шатка карай, жумарлаиз жылжып. ат-матгарымен сыр* ганай тайгапап Kerin баралы. Bip.iK, олар тэжрибеаз оллктыклси. терн: шауьшты. Тургаибай екеуже айрайяап, капы ызаланды: — Токта былай, кос тырку! Лпырай, кырсыгып кара* шы чипа екеунпн!? вишен есалац! — дсп зигыры кай* нал, блкырып тур. Лбайлар Карлиюлакка, шынынла, задал ке.тпрдн Булар алдынан бармаса, тулк! таудыи жазан жоршеи шигатындай бон. врлеп бара жатыр едК Алдынан мина- дар тасырлатып шапкацда, жал г бсрш. Абай мен Тур- ганбайдыц аралыгындагы кыя жартаекз салди. Бурхгг Лбайлардмн аржагыи оран ксткен едк Ол тулюж сол арадан тоскан екен. Eiui кайта, ондан врге карай врлеп кедin. кында турган тулкire тусу керск- Караиюлак сол кыймылды icren келдн DipaK тулю картаи тарткан, сыркындм акшулан екен. Турганбай ай- ряй салып. ypxire шауып, кыя гасган тайдырып тус1рем лесе дс. адамнэн repi. сепз найзалы аспан тагысынан квп жаулык тоскан акшулан. кашпай турып адды. Byrinri ушуы ТурганЗай кейдже конбаган бурюг K o u ir lii eiui анык кврссгп. Кыядагы гудкire екгнндеп ушып, iain тусудщ орнына. твмеинен жер бауырлан ко* лед!. Кос канатымсн гас сога жаздяп, ауыр салмакпеи салнылдап ушып, сабалаиып кеде жатыр. Бул ушуда. ол Жанбаумр смсс, куй кайткан квл сабалак каранын 6 i- piiueft. Yiu аншынын арасыида аркан бонындай-ак жерле oai кашпай, кыя таста бурюгтщ такаганми тосыи турган акшулан, etui зла реп, жаяуллн, такап калган бур'-птл артына тй с тя п . ш о р т » врге карай иренлеп, ыткмп жвнед- дГ. Бул уакыгка шен'т тыйтыктап. жаяулап келген К>- рашолак, eiui тулк!н1 куа алмады. Жана тулк! кашкам таска аорта жетш, жзлп епп кона Kerri. Тулк! кугылыл кегг. Турранбайдмн Кзрашолактам алгаш опык жеген! осы e.ai. Аттан тусс кала, ери жнуып турган купсек карды колымен шгымлап, 6ip кесек куртглн как сокта жаезды. Соны Карашолактын квмейше, eplKCia жуткызып ж!бердн Кыраннын жсмсауынан узак сыгымдан. жанагы кок сок- таны сыртыиан мыгыгандай бон огырып. тугел езш. ci- lUprri де Абай мен Ерболга уи катпай. жэн аГппзй. атына M inin алып ж урт xerri. Колдарында буркт жок екг кмзылшы, Турганбайды
•mepitiiu ашулаидырып алканын ундемсй 6Liicin, кжала- рын моныидарыиа алды. Жортып ксле жаткан андиыиын артынаи коса селектсп Ke.ie.ii. Б:р тургыдан ТургаиЛай келш тагы гомага таргты. Етектеп Баймпкамбсткс сол колымен колбеЛ сптеп, «алда гы корим тасгы как!» де- геи белп жасап едй Бул жалы арг жакынлн такал кал ган Абай мен Ерболга, сол колын каггы ci.iKin, урсып тур. - Токга! Табжылма! Свлектеп, алдымлы орап, е.че- yin dip болмайсын. Осы тулкйм алатын бутшт пе, сен t'xeyiii бе? Немсне екменден коймайсыц!? Кал солай! — дед1. Абай мен Ербол 6 ipine 6ipi жымыя карасгы да, мол- дасы уриска н moKipneft, жым болысги. Турганбай бу- йырган жердс кыбыр ете алмай. катил турысып калды. Сол уакытта таги да Баймакамбстпн «кеу!» дегсн жйБшкс, киска 6c.irici, тас арасыкла жангыра шыкты. Карашатак иткин женслдк Бул жоли ылалы ынтамен. ко: канатыи шыйрак сермса!. Шантан оралып, аз аяда шинрак айналып, кос каизтыи кыса сермел. exi-уш док- гслсшп. би!ктсп аллы. Еид! Турганбайдыц алдындлгы куздыц баунрина карай, кос ханапы аспанда 6 ip кай- шыландырии ж‘|6ерт, юпшысин ушк!рлеп лезде кудыя жонелд!. Турганбай уи каткан жок сд1. Алда не болт ими кермесе де, Ербол мен Абай артга турын: «Тусп, тусп, тустН» «Не болеа да 6ip жумис бол- ,ты!> «Алды! Я сот!> десл. Тагы да сабир такзг таба алмай, Турганбайдыц касынан атгарын борбайлап, акы- зып orri. Кус тускен тустан, отар да ясым rediiiin. ыра томен кетш барады. Бул жаты Карашолак тайкыган жок. Абай астыидагы кула жирен апы к cpi мойнына хе- т 1п, шоктмгынан асып, куларман болган калпына кара- малы. Эл'| де етпегтел. асыгып келс жагкаида. дэл коз алдында, он бонындай-ак жерле Карапюлак. багама ку- тылып кеткен акшулаимен жулысып жатыр скен. Абай eiui 6 ip басса, ср-мср!мен апы к мойныиаи асып кулай- тындай. Сот кезде капы шепнш, атгыц кыр аркасына жайдак Mine сала, таки тебшт кус пен тулюнт касынл келдк Аппак кар уегшде Кызыл тулю, кара буршг. куй- кылжыкан алые кыйммлдарымен Абай квзше ерехше dip, ойда жок. окшау cypcni елестепк Аузындэ: «Я сот! Бо сс! Сорлы жанбауыр! Байкуиык Каранюлак.!* дегсн пешс Typ.Ti, ойсыз тугаи, суйсшу айкай бар- Жопе сат кезде, мыиау коз алдыидагы Kopinkri. лезде коцлше келген dip 17— м Эу*- 249
кврхем суретлем m icfai... Annax erri, кызыл жузд!, кара шаигхы, каса сулу шомылип жлткан сот пс?? Абай аузы- иа 6ip жат елец орала кегкендей. «.УксаЯду кгса сулу вомшгакгз»— дейд1. Алдьмрты жок 6 ip гана жол елец. коклше тол- кып келш, ipsiac бердк Бул жстеен шахта Карашолак тулк!н1 обден мегде- Tin, жумарлап басып алган елi. Жуинган сулудын кос шынгагы шашын KOTepin булхидегсндей. Арклсын жам кан калин кара шашгай боп, Карашолактыц томшылары булюлдейдк Бул тулкпй алып ап. терт актны Киргиз Шатынык Жэшбеккс караган бугалы кара бшктерше карай кап- талдап шыкты. Тургаибандыц осы бижте таги 6 ip томага тартып, коска карай содам сон оралып кайгмак it:icTt бзр сыяктм. Атка Minin, aiiFa шыкхан сон Турганбайдан «кайла барамызды» Абайлар сурамайтын. ■IlJuiira келгендс су- рауга бата алмайтын да. Карабмжке Тургакбай такай боре, Баймагамбет етехке карай, таги белin ж1бсрл!. Кагылсз, мысик Баймагамбет. Турранбайга Нрбат мем Абайдлн сонлгурлым артык унайди. Ол мыналарлан о.з- декайда жырынды, 6urip. Тау басына бурктн алып Турганбай жеткенше, Баймагамбет корим тасты кагуга Kipieiicfi, 6 ip орында жич-екирт шыдап, Карашолактыц томагасы тартилганын тосым тур екем. Турганбай бшх- кс жст!п. томаганы тзртты да, Баймагачбетхе кол кете- pin белп cm\". Сонда гама жырындм каг\\тмы алгаш коз- галган одк Турганбай Абайга карам: — Н, Mini, aura шыкса, Баймагамбет шыксын, ттлсущ 6eprip! —дсд1- Блймагамбст акырын i.i6in, сай бойын катим кслс жатым. ксйб>р токтаган кезадс cpiuiu касын акырын ты- кылдатып, кагып кояды. Тау мси сай жым-жырт. Ум ст- хен жея Л061 дс жок. Дуние ломiы inline тартып. Кара- шолактын таги 6 ip кынмылын тыным Kyrin тургзмдай. Турганбай би т жотадан. озге cxi бурктш хстхен Кир гиз Шатынык бас жзгына кез тастам елк Алис 6ip жс- танын басында, боз аггы буркггаш— Шэксюн томага тартып турганым болжалы. Одан аргы 6 ip тургыда Kepi- нер-хоршбсс боп. к1шкентай 6 ip кара бон. Ысмагул тур гыда тургзн сыякты. 2S0
Осы козле Баймакамбет такы да, Караиюлактыи Ку лагина сщген OTxip жйишке ушмен, кыска рана «коу!» дм калды. Караиюлак таги коп». Бул жалгы ушуы жа- n.n-ыдай емес. Кайтадан тэнортецп, алкашки коrid сыяк- ты. Салкындау канатной жой кагынып, сылбыр ушкан- лан. Bipax. тулк! лек асты жакыннан, томеннен кашкан c.ii. Кус. аттылар ycriiuc аз когерЫп, жэй калкий туст1 до. ы|>а томен кулдап K cni. Дал осы козле он жакта ко пир бшктен куллай ушып, тагы 6 ip Oypxir коршд». Ая- п ли а балак бауы бар. богдс 6ypKir, какпакгай кзлкып. Баймакамбет алдыилагы гулюге карай бог тузон, кулдап коле жатыр. Тау басындагы аншылар, созбеи айтпаса да. «exi бурюг.устасып «длады-ау!» доп isurepinon ундемей Kayin идеей», катып тур. 1>о»де бурют тулюг* Карашолактан гор; урымтал жерден шыкгы. Тура бепсп. мынадан бурын барым кал лы. I-.i.Ti тулшге сол бурын тусспн оран бар едЬ Bipax ол KyciHH жолы жакын болканмсн. Ty.iKire ушуы сондлй- лык ынгалы болмады. Бану, шабли кетш барады. Кз- рлзгатах болса, мынау б.зеекел! жауын коре сала, ыра то- ме:|, кос каналы кыса какып-хакып ж»берш, алгаш уш- кандагы керснаулыкты умы та. Катгы асшып, акын ба- рып тас басинда туркан тулхий бвтен бурютпн алдынан кагып идк Bypin ала жонелш, калыктзган бо»йында, алдынан шауып холе жаткан Баймакамбетли агынын алдына окслш. жумарлай туст1. Бвтен 6ypxir Карашо- лактын успне Tycin жазым килам а дегст Баймакамбет атынаи домалaii coxipin, устершде жайкап жургон жат бурк1гт» камшыеммен жзекап жур. Карашатзк пен онын бауырынлагм ту.-ixiciH езшш 6ofiuv.cn до корташтайды. Бул козде ыра томен Турганблй, Абай, Прбол да асыга Tc6inin холе жзгкан. Тау басынаи усак кар. усах тасты t o iLtto домалатып сырганап ксладк Турганоай, бвгде 6ypxir белден асып. кулай берген жордс-зк: О. мынау Kapaiuerip рой! — дегем-дь Абай. Ербол. Баймакамбспер, бул кусгардыи vine- з!н. сирый б!лмейтш тэжрибсо viixiepi бойынша, калы э'кгердс жур. Олар кенлшше Карашепр, жерде огырган Карашолахты 6ypin тастап. жазым кып кетст1ндой. Тур- гапбай булэрмен б:рге асыгады. BipaK ол. миналар ойла- ганды ойлап асыкпайды. MepaiM.ii кусбеН, Карзшепрдщ катбала кус емес, туз кусы схожи жаксы б1лгснд»ктсн онын бвтен куска Tycnouriiiiiic мейлшше сенед». 17* 251
Бт'рак. аншылык бэсокес!.— 03i бойге. Атами Кара* щопрлш алдынаи, катар жарыстырганлай eria ж!берго»Т* ле, ез! баптагаи Карашоламын бурый бярып тулк1;й тартып алганы бумы куанта мактактады. Жане. «Кара- шепр кайтер окон?» дел сонып eii.iiri ушу, кону, кабак* кыймылын жакминан танып кормек. Соган асыгып ке- ЛСДН ?in.K.'.pamerip Караиюлакка тучжен жок. Бтрак аулак ке- таска да конбады. «Тары тулм батеа» легендой осы сайды 03i кагып, айпала ушып жур. Ол кызганшак ан* шы — Турганбайдыц кореген козню: «vseui дс танып ал!» депешей бол. ум к ушты. Турганбяйдык iinin. acipece. кайнатып хслс жатхан — Карапкпрд!н жат 6 ip euepi. Сай бойына томендоп 6 ip нетел! де. кай та кайырыла *>рлеп ушкаила. колдагы кус сыяктм емес. Лнмх туэдш кусындай катды скшндсп, ул- кон кушлон, агындай ушады. Бул б!рдсн. бурхтт опор! болез. екшипден жаксы кыл баптагаи аншы onopiii дс 6ip-керсстед!. Кусты итау кмлмай. булай ст!п. ойы-кыры дей. капысыэ уитатын erin баулу, шанда 6 ip акшынын га- на колынан колод!. Каржнспрдш алгати ■xepiiiiciHcii Тур- ганблйга окай танылган сод бодехт1г1 болатын. Аргы орден жэнагм Ли'жтлн басыиа канат какпай. калхукен шыктм. Турганбзй соны байкап калган. Кус кумар Турганбай, быпыл жаэда Лбайга коп. «осы Караше;дрд1 иес!нен сурап ал» дсп. мэслихат боргенде, опии сод елдеи срок oncpiii б1лсттн. Kapamerip Тобыкты iiuiHe келгендо. бул атраптын блрлык аншысыпа данкы жайылган. он ipi куебег1лер колынан шыгып келген. Сыбайлас отыргаи Тобыкты. Ко рой, Сыбан: «бул жургеи казакта кусбеп кЫ?» лесе.— «банты Жзлайыр Шордан гонги кус сыншысы, батины- сы Корей — Кул» дейтт. Сол Кулдыи балзлары Tipnori- ион. тузден T y c ip in . колында ом жылдай тулстт, ociprCH кусы Kapamerip едт. Сондыктан да. Лбай буны iieeinoii коп колкалагап. б!рзк сурап ала алматан. Ваймагяибст, Ербод, Лбай yuieyi Карашолактын ал теи тулккмн. куанып жур!и, бурк!т туягынан ажыратып алд!-. Крбол Карашоламы тулк!деи лйырган бойында, жен1нс конлырып алып. сылап-еыйпап турып: Жарайсын. Шодатым! Атакты Kapauierip.ii дс кян- жыгага урып бзйладым ба! Tiirri туягынан тзртып ал- дыи гой!—дея, кызу куаныш усгжде капы мактаиып тур. 252
Тургянбзйдын бул жакта жумысы жок- Ею K«i алI К Корашепрдс ед1. Ол. мынау тоагык усттием сонгы per то- к хк-ндсп ксл, 6 ip жайкзп erri. Содам uiopiui ергс карай ех- I пшдсй ушып, озi асып кслген 6 iiixiiu дал иыгына iitcfiin. I i.iTMafi сермси барып. солдаты серок тасгыи 6ipeyiiiin \\Г басына конды. Тек, кус конгзнда тана одан козш алгаи Турганбай: - Тулк!ш алмагали не керех! Таска хонганда да ! кмргый, KapiuuFauia, жел-женш барып комды гой! — J .VXli. 0з колындагы «Карашолактан Kapauicrip oiicpin ясы- рып :<егл» дегемгс аузы бэрыаса да, iuiinesi солы катти шаишудай ойлап калды. Бул алшылар тулкй:1н байлап ап. жакагы сайды кай- та орлей 6cprciue, ба»платы Kapauicrip келген бшктеи. буларна карай асып. бес ацшы кследн Ею топ 6ipine 6ipi хсздескея жердс. Абылгазы Турганбай амандаспай турыл: Уай, Турганбай. шыныиды айтшы, Kapauicrip мы нау белдсп калай ушып асты? Сенщ тулюне умтылгая- дагы ымтаси к»*чл.цс калай xepiiui? Караиюлак будаи бурын Tycin койып па ол»? .Мынау тулк1ге калай ушгы? Соны айтшы! —дед). .Мунык касындагы тортеудщ ортадатысы Kapauicrip- д:ц sceci — Бвжей баласы Жабай. Ол тулю тымзх, ак ел- Tipi iuiiK «иген. паи. кек жузд1 келбетп. сулу адам. /Косы осы Абай, Абылгазылар курбы болгаимен. узын- ша кслген. жайыла бпкен сулу кара сакалы мынзллр- лал оныи жасын улкешрех Kopcereai. Жабай да Тургаи- байдал: Мина Абылгазы купон creeiu боп кслел!. Кусык- huh ycTiHC, тулKino Карпшег!рл1ц калай ке-ireiiiii аныктан. шынын айтын 6epuii! —дед!. Бул топтыц тагы 6ip ачшысы Жиренше екеи. Ол Абылгазы мен Жабайдын кусбвгЬпх crecine блтарап xicl сыякты. Аншылыкка оншалык ccl Kerin, купттар болтан Ла rypi жох. Анау eseyi АбаЙлармен амандасуга ыурша- сы келмей, Туртапбайды коршап жургенде. Жиренше. A6afiF3 такал кеп. апаларды пускал. коз!и кысып, аксыя кулдь Ербол мен Абайга жаксы змандасып тур. Kapauicrip Жабайдын колында екеи. Турганбай бул кирлнпын тулкire Карашолактан repi урынгал жерден шкгып, бурын барып басуына жвш болтаный айпы. 253
