж а к ы н д а у о ты р ган ip кедей ауы-лдыц каеына «еп токтады. Бул ауыл, малды ауылдардан каллы, с ур к и белех, квп yfi.ii ау и л . Ж а н е у й л е р ш щ б а р л ы гы да ш сД не и к у ­ рим ю пздК жудеу, жыртык. кара уйлор, коп и р уйлер. Азгана аята утл о. жыйыла конган малсыз сл excni окай танылады. Ж а к м н вк<рле. уй саны с к квн ауы л да осы. отыз-кырыктан. .Чакында байламган кулыи жох- Котан ортасындагм кой жататын корасы аз. Ауы л айналасында ipi кара да сирех. А н и к ауы р ж окты кты н. кемтар кедей- a ix riH KCHIHH танытады . Абай мынау ауылдыц «кои жагак» атам ан, квп ру­ ла н к ур ал ган ау ы л excuiii C ia yu ii c.li. А к ш о к ы г а к ы сгау салгалы ерте коктемде А б ай коими холгендс. кыстан кы- гы лы п ш ы кхаи сол ж атактарды к: Дондгбай, Ерснай де- ген <налдары А б а й га хелгеи. А с -азы х та й . азд ы -ке тш кв- 1мектср а л ь т кетксн-дь С о л Д з н д бай лар А б а й га ж айля- рыи анткан. 6 1 1 1— Ж а т а к деген ip тайла е.тзбз. B ip пет м з — кысты xyni Байгабыл. Мыялынм кыстайды. Bip тобымыз мынау eiiiio жакын K iiu ix ri Ш олппнды ланалайды. Бул ж а та кгы к inim.v* кы ры к рудан куралган сл бар. Ордадагы М амайдан, Ш ы нгм ста гы Квкш слен де. ж ок ты к канаты н КМр ю ш , ш лбан-ш ардак болтан талайлар бар. Кы сты кун! 6ж ам а и -ж э у п к , а р ы к-тур лгы чы эбе н op ip с ай га б у к и алан, 1 1плналап т р ш л !к стсм Ь . К у н к е з ! ж ы лты рап, «вкге м келе. блрымызды с ал и т, у ш ум, торт уйдем Cipirin, жор тырмл- лаймыз. Ж ер ом ш епн емген. скбеп жалса, тым курмаса 1тл лш ы гы н а л ар дсп. e r i iu i к зе ш етем з. М а н ы ы ы э га келгн 1к ы с та у с алганы ца слд!к к и п куш -квм ек стоек жарг.р c.ii. Icxe жарайтын ж!г{т-жслсн м м болса, кирм ан шабу^би.т- 1 О в »—умд нмалыиг!. • 10*, N7

жыр басу сыякты жумысына ж1бервм!з. Kcpcri боса. 6i*re оиыпды айт! — дсекен-дь ЛбаИДэндгбай созЫем жаксы бейuni апгарса да. ол кездс комекгерш алмагап- — Жатак болган сон талшыгык епн екеп. Кохтом сендсрдщ аунр бейнсг кез!н пой. eriiw piiui crin ал. Аз tcyiuiepiiui алан кылмайыи. бсйидсрше тойдым. Кораны осыида озгслср-ак салар. Вip,лк тобына ботендшм жох. Жср аиры кюиген сон барам, аралап кайгам. Акандык боса, тагу керш! болармиз. Агайын, туганга солем ай- : тындар! — дсгсн-д|. <!ол эцпмеден сон жатах iuiiisc Дбайдын алгаш ксл- ген? осы. Сайлау басыиа бармай оусл( осы жатактарга Абай алей! бурылган. Ербол exeyi эуелi кыйыс ото Oepin, 6ipiKeii-6ipi: «мушиалык кои ел к!м екеп» дсст сурасты. ' — Осы жлтахтар болар. Япырай, жохшылых калай жудетксн мынау слдИ Сонау шет!ндсг). one 6ipcy. шашил- гаи. жапырылган иеменслер? —дсп, Абай атыйын басып тартып турып, Ерболды да токтаткан. Абайдын «озi туехен пгеттс, уйлер орнына. оншеи хок- сых кордадай, срскшс 6ip панасыз жудеулш ориапты. Аса кйпкентай хара лашык курхслср корни!. Кей жерле ccxi кобеже, агаш моей. ыкыршак. ашэмайлар, жаман i сыных агаш тосектер тур. Сондай кохсых арасында бас- J тары кылкыйып капа xopiiiin отырган жпо балалар бар. | Жыршк-тпохпыт юн-пккпенге ораигаи, д!