— Bipax. ушуы кереиау болды. Byrinri бабында айну бар ма, налай! Карашолак хсйт ушса да бурым жепп. кыялан ry.iKiMi алin aiixcrin, харсы бедке. Карашег!рд!н алдын кес-хестсп eiin барыл хонды! —дед!. ©з'.мппл аншы, энпыссж шын бастан. аягында: сана* лар куйс тусс!м» дегсндей. ыахтаныш. eripix косып *i- 6epin cji. Бунысмн Абылгазы туйс хойды да. бели дыр- жийтып. уис!з кулдк Дбайга карал им какты. Абылгазы- нын кен-ii жуЙЫкд^не cyficiniu кегхен Абай, сакылдап xy.iin Ж1берд5. Енд;л аниме Тмнанбай мен Жабамда. Карашслрлщ бугжп мшез:н Жабам энпме хып. Тур- ганбайга айтып дур. — Жана Жэн)бсктс б!р ту.1х!м1 алмп сотый c.ii. Соны, как хасыида дургам мыиау Од!.д хся бергем! — дсд1. 6 з:- win дохал oteiucciiieH дугам iiiici. Вежей бттшдсс. унс»з турган Эдадд! нускады. — Кем ejixriii урдмндай, кемпнен урдынды уранын. Аттан дусс калым уытылудыц орнына керенау.данып хер- rin дурып алганц. Ty.ixire дускен дусы калин дуб!р шеи- гелд! жер CJi. Алысып жургенде каматыиа тткеи xip.ii мс ДСЙМ1Н. Карашепрдт коя бсргсмИ —дсп Жабай бур- Kiriiiin тулхиен айрылганын 6 ip жагы ЭдЬддем керед!. Жонс жорд! де сылтау сд!п дур. Абылгазымеи cxcyiniii дауы осыила ехен- Жабайдыц жанагы сездсрт Лбылгазы мазак кыла ху.длдк Айдасым гой, капы Карате, ip.ic смес. шеигел мен Эд1ддс леи дурсып гой. Кусты бабыман жанылдырган кша вз!мде дсп. осте мойыплармысин. Айтсам. TiiiMji глмайсыи. «Кустын бабы саган — Абьигазы мен D.ii.i елее, сртсдсн кара ш ике бондам берсеи, кодере Oepeiin» дегем1м каЙда? Ceniii Божейдш баласы, жуандыгын Ка- paiucriprc не керек! Кал-сапы жок. Кусды буздын. Ол алнай аймыгандыктам коя берд1. Мина Турганбайдык с*з1и туАсеюл!. Каряшолактыи аддыцда хелс жатый, тул- Kirc «3i дуспсй огам тастап Kcrxciii. тепн гой леплен? ©зге-«згсс1н пегылайып. Кап, Карпшолакпсн алгаш то- гыскан жерле, дайлаласта. б!эд!н хосгын абройыи айран- дай TOKri-ay! — дел. тагы куддк ©3iHiH ercci бойынша, Жябайды алиям жаэаллл дур. Абаймен ада кундсс. бэсекес! 5ш;плс журетж Жабай. чз туысымын мыиадай м:нез1и намыссыздык, кыршамкылык xepin. хатты xyftin кепк — Огтап тургаиыи, буралкиланыл. Куайн бабыи 23-1
сен OLicciii, 6ipax «сиен артык Oi-ivieftciii. Кайдан мснен артык Глушен? Купле ез!ме 6 плетей, жэгаласам дсп буха, Лузин журген ceiiciit. Былжырамай, косынды ал да, аула\\ xcriui вз!н касымнан! —дед!. Журтгык бар! Жабайдык улкенд!кхе суйе.чген ярлык ашуына тепе Ky.iiii, жауап кайырмай, yircia yrucun кой- ды. t;u i Абай Жабай клейка такая кеп, булан бурый •xi кАрмсгея Карашспргс уюлш карады да, Жзбайга: — Томагасын алшы!—дедЬ Б1рталай кадалып карал турып, калтасыиак жлна былгары портсигарга салган папиросын ллып, Вайма- гамбстхс dpeitxe туталырып, асыкпай тартыи турды. — Kapautcrip легок!, жай гака uierip сксн гой! — дед!. Жзцагы ЖабаГиыи басекс куй1г!н, эдеЙ1 тыригй тускекдей, кыжырпы. Содзн, Жабайлардык aai куше Ty.ixi санын онга жсшзс злмзганыя сурап б!лд!. — Б:эдщ уш костык ушеу! толрли тулк! icpici. Архар мен бугьшы Башейлср де yflin тасгады. Ty.rxi таста жур- сс. Карашолак коймзйды. Талка Kipcc, шарылдатып, кара тазы алии пшгады! дел атын бурды да. журв берд!. Жабайдык клсындап» кагушы, акты жолдасы Бибз- ла бэлатын. Абай тобы узай бергенде, сол: — Мынау Tinri макгакып, жотасин корсепп хегт!-ау! ~ деп кадди. Абайлар осы бегтен коска кайтык, баганакы аркар- дын куырдагын жсугс беМмдеп сии. Тургакбай од ыркы- на ж!берген жок. - БуНн Kapaiucrip смог. Карашолакка да кенл!м кенипмей тур. Осыкы такы б!р сыклйык. Кук болса — туе кыйыи бара ты. Коска барып кайга шыкканшз. кеш башп нетель Жнрыч кун тскке «лед!. Кыргыз Шатина таги б!р оралып, кагын кайгайык. Былзй тартындар! — дед!. Баймагамбегке алдакы 6 cni иускан, «алга туе!» дегенден колын с!лгеп, бура тарпы- Осы бетпен кстксн аншылар коска ынырт жабылз кайгты. ТулкМ ала алмзды. Баймагамбег капысыз ай- дан экел бергок ry.Txire cxi рст ж:бсргснде де. Карашо лак бей!лс!з ушты. Арлы-берл! орагытып ксттп, тулхЦен кчз жазып кам отырды. Узак ушкан бурхтгтеи iiire Kipin, тас унлрго тырылып, exi тулх1 дс хутылип кеп!. Соны- мен. коска хелерде. бул аншылар Карашолахтин <5yrijtri сн!иез!я жумбак керш келдь Бурим xy:ii:ie уитл ерша алатик. Tinri cxi рет твртгеи 255
алганы да 6a iu n сдк «Бабинах тайды ма. aaycipefi бас- \\ талы ма? Yiucy элде бугаи квл болды «а?» — дсссди Ка- 1 : рашолактин канат жуш коисынкырап отырган. тунжы- раган бейиесЫс, терт лцшм кегек-ксэск бзрлай карап кайтканчяы. Карашолак лесе, легендей. Бул кус ксдос! Gip кушак болган калпыила. мынэдай жути копсытып отыргаи ке- зшдс, келденепшек узины, туркы, кыска xepinhi, улкен кара гокпакггай байкалатын. Лишилап (костарына колес, Лбан коеында конпк бар екси. Ол Жирснше мен Лбылглзы. Бул ексуЬин Жабзй- даи бвлиип, vyнда кслуиме Жирениге ойлап тапкан 6ip мои бар ел!. Вагана Лблй тобына кездесш айрыла кетхендс, Жа- бай. Бибалаиып айтыи калган 6 ip созжсн бе, болмясз, оздшжен согап хслд1 мс!.- Зйтеучр Лбайдыц мжезше кор- лзныл, куГпк uierin калды. Касындаги жолдастарына ка рай тамезнып, басын шайкап. кабак ryfiin: — Жакягы наган артыкгык аигью xcrri-ау! Оный axecl Кунанбай болса, <мен!н эком Вежей. Ол Абай бол- са. мои Жабан! Сол каланша корлайди чаи? Kapanicrip, сенщ 6 a6uiumn «©pin турмын-ay осины!—деп, шьждан налис, кейк айткап. Жиренше мен Лбылгазы Жабайдын бул евзж коста- гаи да. ссршкен де жох. BipaK Жирсишсгс купа журген- лег! сез. мшездж 6opi шын емсс, omiiefihi eeenri туГилодЬ Ол аз ойланын келе жатый, акмрын сылкылдап кулд! де, Лбылгаэыни камшымен буйфдсн туртш, Жабайдап ке- fiin ipitin калды. Ннд| 6 ip кулик, эзкт. ойнякы мжезге тускен окон. Тулк! мен бурхтт ойиагандай. Дйла мен сп онласа, колы- нам Жабан да, Лбай да окай колетin Жирсншегс ол oxeyi улкен киэык андай xepm.ii. Бул кунае сл йшнде тмд1, бс- делд! Жнренгнс, калин Кет|бак ортасынан шыккан жал- гыз шокыеы бон алган-ды. Ол 6 ip Шиш ьк базисы смсс. керинлес Кокже, Мамайга да, Керсй, Уакка да билжт1 »iriir базгап. взнпн абройы мен т а ги , беделi журген жерге Лбай да бул жаздаеин коса iaecnpiri, 6 iprc бедслд1 стй! журет1н. Саз Жирснше. Тобикгы арзсыняа хейдс, ел iminin дау-шары, злис-тартьч’инда конке хырын-сырин ccjaip- мей. иелер ойнакы кыйын м'шсэдср жасан хоятын. Muc- кылшил. озLt Ky.TKici 6in.ie-0ip тыйылмаГпып Жнренте
тулктмен ойпяган бурхтт Topisai бол шыгады. Кяз:р сол олепне басуга айналды. ЛОылгаэыиы оката алып, акырын рана, сыбыргл жа- кин ушменсн акыл-айла айтып кследк Арасыила кез;н lurupalha кулж, ат саумрына гиалкыя xepiiin койып, а.; с кушмдег! килжакпастыгына басады. Айтып ксле жат- кан ендтп ахылы ботен. - ЖзбаГиык жанагы caai esillllt Kyfliri гой. Абай бу мы габалап xeni. Артыкпын дсп мактаныш етж Kmi. Бу кайтып шидасын? Ал, сен сксу.чпз etui Абайдан осмнын Kerin anepewb. Бул жа.пыз менш колымнап келмсйд!. Мсти кусбегЫпм —сенin «молдалыгык сыкылдм. Маган Абай сспбсйд!. Ол жабайдай емсс. куырак. Сен косылсац скеум)з Абайды алдаймыз да. Ж лбайдык *ег!н апере- wij! —дедк Абылгазы эуел1 Абайды езжж шын жзхсы короли досгыгы бойынша: - Кон. вхнелепп аларыыз! Koivii каладм маган! — деп ед:. Жнренше онан сайын «уддк Taiiipi куч: деген намыс болушм ыа ед1? Жабай до- ралдырымен томырылып нетель Тым курса, кыз смес. Heiii намыс crin ехпе кыдады дейстк? Di.i они алдаганда кус аркыли алдаймыз! — дедь Лбилгаэы буни окай коре алмады. - ОАбай! Турганбай алдата ыа? Кезш шыккыр, кус тик iuieriiwc калган кырынлыга шей1н нвредт. Ол олсе алдата ыа?—деп едь Жнренше омы да буйым Кергсм жок. - Ой. ол кусты б1лгеимен, ахылы жох. whicii жаман нем* смес пс? Сен взщ тех ыагян, осыиын кольшдагы Карлшолак житиидог! бал пен купи жайын айтып, лкы- лыцлы 6epiii спирты. Тургамбайына косып, Абайды да, барin де мойный астынан хелтфш сокхан асаудай. как- бактай ушырайын! —дедК Byrin Абай косима конакха кетin отырган достары- пин ссындай сыры бар. Жиреншете кылжах керек. Ол, Каратиолак коска ктрктмен, Абылгазины акырын туртж койып, куска карай ммдаган. Абылгазы: «Карашатак тин муслин кореГинш!» леи кусты колика конлирып злил, силан-сыпал кап устап отирды. Свнлссс. тек кус- тын тулегж. суйек б!т1м!к, тукым тепн рана айтады. Тур- ганбайдык ызасына ткетin жайга сохнау керек. Бабы турзлы. 6ynnri куш турялы 6 ip ауыз евз свйлегсн жок. т
Жанлы, жылм костын »шше огты маздзтып жзккы- зып хойып, Абай конактарыл кагаз шаймем сыйлзгты-i Шин бешлмен бапгы кып, купп отыр. Абылтазыга «бур* j Kirri таги кер, гагы кер!» дсп, CKi-уш per eai eiiiiiu ус- такты. Брак, а? жолында Абылгазы бунып хутхсмж айг- пайды. Кус жайынан ылгый жанагыдай, бупнп ак*'а KepeKci3, орагьпхаи coni сейлейдй Dip аздан сон Абай, Абылгазы лосыныц тартынын отыргапын жэктырмады. - - Тонн акта 6epin кзйгесш! Одан да буг!нг1 бабин айгсашпы. Осынын дал осы хешгеп кушн калай дейсш? Сети онынша буг!нг1 тамзгы калай болу херек? /Кемш атаn берил,—дсп ед1. Абылгазы сопда да, ол а а гына баспады. — Е, Тургсксн б1лелд гой! Тургскен eai таныйды гон! — дсп ашылмэды. Тургаибай бэлса, Абайдын Абылга- зыдап кустык жсм1 женш сурап огыргаиын жактырма- ды. Орнынан атип турып барып, 6yrin алтан тулкМн жас eriiien 6 ip колды суырып алып. сырт карап, босатада оты- рып, жсм оз!рлеп жатыр. Абылгазы бугаи карсы богата- да огыр. «Тургсксн бпед!!» деумеи катар, оный куска берсшн дел жаткам жсмше кайта-каита коз тасгайды. Тургаибай аных кап сорталатан кызылдын oain бср- тел! жатыр. Ол —бабы томендеп, куш кайта бастагзн, cri ояздатаи куска бориетш жсм. Пмдсию, Туртзнбай «Карашолзктык cri темейдед!» дел 6 i.w i ексн. Абылгазы кусты» санын, тест, сактуырын кем устам, бакылап шык- кан. Бул тустарында кара сттен баска май х<ох exeiii рас, Б!рак, Тургаибай байкамаган болу ксрск, Абылгазынын салалы, аппак жумсак коллары. кустын капталынап бо- лымсыз бедштсн манды, аса 6ip сез:мталдыклен айырды. Буны Туртанбайдын кендсу болып кеткен колы кауыр- сыннын Ty6 i дсп ойлауга да болуши сдЬ Абылгазы кусты устаft огырып, бугш калай ушканын, Туртанбнйта жакпаганын бтлд!. Жане ocipece yuiinuii, Tepiiiiuii тулшге, Kaiixi шабыгтын езпие дс, ыкталы боп ушпзтанын актарып алган. Сонымеп Абылгазы Жиреншсн!н ойныпа курык бе рем десс, Карашолакка зыян кстырсм лесе, каз!р бар дерет! колында. Эарссе Туртанбайдын куска тулкт ет!н кызылдай бср- гелт отыртаны лурыс смсс. Кыраныи бурынтыдан да буза тусед!. Осипы куска жаны аитып, айтып кала жапап та отыр. Жирсишс. Абылтазыныи барды болжан, бккеша 258
Pii.ii абдеи туйдк Булям opi Лбылгазы ойынды бузим ж1- 6cjv vc дсгсндей кия. ориинан турып кем. Абилгазынын бушртн uiummium койли. Bepi элхешй осы кусты мен ооэрейш! —дед!. Соны- меч ол да, Карашолакты кем сылап отырып, кейш барыи, тугырына кондырды. Кус жаксы ексн. 6 ipax дал куйш таппай жур схем- п'нлер! — дел. иыгыз унмсн 6ip соз катил койды. Тургян- бай бутан жалт еттп бтр карам, мойным кайтл кырыс бурым Kerri. АбаЯ куебепеш ыза кылган Жиреншемт ма- ззх m i. — «Жиренше-Жкреншо» дсгснгс, кусты» да -riain бит- д:м депне e.ri»? О н бигенд! Турганбай гупл. езтм де 6i.ie>iiii. Шорамсымай, артгшды кысып конак асынды же де. жайына отыр! — дедк Жиренше калжакка мойыган смсс. сыкылыктап хулд! де: — Е, б!з кайла и 6 i.icfiiK. Анау орьге к!табында «Ту- лактын Кзрашолагын Абай солай салсын!» деп жазып койган болар. © зт айта беретш Поишн жазды ма ексн? Толстой аГпып бердт мс ексн? Сен бтлеет! Ал. 6 i3 хойдык. Жур. Абылгазы, атш откя койгызип хелентк!—дсп, Абылгазыны ныгынан турттп. тыска алыл шыгып кепт- Да,тала Абылгазидяи кусты» бар жайин 6 Liin каптты. Енд! уйгс ктргенле, Турганбай жем 6cprc.ii жатыр ексн. Абай одан: «бупн нс 6cprc.ii жатырсын?» деп cypan ед1. Турганбай акырын гана. керенау жауап бердт. — «Онтамак» дсгси тамак берем 6yrin! — дед1. Онысы, бул аншылар есттмегеи соз бататын. Абай амиктам сураганда, тулкннн б5р колын кизылдай 6epin жатыр ексн. Абай мен Тургаибандын, кус каеннда отыр- га» а»г1мс аланыны» тутыидя, Жиренше Абылгазыга бу- рылып, акырын сыбмрлам: — Ертсн бу кус кайтсд!, оны айта койшы? — деп су- рады. Абылгазы сыбырме» жауап кайырып: — Нртен бул тулх!н1 алып’ есгады да, коя беред!! — дед!. Жиренше осыдан сок артыпа скт улкен жастык ко- йып. тор аллыпда mipeiiin, шалкалай жлтмп алды. Тзын калы» куре» сакалы» сонме» талдап жатыр. Абай мен Турганбай жакка козтм сыгырайга карайды. Bip ыезпл. «кертп кел> сэусгей балгерше бтр-ак туГпя, кссск байлау ойгты. — «Онтамак» бертлсш! Bipax, айгканым келмссе, кэ-
рерсш. Пртец бул нус. тулхМ алып оогады да. коя берс- д1! —дед1. Cyfrni до. ас шсхенше гыныгатын Kici бои. Topic aft* иалыл, буктушп кезж жумды. Б1рак. жуыарын жумса да, 6ip танауынан худе туеш, кезшж астымеп Тургакбайды багуда ’ болагыи. Жсмд! тугел tiepin шыга ма. соны багып жатир. Турганбай бупымсн жэуапгаспэса да, !ш!нси эбдеи устзсып. ы.тамен eporicin алгап- Жиреишен!» cco6i До. Турганбайдын сондай ызахор гырысхакшгын шапка тур- Tin, коздыра тусу бататы». Аншмлар одетшдс болмайтыи турнайылык жасап, жана одой: мшеэс1зд1к стхсн! сол Тургаибайды ашумен адясгыру есеб! болагыи. Эйтпесс, жат бьтопн акишны» барлыгы да, кусты кундс колыида устав жургеи тэжрибсл! кусбепге: «жемл1 олай берме, бушмен адасты»!» дегеи сезд1 айгысиайтын. Турганбай Жирсишеге ыза болгандыктан, Абылгазн- мен акылдасайын дел отырган жержен тыйылып калды. Epericri де, «ойтамзгым» тугел жегЫп койды. Кус. жем* сауы шыгып. эбден сылкыя гойып алган оон. Жнреише кара сексе» iiuiriii басына xorepin, кымтанып алды да ха- тарында жаткам Лбылгазыны шымшып койыи. уншз, узак кулш жаггы. Ертеншдс Лбанлар aura шыкканда, Жнреише мен Лбылгазы ере пшкты. Будар кешегЦей смес, Oyriii кип журсе де ly.-nti оралмады. Тех туе ауа бергенде рана Ба* канасты» куигей жах бугалы беггержж 6ipiiue, exi ка- гушы —Баймагамбег пен Жиреншсшн ж!г1т1 6ip ry/ixiiii шаттан айдап шыхты. Лбылгазыны» хатыядаfu Жирен- шен1к кусы Ti.Teiii:i талпынса да. Жирснше оиы ж!бергхен жох. Ксэекп эдейт Карашатакка берпэд!. Тулк1 хорее тыпымы жок Карашатак, Турганбай ко- лыиаи жутыныи-ак ушгы. Тулктге екпждеи бары» ко- клдегией-ак тускеи сыяктанып e.ii. Жирснше. Лбылгазы, Лбай ymeyi катар турган. Абай калжындзп. кусты» тул* xire ку.тшынып xeixcii ажарып Жнрениюгс пускай, хер* CCT1I1 т^рып: — Ьэлем, Жирснше. сэуегенл»г«нд1 енд: корермш! — дед!. — Босс, корсех керерм1з! Элт тулк1 канжыганла тур ган жок. Лсыгып зпгыкпа! —де» Жнреише; куска куле кара» тур. Карашолакты тулкт 6ip шок талдын тубЫде тосып 260
тур скен. Кус агындаган бойында тулх!ге жарк crin. кат ти rycii. Tereypifii, салмагы ауыр тигендйстен тулк!, 6с- •i; кайысын, гылк жата Keni. BipaK. бул алгашкы сэттсг! арсксг <ui. «Алды, буктеди лесin. Абаft мен Ербол куска карай шаба жонелд!. Сол уакыгта 6ypxiTiin шенгслшдеп Ty.iKi жандормен жулкына тыпырлап, 6ypxini уетжен ay- натып жтберт. касынлагы тал, буталарга карай тырмыса -рлалысгы. Шсцгсл huiiic умтылып, тыгыла бердг. Абай- дын сокмнан Турганбай. Жиреншслср де ылдыйлап шауыл кслс жаткам. Аншылар такай берген хезле. Карашатах шекгсл ал- дында кыяикы тагыны устам кала алмай, кос a»Fuii шм- гарип алии, аАрылыл кала бердт. Bypxir туягынан аурыксынып калган жоп-жотасын ирепдегмт. тулк! шемлеллзя аржагына erri де. ахырым кашып, сытылып зкурс бердт. Абай мен Ербо.1 бул xepi- и!скс •xiiireiuicii. сандарын 6ip-6 ip салып. аттарын бурым алып, ацырып турып каллы. Жирещне тук сез аГгтпан. тек csi квзш кысып, ат ycriiuc wrepi-Keftiti кулай тус!п. тама- ша cyftciHiii xy.iin тур. Турганбай eaiiilH капысы болтаным ал! моннына алатын смсс. Кешег! Жабай кусал, бу да шекгелден болды дел тур. - • Караикмак Жанбауир Шегелдщ тукымы. Жанба- уырдыя тукымын .Уалм торсден артык 6 i.ierin юм бар cji? Сол айтпап па eai: «Жанбауырдын туягынан тулк! кстпейдт. бтрак буталы жерле туспейдИ» — .ic.ii. Кусбспнщ бул ce3i взш каната жубагканым к:м б!л- с1н. б!рак Абай мен Жиремшеш иландыра алган жок, уйткеш, Жнренше буг!н буларды мыктап женш. табалап тур. Бул кун осымен вп!. Тулк! ксз1кпсй, аншылар жаты болмай. коска кеш каймы. Eiui бупнп туншк жемш Турганбай калам береди Жнренше мен Абылгазы сомы баккан. Абылгазы кустын кешег! кангалыман бвлшген манды буг!н тагы тауып, хешеттлен гор; де айкынырак 6 i.iiHin гуртании айырды- Турганбай б ака, бурк!тт!ц бабын exi-уш купле шейти бтр жагыиа шыгарып, аныктамак болды. Егер ет* коте- pimei болса, осы бегпен жемдесе, cxi-уш куннеи сон, анык айкын ботады. Онда будам орт нс тстсуд!, калай теменде- туд! онай табады. Kasipri c«i аралыктаты дуломал жаман, Бунымен 6 ip жумадай, он куплей созын кетсе, кус Tinii
айнып кету» мумкЗи. Сол сссплсн, ол буг!н тагы да кешсг! ойтамагып борin жатыр. Абылгаэылан алла но болятынды тагы да сурап алкан Жирежие. Турганбай кусты эбдси жеыдеп болтан сон, тагы да кешег!дей балгерлнш жасап, болжалын айггы. БугЗи T inT i сснтмд5 а й гт ы . — Е-ертен Карашолак алып та еохпайды, тех тулкЫ! жайхап OTC.ii де, кете бармы! — л е й Абай бумы боктап. калжак cni. — Ах евйле, хулагыца Акмартуыц сыбырлап xeni гой. ах евйле! Кыргыз Шатыида жым хахкап, жана бак сы! Кврермш oyee.ieiui ерген! —д а й Жирепшс тагы да кешегкйндей Абайларга жотасыи 6epin, бухтуеш iiu iriH бурксн1п жата бердх — Емлешс. бу кус жет! хунте шейin тулкгге туспей- Д<! — дед!. Осмнын ертеншде, оишейшдепден ерте аггангап як- шылар хагты егес, бэсехсмен шыгып сд!. Dipax. буг!н де кешепден кун! болы тулю «ездеспей, кешке жахын гана xepiiui. Kopiurcni болvac а. Караиюлакка тулю тагы алгызблды. Жиреншешч айтканы неспешен де бетср, дал келд!. ДГиханындай Карашолак капы ушыи. тулю- м1ц yerixe скп!ндеп барды да, 6 ipax жайхап оте шыгып, аржагынлагы бикс тастын басына барып хонды. Енд» кулк: жох- Абай «ей Турганбай Жиреншеге T i.i ката алмай, хагты жекшлК Жирсишошн !здеген! сод ед!. Кеш батарда eiiiiiH катушы жггшп каеына алып. 6eTin Казбаладагы вз хосына карай бурды да. борт-борт жел1п, Абайларга хоштаспай-ах тартып xerri. Ол Абылгазыиы 6 ipre эксгпск сд!. Bipax онын бугЫгс шсй!н Абайларды кылжах еткеи мжезш будаи opi костагысы келмеген Абылтазы, c:ui Жиреншеге ермей. Абай касында халды. Туртамбайта: — Карашолахты хапыта салдыц. Уш хунте вз;мс бар, тузе:т беремin. Намыс-мамысгы не >кыласмн! — дод1. Абай да Турганбайдык жакылганын буг!и апых ан- гарган eji. — Мынапын айтханыи гстс. Енд'1 хыхырайтапды тох- тат. Турганбай,— дед!. Осымен кусты уш-терт кундей хайга бабына xc.nipy- мсн жургеиде. Абай аншыларга ермей, хоста халып отырлы. Жиреншешк буларды .мазак хып. хаджах еп'п KCTKOiiiu аных aiiFapraii Абай, оган ксхтен1п ызалапган
жох. Б!рак катти ойыпнан утылганына уялли. Бул кун- дер, кун бойы сдлбурынга ала шыккап б!р коржын xiran- тармн аллына жяйын салыпты. Костин inline кун бойы от узпзбсй, жили жаккызып, лркардин жас стшсн майлы куырдяк куыртип. онашада KiTan окумсн балды. Осымсн уш-терт кун откен сдк Бул кундерде TypFan- бай мен Дбылгазы: «Карашоллктын бабыи кайта талтык. Зар куйте кайта келпрдж» лесс де, коска кем тулк1 кел- ген жок. Ym-тврт кун шЛндс cKi куспен жур1п, алгандары CKi-ак тулш болды. Сонымеи eiwiri 6ip кснсстс. Турганбай мен Абилг.чы Абайга: «бул ои!рдсн кошеГнк, бунда Ty.ixi арылды. Кпд! Квшксн сон улаксынбай. тура Машанга кошеГпк!» лсд!. Кыскы купле. Баканас пен Машан арасы кунд>к жор. Жолсыэ. карлы, калин адырлармсн Машанга жсту онан смсс. Bipax, aii - 33ip кистын баси. Кар ошиалык ка- лындяй койган жок. Аншылар кустардын бабы xyniTi дейд!. Аркар, буты атзтын Башен де балса: «бул май- иаи аркар ауып xerri. Сол, кыскы туракты Mexeiii Бутылы, Машан тауларына кетп> дей 6eperin. Машан. Шыкгыс елж т жер1 емес. Ол Тобмктыиык Каракесск жактагы uicTKi руынын 6ipi жайлангын коные. Абай осы жасына uiefiin, ал тауды аралап кврген де жох одь Кисты xyni ел бар ма, анши бар ма, к1мдер ыекен CTe.ii. аларынаи да хабарсыз болатын. Тек ал жакты су- растыра отырып. Тобыктынын ойда-кырдагы бар мекешн бйлепн, зерек Абмлразыдан язгантан лерек алган. Ма- шаннык xefiOip куыстарында Кскспс жзне Мотыштын 6i- рсн-саран ауылдары балады екси. Жолы алые, ел! бетон, белгюз сапар Абайды оиша кызыктырып. тартнады. Кайта жалдастары осыны айтка- лы конлже амалсыздыктын 6 !р жалаулыгы да колin c,ii. Б:р ойдан: «осы жайлаулардыц аны аэайса, елге кайтып кетсс истер од!!» дел кобалжыгаи-ды. Bipax онысы. мы- иау вншен анты, кзжымас кажырлы ж!пттер касында ержшекттк, табансыздык боп кержугс мумкж. Сопдык- тан. «6 ip сапарга неге балса да шыдлйын, Машаниан ары аилы тохтатып, Шыкгыстын сал тусыиан асып туеш, бвх- термен Кыдырды басып, Жидебайдагы ayu.ua оралар- мын!» леи ойлады, Абай кошен сон, уш кос ертсн ерте жырылып. Буты ли Машанга карай беттойлш болды Абылгазм Абайдын Машанга журучн 03i маелнхат еткевдктен, ciui Жнрсишс аз
мен озшщ косых да солай кенпретш батып. тун ортасынаи аттлиып Kerri. Ертек слсн-алацда, Киргиз (Натыкан кос жонелд!. Аншы, буркшшшн кобш сол кошке ертш, кошке баешь! CTin Турганбай мен Ысмагулды сайлап, Абайлар тете жо.тмен. торг Kici болек таргты. Булзр, Лбайдан баска, Ербол, Шоке, Банмагамбет бататын. Коштен айрылысарда, Лбах мен Ыемзгул бамллскап уодс бойыншз. 6 yrin булар Бугылыта жетс конбайды. Бугылынын 6epri дснгсшндсп <Есбатагтыц Кара суы* лойтш, Оразбан конысында тушепек болгаи. Тундег! уодс бойынша, 6yrin сат жерге, Жиренше мен Абылгазыныи да косы жетш конбакшы. «Содан ары ертен, Бугклыки аралап, Машанга epKiii жетш, ерте тусте барамыз. Кун ашыкта жайласамыз. Byrin жстсм(з доп ектемешк. Асык- пай, ара конып-ак барайык» дссксн-дь Осымен Абай бастаглк торт ацшы Кыряыз (Натыкан шыгып, Жо1пбект1 жслкслеп, Казбаладан вт1п, кун туске такаган кезде, Ботакан ошагынан аса бердь Бул жолдада кар калыклай койыапты. Журпнпйлер коле жагкан ooipri жерлер — Абай ауылдарынык, агайьш- дарынын ж ы лдат. жазгы таные коныстары. Аттар сем!з. Куйл(. Tcric тагаланган, журккс кажыйтын емес. Dip ка- лыпты булан куйрыкпен, ж т жортып недель Тынык кун* дерде жаугам ак т а кар, эл( сыртгын аязы мен катты же- л in корыегснд!ктсн, улпидеп, ыаыыктай боп, купсск жа- тыр. Ат аягына богетпН азгана. Б1рак агтын шашасынак пекли, жолсыздын кары болгапдыктан, жолаушылар ка тар журмей, шубыра жортып недель Жатды бастап кслс жаткан Шоке. Ол жас та батса, жур1ске бср!к Лоне салкылыгы жок, боны жыйнакы ж!- rir. Оный ycThie а1ииылыккен бу:1ан бурым да cxi кыс салбурында батгаи, жол корген. ысылтан сыякты. Абай мен Ербат одан жастарм улкен батса да, бул onipne кыс журш кормсгснджтен, жол басгауды Шэкеге таксырган. Кун такертек зз тумантып, булыкгырлау боп баста- лып ель Баканас, Кязбаланыц катиарлы калын тау. бш'к белдершен жат откен сок. азырак ашыла тускендей бал лы. BipaK кун K03i Kopin6eftAi. KyuripT сургылт кыс ас- панында кошпе булпар оркеш-еркеш боп, TepicTiKKc карай мацып. ауып барады. Алташкы шыккакда. би!:< таудын баски шалган, томен шубалган туман xaaip жок. Соныи айыккаиы куннш нобайын, кей булттыц тусынан
акшыл, сургыл/ сэулсден батжай открутя ссп болды. 9aip депо тоназытар. бет шимшыр аяз да жок. Тек euic кана шыткыл бар. Жат багытын ccniMAi ж!пткс тапсырган АбаА. айнала- дагы дуниеге жалау квн1лмеи, салкын карай келсд!. Мы- нау Ботака» ошагынла. бала uiai-миан талаЛ жазды баста» кеилрген кеше алуаи куаныш. шапык куйппш, K ciiic кездер! ойына узж-узж туеin втедг Сол естегМц 6ipi эжес1 мен вз анасы Улжанды аса 6ip жаксы алгыспен веке алгызлы. Ботака» ошагынак киЛыс вте бер!п, ЛбаЛ сонау 6ip жылдагы улкеи уйд!к конып отырган копысы» козбекен тапты. Буны ес к!рген азамагтык мшеэгс сн алгашкы жстк'1згск 6ip орын. ме- ксн —осы кар басып, с л т . несЬ, суык туй'иш жагкан коные сдЕ Ол Бежейдщ асынаи Абай, Ербол капы кз* жып. уЛкыдзн олердей талы» кеп жыгылга» сэсхе бо* латы». Булар оянганда сат cxi б!'рдей злтын ана АбаЛга, ба лл Абайга, езмржле 6 ipinuii рст бас тарткан. Жолыма айтып сойган аксарбастын басы» тартып, ен 6ipii!Uii рот, жас уланы» «ер азамат болдып» дсп. газиз батаеы» 6epin едь Абай xapi эжесш каз!рде коп алдыпан кет!ре алман келедь Коз жуммп, каты» соха, аиасмимп к!шке::е. бу* ркксн саусактарыма тиетш сыкылды. Сат саусактардып уГпршп айналып, буны аркасынан каты». мапдайынан еыйпап отырганы» сезт келе жаткандай. Танак Ke6ipcin. квзже 6ip туй!» жас келе берс, Абай оулнедей анасынып эруашна арнап, акырын куб!рлеп кура» окып. бата кылды. Лшдар журт, куранды зиярат басында, дастаркан ус* Tiiue, арнаулы сагте. айт сыякты кундерде окыйтын бол* са. Абай 03 эжесж осы кунгс шей1н, осындай 6ip айкын eclHft тус!п, капы сагыкып, жоктап кеткеи ксздср!идс, осылайша, эр кезде окып журетзи. Кура» окып. бет сын- налы. Дргында калы» бара жатка» Казбаланы» Кара* шокысына. «кыекы KOpitiicix есте туты» кетенш» деген* дей бо». айналып узак карап алы» сд|'. Жлцакы Ботакапда еткеи сстен кетпсс сэске шак. сн- д! соган TipKec, сол кундердщ эстс умытылмас, тагы 6ip жакын ишы» еске тус!рд1. Бултты асиан арасынан. куаныш, сэулсл!, к\\'лк1т1 жу* 3i бар Абайдык жалгыз гашыгы —Тогжан жуз| туды. Осы Ботакзнпык анау 6ip тобесжж басына, Ербол айтып 18— м лу'-Р* п
кейген, Абайга экелген, суймшп хабар бар c.ii. Сол тун- iiiit барии, кантыс сапары... Тогжанлы Жэшбскт:н тогайы- иик арасында. ай астында, сагыпмшпсн куштирган саг, бар тыныс, сыбыр. сыбдырымен Абай журстжде тугел оянды. Бул cypcni. сагыиышты сагымды секс алумен, Абай esiniii Kaaipri ripairiii, кайла exeiiin б!ржолата умитып ксткскдей. Узак уакыт уыытумен мулгуде. Журск каиымен ркаэылган гашыхтык арман ютабын, коз жумып, кекитмен охуга ксткендей. Kypciiie rycin, Тогжанды жы- лаулар журекпен жоктайды. ...Канта уакыт втксш матin емсс. Тек журен сагы- ныш, малые сазыи шсрте тындап, оз1 шфг!п, оз! тындап коле жатканда катты соккаи Tip-iix ouipi уйхы-туйкы бу- зып ж«6ердк Сагыниипы жарды кушып жаткан тустеп турп'п ояткандаЛ Oip хат e;ii. Абай сслт еп'н. coin ЖМйып, eiui акгарды. Аты токтап тур, жоллааары nipLiin коса турып канты. Бул уакыгта катзйьш жел шыгып, ушкындал кар жауып. айкала тугел карды мунармен коршалип аяты, Абай, кун райы катты бузилганыи сил! гака кордь Жол- дастарыныи ipKtnyi дс соя бораннан скен. Катан сок- кан кыстын желк аттылар айналасындагы аспан мен жер- д» уйткытып, араластырып. узак ызыи салып тур. Ык- тай тура кялып акылдаскан журтшшисрдш айпаласы - - уйткый соккаи усак кар. Абай Шаксдси: — Жаяу баран ба? Купсек кар.ты жел уйыткытын тур ма? —леи сурап сдк — Бимсймж. Б!р алай-тулсй! Жауа борап тур ма деймш. Астымыз да, уст!м!з де б!рдей уйыткып тур! — дед!. — Ал. енд! адаспасты ойлайык. Бала, озшшн конл!н CcpiK пс? Бетшнсн жанылган жоксыи ба осы?—деп Пр- бат Шэкегс шыйрак унмен соз капы, Шахе конл! oKi удай. Енд!г1 бел!, айналада тук коржСейтш болтан сон, акылдасыч алии, тузеуге тохтатан скен. — Борандагы жстскнп жел гой. Нсболаттык карасу- ын желдш ангарымсн, ат мандайына туралап алмак од|'м. Б:рак, ыынау оншсн вз!м!зд!к таныс копыстын арасын- да коле жатып жэнс жана 6ip опта туеin кст!п. желд!н кай жагымнан шыга калганын антармай калпыи! —дедк бзжен естияр болтанлыхтап, Абай актарган шнтар деп. соган умгпент карап ед!. Абай жолдастарын кай- ран кылыл:
— Желдит ©3i кап:аи шихты? Мен осы тохгпранца гана, жел барын банкадым! ~ дед!. Уйкыдан ohhf3h ki- ш ей ceiuefui. Ем Keai хвкбенбех, бегЬмурны кыззрган, сагзл сары Баймагамбог. Абайдын Miiiea'nie кулш жКЗерд!. Бул 1мр;су!н!н iiniiue желд: алгаш ангаргап сол Бзймэгзм- бет екен. Ол: — Дал осы желд!, бетiне кырын соктырагым епл ус- тасаи. алрашкы ацрардаи аласпаймыз! — деп од:. Шахе бугаи нланбады. — CaFai: кырымнап соккан кершсс. магаи тура, ат- тыц мандаПинан. клрсы алдымман шыккандай бэдган-ды! депехеу! дауласып кегп. Акырында Шахе Баймагам- 6 eni токгатип, Лбзй мен Ep6 o.ua карал: — Ал. б:р орьжда уйлыкканяен акыл табылмайды. Тура берсех. калай барардан да жанылзрмыз. Не екеу!- «13 бастапыз. Болмаса маран танеырсаныз. Абай ага. мен тоуексл дел, тура осы катты желге карсы журемж! Bi- рак, хуи суьпып бзради. Капы боран бола мз. кайтеди Желдin ез: де шыра сала, шалман катайып xeiri. Fiui тымакты баса ки!й. кымтпиып алыкыздар. Не де болса капы жортып xopcftix! — дед!. Абайга «зшен де. озге жоддастардыч екеу!иен де, Шахсшц ажары мен кажыры бехем>рех коршдк Согам суйсппп: — Ал. харагым! ItiiiMi ueri шыйрагымыз, сергегМз де азin болдыц. Нс де болса. саган cp.iix, бастай бер! —дед!. — Еидсше тауекел, мйп! — дед! де. Шоке каражал, актабан коцырлык бет:и желге каекыйга, карем бурил алды. Tiariini кмсып устал, капы желден ыгысып и:ыр- айнала бергем зор коныр атты. камшымен шарт crxisin, капы тартыл жИсрш. жортыл xeni. Бунин артына Абан тус:л е.й Актабан конырдык сауыры калин, «тонкерген тегенедей» деГгттн, хен сулу схем. Тымагын квз:ис кн!п, копир апын сауырыиа кздала карал алды да. i.iece жорпы- Тобина:: бол’ипчгн тарт жолаушы, еле!л жондз, искирыл соккан .алай-тулей ак боранпын кушагына, ж т жортумен xip.ii де. бата берд:. Шохе осы бстен ipxbMecrcH, узак жорпы. Алдары- нан катты жел, aai кунгс ыекырып шулан, бората сога- ды. Суык катайганиан болса керех. енд': б:р шакта ас- ланиан тускен кар алгашкыдай усак емес. жабыскан yriiui кар емсс, жумарлаигзи усак, капы, кыйыршык 18* 207
болtin жи1лсп ура басталы. Мапдзйды желге харсы тура 6cpin журу ecipccc кыйындады. Лртыила желт келс жаткак аггарга Шэкеиш копир атм жа.ттактап. ык 1злегепдсй, сыгылыса бсредь Кшткси- тай TiariH б о с л с а . басим жалт стмз>п бурып аладм. Дал ыачлзйыка кадалып. шаишылган капы жсл, копир ат- тын калии кехЬтш кей1н шалхытып. донес маклайин ашып алып. тикыр жуи1и тубжен жулгакллп болалы. Коныр- дин жсл отже каскарып жортуи жойл еыес скеж'н бьтген Шахе, эти сал булгактаса. «rcpicKe жалтлртии. адаеты- рип кстср* дсп ойлайды. Эмтпей1кде аса журдск, жылпос конмрди бурып камшылаиай жуprison и болса, K33ip жн>* жш шартчпарг урып келедн Абай оз а с т ы м д а г и к у л а ж н р с м ш п 6ip tocLi Iii ангар- ды. Ол к о н ы р д я н хеши к а л с а . м а н д а й ы н а жсл катты у р » тыиын сезн1, алдынгы аггыц ыгыиа паналап. 6ip ел: кал ыай.лыпып жур!п кслсд!. Б»рак кула жнреяшц жалына, А б а й д ы п д а о м е б о й ы н з , алдынгы а п ы д а п а с а соккаи к а р л ы б о р а м у й г к ы п lerwin, н а л и п л а ft туседг А 1 кит шппде, а п и н К у л а г и н а Bicfiiii. Абайдып ce.Tjip с а к а л мурты м е н K tpniriix? uicfiin к ы р а у басим а л д и . Сонги уахытта. алдаги копир ат псп жас жИтп кат- ты кыйнаган кыйыршык борам Абайдып да бетше шыпыл- датып урады. Жат epxin Шахе менен ез1н1|( атина Ccpin, Абай cpiiiiu касымл енхешп ап, ыктап жортади. Bipax. сонда да бар жург1ншМ дала бороны шыдатпай элоретш барады. Абайдып Tyaxi тыыагынип oxi саиайымам кадалып ургаи жсл. н:ехесж шаныштыра бастады- ПнксГпп кете жатып. бетж бурып, ыктап шабайып лесе жслkc.i i м;..н урып, моГжына карды тыкпалай берестi. Канта бурылган- да C ciin . муриыи жалам, аязды борам ытын кет!ре бас тады. Кид1 колымсисн 6епм жш-жш укалап. усЖудсн сакгакса, кос каты капы юным, саусактарымын утмтлры шапшып. т!зг&и мен камшы уста>та c6in Kcripin, карып. ыулд.ттип барады. Сат x y fu m усладе acipecc <xi сямайы- ман тымак im iii ксулей ургеи жсл - шыдатарлык смсс. Ыгы котin, ер уст1пде аз жур!сте окта, солга да бури- лип, епксЙ1п, ат жалына да буНлс Tycin тапкап АбаГиык маззеы капы xerri. Кур мазасыздык смес. ciui бел-хат- лын усжу Kayiii бар. Самайдан отхен жсл олан да катер. Тону. игы:н кст1рс, кушсйгси самым eiui Абан ек-пие .то 2«
ite бола алмзды. Кайта-кайга кымтаган степи, сэл коз- галса жел актлрмалап, жулып ашып. кайирыа ж^исрслК Басында ©зге жолдастарынан буры» суыкка сыр бермес- niii дссс де. еяд! шыдап болмэды. Абай. алдыкллгы Шзхе- ге белп ciin, айгай салды. Журк токталын барлык ат- -тилар ыкка карай коралай тура кзлып, жай 6uicri. tip Абай емсс, бар журпнгшнш де ку1И сол Абай куйшдсй ексн. Булар токтал калганда, аттары взд!пнеи шырайналып, ах боранга аргтарын 6epin, кыбыр стпей ыктай-ыктай турнсыл калган. Ycriiiaeri жургшмнлср се- Kipe rycicin, коса ыктай турил, бораннык аса суык пшннш суз кылисты. — ОГшырай! Какал KCni гой!—дсп Ербод бастады. — Тез айыкса жарады, болмаса мынау катер гой! Бет каратпай барады гой! — дсп Абай айналаны ак тутех кил. тыгыз кортиал тургаи бораяга карады. — Айыгзр! Шидэл хврсГпк! — Шыдачлглндл. елегз ку далзда, журмегенмен жан кала ма? — дсп Шоке мен Баймагамбст жаегккетш, кай- par 6epin. свилел тур. Бул уакытта Tepieyi де iiurcri кллталарынан орлмал- дарын алып. тымак imiiieH, мандайларин катты тартыл, таиып байлап алысты- Ею бет» кып-кизыл бол аязга шы- ныгып алган Шоке, ani шыйрак. 6cpix ед». — Бсг?м»з repic болел, онда адастык. Лдасканда шыр- кал адасып кстуге де болады. Ал, егер аласпзсак. онда оси жш журклен кеш багканша, Ееболаг Карасуым сыйлалап каламыз. Боран ыктыярга коятын емсс. Аян- дан булкекгегелмсн бэрКНр суык жектлеЯмейд:. Адас- ппска оным cc6 i де жок. Лякдап. манайды шала журем лей riii емсс. Енд! не де болса, таги 6ip узак жортуга бглд! бсксм буыл алыцыз. Абай ага! —дел коныр агтыц айылдарыи кагты тартыл ап.тагы да ыртып. атына Miiui. Абайлар уя катиастан, бурикгм калпынша Шзхснш соиынан ер.й ... Канша eKcui белrids, узак 6 Н шыдамга ттсГСтп бе- KiHia алганда й болган жолаушылар, х«л замам толассыз, тынымсыз катты жур!сгтеп аумай келед». Колтон кулакка беймаза бол ьхкыра шулап соккан жел, ксйдс ерсюнсб1р ызамсс-i ышкылып кеш . екпшдетедк Kyni бойы узимес- тем. шу-шу етксн жллгыз уи, кулак талдыргандай. Са- рылгап суык сазынан жанылган жок. Кейде, ак боран, кагты аяз улып та кетед!. Квп бврш'ш бораиды далада.
кутырган дауыл Ыиде. баспана 1здсп. жас кая !здеп, косилып улыганындай. азан салады- Сондай улыган карды дауыл астында, еле» мсирсу дала. Лбайдын tui туып-ескен сяхрлсы болса да. каз!рде соншалык Meftipci3, катал, вгей впадай. Кеше гапа бала- лыгыиен, ж!г1ттж жастыгынын. жасьи швбт саргаймас алтын 6ecirinacfi болса, сол кызыкты кап жайлау. кзз!р суык кабыр ызгарыцдай, аяздап. кырауытып тургаи тас табытымдан. Осы сагте, бул узах бейнетт! ауыр швктарда, дунне « геи Gip-ак уыс. Уйткыган карлы бораи шпиле, тек 6 ip- ак ауылдык хотанындай гена. Луиие сошпа 6ypicin. алай- тулей jmiiuxe «iuiipefiiii, тарылган, ястан-хестенге тускен. Бул дуннаде аспан деген, жер деген, тау-су доген. елке* жота деген, айырма да. б т м жаратылыс та жок сыякты. Бунин Абай уккан аты, хазакшя счес, орысша т а т а р - дан угыкган exi евзге дол келед!. Bipi — хаос. 6 ipi — сти хия. Элдскандай т а т а р а м и аГгтуында дуиие пайла бол- ганда, сн алгаш осындай алай-тулейдсн туса керех. Ыстык судын кайман ойнаганындай. Не тулаган тешзде тау толкыннын кебтпм аспан атып, «иашнып Кулагиным- дай. Сол толкыи шнндс ажал жузж сот сайын «утш кеде жаткан «кипе де, дуиие осындай бтр-ак уыс болса хорее. Жорту аякталгап жок. бул уакыгта тону уст!не tuapuiay да косылды. Сонымен катар: «Ойпырау! АЙыга- ры бар ма!? Ляктай ма бул журкг? t i u i катан?»—деген хуйгслск шыдамсызлмх ксудедон жалыи шыгарады. Bip уакыг жел акырын бзеендой 6cpi:i, шугылыилн узтлт тохтады. Абай ншнсн: «Япырай, ттлех хабыл болгандай ма? Жанагы налыган зар сыякты. толах ттлехтш орайы, втесни мс?» легендой бои. леэде умпхе ауысгы. Осы уа- кьгтта Шоке аттын басын тартын, 6opi де ipxLie токтап жабырлай свйлсси. — Басылды бтлсм! Кун жарыктык 61зге болысайын дед1 ме? — дел токтаган Шахе, ендт акмлдасып алмак едь Бул уакыгта кар жауып тур. кяз1р багапагыдай кьтйыршыктап жаумай, eiui жзй. баяу, жапырак кар ту- cin тур еды Кун тынганмен, айкала туман жэнс жауып турган кары халын. Журпнтшлср аяндап, атка тыным Gepln, exiepi дс толас алый. €НД1Г» 6m i акылдасып aura- руга xipicri. Бул такта, кыстын хыска ку»п батуга тая- гаи ед1. Kyiuiiii булынгырынан 6 а, жох ымырт таяу ма. 270
:»йtoylp айнала. боран басылканмен, 60.1жал болмастай кэю сур мунар коршауынла тур. УмНлшл хэздер ойда жох жорден, карауыткан кыстау кертисй болиды. Немесе жакьшда шашырап жанылган ipi кара мал сыякты. 6ip нэрселер карауытып. бэдырзя калады. Bipax осыны эркайсысы жексжоке байкаса да жолаушылар 6 ipine 6ipi анык семгой унмснсн айга ал- найди. - Эме 6 ipey нс? — Мынау карауыткан немене? — Мына жагымыада б!рдене кзлып бара ма? — десш, 65plH-6ipi алан c r ic in , эр жакка алас урып келед!. Вударды *«и мупары. кун туманы алдап Кана жубаг- канлай болалы. Елд! кехссп, дауылдм даладак кажиган квнйиерге, адам Mexcui соншадык ысшк бодса да. ахал жок. Кора-к«сгау, мал-жан сыякты бод квр1нгеннт бор! де баска нэроелер бвлып шыгады. Кейде жакмн тебежн, апиак бол аспанмсн тутасип турган улы бсйнес!нде ка- рауытип кершгсн. бодымсыз жакпар тас кора сыяктама- ды ехсн. Кадык кар кшнея кылтанак бойы зорга асып, кержгсн тал басы. шснгел. кзрагай, тбылгы бэстары бу- лардык *03)11 алдайды скен. Жел тыиын, баганагы кагты суык самбырлаганмен айналаны болжай алмаган журпиинлср, кокиго уми ала алмай кслсдт Yftnceifi. эл! кунгс журш кеде жаткан жер- лер! кай туе oKciiiH дэлд|‘ биген, анык eexwi ссиген еш- кайсысы жок. Шэксшк долбарынша. булар xasip Пушантайдын ба* тыс жатыкаи mein eiin, Лйдарлы койтастын октусппи- де, жлмбас тусында т л е жаткам сынктаналы. Енд! ыык- и п 6ip жортха, узак сари жоннан асып. Есболат кара- суынип успнсн тухпек горек. Шоке осы бстте дурыс келе жатыр.мып лея ойлайды. Тек окалгыз *куд1г1 Ботаканман шыга бсрс, булар бастакан кагты жорту, тура бсгтсгсндс, журпжшлерд! Карасуга алдскашан жслоэсе керек ед>. Соган куд'жтснедК Вэгына си алгаш, желто карал, бет беяплегемде, Шэ- кемси дауласкан Баймярамбсг, енд{ мынау туста 0з1н1к Ky.iiriiie ныгая тусед!. 9p6ip жира, юуканак. кемесе взеи* сымак ошрлермск жол журген сайьж, сол куд!г1н айталы. —■Жсрд'Н кыртысы. Есболат Карасумнын атрабына уксамайды. Оный хунгейшен, куншырыс жагында кеде :«ateax б!з, ак отты адырмен, ласты тебелсрмси, я бол- 271
наел тегкг сары.жотамсн журссх хсреч ед1. Мыпанык 6opi хайта-кайта булах. еэек, елке боа, тпалтынды. тона- Смшалы, балкаш боп xeni. Осы адастык. Ал адассак катты Tepic котик!—дейд!. Осыидей ал топ. «к! улай болтан еижар непышен акы- рынлап келс жатханда, кун аных батып. ымырт обден жабыллы. Eiui белттаз сапар ыктыярсыз журпн1Шлер|М тун жолаушысына айналдырды. Кун!бойы жорткзн аттар азгана татас алсын ден, журпншиер еид1 6 ip суаттыц басына кел!п тус1п, кырау оасхаи жзрау сехйз апарыи, бiрталай уахыг оттатып алды. Дттан эорга Tycin, кез кел- ген орымгл жантая хулатан Дбай, указ жатым. жезш жу* «ып. Шахе мен Баймагамбегтш жол жвшндеп дауым ой- лалм. Bipax. клшна онласа да. 6ip капа ыза аралас хама- дам баска, сшнарсе таба алмады. Ахылласып xepin ел!, Ербол дз тыннан самнсрсе тапкам жох. Bipax. ар кеэде сабырлы Ербол, xaaipri талыл, кажудын устную дс Дбай* га б5р халжми айпы. — Сен схеу.чпз атха журуте мыхты болушск. Bip.ix, Лангыл каражол болса. беги тузем хойып. aiheyip «ху дай салды. мен кецум» детей узах сонар, кара жортуыл- га Tayip ед»х. Болмаса кузд!н айсыз караты туи!нле адаспай жат тауып кврген enepi\\ii» жох ел!-ау, а! Енд! кыекы ах бората, жолсьмдз. туйксдей жалгыз косгы табатын б!з бе? Меи шинка хелсем. ммнау куландын ку даласында сол хосты табу, калмк швптш арасына Tycin кегкен ннеж табудян онай дсп тургамын жох- Сенin одаи озган енерш батса. езщ бмссш! - -дсд1. Дбай. eiiepiM бар деп айта алган жох. Ундемей xypei- nin койды. Прбатдыи айтханы, нунын да коилждо. дал ссындай бон уплатаи куд!к ед!. Осымеи. жолаушылар та ры да Шспоете бастатым. атха мктбек болганда. батана тынган жел, тары да кайтадан лезде котерймл, зуыллап, шулап, мзын салды. Сол мзын осал белп емсс. улкен. aop.ii суыктыч кор- л! белrid схем. Ж|гптер атха Minin ап. тэты жортып жоиелгенде. кунд!зг1 ажалдай ахыртан катты боран. зла* каншыктап и:пхыиа сотым. кай:а кутырдм. Суык кунд1з* ri.'icH алдсхайда катты ед!. Азгана уакытшн iiuiiue журп11ш1ясрд(к ыгми xeripin ж!бсрд1. Bip азда, алды- арты лйгайлаемп. тохтап турим: — Ойпыра;;! Eiui xaftniK!? — Шин сор енд! болмэсигсдк..