мкзс xoniip- ! шалдар байхалады. Ербол бул «epinierm «эти езшше j жорыды. Ералыда дауыл капы база беруш! од» Осы аумя- ' дыи 6ip топ уйлер! жыгылып халган ба деймш! Эие Aipey ] жагы оншеи баспанасыз калгангл ухсайды гой! деген. ] -- Бурыланых. буларга не болган. 6Lieftixuii! — дсп. ] Абай. коп уйл! ауылдыи жанагы куркелор жагына буры- лып хелд!. Булардын алдынан уэыл таягын устап, езкалы ак.шил тарткан 6ipcy шихты. Жзланаш етке кигси тек- пешнж onipi жыргылгам. Жудеу жуэтнде ажымы мол 1 Дэрксмбай екеп. Жнгпср буны кергенде аттарынан tycin ! ама.ласин. такау куркеищ жанына хел!сг1. Бул жатахта Дэрксмбай да бармн Абай бйлчсГти. — Жатактик 1ш!ндс сен де бар ма сдщ, Дэрксмбай? Бумтай жлйинды мен негып б1лчед!м?—дса!. Дэрксмбай басмиля ундемей отнрып бррып, евз капы. — Cciiin бзлмегенш. mc!i жана кеп косылып отыр- 148

мни. Енд1п калган Дрлжте мекежм. журтым осы ел! — дсп бастап. б:рталай узак сейлеи кегН... Осипла отырган кырык yfiai ж ок-ж ткп сурасан. мсшц тснтусым еисн. ОуД1кл1К пен Сугфдщ малы бар дел, кемнне кассем леи. oceci «uipi\\i теккс oiimi. Шыр бпхеи wen жок. «Элin барда сойыл согарым cuin.. Ауылимныи uiCTiiue отырган айгайигы. бакбайты сдш. Кнс боса, кара малнмнын карактысы сшн. Картайганда, ол кет- кендс cciiiu де en6erin жаисыншы- Kapiainii кзрштжте етпес'шшБ деген Kici жок, Таным айрылды. Пид| ыпир- шагымды аркадап, коэбеш конып. мимандаft ел зрасыма байыэдауга келдгм. Осылзр етхен Tip.iiKTi Tipaix сгнек бон ксл-мм! дел. ез куГйн жабыркау. жадзу кабакпен баям m e n ivii. Е|>бол: — Бул ел Ншнде жакин агайимын. туисын бар мз. жок па? «У жесек руынмсн» Acyiui сд1. Тобикнан жы- рылгамдз, мунда к»мд1 пана туши кем ж ур ст?— дедн бзинн Бокемшит-. атайындык соз!н косин. Дарксм- байды сол к!малагандай сонлеген сд!. Дорксмбай ipisi.i- ген жок. Ол Ерболмом дауласпай, Абанга карап свйлсди — Бекешиi. Бореактам шыккан жим куйер жакынкм жок. Жакииды мунда гана емео, калин БвксшиМн кай- наган opiacuiua гуртамда да хергем жок кой. Бундаги туысым дсГпнйи оси отырган ш р и к уклййк 6api. Ата­ сы туис омос. ттрлмл туыс. Коргсн xepcci. хешкен сори меншон туыскандар ©ншен. 1'рбол Дорхсмбай жулик- жалт карам: О калай? дсп cji. Доркомбий aii де Абайга карам:1 Оным сол. дол солай. Абай! дедк Таги 6ipa i умдемой отирим, жуан таягын кем лашык- таргл жагалай пускам шмкш. Дэрхсмблйдын енд1п сез- дсрЫс кейдс, u i.-i.iu мыскил араласадм. BipaK сонмсын да Л1р кл ш иш . с.и кы м сабмрмсн айтады Осипла ни Ырги|байлын 6yriHti байтам Акбср- д1г1но. Мирмтайинл. Кунсксн ayu.ru eiine кисы-жа­ ли малтылыкпен кул1пылык стксн 6ip том Энст, Кара- батнр да бар. Божсй, Байдалы, Tyciinvpne 6ip кундер малшы. жллшы болтам 6ipT3.naft жамдар таги бар. Бор! мсн!ц (хммдей, талтыйгам тоздар. Бул сдл!к !нмнде k im бар дессц, шал Доркенбяй. каткам шал Дон.-ибай, дтмкзе шал Бромамлар бар. 0ншсц шабан-шардак- Азаматы бай А - линии сонында жури!, ауру, Mcprix болran 6ip алуандар