— Бул тун боранында. журген жахсы ма. алдс 6 ip жерл! паналап жаткам жахсы ма. кайсысын сгсм:з? — Жсл белисн адаскан жохпысындар? Etui не ойла- рын бар? — дсп. соигы cexii Прбол айтып барып, дауры- га тохтаскаи. Шэхсшк акыли. xcypicri тохтату еыес, 6 ipax катты журыей, бзяу журш, Lircpi -жылжыйберу болды. Yfinceiti, тохгаса. ыктантын хора жай жох. Мынау желд! аяз, коз- галман отыргзи xicini тондырып, ушырып ж>бсру1 чум- xin. Л.гда нс де батга уып- бар. Сокдыктан ол1 де 6 ipinen 6 ipi кара уз1п калмай. жылжыб беру шарт. бздтпнен ахил таппас болган жоддастары. Шокешн соз!и акырин укмен костап xeiui дс, артыиан тэты ердЕ Таты да узах сарылган шохс!з, баянсыз жур»с боллы- Бул журн: борт дс тондырумсн. шаршатумсн катар, сил! «х:<уйкымен де жудеттЕ Kyui бойи ас тшпеген тс талды. Kniiuepi жылы баттанмсн. катты кажыган деис тонуга айналды. Дбай. боны кэлтырап, оксбойы тугае тонаэыга- иыи, аргында кс.тс жаткандарга айгайлап айтты: — Мент аягым хатып блрады. Лт ycriiuc аяк TOHFan- ды кергежм осы. Сен «алайсыц, Баймагамбет? — доп ар- тындагы жас жютхе айгайлап Mi. О да тонганын айтып: — Eiui 6 ip жерге Tycin тыныгып, мызгып коросх кай- тсд!? — дои «дЕ Барлыгы тагы wipi.-rc токтап. ахыл хосты. Лйнала ду- нкс. бул купде. тврт-ах аттыц басы хосылган аясыидай, азгантай. Yfl орныидай гана боп, буркчп, сумх туГ|!лгсн. Лттылар. бастарына аных хысталак азап Teiiin, Fapirnix- ке тусхеп. жудеу бсйнсде. — Жлтатьн болсак, б'*р тастын панаши i3aefiix! — дсп сд> Шахе. Жур»стсн туж лт болган Ербол: — Eiui б!згс табылайын леп турган тас та жох. Нс дс болса худай дсп. аттын бауырына тыгылып. осы арада тыным алайык! — дедЕ Осы сез байлау едЕ Bapi дс агтарынан Tycin, терт ат тын жо)1Ын бората бурып. солардыи хосылган тамагы- ныи астына 6ipine 6ipi айхасыл, жантайысып. унсЕт, жыч- жырт жатысын каллы. Бул шахта суыл каккаи. хейде шыркап, туда кап аяз уи1. борапды лауыл yni кулакка тыпымсыз урады. Осы аттылардан вини алмай тынбайтын. сопшалых бенмаза ын-шыи. у-шу долы дуиис- Ерболдын Tiaeciuc басын са ды п жаптайтан Абай квз жушаидз, денса айналыи уж-
ртлгенден. Бучарды ат-ыатьшен осы жзткзч ала капдай карлы жсршси де тугсл yflipin. куйындагы канбзкгай шырканналдырган сыяктм. Журек кобалжып, бас айналады. Кулактя ык-шьвй шыиылдаган. толаосыз 6ip шуыл тур. Осы хуййие. бар- лык пен жоктык арасындай 6ip халспе, азгантай уакыг ж апы да. Лбай ойы euiin, сенin, жокка батты. ...Канша уДктагандарын бйчмейд!. Bip мезгшде усгс- piHC тускен калии карды аяк колдарымен серпе ci-iKin барлыгы ояныи тургандз, aii кзлыч тун екеи. Tepreyi де 6:р ауыздан, аса катгы тонгандармн айтып, ccxipe ту* рысты. Алдымсн сейлегси Ербол сд1. — 0й. ж5г1ттер! Уйкыдзн «ici елмеАдК Мыиа кызыл шунак аязда. уйкы жау. Есп жый, кайрлт кыл! — дели - - БЬгмеймш, осле буйт!п тонып кермесем херех eii. Суык. тура diuHCH ©Tin, суйспмс жеткендсй!--деп, Аб.ай арлы-берл! адымдап, аягымен тсб!н1п, козгалахтап жур. Жас жтпггер де токган ед1- Б»рак 0.1ар тез кмйммллап, торг аттыц уетже, ак жабагыдай тус»п калган купсек кар ды женлерямн, камшыларымсн сыпырып. кагып жыл- дам айналып. езбойлзрын жылыта басгады. Лтка winicin алып. жолаушылар тагы тартты. Дал жехслсрле Лбай: — Ойтеутр адастык. Eiui тым курмаса. жылыиып, наукар жыйып злайык, ткие болса 6ip санатгзй катгы жортып журниер! —дедк Даты дпладз, катуланган суык жуад1 ©гей дал ада, булар такы да узак жортты. Бет пса кат болмаса, жур* г!нп;;лердш аягы, дснес! катты желкгтен жылыиып алган ед«. Кнд! 6ip азла. жзй гана сызылып. саран езулемен sopFa дегенде, елец-алаодэп, бораиды тужпн таны зтты. Жург1ши1лер оозден халгаи-ды. Ырак бэр1шн ituiiue де тан атунен. «дауыл басылар, боран тынар» деген жал- гыз медеу умлг бар-ды. Атгарды эяп, журхгп акырын булкеккс салган Шоке желд!к бэсеидегенж. шуылыныц азайып, оларегснж к у ш ед5. Тагы да шексЬ узах «yrri. Дауылды, ысц]рсу далзнык узак жат ycriiueri, екжни аззп куп! тудм. МезНл уды сзсксге ж е т . Боранды хукиin бар жарыгы — осы сур мунар, будан opi ашылар кун, зйыгар боран бЫнбедк ...Бул куш тага да, кумузын айыкпастап боран сохты- Жолаушылар кунбойы б:р сагат журш. 6ip сагаттай аг* тарына тыным бер!п, шалдырып отырып, эл! 6ip белпстз сай-салаларлы, адыр пен жоталарды кезуиеа келсд!. Ток- 274
таган сайын. бастарыи соншалых кятырган ж али л гама силы теле ойласады. Були тансртсцнсн Шэхешн esi бон. жоне Абай. Ербол б!рге косылыл: «хешей Ьанмагамбегпн c©3i дурне e.7i, жел 6i3,ii Tepicxe апксттз» дсгсн oftra CcxireH-.ii. Dyriii ©ip томан. 6ip жургвнлс, желгс карсы журген багытты т.-.с- лал. сол хешей Ботакан ошагылда, Баймагамбст «кыръш сохты> дсгсн желд! ccrcpinc туармек болды. Ол айгкзн соз дурне болса. булар желд1 бстхс алып кстхснде. Псболат Карасуынын онтусгМне харай кеткси базу херех. Ендсии*. нс Тобыхты жайлауынык шст! — Y,v ксн Квксснпргс тзртты. Нсмссс. rinri кулан слаз. оптус- Tixrcri Ксрсй жсрше туеin xeni. Кажыгаи ой, ашыгандай боа талгам мин. ©зже осыдан opi тагы да 6ip улкси жуп- бах табады. Tcpicxc хегхен болса, кешегией журкпен, жопе Tyuri журкпен булар ханша жергс хетксн болу хо рек? Eiui Баймагамбст айткян багытка бсп5 туэегенде, ханшалык узах журкпен Есболат Карасуына. нс бодмл- са сонын денгейтндеп Бугылы, Машан тауларына Lai- нуге болады? .Mine 6yriii ашыххан. талыккан журншш- лердт ламыл алмай ойлайтьшы осы. Etuiri сапарлы Шахе смсс. Баймагамбст бастаган. Тупде тонган. ауырыхсыган бой, кейде жылынса да, ini- тей 6ip халтыраудлн кунузыи босамады. Абай eiui 6ip жилы мскснгс жстсс. взнпн ауру халде эорга жетелн жанин ацгарга!иай. Тагы да xyni бойы жорыгудын аягы кешхе жакын 6ip толас жасатты. Апан кулагандан бон, ауыр салмахпс» зорга тусхсн Абай. шылбырды Банма- гамбегхе 6cpin, кшкене тастын ыгына хеи жаитайды. Араларында свз. ксцес жох. Opxiu вз xyfiiH, вз дерттндей, оквияу ойлап хегхен сыяхты. Абай болса xa3ip вз!н аных аурудаЙ сезедь Донеле, esi.iin калган сал суйсх, cpixci3,7ix бар. Бар Сойин жер тартхандай. Тону онан сайын боиын агаштай cipecripin, кзтырып барады. luixi журех. холка да аяздз» калгыра- гандай ма? 0м ipдсп аныктг.п худер узу сагаты алые смес сыяхты. Bipax элдснедон, журепнде сол влу-вшу xa.Tincii ypxin. хорху жох. Кайта. «жетес-жстсЬ», кслсе-кёлсЫ» де- гендей усыну бар. в.зппц осы ceaiMin ацгаруусм Liec Абай. кеше Fana кенлшен втхен, боран куыи апкетхен cxi 6ip ысгык. сагнниш шагып соцгы рст секс алды. Bipi - - хундей мсШрл!, газнз анасыиыц lipniriii ойлагаи шаги. ExiHUiici — вм!рдс ел!м сагатына u:ofiiii умытылиай, ?75
сана-седи еиюрдо ок сонгы рот жалт спл, <JipaiK ез! бон, коз алдына aft жузЫеи кул!п колетiа Торжанин он- лаган inлгы сд!. Енд! сол влген, вшкен газнздер! тага ойга тускеп!, Абай жанымсн сонгы per коштаскапы болар «а? «6лiM такау ма?» дел ойлаган Абай, -уйкм-тынымыиан тыны- лыи. ауыр мунда жулеп, Kypcinin отыр. Дол осы жакта нас каршйып бара жлткак кез едк Абай Кулагина 6ip жалгыз яftга» есплш калди. Ол слек егг! дс: «ойыынич шатасканм болар!» дсп уцдемедк Жолдастары буктусж касында уйктап жатыр екен. Аздан сон жанагы aftFaft тапл CCtLiaI. Аник злам даусы. Kiu дс болса. адамзат болса, бул жолаушылар Kaaip жылан квркгкендей болатын. Сонгы айгзймеи !лес, Абай орнынан cexipin, аткып турканда, esin «ауру шы- гармып» Acrcuiii орынсыз скен дсп б«лд1. Тура сала, капы кайырып, :пыркап, айгай салды. Элуареп калган аттар, бунын айгайынз кос кулакгарын кайшылакта кадал. бастарын жерден жулын-жулып алыокан сдЬ Ербол мен csi ж!г!т тс окыс aftraftjaii урке июшып, аткып турысып- ты. Ербол Абай касыка умтылын ксл: Нс болды, Абай? Kiure айгайладыи? — деп Абай- дыи жузпю тактана карал кагпы. «Уйкысыраган ба* ле гендой. Жок. Абай жуз1 сергех екен. Жолдасгарыиа бу- рылып: — Ангайланлар! Жана 6ip xiciiiiit катты шыркзган yni есплд!, айгайлаадар! — дед!. Жслд!и шуы ал! дс тух басылган жок екен. Bipan тер- Tcyi уп коеып турил, узак-узак катты айгайлади. Дал сол кеэдс ак боран ioiiHOH, жел жактаи, булзрдыи коз алдына, булынгыр улкеи кара Kepiне борд!. Келер согге, аплак душюнin iuiiHCii айкындап, блдырайып. касгарына агыза шауыл, б!р атты ксп каллы. Зор деиел| ycri аплак кар болган. акбоз атты. Жанында селнз баран жилки косари бар. Бул адам куана айгайлзп: — Уа, бармысын? Tipiutcin. жандарым-ау!?—деген сергек сез!менеи жетж кел!л, атган тусе Ocp.ii. Кслген Ki- ciniit ун1н алдымен таныган Абай e.ii. Айгайлап куанып: - Абылгазы! Лйналайын Абылгазы-ай! Кайдан ксп ед!ц?— деп жупр!п барыл, кужактай алды. Ол аник Абылгазы ед'|. — Кайдан кслутнем? Сеидсрд! !здсп келсм! Я кудай, 9Mice жолды кыла кер! Мылау ак тугекпц iiuiii.tc сендер-
д| табам дегси ум1т бар ма слИ? Oflrcvip жандарме». уй- дс тыным таба алмай шыхкан, 6ip далбасалык. S'ciremteH амансыкдар ма? Vuiun калгандарык жок па? Апарин тын ба? Тез атка м:нем>з. Тун болман жылына-тын жай таба ник!— дел 6apiH ез> билеп кстп. Шакс мои Баймагамбот куаиа жупркш, 6ipa3 тыкай- ып калган лиарды жетехтси алып колди Бар журпний г.гтлрыиа тез Minin, Абылгазыныи артынан cpiii, желе жор- тын, тартып бердк Жургшшйтерлш бул кезде кслш тЗрелген жер! — Ме шан тауынык желке тусы екен. Алда Абылгаэы бастап жортып кследЕ Оный касында, катарына uiecin. энлые- леент келс жатхан Ербол. 9 л i кунге тын, шыйрак басил коло жаткан куда жирен атын, Абай алдынгы exeyiniii артына такау бастырып, i.iecTipin, капы 6ip мец-зенле кследЕ бзйпн ауру-сауын да айыра алмайды. .©дсбойы соккы жеген к!С1д’ей мылжа-мылжа. Айналадагы дунке де бутам тапгажанып халде. Кейде, Абай журш келе жат кан сыякты смес. Жолдын ею жагы тау сыякты да, сол таулар, жартаетар бугаи карай вздерт сыргып, жылжып, кыйыс eiin келе жаткан сыякты. Сондайлык ойды. мыйды пзнпртхен сулдср гана келс жаткан куйде, кейдс Абай уйкы мен ояудын, «збарлык пен жоктыкткп» арасына пюмгандай. 0з>нс 03i кат ты таиланалы. Сэл уакыт санасы оянса: «Уйкы мен шаршау жеши мс? Болмаса аурумын ба?» леп, муилр шпнде шала 6ip онлар онланды. Окта-тектс буган алдыцда келе жаткан cKi апынык уз»хуз!к евздер! ссттлсдЕ Абылгазыга жанасалап жур»п келе жаткан Ербол: — Жаным-ау, калай татттын б!зд1? Коршкелт бар ма? Осындай акшуиак боранда адаскан адамды таба- мын дсп, eci бар Kiel iMcn шыгар ма? — дейдЕ — Атама! Meni 6yrin Kici домен, осы жонныц каекы- ры десеншИ — Каскыр да боранда тздегенш таппай, ксз!кшпн алады гой! — Mciii жан ушырган шыгар. Абайды кешелср Жи- ренпкте алдатыл жургеиде, кыяпат кылдым-ау дсп, шнм- йен сол жаманшилыгымнын етссжш 6ip кайырармын деп ем. Солан ксик туекс жакыи боран басталардз мен сен- j&cpAiu адасатынынды бЕчгемЫ. Ботакдн блсынка, жсл алгаш катайып басталганда, сендер oyc.ii б;р yftlain ту* 277
pun калдыкдар. Сонда мен Шзхпакшн жотасынаЧ биЬеге турып, караларынды коргемin- Егер сендер адас- пасацдар. жолымыз Жыландынып сыртында туйкоя корех едк Tyfik-neaiK. Сонын арты бораи болды да, д'у- имен! ах шымылдыкпен жауып а.тды. Ссндсрд1н адас- кандарывды 6!лд!м. «Жслл! пкгармай, Кексеипргс, Ко рей жерже, ку далага тартып кстп» дсп ойладым. Bis болсак, коже. д.тр хезжде Еоболат Карзсуына жетш под лых. Тун бойы айгай салып. этой 6epin, белгт до жасадьиь Бупн сол жерле калуга болиады. Отыны. будыры жо:<. ку такыр скеи. Содаи косгы -кшшрш: «Жегсепдер А\\а- шанра кон, болмаса жолда Бугылыга туне» дсд»м де ез!м таи агкалы, куш бойы кос ат алып, ссндерд1 тздеудс бол- дым. — Лл сонда, кайдан кездеспрем дел !здед!н? — Кездсспрсм деу кыйын едн Тек 6ip жорамал. Ой- лаганым, сендер естеи айрылып адассандар, опда дауа жох. Ал, 6ip бешен тартып адассандар, онда барып-ба- рып С:р такта сс юред! де, кежеп жслд1 ангарып, беги лурыс белгмеп. кайта тартасындар дед!м. Сонда не Бу- гылынын, нс Машаниып сыртынап шыру керех дсп дол- барладым да, кун! боны осы сырттыкта арлы-борл1 уш per жортып шьпстым. Айгайлаганым, жана осы Машах желкес1нс соты рет nine бергепде, кез байланып бара жатса да, iaoepiiul ксстш. Кссс сала, сонымеи жортайын леп ем. Борак, такыр жерде iMi.WMin тастап отырыпш- Содам шапкылап отырып, беггер'щд! акгарлап, 6ip шзй кайнатым бойы, узбек айгайлап келе жатыр ед!м! — дед». \\— Сопла вэ!ц адасам дегсп ой бар ма. жок па? Абыл- газы, сен TOriii адам ewecciii. Кем койса, баксы боларсыд. > Абылгазы хулген жок. Бул езнпк кумалакшы, болжа- гыш куш!не: «бабамнан калган» дса. ccneiini де бода- тын. Б!рзк, куздщ айсыз карлкгы T y n iiu c , дауылды, жау- ынды т у т е, хсрек болса жзлгыз туп гобылгыны, жалгыз uiofup карайганды таба алатын. Кыста ат кулагы xepin- бейтш ак боран, 6ip жума уз(лмей сокса, сод 6ip жума J бойыида токтамасган жол тартып отырып. аткан окглй 1 жаза баспай, барам летел жерже ат тумсыгын аумай ксп Tipcn, дал шыглтыи. Бул касист!н ол сзусгсйлж демеЩБ ■ Ерболга сырын айтыи келсл!. ■— Mount адасиауым баксылык емсс. Б!р сокырдаи, аса б!р ест! картах сокыр хоршшз Токаайдая ' окыгаи
сябагкм ед:. Сол xici oxi яуыдаын арасына. кейлс кыйыи асулян асып, жауын-шашьжга ла карамай. жалгыэ e3i журс беретш. Сокыр бодганда сацлауы жок. су карангн- иыц oai cji. Кулаиын куд1рст1, таные жер гана смсс. ксй лс корыстен SKcpinc дс. козы кош жергс шейш ядаспасгая, аумастан тура бзратын. «Тока-ау. калай журссш?» деге- н:ыде, со Kici: ««Hi бастайтын жол болса, мои баетай- тын жсл» лейiin. Жсл жстсктсйттм рас. б!рак ocipccc, ксудес! жс'гсктсйтждсй кержуил c.ii. Кара тунд! жауын- да, як боранды кыс лауылында, 6ia дс сол сокыр Ток- паймсн теп боламыз. Б!рдсн желге аса катти лен кою |.срск. Одан api козЫ бар дсмсу ксрск. KettLuiH комме бастату ксрск. ММ, мент бар сыр сыйкырым осы-ак! — ЛСД1. Еид!г1 барьгега Ербол Абылгязынып булзрды кай жергс апгратыны, камлай hhcti барык сурап eji. Абыл- газы барлык тонты тосни, 6!раз nipin гурды да: — /Kirirrep! Сендсрд1ц суыктан кзтты жаураган жай- ларын бар кер1нсд1. w hbulM косты !здсп, табайын дсп кслс жатканым жок. Жзыам-жаксы болса да. осы Ма- гнаннын салаларын кыстайшк Жуактяях, Мотыштмк б!рл1-жарым ауылы болатып. Сонын 6ipmc жегхЫп, yfii- xyfli жаман Солса да. жылы казан аспзмын жаиында. жан шакыратын жайга ж етэей ж дел ксдсм. Кайда. Kiuiiht ауылы бар скен1н б5лмсймш. Осы густа, дат осы б:з ксле жаткан озскхе сонгы жылдзр Мотыпгтык 6ip aiai ауыл- дары да кысгау салды дел едк Сонын 6ipiHc ксздесезлз бс? Эйтсутр, Cyrin тун. жылы жергс жсткЫп, вЗДСрЩС жан шакыртам! — деген. Жолаушылар капы токып, жаураган ажарысн, o-tci- реген унмснсн: — Баста! Бастай бер! — Ток дегешк болсын! — Тск 6ip баспанага жеткЬссн. армаиымыз жох. Ем- л!г1 жур!схс шыдадык! — ДСС1П барлык epiXTeplii Абыл- газынык вз!нс Сергеи. Осымон тагы да б1ркятар уакыт унс!з желе жортыл, калин кара адыр Inrinjteri терец шалы, тогайлы osexTi. кулдап кеде жатканда, булардын алдынан «гиоу» erin ургси ит даусы certain каллы. Журпишмердш кулига- иы ялабетен едк Аргсында Cipcy.icpi. — Я тэнф. Сере гор! — Я кудзй, аксарбас!
— Калдык па ажалдан! — десг!. Кар калин басып алкан б-ip шогыр канынды журпн- ш:лер орап айнэлмп. хец коннаута шыгл бсргонде, ад- дарынан жакзгм итгер yni ксК5сйin шыкты- Лраларынла эор y w i. улкен гобегтор-щ барпылдап урген, тау жак- ТОрмктыргаи 3i.Ti де есплдк Лбмлтазы ал-ыи борбайлап, шаба жортты. бзгелердея узап барып, тасгы, такыр кара тумейккг; Liiiie берд; де, кллденепдеп тура каллы. Абай мен Ербол капы жалin, катар келщ. Лбалгззыпьм касы- па такай боре, томенде жэпока&ыл жерле, кычарыл тур- гаи тереэеи(н отыи кврдк — Ел! Ел! — Кайран ауыл! Аняалайыннын с,т:: Г-пт1 ол| жаткам да жок'. — дел, \"Ербол Шахе мен Баймагамбеткс дауры- Омкып хабар crin жзгыр. — Tcpcscr.i коп! улкен кысгау. Мин ау 6ip аукат- ты ауыл ГОЙ! Жолымыз болган схем. ж!г!ттер! — де:; Лбмлгязы да капы куапа Cyiiciiui. Rap жургншг.тсн ori бурый колд1. Ее(к алдыиа агган тусе бере, жаяу xici nipe- Tin жзбык eeHcri дуб1рлет!п, ясыга кагыл тур. Абзй агган кал ай туекон>н бктмейдк Шилбмры колы- нал тусе берпоиде, Баймагамбег алып кете берд). Донес! Пгангтай бон катыи, cipecin калган сыяктм. Крарала ал кай, е1лей;п туркан халпис, Шоке такап ксп. крлмнаы уста п. суйеп капа козталтгы. Жор лунно, Корасычен, ат- ларьгмеп Лбайлын квз алдында шмрэйналып бврл жгт- наядай. Exi кулаги мшнылдзн, co3ji де есфтпейд!. Тек узж-утмк ангаргяны уйдем тмккан б!р екоумен Дбылга зы. Ербол снйлесед!: «...Мотыш!.. Догал!.. Найман!..» де- ген угымемз 6ip аиар гака Кулагина келедк Абылгазы алра ту'С-in, ауыл iciciaepi сони Систап. узки, каплцгы да- ла.чмен жолаушылзр шубырып ксле жатканда, тукп1рде, карадрыда, Кызыл саулс 6cpiii, dip кен сс1к ашылды. Аржагынаи карсы журген бй> эйсл даусм: — Отаута к!рг$з. У.ткен уй уйктэп калды! Отаугг sip- rLjdH дойд!! — деген буйрык бйппдк Карангы даланда зорга козгадгзн Абайды. Шоке мен Баймагамбет oxi ясагьшак суйеп аслш, далан тукп1р!:г- дог! кед ауыз уйгс ;<ipri;\\s.i. Казан аспасында лл> секбеген, жялыпдап жангап от бар. Тмныштыкта кеш.чет жылы «окон, адам жайы. ччнин. ыстЫк леб!м аггы. Казанда асьглган жылкы етМ к ис;мен, сары кыГтык ан.ылау Tyrin коцмсымен карсы алды. Ауыз уй Солея да, кен,
• -ма. Topline улхеи к»с тсроэе хор’н е й Сырмак, алэша, \"••па receiiiunepi де бар. Kj iax-r .'.-u мланаспа жаыында у;>раи картйц хызхстп:: заел мен аобаси>ы еркек тосыа ■; т. Тыстан бастагт келген ер-чох: in 6ipeyi желбегей ira- ::;iau бар. журкшс Караганда, жылпос. жас еыяхти. Сол ж ’щагы ауыз yfuiu мшне гугсл Kipin болгэл коняюзрга, • жзкгагы 7v>pri уйд!ц вс1Нн импм. Ол белчеде, тибал- дирыгыхаи йзетап. игап-жаца кызыл-окасил такыр ала- .1!.: госелоея. Аржагы тукп л и га Манатпен огаланми, : -Mi сырмак та жайыльшты. 1\\ек, жарьтх. аса 6ip хо- i'isri жай екен. Алда ксле жаталн Абылгазы, Ерболдар Сурып к:рд1. Олэр он жакта, Ошк суйск тогсктш жанин- л гургян уй ucciae амандасып, торге карай ore берд!. F-.i.u cciicrou аттаи Абай Kipin cai. Артынян она суйей. Шоке кося юрген-лк Абай эуел! он жактагы шашакты Кызыл шь-милдыкты корд». Кальщ кус тесен, кус жас- тыкпен irici бойындай боп жыйылгак c&rui суйск т -:cc:<ri до. коз кырымен чголып огл. Р.нд| уй isecine коз! гусе бер- генде. капы аныръш: — Ah! Жаным-ау! 03i мя? — ден шалкадап, кулзй берп'ндей болды. Тессхпц аяк жагы мен кырлы петли аралынынаа 5ip эйел тур. Акшыл кейлекл, кара хечзял- ды, ккмепюк шараиылы суду келпииск, Atfaftra жлн ушыргяндай ум Iила берд1. Аркасиида калии шолпы шилдыр-:аылдup erri. т:п кунЖбтасрагам!л!-:»г-уд!л?АБбэауйымрымсмм-за?у!Куддасйп-аухо, тс.ззМд1ядколикекруе-- нгткгай алды. Шодпыхи катти силдырай, шялдырап коп, Абай кушагыпда ун1 ошг!. Сол атоллы сылдыры шигы- симев. кез1н жумып ты.чдап, cci ауганлзй куп-ку бон Абай тур. Bocai ara суйеа п канты. Бунин мойнынан ку* шяктап, okcIii жгадаган келпииектщ алдинда кулан гус- КеидсЛ. Буи»ы калгыра.1, бар cyvucpi кст5и тур. Кел;н- шехл MKovcia котычен кушгктзйын десе лэрмен! жок, тек айма.чандч- Свз хатуга, тамагы i бунагал, жагын м - рыстирган 6ip тле ryfiiH /уяшыктырып баради. Торге жетпей келнкиок кушзгинаи босаиай, сал алдина, АбаЙ буг!л1)| кулой бердт Тмрге ширин огыра берггн Нр- бол. Абылразылар: Ушиц, жаурад хот едП — Талыксип. ауырип кен едИ Eci ауып ксгтЬау! — дзет!. Абайды бар жолдастары боп твргх алыл кон, те- секке суйеа отмргыза 'Зс-pji. Н1^ке бел;а useuii^ulpin жит* 13— М . З у Л л . l i t: asi
каяла. сырт Knixiii БаЗмагамбет тяртыл mernln. кеудссЫ »«па борд.. Ксдшииа: - Я. кудай-ау нс ленд;? Дертлек «слот пс ед:? — деп бн!к roceriiKH, улхеп Kccreai ак жзстыктарды злып, АбаГ> дьщ артына кулапы. Сырткы калик. куписм, кузек imiK- тем Абайдын бойын ары.тгыл, himi бсчииегшн омырауыи 6ypuHFb3>vut да аша iycri. Касыма кура к. ушип. отыра ца- лып квк 61лсз!ип ак сауеагымеи Абайдын мапдайыи б«е- ты. Б1р коли мен алдынан, охырауынзн кушакган. ай>;а- лап жур. Абай акырым Гана квзш ашып, вз омыраук::!- дапд келшшекНк колын устал, соны хвзше басты. Жип- жылы а.тсканык аузикз акелш. унс!з жабксым суйгенлс. келкциекгсц жуп-жумеак копииык сиртына. ж:пт кез:- нен аккаа кесек истых тамшылар кат-кат iycri. Тит евз; ексс, жзн cosiiuca купи» сыбыр АбгГ: кеу- дсежен шыккзн да: — Тотам и *! Армзяим жок, алдинда алсын! — дсп кзна б»р тыные атып, yi:i oiuin токгнп халды. Абайдын касинда отырраи Прболлин Тогжанды таминаны с*-ы едi. — Кадкам-ay! Куатык-зу, не дейд? Тогжзпбысыц сдезнй?—б—оМсдаеекнпеыЕу'дрыбтокыяудшьаганпкрткоаейдп,ы,а.Тлотыгжнаннмм!с-и•д»сsпp.icоe дбзержд!ы. латак- Абайдын касындя ныти д!р1ллси. ©ш йппак боп. cki xojUic жасы MBJuipen толсан Тогжаи, ЕрбоЛды катти хушактяп ап, eitipei: жылап жЮсрдк Бул — Абанды ку- шып жыда&тын «кс;г! мен жасы едк Абзйлэрды тыстзи к’рглитен exi ерксх осы уйдс. Олар таныркап, салкин тонсаркн тур сд:. Е|*5оэ мен То.сж? ;- ньтн кор:ске1пя корген жсрдс, кешлдер! жой тапхандай болды. Кслгендо? Торжалиыч бауыри. тврюн! ехопке камер: жетя:, тьгньгагокпган- Бул ж:г*гтер Тогжатшд Kyfievi де. кейньгеы да емес. Bipcyi - сыпайы сызмлга cap мур гы, аксур келген. молда ексн. EKitiinici— cpni:ie томпыйта паембайын садгап, ала квадеу. хсю хасты, шокднз сакдлды. арыкша жНт. Kniwi орта хо.мы. Осы ауыддын конах кутупй атайындярыаын 6ipi — Дуйсен болатмп. Eiuiri уй галиде, кс.Гпа-кайтя ri.i катып жаткам сэл Дуйсен меп молда. b'Keyi Cipccc кудш, 6ipece такырхлп: • - ЯпырмЗЙ. ТОРЖанмын бауыры бед ihkktu' Fed! — Мынау якборандз, жс:1 тунде элдек;м лесек, вз1- м:эд!1( Тсйжаннык агалари болды.гОЙ!
— Тогжэинын ед-журтын сагыпганын хзрасаншм! — Ботадай боздзды гой! Кайрак алтын боЛк, ох * зк десещш! — 1рк:ц шыдап жур ексн-ау eai! Не жаны жургел де- cemri! — д«яп кмлжах, аз!лд! де айшсхылары келедк Алгагикы чирку, yticia жалын, ыстык жаспен бясгзл- ды. Абай мен Тогакан соаэн ары rtipinej6ipi кур телммд харасхяннан баохя, узах уакыт газ катмса алмады. 1чу- тушI зобасты картах оЙед мен 6io келпинех Тогжзнга Kwiia, акырын сыбырмеи бергеи буйрыхтарын coin, ка т я жатыр. Ек1 ж1гН-, жасаулы как уйдщ ортасиаз тон:алы, дни- гедех успелд! эхеп, жэзьзп койып шэиды оси Зрака ир- напы. Сантах а ет!гш тзегаи, wociioeii отырран АбаЙдыц шыятагыпда улхен кус жасгактар. Кымба-т кадык драп- тан Т!ХК1зген. погашай шиплген, rix ямк сур бешпет. Абайдмн омырауы ашылып, квлдспец соэьГлынхырап жаткал бойыкя жарасып тур. Ак кэйлегтн сырт-.пзи кнген кара желетхетк гесшле алтын баулы caFar квр5* иед1. Басища тымак жох. Базар коллы,’ liraie кедген, унамдм кара клтифа тахыхеы бар. Абайдык майданы жозих, кен. Тика к гстында, кун мен желге имей жур- гснд!к'.хн, аопак ехен. Bipax «урны, бег-аузы аса капы тотыккая. ЖылтыраЯ, кннлендея, кярауутып тур- Квз! коп жылиган Kiclniu хвз1«ЛСЙ. Нттер! :clniri, кызара жа- сауряп калылты. Каз1рдс Абай катты 6ip дipимен тыпые алып. axels зтады. Kypciny мен к, к«н жмлаудык артыпал буди- го-1 iffi . эдхыны с-ыякгм- 1>1рвк. осымеп катар, кейде де- нес: ерехше (хягш токазип. д|р'л хэктырзды. Б:р гида и.бе-ri думддэя, аса б!р кзтгы казу бунап хегкендей бол-1- д Конке uieiiiH Абай esitiln бейындагы осы eerepicin елсмей. тех Тонясаннмн жуп-не. мусЫне, ap6ip кыймкл. КОзналысыпа кзз алмаз телмтрс Харзуме'-i болатын. Торжян бурынгысынан ла еулуланып, eyftxi*utairi ясл туекемлей Жуа1 1рлен, эр бд;мд1 хесск суду кескшге ай- налып, анкындала тусксн. Бул—толFan суду. Сондыктая бурмигы хйшлеу келгеи кырды мурны хяз!р аз кз- T?pi.ie густ, ажарли жарастикты кее/.iii тадкандай. Квз- дернг.х ах караси айдындап, бар шарасы да уялы. са.т- кадгы болты. Устамды, салкьм суду ба.чран Токжам. Он ыэ. арман з«сн «vip мс. aiheylp б!р» табин ч-алглн. Каз!р- г! Т1лжан жуа;аде, ЛбаЙдих кыядьшаа б!рдс-б:р шах
отыеГгин. e.v6ipcn. толкыт:. лезде кедh i, cone каЛтып туратыи Кызыл apaft peHi жок. Yfi itui бул уакы'та жптшрлагаи эппмеде бодатъш, Абай v a t Tom an 6;piuc-Cipi бар жакымсм, икласимеп берши, куля ft ум гылгапдыкгаи, аВилла,таги жургггыи свздерш еспмейдь ухпакды. Ербол мел Шоке, ксЙде БйЛяараибет тс косылып, згу- Tyiiti cxi «irsixc эздсрмкн exi куиген 6epii сер ззабын. эралуаы кып, оиПмс orin жаткак Лщгк'ликта ж урт, бул жактгн коп шинкам окис кслзстсрзн де айгкан-ды- Адас* хгн лдамныч боранды кукде мийы аи.ып, багытгал калий зГфылдгмнш да еселел-сселеп лйтады. Лбм.п&зинык. булзрды ядам а(пса напгнеиз зерекпклеп лапканыя 6ip сотге Тогжаша да тыклвтмп, айтысим шикты. Аздая сои шай келдк Тогжап, баяры шолпысы сил- дырай журш, баяны Абай алнаш.квргбьлег! сыиайь» коз- галыстарммеп, кутуил кс/^ншекке шак жэезтып, ез! устел пасыка отырды. Абайдан баста» жагалатып, кок» шайды усына бастады. Осы кезде басим жастыктян эорта :<©- терген Абай, exl uiexeci катти шакшып ауиргапмаы коз: карауытыл бары», опалкдлап кетш, желкгем! би« твсстае сарт erxi3in сотып алды. Бовин арен жмйил мандайим колыием бесыи. таксы карая, зорга отыр. Д1р:лдеп, кал- тыраткаи делес1, кейде елтте дуылдаиак ич-.лу. онка шар- тупылгандай болады. «Шан здгмйзэ деген Тогжзм yiiiit ман iiuiuRc э|кн ecrireiueB бо:т, Сар кутит жийып. С:р шынпяк шайди iuiin xepin сдй Шййдып ЫСТЫК, суыгын да аЯырг. алыадм. Тачсаиым кортелдс темip гатим, ау- зыиын дом» бузылызпы. Осы шаГ'дыи уотйгде Абай в глин аыык наукяс екемзн быд!. Б5р «сселен артык ;азс влм.'.Л, мвкдайин басим. утклз сулк отырып клады. Баранлдап Айайды бзгыи отирган Тогжаниик хаб; гила катти ксн;с LniHAi. Урткксвдсй бон: — Абай, суыктап ба, сЗз сыркатеыз гой. Кыймалып отирсыз гой! — дедз. Нрбол до, АбаЯдын бас xeicpin, Тогжанга квренвн жу- aitieit, онын аыык наукас екстн яйырды. — Жузн1 балбырап, cxi к о зт мевсаурап, регии кзттьг бузылмп отыр гой. Суик этп-яу, Абай селен! Кхзмд: ка лы» ждмылып ты-мэк кизм, мина ьхпнк шабщам 6:p-;T%i шыкаяк iiui:r, OypKObiu жа га к а л !— дел, мзе.тлхат берд!. 284
Абай, сол акы.тдь: ялрькы ясп Mi- Букь-rt кабарып бяй- w ran Токжаи, орныкгн жылдан турыгт. АбаАдык гыка- I I басына кигёзш, кулёсён иырынэ жауыл, тёэссёк дым- г.::!, ыстык панды кайга куйгшды. Б:р кдсык сэры млГе ли «я колммен галыа. млдина кант та койып сдё. Аба» бёр косе шап.-.ы тагыда aopra ёштё. — БёлмсйМён, басыч альт гукп барады! бнебойым- да сау тлмгых ЖОК- СуйсК-суГкт.ч сыньш сырдырайди. Лузымда д.»1 де жох, Ыстыгьш кдпи ма дсп турнып! — деп. тагы да шекесён бзегы. Журех аПкк:1, кобалжыган- дихтая, булан арё аузина дом ала алкады. Ток: сесём барда, элiм барда аГггып калайын» дсгсндсГ:, уйле отмр* гги к'сёлерден жасыра алмай, колке угымеыз, kypeta ара- лее, 6ip apurfli айтяды. — Кудай-ау бул не жаза’.? КоллаП газап? бмёрлёх жпдгыз врман алдында кандай разапё дейдё. взёпён ауруыиан яуыр налыемн ембырлая, узёл-узт айгып ;<г- тедГ. Тогжан бул зар тёлохтён айтылу себсбё езё скопи садрян жердей унты. Кезёиён жасын журткя бёлдёрхей уасёз глнз сырыг. тастан отырды. Шай жыйыла боре, Абай жаешкхз кулан тустё. Зор- гашьадап отыррапыи уй ёшё Жака бёддё. Басыидага т«- мггы мен купзсён злмастгн, сонын сыртыкян керне >хау- ып. кымтаган Тогжаниьщ камкор кыймылдарылз суйсё- аin. Абай т«л KaraДМ. — Жлным! Асылым... Барым— бёр ез!ц! —дейдё- Ус- тёке то.тёп. кшатал жургол Торжзнгз е-ашксы Скбырлап жатыр. Ас пёскенше Абай унсёз «зтты. Уйкы мен шзтасу арс- сандагы б:р шмх-шыгмркк куйдел мыйы талгандай. Кей де ой twin, дуине жокка багкандай conin 5ip ксгсдё. Кой уакыт озёи Эйгерём жаныида хоредё. Dip т а к уш жирел атгы науезкемен Семей кешссёнде келе жзткандай, бёр аигарып калалы. Бёр уакыт кап-хнраКРЫ тундр колыла Каратол акты кйНДырап ап, Кмргыз шатынлагы Кёшё Эулиепёк кыя жяхппр тасмийн мецёреу терец кара унгёр- гс карай ашен тусёп келе жатяды. Дсгындагы Кулп жи рен сурёнён кетён. буркётёмен »зё куздан точен кулан ушып бара жагцандай керёнсдё. Абаёё селт eiin шошып оякып, басыи жулып адып, зйналаиы шала таиып жас- тыкка канта сулк кулабды. Тагы бёр талин барытг, коз ёджгеггдей болганда, ду- анс - дунос смсс, аснапы, жерё тутаодап. Sip ю-тмл,
жалким, теп-тегЗс куда туз бол созылып кстсд!. Соиын 1ш1нде 1-ч1 ушкан сыякты. Боляаса, агин. тодкьж г.нщхе жузш коле жатка» сыякты. Эддеиелдей, пержсй, жындай бip злемётгер лпестеид!. Адам хесклйнен бузылра», аса хубыжык бейцелi макдуктэр кв?1нед1. Тзжайип турпат- сьшыгымем буны турипетлргечдей боладк «Жолаас бо- лаГшк, журейяс. б:эге epcciii» дел. солар кайла барса да касына Орз.тыл, ел1ктipe Coptwi. - Солармсн енд1 Kerin, вз!не кимбат жа?асыцан сил! yaiain бара жатса, умтылкп кеп колына Топка» жабы- сады. «Тяетама. жаным, ала кст мс1»1» лен. ЫСТЫК жузЗк Абгйдык бетinе бясады. Ж асымсней бунын жузш жу- гандяй болгды. Абай сакдыркктап, кубЗрлеп. сойлеп Kerin: — ...Тастамайыын. жаным! Кстпсйм!н, касьтда бо лам! — лея свйлеп оянып квтедк Бунык савдырактаракын ак> аргон Ербол, катты кей.'с айтып: — Ялырай! Абай ауры» калды-ау! Кипы кыэуы бар гой. E«i кун, б!р туи бора» не жаиды хейеын! С.уыкка ушып Kerri ме? Туаде жур>п, бейиег шопп КЯЛДЫ-ау! - ДСП КЫНЖЫЛЫП отыр. Eiui 6ip азда уетшдел кврпеш, купи» жулкк:: тае- тап. «Kyfiiл барам, opien барады. аяшы, алшы:» дел Абай tofm да уйкысырап оянды. Осындай аласурумен Айай наукасыпын басы бастал- ды. Журт тямак Ямерде они мойнынав кгушлкгап сыЕпап отырыл оятхан Топкая, eriiriu лаулап, кизил турганын Ерболларра б!дюрш. — Ысгыгы колымды ортеп бгряды! Абай-ай! Сошла жьеллап коз аллыма 6ip хадгеиде. осындай к5р1птарлых, Fapinr'xre велорикш? Bip ссн окес. хон до маидайыхмим сори айрилмарзн гарып «кем. «Bip хореем» деп яксяу- шы ем. Корсстхаикд! кайтенш. Куй!кко куй in, армакга аркан жлмалсып дегонщ бе? — дед!. Кей сш:н уй !ш:не ecripre айгады. Кейде жапагы Абайша сыбырлаг. жь лап. аурудыц кулм-ьта топе отырнп айгады. Жилам гербе-;п ошрып, Аба Яды ®3i окткен ед!. Bipax ас ялу емсс. Абай енд! 6i?жилага твоем та pi ып жататым наукаотын куйвие еквн. Ькынган дсм1, алкыидыра дешктгрш, cxi nurm ir i зорга алыиады- Тор алдына взге конзктгп белек erin тессх салып, согаи Робол, Шоке, Топка» ytucyi шсдпкд!р«1, тургызып
ш;ломи жзтхызарда, бунды калтырагпгс Абай, эярыл ек5- ак басып барип, кулан калды. Наукаси ягугыл басгалды. К апы ыегдетш экстхен ауыр Каунас бон басталды. Абайдиц калина го д к сахрыэыя зкатып жаткам Ер- бол: — Осы наунас б»ччн снес, ксшс.-i втксм тупде бястал- ды.Содан кейш дс 6ip туи, бзркуи акбораннык астипда. ■г устзндс жургси сок не калсып. Ауырран куйде z<ypirrri. .'Лунда жетктием кал пактаи тускенжен соли ащарып туриын. Гек акыры кайыр-пы болсын. Kai-гы жыгыл- . ляпан журепм сесзсен.’п гур! -дсп Ербол Токжанг;5., у8 окашалагиндд iurreri xuyitHi б>лдфдк ©ai кятты тлдыл шарншп хслсс де, Ербол Абай ж»* и багып, жянл4 уйкы уйктамады. Уйдж шамын euiip- иен, тек басмп капз ancipcrrin muFun кспксн Тогжая, ата- cneciiiiK уГнке ксткс де, тыным ала алмады. Туп ортаеы ауа бергеи кездс; Абай тары да катты килу уетшде. уЯ- кисырау мен слвдырак зрасында уЬлеп, тыньплсыздана баегап сдк Тоожзн бунин дертт5 тынысын, «листа жат- кан орнипан сэттс сезгемдсй болты. F.c; cri акырып ашып, шолаигсын халимен кисын. сыбдырьж б!лд1рмей, Абай- дык аян жагынз жэн гака козгалып кед, жуз1ис тслм;ре карал тур схем. Наукастьзн ыииылы хугнсйт, кыйнал- гандай. 1\\асынз жлкык жанасыг: кен отырып, таги да Лбайдын маядэйына кодын басни. кызуы;| байкады. Ел жатхаштан 6epi карай, Абайдык шатасып, чунарт- :<пк ойындд, коз алдында ылгмй яйыкпагоп акборан уйт- кынДЫ. Дун не айкала аппак суь:к б!р пгын скякты. Кар ма. коршап орап ялам дсгс<1 якеуык ксб-н бе? ©зшде жэнс токтзу :::ок. тыным жок. Yiicwi жылжып, сыргып агып ошогни тугае 6ip ылвЛ, ылайсап. Агызып бара жа тый, 6ipece клтерш, зенандатып ушыргякдай. Bipc-oc тол- кытып кеп, кудата сыртытип oxerirt бара жагкандай, С0ЧД2Й жабыскак. Леней! сыбастырып, суык же.пьй- иол жкренг;п. батгастырмидай. Абай сакасында бул, тейдс а к кар, ыайда бораи болса б1роое оптик iiuirueri а тылы сор. туж Ь терок мийдай. Сол кейдс 63 бойьжа с!ч>ре тар'псаида. жугип кетеппдей. Арзшнлян алар, куг- кпрар жан жок. Панасыз, элем eai, кол анти байлаулы жандай, жугылып бара жагкан сыяктн. Кдрманып: «яч- Kt'iTi. уста... куткар!..» деген сыг.ктм болады. Сонда t ifm да бутан улггылып ксп, пэруэна бон, Тогжаи орал адм. 2557
Ушып келгсндей. Гаграх. еид1. Тогжвн калып бермей б*те- л!п тур. «Ouiiu! акт. наган арнаран эшнд! айт!» деДдь Ша- таскан оймисн паче кушзгмна жутылып. батып бара жа- тып. Лбзй аеыгады. Топкаята деген е» алекш, оган карай алзсурып, аЛткысм хеледк Кслын соаки, шатшган айтаы- сы келелк Б1рлк едеш ccluc туспсйдТ «Кайсм е;0'.. калай едП. > дса, Лблй шатаса свйлеп оянадм. Ояиа бсрс, коз алдьшла, дал касанда буран жг.бисы:i. белке тешп, 6ip- деме деп кзбагыи ryiiin. хыйнвлып сейлем отыргзп Тор- жяиды херед!. «Таш да жяцдры шагаскзн халпым е.чеп» дсп. сод шагасклн куй}ие «айтадян ауисып кетсд). ..Топкам будаи жауап TiflCn отыргандай. ЛГипаса, сдан айрылып, Л-оай вм'рден до кол узетж сыякты. Кар маны!! таlu ой.тайды. 0леп1... Токждпы колка еткси ©:к’и aci-че туспсй, тэты каЯиайды. «Кайда кетт!? Жогалтъ:м, аПрыллмм сснсп» деп злзсурып, таты сандкоахтап, тары да зздеЯд). ©sine ач:: «нс бодцы маран?» дсп, кшжылмп, вараэылаиып, тгры да даусын шыгарады. «Соным кайда, саган... сарая ед! рой, танпадьг.м юн!» дсп кепи, тары да елcniн 1здейд1. Канпш уг-чыт ©ткет белгк!з, Тонкин узах отырггн угкытынык 6»р!;це Лбай осылай аласурш, жв-ядермен карманы::, ылрый бГрдехесш жоктяп жатыр, iauen жатыр- дйел хенл! Абяйдын бу.ч шгтасуынык, яз1мен банда- нысты Weiiiii аюарады. Жаны ашып, <Seriiioii аймалап б;р кутил, бауырынз басып, азолка оны кыя ялмгй ел- ж!реп кетсдi. — Тыньтштгл!.. Тыныштядшы, Абанжан! Тук !здеме, кыйналмашы! — дейд>. Лбай, квз1н сэл жу.мып, улдсмсй жатки, аздан сои тиры тулга. булыра кыйпалады. «...ELTMc№in гой... сатан айтхан жох кой!.. Барды! ©лен!м барды! Каззр, кгзф! Окстпе деш!! Каз:р айтыл берейж!» деп жумулм коз(мен кабатып туйin. холынен ауаны карман, сиусаэстарын жыбырлзтып коэгайды- Айт- пак соз1н сьзбырлап, жарымын а&тып барии, аузы аи:ь:- лынхырап калып, таты yni ©lain хетедК Таты да, жаизры' камлй сохкаи суых желд!, як бо рам. Жэпс сол бораннан тугаи ЯППак сор. ащыли мыЯ. Таги да сорил акепп барады. Шошып. сеекотп: «уcraft бершН Коргаиш. Оермеил аизрян. Тогжак!» дсп 73FU си ноды. Алдыпдк отыргаи Тонжанды кор:п, опии в.?ец1н тауып берхек болып: «айтайын, айтабын» дейль Кез;н
ж'умя Чаре: «кялай ед:? Тагы клйдз кетп!» дек кыйнг.- .11. ; . узлх? л» италясады. Таоиайды. Кабэк lyfiin^ayiiais- I! . С'i оrдyаoмir.адшяпыйшыпришлые,кба;рдасдаып. е: д1у«ие... дуиие... калам e;ii? «Дунняда... cipe Стилей каган жер жох, cafaH жар. • мелен артык табилса да...»— дел халды. Тогектен басын жулып плып. нк хейлек, «тык омырауымея бар бойин корччядп отарьи;. «уЬ» дел, . ка :лы ку; 1-inin ж'гбердк Квашен ке;и:регеи улкеп тзмшы .-'•яр агыл, беПиен тарач:ап, жылыл баради. KyjK-iii.ti дс. Тогжакиыи жузнКт кйрады. Eiuti ес nipгенлей, Тогжан- ныц exi х.олын хос колынын inline алии, кегерш опкеп, мянлайына, Koa'iкс басил, журепке капы кыснп турды. Ьулардин касында Лбайлык еялдырахтаук мен кый- палгамына кыожылып карал отырран Прбол, en,v ЛСай- дыи eci xiprcH уахытга: «exeyi до .кисылмзсын!» деген- дел, шаттшак айналып жатып калды. Абай eciv барда адтып кадаймн легендой. Бас-аягЫ жок 6ip сезд1 Тогжаиныи жузпкт жуз;и сумел, жалмнлап ртырып. сыбырлан сырласыл айтып слыр. ...0м4расн адасып, еуыгына утнып, кацтып «win... кяеыка жыгылып ем. Тоналып хел. талыл жигылип ем... «©лмс!» дегеп ием бкт, жаным! дед!. Квзш таги жу- мыл, лаги да кыйийла курс’мш, Токжанныц колыл хоя 6ер:п. жастыгына кулап кедп. Кулзй сала, таги шатас* tv «Бсрап! Эл1 боран. Баста! Тондым, «.удалым, анкет- Ti... Жь.тылма жарен вт, уш жирен л и с'. Ол гмес!» дел, ендз унс:з жатыр. Сад гывхм алый КСткекДСй. 1layxacnju жакагы «onxerri» деген ооззиш тусыида, кыстыгып, ун шдоврып, жылвп ж'Лергон Токжанкын жу- peri ка.тгырап, шошып кстт:. Ауру жкмт дерг!ке»1 шогныП we? Жох ялдында не бс- Латынин ж эш ce.ain жаттгр ма? Казасы осында жетер ме? Топнет сомы ойлзп, талыксьш, бульшып жылайди. Осыята хатты азабыпын усПнле. ел.м согтында, Абай 0K04U0I: eoiii, бяля-бауглрын айтпай. бф »дма буны ай- тззы. Тое-жанди антзды. Жяпа?ы -латасып жаткяныныи бэр! де, кохейй|лс жятханы. nexiperiii Kwpwc айырганы, 6ip-aK аряаны тгрЬд'. Ол: «Тсгжлига гнтал елсем-ау, же!х!3!л влгем-яу» дегеп б5р о.-.лем1. Жзм елдем! сыякты. Описи ллек< ехен: Карашаш бул «хтсцд: Тогжоика аман* даса келгензнде ин ын берген-д:- Абай жана шатвсу ус* тглде, басын cciuc tycipe алмади. Ырак ол олс« жыл*
дар бойы ТоежанЕШИ журсг1мс. Сгглн даурешок шерл! сазы Con. у.мытылхастггг. хуй созып, ун салып турагын. ' ...Жар» егосс кара кьняШ ге кылс* ля. А с а ш х а ай м е ж и куя ш агклси да. аягыл жапа о:п айтты. Сейер кун солем:ндей! Сонги ки* зыл арай гаугласыидай. он содры .уэмср домимея afirru. Ду.-и.ссе cipa сспхсй магам .tip жил. Cnrai; жар межи артмк табилса д а ! — Торжзн Абзйдин «один бауырына басып букгус!п биче* жен cyftin, жылап жатыр. — Сеулом! 1>уд ccHiH с е з к емес, 5» епн сез:м гой. Мо н т журепмд! ;,Г| гкинмн юй. Сорлы таглыр. Tipi кет1ргеп- шо, мен1 амин лллыцда, сол елде алса iscrri. Сол купле алсак n e rri! — дел узак ег!лд1. Соншалык ауьр кустахеа «yiipettin. зар илеп :-:огп. Абай 6ip сот таги да ал кипа, кинпала аунап, «еусап барам!» детсаде, жилаудан бзсын кн,ч;р:п а/.ган Тогжал. сник не айтхлиын ангара нлиай, вкс;п ошрип а.чкра карап одл. Тер!.: .сараи ж area да сергж ж а т а я Ербол, ернынан вткып баркл. Абайга гкап.д кырында туркан сусынды экел бердт Суоындь; аэгана урпап, ганда Я ж!б1тг1 д \\ Абай гакд кулап кегп. — Бу, ;ю боп >;erri? Капы наукаока айпалдим гей. Бет: налай еьчН Внебойымды ертел баради! — дсп кур- ciiui де, таги квз жумди. Ауыр ыцкилдач. eiui ыпыра на лам алу басталди. Кал-ты иикылцап ыкырлнады. Ыс- тик жсл кеудестеа д1рллеп, .г.*шп шыгкды. Вуд тунд! Абай, чьгйнау, кызу. ауыр сандырак куй!.'t- де огк;зд1. Тогжан мен Ербол да 6ip сотке коз into, ты- нмм алган жок, Торжйя жанагы 6ip к.лтты шгрлеядфгея зар артшан, тан анпак агканша. жылау. палудан та бокмн лия алкай койды- Ток тац алыл, уй i;:if ояньи, анау жмягагы ятз-екес! гурды доген хабар келген уакыг- та. Абай азрантай уйкымен коз мгендей бол?ан сок. эор- ia лурып, акырыи баш и, шырып кетН. ©згед«1 ерте ояч- ган Байматамбет, Торжаннык жуз: аппак болып куарыч, капы кашкам бонында, сулдер! курил бара жаткапын акгарды. Саналы гулудын сллvas.ru ест: келбешде, жары оли-идей. каралилык табы бар. Ею xeai кып-кы- зы.л. кдбары сазаpun, iciain Keiiiui. Абай осы ауылда икэк таргыл, наукас боп, он 2Э0
кун жатип кллды. Алнинкы 6ip жума бойыила бунык /.ыйиалуы, кысылуы, кзсындаты жолдасгарына, acipecc 'Iоржанга жэие осы ауыл-дын барлмгыла да катты .чауш ойлагып гд-. Ауыл нес! Найман дсген картах бай бола тык. Ол Абайллр хеп иуехск жайларыл, к1м ехендер!н сырттан бмтп ед1. Ертскжде Абайдан баска жодаудты- яыдбтфлыгы Нэймашшк улкеи уГбие барин, яуид несите солем бертм. ездсрййн жур!с жецдертк жайбагысгап айг- кан-ды. Найман, бойбиттеамен екеу! отауга кен, Абайдып r.GH-iin сурал, «дерткс шипа» т1лек зйтысып шыздак-ды. 1>)рак ауыл Абайдыч наукасыпа клйыоканмсн, осы кушп'н туч: шагыпда Тогжап туралы унамсыз сыбыр eciia, кслш Mincoiu скмеындап саз хыи клади. Тундеп cxi ж!з ix Тогжап мен Абай ярлсывдаги кас-кабякш жзксьтга жо- рыгал ж ок.— Олардын Ki-лер кун тадсртен кайтл-кяйта сурасханы .Waft мои 'Гогжаннык а талик, бауырдык туыс жахыкдыгы какдяГт екенш бичу ед!. Булар алыстая косылатын аталастар гака екеп. Еидешс, «тгутиегтдсй 6ipi- i:c-6ipi ytiipuiin, оралу — тегтм ексс> дескен-дт. Изймаи- иык колыкда енштлест бон, ciaichi кеткеи картан малшы- си Садыр, Тогжанныц ауыз уЯпгде ж а таили. Сол Садыр. етксн тун.те Тогжаннын тац агкянита Абан касинан итык- гагакын ж оме гакертен кайтканда кезш ждска булан шыкканын eai жтптке де, Тогжашшд енесше де жасир- май айтып бсргем. Осыдатт сон Лбанды кутуге Тогжап ж!бертлией бул отдута Найма 1я:ыц кемшршш аз! ксл отырган. — Кунс-чсндтн балясин оз колымлаи кугем'ш. Мел де сенш апянмын, балам, ботептн oMccuiH. Жазылгяиша басыка жасгык, аузыца сусып бслагмн жзнаитыр aFa- йыкбыз. Тек сиркатыднан жазмл, шина бсрстн!—дед!. Садкык жуздй 6nix бойл и. кара кемшр, Абайдии кугу- uuici бог: 6ip жагылян eni огырсл, касьша комекнб с;Гп, тундсп молданы алдн. Иаукас колест уш кун бойилда, удайы еостз жапты. Тогжан болса, окта-ленте а.» угкытхв Kipin пшклзся. епдт бунда бегсло алмайды. Eiteci: «Се;; атанды куг. улксн уЯ- де бол, бегелме, тирании:»— дсп удали сиргытьзп жтбе- р'.п отырды. Ост» халдж уетше «м5 таги б;р-ск: кун «тхевде. бул ауылдыц жолауины кетксн мырзасы — Аккозы кайтип ксл/.: Тогжаннын Kyfieyi осы ед!. Аккхтзы Лкиыипын коп сештншц 6:pi сссе». Тобикзы 15* 201
(иг.нде Мотыш бол<ж 51тЬ*Д» ру бодяды. Будар шетш«н зор. cewi3 декель ак .ары. кой twmi. кем* келбот ту- кым. Араларында Сары мург, сэры шаиггы, к«лд1реген кик кдаэд! Kdpi-жасы да юва ксздеоод!. Лккозы дал ссы Teriiie n p m R . Yawn бсйды. сакал-д;ашы жирсшхт бей!м, сап-сарм, кол ма.йрсген карачек. К*тер'шю бя1к мурчи, г.дол уа:ь-'»да пголиктау бол. таккыя бткен. Басы, жэк- зкдайы, к’Л1ьанан пшплгея. б;т1мд| хелгеп жд'.г. Жасы Абаft курбы «сек. Ол коп оэйлсу.ейтпп, мГПСсн туЯык. гал- макты злам гаршз. Лккдоииык хсду1 Абайлын купы калмык взггрлнеп жох Б;рнк Топксккыц Лул уйте халу! сад! мулле тыйыл- raiuaB. Bip жума капы аурудык сощипан, АбаЙ салдырап. аса жудеп. '«с ажлз куйэе. сс жыя бастады- Аз-здзап уйкы тыпыштанып. аскя карап Kc.ioji. Осы кеше, Абай- дми жоядастарымрн б!ржолата ук кдтсай, езлкын сиз- данми злтпи Акхолыкык яжары Ербол мен АбыягаЗыга жэкпалы. Лбай басы» юморе салысымек, кемшр де Бай- маеаыбсткс, Шокегс: Лбай royip балды. Вид] бунда кап сармлип жат- лассиндар. шырацтарым. Аулык да. « л т дс алые Спее. MineТуыо лен жакынды жагалах. хоялктеп acypin «епгекдер, барич к з л я е и к гой. Абя&зы eiai uieuieciHiii колы- кд впарил, бакгирсащар да бодали ?oft: — дед». Kosiак те атгандыреысы келгекдей сыр бСлд1ргец. Осиксн tofu да б.р уш кун втесн сои. Абай апян;.1ЫН болды. Булар журердсн -5ip кук бурый, калик лун ортасында. Аб»Длин кагшта Тогжап «з1 xc.iin, оять:я алча, турсгсп отырмп, гиолак ю та хоштясу яйлы. Одним ум'.ила чурбан АРаft. Топжанды к.ушакгап ал- глида. л-, бойы>: ipxia, Абайдыц кушагыиан сусып шык- ты да: - - Лбай*. Мея аз гена т!л катил, собмен арь:эдасып kcttkc.i1 келлЫ! — ледь .Лбай бул сазге вздерш кия алкан. Тогжачса шугыл «1л1л: -- Сэулвийм! Нс дсйсш? Сен на айгкялы коп турсык? — доп ед1. Гогжан Лбайдик КОЛШ1 1рк1п ттжтатш. - Тагдыр б!зд) коспяды. Тым курса оси жолы сгу келеек... уаз хешкен Аэлар см. ОчфЫ здеп бар узак ар мян, аукр -ар бул жолы да. etui макан иуырт^п аква, т(гл ;.. т о салды. Кнд:, суйгея к*ка кайгоры жох Бг'рвк
cepiriu саиыр болсая дсдт. Оси куйде, ез!м1зге тыЯыи • млгап куйде OMipfiofiu жетлЬбеген армян cpii: кетож. Корге 6ipre. шмзндай таза зрмзныч боп кетеш. Асысмк- мнн, сол асык. кувде кезтмшц жасыи жутам да, KercMiii, жаным! — лсд!. Абай бар ынгалы журеНмсп, туйежгендей болды. — Барды лПтгин. 0;нкн!ц де, мек.н дс барымды айт- тьц. Буйтаееск сел Томная болармен. Булан ары карка сам. ячгйндырым болар oai. АЯлалдим арызыднан. Рашшх. жтд.чеп айггылгзн арызыннан! — лсд! де Томканнын мац- дайыная суйдк У н т Faua Сс<г!н басып. exi холина мзк- даЙ1*н таяп. сунент отыркп келды. Торжяи екырын ра- яя жылгкып, JKYpin хеп-i. Артындя у**С13, тшкырсыз тынькн адна жабилган eeix КОзгалысы бишдс Абай осы о:ыр»'«1Нмаи тан аткапша табхсылрап жок. Коз1нен oxva- тскге унс;з ыогык 'Жастар rnuFun, сорашткп жылып ara- ды. Кейде «-coin. дсм тарткалда exi iiini, ксн «иудеек тол- кыи ургао таддай д:р-д>р ftrjsxi- Шзрасыз .дерттш зкддсЯ ауыр мол толкыны, шер тодкыны... ...Кысгын кадык ортясы болтан шахта, Абай Акию- кьпнгы. жаиз хысгйуында, унся; ютап отм яла болптин. Аккан Абай кайтын xcjiitiifHtsi 6epi Баймага<мбет кала га уш рет барып крржии толтыра «1тац апарып, толтмра ала кайтып, Абайдыи eiytfri ой азыгин жи>-нш) ауыстмру- ыен жур. Абай Oftrcpbi уй!нде отырып, онашарак орында киянка алансыз у к к ж к Бупнп хунлорлс, бурипты 6ip хездей Эй«?р1ыде АбаЯ- ЛЫ алац етпейд). Аннан Лбайлар кайткин бра Ада, куйе- yiirln Tor-жаи колыкла он кун жатаз^ын ocrireai, QfircpiM Аба'йга ол жаГши тук сез каткан жок. Б>рак б!лметсн Kiel сыяк.ы бон, ciuiri барлык кызрянышы мен oxnecili мыктап турыл inline! жыйып алган. ЖКЯместей ауыр окпе бунагал Эйсерhi. ЛбаПдаи xa3ip х а т .: салкындап, жа- р’актая алган еые.чтм. Салтанат дерпшк уста\"н е жемялтан Топка» жзйы, бугшн аз лвнлшде, АбаЯды енд! бугаи аиык жат <*iTi. Сырласын inrri аишаез да. Абай Эйгерл!- п!к капдай енмен кйтулйнсаныи ухкзн cqi. Б:.рак, оныц тымырсык, туйыктыгын бу да кмшре алмяй. кн-а сип ус лады. Топкам жайип Эйгсрпшен сырл&сьш, Журок жара- сын ортата салил, мучдаекысы келмед!. Бул киста Абай сиры, узд'нддз капы тыйымта, туйык* тыккэ KCrri. Fitair! сырласы. доек, шыи узЗК еннымас се- pir: — тары да хегаи, кпал кдла-
А СУДА Апрельдщ бас икм ед!. Кыс ерте шыхкандыхтан жор- д'ш Kexreyi бийкл каукрт. Мал балалои жатыр. Кепке, еяелер^меи 6iprc, ауил мапындагы жакыл тебелерпс ж»Й1 л!л 1ЛМККЛН цозы-лах шубартЫл жур. Акшокидоты ayiii дын K^imii.iix yfctepi эз:р тамда. Кысгзу жамына, тикмр «©галла, op-re твгГлгел — ток 9frrc.pijjjilu отаум ven кэрш1 \\Ы.KKJMcnuici - Башей, Злнхлныи гама кацыркай гКуплен ДЯклысы йоАьгаша, Лбг.й кзсына Баймарам 6cni л у п . кысгяудык желке жакындзга, «от: бс-гете.)! хйнкепс Т0белг/кг5к бгсштда отыр. Булардын касыпа каши жзйылискг 'ншккан хэй-коянмм кетдсп журтен квраплер: БаГггори, Баандлам, Даркан жэнс Юшкене Молла жааа кг.пп олырыскан ед1. Пул кершiлер ось: к^к- темнен 6e:>i Аблй зюн Баймагамбет дни басына шыкса. хылыл онг1мелср айтысып ошратинич б1лед'к Увдом-Я ххдлкБб:КхнасааоамоаГлылтнйснсц>'•а.ршь'шБмрмпКа,абаыегаууйлАaипгытнаnяiбпаaосарrчналсриi1бег»=йы(клжмвбеeоаао,па.гонсбwннАхи.уoнтлиpшнбрМоaаиiаыыiiмоынаiйсйзлх;осндтиивыуклаьыйысКрадцущтцгаус.амсзОыннuйОддьаТдiwаоeссшиЫаубисrыxбыiэтрпnixапыeгл,с«eаб.iоыгиlнMnждaытkпяiыiыoуiiлБякpntддкрнзгii.nсоыйhуТу,кiхi,жn.лаидаwгiАБхуcя.й'hдкуiысбухMыаргир<еаиеумOроый«,ы;йКe!лнсдю.т©rуоуажбrнззсынкe,армаоьpлKймжйдкглlь©дмсесгеалайC-яшpейкгrй.сsдцaаiуi,кпp:агкшiа,б.oыоАнiуi!ап;клбр-acдшуедлаы3аrядыройiiмнцКpi-к;l.
ауыр жокшилыхгаи 6;раз хуты.эрлн, ertceci квтерьтген к* ;■iiiiHiii 6ipi бон злган-ды. Абайдын «з ауылы <к\\ылайшг коришлер&с дссжар, хомеп бар ауыл боя а.иавдай. Осыньгц <5ip белгкл Абвй- дын х©рш!лерЫсп впгйюлеск!п), raiy.iuFuiian да баЙКа- ЛатКН. K aiipje ЭКГЦкжТ Абай айтыа orwpFan жох, Байма- | ;г.:С>сг сейлея откр. Муныц узак, кмамк бгр хикансы x if.'i fai'.a басгалып сд‘- Абайга парсы карап отьзрып 1 ; Баймагамбет: — Недсрлав дсген журтоа, Лейлш дегем шяИардл, типизация дегеи сот болты! — дсп xipicri. Оси отксн х ьс бойыпда. ютаи «онында ’Коп отыргал 'Ап':. Vй inline. ЕрЙол мен Баймагамбетхе, Юшхскс Мол ла» а жопе siu »ic тыадауг.-; жарагак балалары: Эбд1рях- мчи, Кулбаяан, Мзрашггрга ез! окапан «ейб:р роыанда- рыи да кызмкты какай mi к, айтып бер>л отыратын. Оса* дан оптанты кун бурый эцпмен! улхен ыклашен тык- дан, жакеы .yFbrHitTH'i Бгшмарамбстж* Абаft <Slp кш ы к роман уахыдазсын оэйлеп берген-ии. Ол роман — жаилты Баймагамбет бгстасам, Европанвд орта гасырьнш бол тан улксн 6ip ауыр хнхяи болатын. Баймагамбег нслер шытырмэп, кыйьж уакийгалы скпхелерд1 актуга хызыгады. Адашары -кол, олар ара- сындагы (натаскан кым-куыт тартысы кок узк&;3галарды Абайлыц С>р аГггып бсрген1пеп жаксы угынады. Eerin ал- ган ацпмссш сол (чундерден басгал-ак хори:; унлердс айелдер, малшылар, комактар арасыидл 6ip м и р н ей , ;.дем1 Ti-isieii эсызыкты ет:н, энгтмелел отырады. Осы км;-, БаАмагамбстпн ортскил, энгкмсиб дегон атагы Актона, Корин капа «мое, Шынуистан Семейге изеАЫ б!л!нил. Баймагаыбеглк оцг1мес1 жана бэсталгзэда, бул охе- yiniii кастарьгна кел1к огири бергеи Kiiuxcuc Молла, Бай- горылар ырза болысты. Yfltxeiii, АбаАга оааша тында- тын, Min сынатып отыргаи шэктарында, БяГянагамбСТ колденсн ксш:к еткяйсмеына кёи'-'i 6*»лмейпм. Тын адом келд! скрн дсп, aftran отыртан акпыеснпк же.ман озгерт- ncfcii. Квнгаламайды. Бупнг; кешге, улкен -аэршЬтердси йлекп Баймагамбет иен .\\бай касына балзлардяи да нс.-,и <п аргандар балды. Бул <хуиде ср зкетзп, бозбала бон калган АкылбаЙ Корыхтагы Нурганым ауылыиа дяугабармян, бугш осы ауы.тда Баймагамбет адг:месш тын- элей? копыл кдг. osi. Мусылманша жаксы окуп
калган Эбни тс сол оптiv.cn: -|мцда£.;ы. ЗеМяд:. ыхдлсгы luaxtprrix 6ip: боп, аумлдыц барды* удксишс cyfliKTi ке- pisera кмрлы мурыII Маглш та бугш осмидз. Ол Байна- ra.trterriu онг1месшс кгптм дел жонып тындгп отар. Кун унсина Kipin бара жатыр. Кэктеишн Kciuxi сал- кьгны дон басыпдз ызгмрыктгу жел бапып бебиазялау Oi- л!игд!. Bipax кызьск роман тыцдаган топ, БяймзгзмбетНц ауЗЫПй тукм аныра караула сдк Пулар бабкаиafl кэгсгы. Ксегарыпа б:р салт атты, тастак т«бен1 Д',<5!рлетс басып, хагты анимен жспл хелгездс «•ана, жыбыи еден erin »а- ц!л бмгстк Жолаугоы алис жоддан «елген. Лстыцдагы жирен бие- cin xarru терлетш жстхен Асылбай окоп. Бул Жмдсбайда- ры улксн ауылдын xopaitci. Кяладан хеледх Огкргандзр- га еялем tiepin, ел-журт. яуыл-аймак амапдыеын сурап ДЛЫп, халакь'н хабарим г.лгуга кмн-ri. Богдс жолзушы келген сон, БаймарамОет suriwed уз!л1а мяып едк АбэЙ Асылбайдаи: — Кялада нс хабар бар? два сураганда, Асылбай аса 6ip оные хабар айтгы. — Ьспзткдср у с . «ох пз? 'Калзиып вн б»р оюпау ха бары панда турзлы. Осы хунт! <т\\пзд1 бплеп тургэи ах панка влнгп деЯд(. Жопе елгенде вз эжалы снес. б»реу атыл елг1р1пт1! —дед!. Kiiuxoae Манда осы хабарды ссгумеп катар, epai ш < бырлак, луна окып. бет сыйпзды. Не дутаиы окыйгыяыя бйлмвее до, картах Байлоры да молдага олЬстог., бет!и сыЗ- пады. Абзй хатты слон впл: — Нс дсйс1ц? Буны Kin айтгы? Кашах «лфнтп? — дел хядагаляп сурай tiaeraiu. Аеылбай жэрыгыд, мел anrixic ойга алган жок. Тек, ДОЛбарлап айткахы: — 0лгепп1е айдал зсыпты. ЛГггыл жургеп — Семейд>Н бар каласы. ©.lripreu xici.iopi де услалыити. влген пат- шанын орнына, баллеы танка MiHinri. Халмктак ант з/ып котлы, olbeyip, кала дунк-дуик етсд1. Лржзгын бтгечш жок' —дея1 Лбайдын квилЫс «пагша олтт!» дегеп хабармся 6ip- го, отн i;< досы Михайлоз кслш eai. Iimcfi: «Басе. Enremtg Петроонч емяхты адамдардцц apexeri оеал Солмаса ко рок сд|. Колд.тэынян улиен к кйлсг:н. баемнда «ый, «су- дедз кайрзт зор, сондай егдаудар, унем; айдалып, сур- гм
г.н жеп, wype беруиен тохтэмас. Реоейя! ттрегкендей 6ip кьсйныл атат^н жондср! бар <&xi. Осылап бапаны-кС» 6',.:-Tin зйтады. П:.кланы елт1ргсн,1ерд1н ж»Я ада «дар емес схспЕп. хабардын тег!н счес екешн салгз.ч жердеп с-кгарлы. Ол вз б т н е н осылайшэ айданыл, упдемсх кал eji. Бул уадьпта ацкау Kip: Байторы, Дарком .ti» :о си- •'арлай бсс кен!л Юшкеке Мсчда, патшаимн оНыШ аса капы сумдак xepimi. Булар неше алуан гурде суктапыи сойдем жагыр. Лу, бул кялай, патшамык BMipiMcu караишиы ».тп- pymi од:. Патшани да а-л1рсл1 ехол ау: — Буны RTTipreimin журег! м\\Й!э 5с? Ki\\: il 1 халы ба тат барды акен? —Жзй караты счес ил-шар соя wiripreniiO О да яат- ;иа йолчасз да, coiuaa Ip:::л1 <5fpi брлар. Мансёгеа Sipey гой, «сопел мен кем 6е> дейтт. Болмаса жэй xicire. пат- шайен устасплса да. вале алькатыи зз ба? — К>м де болса. «оз: жок Срдщ 6ip; болды! — деегдк Отнргапдар напшаны опмге «ынмаран ажар tiuuiip- иейдк Тех калан олтзргд. xhi arrlptire ас.1, сукганьси. та- машалзйды. Kinraeue Мазда бул толка niinin усгаздык басуын айтиак болды. кут— Ширигатта miiui. отапыцды бадсп гурран ач:р- Uiliai демд). Днп xiM болел да — ол папла агззм. Бул — хафа болгр узкыйга. Жанам саламат! Адамзаm i и ху.;\\ы бушлган емес :ie!? CmOip заыанду, лапизсым му- капаем ыттг1рд1 д е т и !, ешб»р кпгтпан окып хериетен e.lir:. Мыиау, тахкик. ахырзаиан питаны. Тажайып бу- эылгаи эаиан галаматы базар! — деде Абай оэ ойымсн открыл, Klarxei а? Магда «Minin ая- гы:; гд:-:з естШ ле. кул!п ж!бер1п, орпыпак гурды. — Юшхене Молла! Зср axip — чулфет бар жерле, зор чыяилг ~а болалы. Gb омыц кай сырыл 6i.tincb? Сол мылтккты атхызган адоллм, каннылык. ым, кех. налу бк- лел зткыэганын бул жерле агырыл болжаа бола ма? — Леи. луылгл карай яяцдады- Жолшыбай келе жатые Банчл :.v. >ггцг: — Бака, сск ортеи СемеЯгс ясуросгн. Мыиэ хабарды кур остin койглиычыз ботмзе. Мекен хат алып х алат бзры.т, бар хабарды б!.тт кед! дед(. АйгкдиыидаА ертеншде Абандон хат алып, Сечейге жур!п xcriKw: Баймаглмбсг у:и кун журкг, кдйта оралыл кслд1. Бзйиагамбсг Абаидин Мпхан-тоока хат апарган 20-М . Этих. II гм ■237
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 452
Pages:
