Мухтар Әуезов Таңдамалы шығармалары 6 томдық E-90

бар. ©nip бойгм бар кайратмн лк на'р. кок музда. ак тутек боранда. жан аямастыкка салглндар. Осы уйлордщ кебшс xipin карасац: 6ipi картайып iiierin калган, 6ipi жастай семт, солыл калган, bipcyiiiin наукасы жел, 61- piiiiKi куян. суык сорган. Bipcyi кездси айрылган. таги 6!р1н синык-усрт!к шоккийтып хсгкси. Кмскасм мы- нау жыртык-тес!к уйлердт вз!нде(1 жагалай жудсген 6ip «Mip. Жанагы Кунанбак. Вежей. Вайсал. Сушилок, Су- rip. Каратайлардын кешiнс ере алмай. керспне жарамай канты. Солардыц журтына тастап кетстт ccxi ыныршяк. тозган кауга. жыртык жабулары болмаушы ма сд!! дсп. улксн ажуа жаслп кулаг Лл. межи нем озгешо? «У жессн руынмен» дсдщ гой сои. Ербол. Mctiiit тан бу- riiiri хуГнмдс, туысым да осы жер. Руым, урлным да осы- лармеи! — дед!. Абай Длрксмбайдын созшсн аса капы ойга калин. 6ipeee кабак шытын, сурланып, бмресс Kypciiiin, тыма- гын колына алады. Тынымсыз. кыйналын отырган ор- иыида козгалак кагады. Дэрхсмбайга cKKcfiiilKipcn. та­ кай rycri: - Даркембай-ай! Жокшылык пен жаманшылик ел iiuin ксулегоп гой. CoHiH xeaiiui. кыран кезпгдсй кырагм епп, сол ашкан ексн. Казактын еусылдаган дммары. су твпдмсс жоргасы, Кызыл талон май тамызгамы немс хорек! Шсшенд!к куш! шындык Х\"й. Сети шоктай Kyfui- pin тусер жанагы шыныца кай Кунапбай. кай СуГпнд!к жауап айта м а р сдх Жетсс!вдс азаматтык асылы бар жан болея. «барж уГпп-тепп, 6ip Дэркембан жекд!» де- нес пс едН Мойыи бургызбай. буран сокты дер сд!! ©з кез1Ц лшмлумен б!ргс меш'н дс кнл!мд! коса ашып отыр- сын лесом керск кой! —дед!. Вулардын касына осы кстде б!р тон Klci такал келд!. Ор уйден шыгып, бас курасыи. ксйб!реулср! жук арасы- паи. коксых. шокпыг. курим арасынан шигипты. Сатар келген сои Абай бул ауылдыц баганалан epei xepliireii 6ij> жайыи сурады. — Ал. ммиау ар жерде баснанасыз, каусан калган к!мдер? ©3i б:р уй смео. кеп уйдщ cLi.-Mi xopineai гон. Вул уйлер дауыллан жыгылгаи ба? Жон!п айтыцдар- шы!—дсп, жацд келген жатактардан сурап ед!. Келгендср арасыида Абай бурмннан б1дсг!н Дошибай, Грекам сшиты карттар бар жако тустср! жудеу, ашан 190

таршп, сурланган, xxiMAcpi жмртык, exi-уш орта жасш и иш бар. Ержис иасыбайын жымырып, томсаргаи. ка­ бак туйгеи саргыш бегл жтттор дс бар ед«. Г>ул т о т и Абайдар касинл бастап кедген жатак емсс, осипла ко- наьСбоп жатках Карашанын Абылгазысы скся. Од Абай- лармен амандаскан сон. кзетарыиа келin, еналдымен огмргах-лы. Жанагы Абай сураганмна. жауапты Дзнд':- бай шал бердн - Дауыл соккаи ба дод!н гой, Абай шырагым! — дсп. K C K eciiiM cx 6ip о з у ш тартып, шала кулд|— Дауыл сохкзни рас, дауылга ушырамаса мынлхдаЙ толыл жат- кап уйлер осындай бон жайрап кала ма?! Дауыл сокты. б!рак кудайдыи дауылы смсс. Улыктын. бодыстыц да- уылн. Аллу Оязга Tirinrcx ак уйлердт мыла жагында бе­ лек турган он такты Kapania yfui кересщ Се? - дел. аддагы улыктар ауилылын сол жатый пускали. Абай мен Г'рбод Сид! ангарды. Окшау Tiriarcn ак уйлердщ манынал с дагырак жерде 6ip топ кара уй. бас туйкпрш кекес- кепдей, аз гана аяга 6ypice коиылты. Аблйлар с м уйдер.и «ор:н алтаниан ксй!л. Дзнлбай удыктм 6ip бсктап аллы: Жатуына ак уй ксрск. Мазагы мен маскарлсыиа б:.тд:ц лашыктарымыз корок болыпты гой. Ербод ryeixe алмай: — Камлай мазак? Нс маскара? —доп едк Пастыгы Промай боп. жыйылыл турган кодойлср жа- пырлап сейлей бастады: Мазак смей исмоис, жа залатал Kiciciii салатын аб.ткты килам доп 6ip уйлор!м13д1 злды. Ac niciporix уй доп 6;рсулср!н ллды. Ол. а» ма. Пралымык кон /:азыгы жотпогондей, улыктар Д||ктко птыратып уй дел, тагы 6ip уйлерЫэд! ал дм. Длгызмп отыргах батыс пен шабармах, оншен ку стнршмп. Пул ку толыры Kauiax бгтет!п1п ит 6Lacix. Ауру KCMiilp-сампыримыз бар од!, ком-кот!к. аксак-токсак. ам'-бллаларымыз бар едк Отыргах Typ.icpi аиау, шок* пытыха орахыл. Doplnlii басланасых сылырды да окот* тН — дссы. Абылгааы Абайга бундагы журт Kcfticiii жеткГзс ryeii. - Тан осы кол жатактап eiwiri болыс пси бид! сай*

лайтык KiciMcin, салмлгын буларта салыпты. Tinri ырза* литии да сураган бснде жок, Майбасар буйырыпты да ша* барманлар ксп, жулып-жулып, уйкы-туйкы кып эксп'пп'. Абай айналасындагы жыйынта карали: — Таукыметш оздср! хвтсрсш, тендер неге бердписр? Оси ксэде, булар огырган ксбсже. жуктЫ аргы бау* рында жаткан. жыртык шсхненгс орагаи. шоке тамырла* ры кегерген ек! юшкене бала кыцкылдап ум катгы. Ду­ ру баладар окон. Урпнгсн кокыркай шашынык астынан базарыл, KycrcHin, наукас ажарли icpici кор!ш«н терт-бсс жасар балага АбаЙдыц Kwi Tyeri. Бала кыцкылдап, кай- та тынышталтанда, онык козше. езулерше. кулагыпык iujiitc жапырллп конгаи калии кара шыбын кор!ид!. Со* ran карай отырып, Абай: — Kaiinc кок шыбын уймслст1п... Онсыз да туралал жаткан аш-арыкка осыиша каталдык кылатын не кыса* си бар схем, оншсц окбатаннын? Доркембай. ccsiin баягы ашуыц кайла кстксн? Шабарманыи как баска 6ip салын •йдал тастамайсын ба? —детей ед1. Жагактар: — Ойбай-ау. о нс дсгсн1н... — Оган болайын дсп тур ма? — Качал турган жск па? — Шабарман смос, сабарман гой! — дест!. Жатактардын жацагм, соцгы жайды жапнрлап сой* леп. Абайга тугел жабыла айтуы тепл емес ед1. Соиыи маши Дэрксмбай. тацданып калган Абай мен Ерболга жайлап отырып, баян eni. Осыдан он кун бурый жагактар ортасына.. мынау Абылгазыиы кясына eprin, Базаралы келшп. Ол Tori K.Y* нанбай зуылыпа, Кормкка. осы Бралмдлн баргаи болар. Сол Б.ззаралы мен Дэркембай коп муидасып, Брали* да огырган к«п жатактыи жайын танмткан схсн. Ба* заралы мен Дэркембай. 6ipi улксн, 6ipi жас батганмен, cxeyi б!рдей ер. ор жэке конл! жунрж ядамдар болган- дыктан. кездесте, шуркырасык табысады екеп. Дэркем- бай айтуышпа: «Айдалада кок каекыр еокак-сокак!» легендой, ол Gip. жшптш G^pici болтан сок. мен о.з:м де шуй!ркслсп, согаи барымды жстк1зпм ксп. Kcinin турам!» дейд!. 'Базаралы ухи куплей осипла бон. Ж'птсхттп. Похен- ш!н1н. Кот'бак. М.змпйдии. Кокшемпх жатак уйлершш 6opi:ic ктр:л. жзй*хуЛлсрш б!л!п шытыптм. Луруыныц кок* ai:i сурап. сауыаа акыл-комск, кексс:н зйтыпты. Bip

уй1неп шалап, 6ipincn iphiuiiierin сары суын, шалабын Iimoc де токысГнл бопты. Барин Mice кип. кеп муидар uiepTldnri. Калии жатактык квнлш квтерш, эн езлып, онг1ме де айтып 6cpin, копир лашык, жиртик уйлердт жакын досы боп кстксн сксн. Базарали ат ус^ндс кон журенн болгандыктан. Дэр- кембаЛга осилпрлай жатактык Тобыкты iiuiiuic элдене- ше жерде барии баян eritrri. Догалан баурында Сак то- галак. Тасболат жатагы бар. Бмдс, Кшд!кпдс — Эпег. Бакен, Копблктардпн шыккан жатак. Ордада — Мамай жатагы, Мыялы БаЛгабылда кирик рудак куралгам жа- тлк барин анткан. Оныц ycTine Базарали Шыкгмс сыр- тиидл. Баканас бойында орналаскан Ксрей жатагын да 61лея1 сксн. Кекекдег! — уак liuiueii шыккан «Кырик yftai* деп аталатын, жэне Ссмсйгс 6ip бскст жерде Жал пакта. Балторакта сан-сан yiLii жатактар барин да айгкан. Окиси жэне кысир кслес емсс. Керсй-Уактик. Бура-Ма­ тайдмк, Ррпс бонлаган елдердщ бэрннк жатагы. Базара- лы айтуынша солар шепнем criHiui. Днхан бон. кыекы. жазгы уз1пмес енбекпен кун кенк*д! сксн. Осындагы бар жзтакка Базарали акыл ангииты. — Жор емшег1н ем. P ki уГнн. уш yfliu GipiKccu дс. 6ip жер, ек1 жер салсан да. жер тырналап. куш каукарынды соган сал. Ен турган калин кузектер. булак, басгау, ко- ныстар оси бауырда коп кой. Жаздай. жалгаз оракпен болса да. niuien шабындар- Шыцгыстан кепп, Ссмейге жакындан кеп отыргани'кнын оз'| улксн акыл. Базарим жакын. артык ауысыкды, тшен-саламипды сол базарга гасим. шай-пушши алии огарасыц. мел«еЕиел.лii.|uрlмсанл1тнидн1 6eciK, алтын бсс!к> дея. дэмелене-дэ- тауысып базмалым ба? Ол барга бес!к. Жуан мои аорт 6rciK. Бос yMirneii. бой алдырганын аз ба? «Вален жерле алтын бар, барсам бакыр да жох> лей лгй болмадын ба? Рид! 6ipine-6ipin cyflenic те. осы арада олмес Kyiiiiuxi кор tyre! Осы отырган 6ip-6ipiiiHCH вздерте жакын cniKiM жок. КуГп 6ipAin кун! 6ip, Aini 6ip болсын. берекеннен айрылыа! — деп оспу айтыпты Базарали. Бул создер конлже сошна жаккандыктан ДэркембаЙ Лбайгл булжытпай баян erri. Ербол мен Лбай да осын- шалык улксн гыншылыкпен жэне аишликпен айтылган шындыкка барышна лен койып отыр. Абай iuiincH: И—М Эгеи*. ll-fMi. IW

*Ш!рк!н Базаралы окыган болса. б!р Тобыкти емс*, казактын осындай муц-муктажына алтын бергек, асыл д«цгек болар ед1-ау!» деп ойлады. Бул айтылган жайлар Дэркомбай ацг!мсс1п1н басы ексн. Осыпи бяянлап ксп. Дарксмбяй еяд! жацагы коп жатактын «шабарман — сабарман» деген свзн«с келд1? Баз.тралы уш кун конып аттангалы ОТЫрганда. жа- тактар уст!нс шапкылзп, шабармандар кеш;. Жан-жлк- тан еллкар-салкар кош кылып. ак уййтер артып келген ексн. Сойыс малым да куыл Kcviiirri. «Ояз шыгадЫ> уц Tircai, кыргын болады» дсп. Тэхежаи мен Майбасар'ж:- 6epinri. Танертен «пай уетшде Базаралы мен Абылгазц yuievi отырса. «иаблрмандпрдын 6ip yiucyi келт, осы Жетакка жаудай тжггп. Ауыл шспндс шу шыгып жаткаш/ц д эр. кембай ecTicc де. Базаралыга айтлай отыр ексн. Суйтсс, Базаралы да нитей, белые алел келт жатканыц oi.iin отырыты. Аксакал, осы аулыка 6«pi шапты ма дсп ©тир- мыи. Пеменс ана жагын азан-казан бон Kerri? Таги у.1Ыц пен белые элеп мс? — дсп сурагтти. Дал саз кезле. Дэркембай таиымайтын уш жас атша- бар тасырлатып уй сыртына шауып келт, «Дэркембай, кайдасын. шык!» дсп айгайланты. Даркембай Шыкпай бвгелген ексн, exi пишем дам ялып. алкынган ЖЫНды ж-,. rirrep: «Шык ойбай. кудайсымай! Белые пен стражник кькын жarea, сен ку кедей де салмактаяамысык»? дсп бо»стап. акыра бастайды. Базаралы томсарып ап, Абылгазыга иск кагып ко- йып, Доркембайга: «Шыкпа, жауап та бермегш. кайтер ексн» деп, w i ана ж1птгерге дауыстапты. «Уа. Mirmepl cmKiMciHAcp reri? Мунда тус1п-ак сайлесссним!» д«, см. лайы каткам ексн. Атшабарлар асау атгарыныц омырауымсн Дэрхембайдыц кйнкснс yfiin согып, КуЛ3. тармаи боп: «шык та шык!» деп, боктаудыи асгына ала- ды. Сонык ycrine. дырау камшыларымен уйд! сабап шы- кырлэтып уыгын сындыра жаздайды. Соган жетксн сон Доркембай шыдай алмай. уйлон аткып шыга берсе, окесшдсй Kiciiii, кушрган атщабар- дык c*cyi eKi жактам камшымсн тартып-тартып JKi6cpe- д(. Осы шакта ашуы эбден каймап жепсен Ьазаралц мон Абылгаэм, жымнан ыткыган ЖОлбарыстай боп тькцэ ат­

м. л. аки ра коя бергсн. Пк! ашабарды Базарялы 6ip «зг ж,1галарь:»|;)н алым, cxi колымен ж&лгызах. жулганда, глбаныныц aciuiia Cip-ак салылгы. Таги 6ip аииабарды Дбилгазы да бухтеи калган сксн. IlKcyi, уш апиабардин басьша Minin огырип. кун- рыктарык typin койып, «ал саба!» дсп, ДэркембаА хв- ||| сыгыранга кулсдк Талайдак 6ip айызы кангандай, кушырлана rycin aiuiueciil айтады. - Нес'щ акгасын! Балясы мен кш-кыркывын шулат- к.'ш ж:-.гак агаулы жыйылып кеп. иш ripccin карап. соп- длй б:р мэз болмасын ба! Bip до oip жан ушеуше бо- .клык, жалгыз ауыз уи кгть-п. аряшашм болтам жох .обШгы сайты камшы сынганша сабады. Базаралы Саг- ланым! On. wirfrriu ардагеркзн-пу! iip i« !— дел, Лэрксм- бай ceaiu OiripAi. Сонымем rtipaa уидсмсй огырип кпп едк Ал. 6ipax уй инея ийрылглпып нерылглныд? Бас- панасиз отырсыц гой туп,- - доп. Ербол сабырсыздапып, кей1нп жайды сурады. Ол туралы Даркекбай кыекя айтты. Базара. :ы таги cxi кун болыпты. Дтшабарлар xcrin, жатактиниш тургаи окон. Содан Базаралы агганып, Коринка xeTinri. Ал, бо- .чыстзр, ертсцшде старшин, елубасыларын бясгык irrin, о ш з Kief боп ue.iinri до, жатактыи мыпау кгш'р жала- чаш, калган, басшшасьв калган уйлерш’т бэртн де, 6ip- ак еэгге тж хетергп, Komlpin экетппч. Дорхомбэк осыдак кешmi сазin Дбайга бурды. — Больюка, улыкка ергон сумдар, «айт» десе окес1- н:н корin акгаратыи нттср смес по? ДаркембаО. сон ноге коад!и дсд5н жаца. Доркембайда дормен каллы ма, Лбай-ау?! Шырбгым, азаматым-яу! Одап да колыцнан колос, 03in айтыи. уй:.\\пзд1 елin. кайтартьш бор. Коп жа- тлктын yfti бачмяса. ас inic злмай. лоретке огыра алмай журмехен, бул вшиси содыр-сойкапдар!— дедк — УйлсрЫзд! ка1'партш1бор. Кррлык-маззгыван кут. хар гам болмаса! — доской создс|ън т е к erin. шагым CTin. Абайга осы аряда тургак топтын 6api айтты. К чдт соз кыска, кецоскс салатын дэнсне жох, Абай | i.iriu кагып, кам1.1ысын мыкынына exi буктоп алди да, Дорхембай бастагаи топка карал: — Жур. журпиер, 6opin де жур! Абылгазы. сон де ж ур!— доп, жатсктыц кеп жийьшмн касииа toecTipin алды. Прбол OKcyi до аттарыиа М1нбе,и, тск жегекке алые-

ты. Улыктардыц yfliiic карай, жатакгармсн 6ipre жаяу экНмслесш Kerri. Бул топ. саны коп кара уйлср арасымен журш, коган шел нс карай бвлшш шыкканда. эр61р жуклц арасынан. ксйб:р кара лашыктардан шыгып, осы ауылдын тагы да коп epKCXTepi косылдм. Абайлар тобынын артынан же- дел басып, агылып кеп. кебейш барады. Артган жен'п. амандасып жаткан ккиердш ншнде *a3ip капсагай. 6hik бойлм. ажарында кайраты бар. орта жасты ккмер Kopi- кед!. Бастарына шыт орамалдар байлап алган, жалак- тве, кунге куйген, булшык егп ж тттер де байкалады. Yucia туй1лген кабактарына ашу ысн кекесш жыйылган. буырыл сакал, аксакалды, жадау жуэд1 каргтар да бар. Абайлар келк карсааында. сайлауга кетхеи уйлерде болсын. аграптагы елде болсын. улкеи 6ip эбкер бишедг Ояз тек кана сайлаушы боп келмеген. Бул жаты 6ip асы- гыс тергеулз дс аз мждепне ала xeirri. Тэксжан осы сайлау o6irepiven, баласынык жэназэ- сын шыгара сала, ауылында кала алмай. Крали жакта жур едТ Кысылып, корка журген-д1. Шынгыс елМк бе- делд! адамдары: ОразбаЙ, Жирешпе. Асылбсктер де Kaaip кисылуда. Кеше Абайга хат жазып, шакыргкан Тэксжан емес, Асылбек бататын. Оныц Абайга этап айтканы — Базаралы салехн, сонык жайы екеи. Базаралы уСталин, камалып отыр. «Устатип отырган Тэксжан, осины Абай б|'лс1н!» деп, Базаралы Абылгазы аркмлы Асылбекке айткызыггты. Базарэлынык усталглны кепкч1 куи. Асылбек Абайга хабар айткызгаимсн. Абылгазыга: *«ГС елге б1лд|'рмс, пэлсден пале туып, улгайып кетер> дегсп. Сондыкган, Абылгазы Базаралы жайын жатак- тарга да айта коймаган ды. Базаралыны бул туста, м- дс-piniH 6ip сссбЫсн, Оразбай. Жирсншс де жактагандай батды. Олар Тэксжанмен осы жыйыи тусында араздык- ка такап тур. Уйткен), Тэкежан буларды да Базаралы же- жндс улыкка атап берйт. Сонымен олар Kasip амалсыз. Базаралыны жоктаушылардын тобынан табылгалы тур. Абаиды тоскан оемндай топ. Булар Абай кслк»1си. оны онаша алып шыгып. жайды баян егп. Бэр1н1ц кезектеп айткан экпмес1нен Абайдын ангарганы мынау балды: Тентек Оязлык касына ергек. в р Майманиан шыккан 6ip топ жокшылар. улкеи сиз устап Kcaiirri. Осы вткен 156

кыета сол Наймлпкын Кудайсупр деген жуаи 6ip аушы- иан Тобыюыньщ барммташыси. Gant.if.-j Оралбай болып ЖЫЛКЫ алывгы,- дейд1. Оралбай былтыр Ксрт'мбала дер» т?нен сои елге каАтплй жогалып кеткен едй 1иннде ыча кеглей жас ж1пт касына кап жыйьш ап. мылтык-курал устап, can 6ip жылдан 6epi, Тобыктыдаи, Керей, Сыбан» иан жэне сол ©р Найманнан да талайды алылты. Жуан мыкты ауылдарды ipiicren журш, мал айдатып альт, тс- Ч!з жак nierrrerJ Керейдт 6lp аш-арык, калии ауылдары- иа орнзган скоп. Кудайсупрдщ ярмзы, Оралбайды: «улыкха карем. елд1н жуам, жаксыларыиа карсы. булж басы адам» erin кврсеппть Com ары:» кёршынх Жспсу мен Семейд1к ею жаидаралыньт да кодах in кол арала- сан екси. I£ki больктын жапс; рында майны кашыктэ аржет erirr жургеп ежег, кекшм, op xtirir патшанык ос- кершея дс каймыклаптм. Осы кыс пен кекгемде Аягвв беи СемеАден дуа шмккан 01р отрядты маззк стхен. ¥за- тыл «serin. ей далада ас ioiyre отыртан 6ip кеэдер1и ба- »ып келт, барлык аттарын т и т экегн т. Тачан кукле? жыйырмл оты:» Kiciiti жаяу какгыртып. а ;т и к псп и:вл дсп ктгой катмрыпты. Ек!н1н[ 6ip жзмамат хабары гагы бар. Оны Орапбав. Жиреншс кул!п айтса да. Асылбск соткарлыктм суймсй rhi м)кеэ«мев сескент айгкаи. Ол ic Аягоз бен Шубарагаш арасында, бехет жапыкда болтай. Ссмсйдеи Кападга кеп'п бара жаткан, касында ек! сгражинп бар крестьян началънипн бзреу жолбасар- лик кын, шабуыл жасап, тонап ж!6ер!пт! лейд{. Осындай улкен пэлеге дс Оралбай жазалы дсп. I{аймак керсс rin-ri. Cyftrln. бар жамамагга сод ж1ггг баеына yftin-rex- ксн Онз тергсугс ксп </гыр. Найман e:iiiiin малы» 6ip куса, крестьян напалыжпн'.к кепи жоие куыпты. Opi куа, лр1 паче басы боп ксл«п отыр. Олар бес xici, Ояздын насыпан нплшайды- ©здершен т;лдесш, казак жолммем кел5суте ыкгай корсетей отар. ¥лык балса, «Ел1икси сол Орал- байдай еоткар шыктк. 0.ч патла ею'метше карей, сеи соны керсетпед1ц» дейд{. «Волке, би. старшин бор:и дс бастарыд сотка кегель кылмысгысыд» дейдь Арызыпын 1ш!нде Базаралмныи аты 6iprc журпен кяглддар да бол­ ея керек. Кеше Тентек Ояз Keniciuoii Тэкежанмек 6ipre, 'х:ы отирган ynieyiMiaji шакырып ялып; «ОралбнДлы тап. Бязаралммы ялдыма келпр!» дсп, когти ыгирып, катал ам!р erri. Буларды содаДша кнгпакхз зл дсп к^роетхеи

Тэксж ан кершед!. Орал бай колла жок. Лл, Баэаралынын ! inline ты гы п luyuipeKKC туйгендей бгзлен ж асы рганы бол­ ея, вз! б|'лсд|. Т е к ата сы 6 ip депеш бол м асл , ан ау Б ал а- газды и Iciiueft, бул ж а ты да, О ралблйды к кеп палес1исн окш ау, аман едП — дейдк Ж нреш лс Судан былайгы жайды алдеиеден курмел!п, бетеле 6epin, туспалдай сейледь — Тэхсжан болыстыц ойы елдсн белек. Бгздщ жауа- бы м ы з — О ра лба йд ы 61лмоим п . О л бул еллеп ш ы гы л кстксн 6 ip ш ы гай. Елд1ц АС. Б аза р ал ы н ы ц да оган куры - гы ж е та св кал ган. Н с icre n, нс койы п ж ургеш нд е б>зд1ц ор та гы м ы з ж ок. в з щ у стап ал д а. б|’л гст н л 1 кы л а бер. Л л г а ш к ы свз!.м!э, Тэкеж ан м ен . М а н б аса р м е н косы ла ак ы л д аска н д э, соган са р к ы п ед1. B ip a K кеш е кеш ке О с- паниан Т эксж анга хат алы п Д а р к а н келген схем. База- ралы мен агайын iuii бас араздык боп калган ба? Не кылсап o j 6 a c u iu u акта. Базаралы катымда отыр, осы- ны ж ау дсп устап Вер! дсп, хабар е л п ть Содан Cepi Та- кожан вз ауылыма Ж ум агул шабарманды бастатш , терт стр а ж н и ки ж1бертзп, Базарллыны алгы зы и кеп, ж ана сэсксде у л и к колына табыс erri- Л л, Тэхсж ан Ваэаралы- ны айдаткалы жаыандап ж лтир на, не дссш жатканын бьтмей, ccHi ш акыртып отырмыз. Осыган акмлы кдм айт!— А бай бул арада улксн туйш туйитгешм ссздк Оспам ж агынаи ж урген астыртын сырдан. мынау сырткы паде­ ж и ексу» де зор. О т с оресксл ж у м ы ст а р Tyfiicin турганыи, Абай Асылбектердсн xepi талыгырак ацгарды да. каба- гын шытып, кыйнала x y p c iiu i. С айлауга арн.злган уйлср- д:ц орта тусында вишен алты канат уш уй 6ipine-6ipi п’р- к е с п р ш п , косыла T iru ircii екси. Сол уй ж а кх а коз тзетап. зарл1 ж а са у ы л д а р мен л ы пы л к з к к а н ж ы лпос агш абар- ларды Kepai. А н к у ш и мен басип, ж у п ре тус!п, к а п ы кыЯчыл епп ж урген ымталары байкалады. А ргы уйлсрдс оты р га п к а т а л у л ы кт ы н ы згары н c c j . i ip i c o i Эл> ж ауап кагнаган Абайды Асилбсхтш свйлстккм кеддк — Сайлауга келген ули к. эуед! сат сайлау жагыиан бастзса керек ед1. М ы н а у ы н т а м а м еяда ж ы й ы п, хамам койыпты. Белые жамаидаган K icin i бас салып кыспакка алады. Соларды ц мыктан к о р с е т н и к е дуре есгадм. У л ы гы н н ы н ан га р ы 61зден де Б аза рал ы н ы ыянатгаган ар ы з r y c ip д ей тш Kopine.ii. С о н ы куигактай т ус сй Ь дсп отыр! - дедк А бай aai ундеген жок. С он гы Gipaa свзд! О разбай айтты. I»

— Кич'.кжы барды бшйн. «Выдай басиа — бы.лай бас. Олай [стоме—былай кто» дегешнде fibre еэ av.iuiuiau оси арада оз!к айтшы! — дедь Абай бул ядамдарга квп соз таратып айтуга улпрмсди Улык у&лер! жактам: «Шока баласы! Шока балясы!» дел. Жнрсншеш шакырып, «Суйждж баласы! дом, Асылбех- vi. «Аккулы» дсп, Оразбайды пакырып, fiip стражник пен 6ip атигабар камшы былгам кеде жатты. - Oiii, улык б'|ЗД| керех crin жатыр! — леи, Жирснше Абайды эсыктыргандай. Тез жауан кугедь Абай оган да асьпутай, yuieyiuc карай rycri. Капы fiip бек1н!сиеи жу- дырыгыл туйе сейледк — Удык fieriitCH ыкпандар, домбытбасы болен соскен- беадер. Блзара.шнм. Оралбай yiuiH, Такежан куйд]ртем лесс де, гендер бермепдер- Оралбайды, курыгы уаын улык кой, 63i устап алсын. Бул нэлегс Базарзлыны багырмац- лар! -дедк Осы кезде булар касыма жеткси стрэжникке, жамагы яма агалган уш Kiel ерд! лс. улыктыц уйлерше nerri. Абай кешмдем бяря жаткам атшабарды огп огмрган орнына ша. кмрып алдм. Улыктыц мымаларга изгари кладам болады. Ма­ ган сомы сх:н 6i.viipiii тур. Ось-ми тск саган гама мillдет егем, б!лд!ц бе? Бар! — дед. Атшаб.-ip Абайды diacrin. Осы елдщ eaiHeii шыккан ж!г1т б а к амдыктан, улыктыц касыма ерген болса да, г,ш- нау айтылгакдм теч апгарди. в з басииа сын сыякти ту- cixAf. Уодс 6cpin K e r ri. Абай Брбод.мен Абилга ндеа да :с тапеырды. — Жакыа ауылдарга -relic, шапшац кхя шаптырык- дар. Ер лза мят атты-жаяулы тугсл, улык уйлср1ае жст- ciu! Ал, мыпа сайляу басыпдагы сркех-яйслд: ц, улкен-к!- шйпц fwpiii кялдырмай, лезде оси мынау уйлер тусына жыннап кеде бсрГцдер! — дед!. Жхрслшелсрмса алгнш свйлсскен жоршдс, Аблй 6ip сагатка жуык отыргаи кез|цдс, сайлау уйлерЬмц айнала- сыиа тенггалган сд апык май жывынга айпалды. Страж- ннк-аппабарляр кадык елд8 дал улык yilneplniu вз касы- ца жакыпдатпай, алысырак устауга тыриелдм. Айсай лап. айбар nierin. камшы, к'ыльшшфыи котерс туе!и, дон айбат жссайды. Журтпы жаскап, ipxiu жур. Б:рак кадык елдщ fiyriliri ажарымда злдекандай fiip огонау куйд» тос- кан Tyiii.ireiwiK байкалады. Базаралымыц жазыксыз ус*

талып колготи бул сл б1лгси. Оиы аяп. Такожанм жире- не каратам салкын ызгар бар. Журтгыц котшЫН сур- тылт жупымы ки:мл1. шаруапыц еле Батлнагы Абайкен келген жатактар да rcric осымда жур. Бэзаралы хабарыи «ст!геннен 6cpi олар acipece шымрыгып катулаиа тускен Абылгазы солардык арасынла. Озшщ осымда кслу! Ба- заряды уиин ексиш, сида айтмп жургеи. Аздан сон калым жургтыц Дорхсмбай. Абылгазы. Крболдар жургеи 6 ip икнырынык iuiiiK- Абай такап колда — Меи кадар мынау улык уй1нс к1рем!и. Базаралыгз камшы жумсасз, карам калуга болманды. Жазыксыз аза мат басыма корлык такба соктыра алмаемы». Осы жердей тарамандар! Ербол. Абылгазы CKcyiK меиЫен 6ipre Ki- piHAep! — деда де ем жолдасын ерттп. улыктык yfliwe KipAi. Абай араларынан кетюмсн. анталап турган калым жыйын арасына. ауыздам-ауызта кешкен сыбыр буйрык жайылды. Сыпеыидап. жылдам таран жапы. Дзркем- бай сынкты картам адамдардык жузп!де жоие жатактым ком жастарыным 1шшн1ндс кабак туйген бемнк бар. Шыйрактыкпсн сот куткендж бйинсда. 1ркес-Т1ркес лплген уш уйдщ алдынгысында ел ка аагы жок. Тек кылышты. куралды стражиик-ууядииктср мен орта шенд! торелер тур скеи. Tcpivy орталик уйдв кер1нел>. I'.ciKKc карая таи ортада, жасыл ж»бек жапкыз- ган кексе ycuvmilK жанында улыктар. Шыйратылтам узым котяр курты бар. би!К бойлы суык кабакгы кара- сур ояз Kmjkhii акыра тергеу жасап огыр. Бунин соз!н казакшылап тургам кысык каз. шолак мурын. ccxisuie т]л- мз:и, exi аягынан т»к тур. Мойным кыйсандата туссда. Кз- 3ip жауан 6cpin отыргаи Оразбайга. о да э1ркмдеп. ая- тымем жер reyin койып. кэрлсн(л свйлейда. Абай жал- дастарммем ауыз уйге кфгенде. жауанта отыргаи Ора» байдык жалгмз коз! муны шалып калды. Ояз TepreyiHiH ожар. оэбыр свздер1 ызасын келпрт. зыгырын кайматыл болтан ба? Нсмесе, Абайдык хелюм аркаламып, anmeftinjeeri иамыскор ерлтно, томырык mi- незше басты ма. эйтс-yip Оралбай жерле жуriиiп отыргаи калпынан квтеритс 6epin, 6ip тлзелеп алып, езилн капы yniMcii плмашкя сейледа. — Жетмэ ендеше! Мея Оралбай смести. Елд!н жа­ зыксыз, кылмыссыз адамымын. Мына Жнреишо. Асыл- бек айтканы рас. Сол евз, мсиш де соз!м. Оралбай уилн ICO

куйетш ел жок мукда. Баялралмаыц дя тух жаззсы жох. Акыры:: ш.наоркасын МЫна улыгын! /Кегк1з каз1р, осы- иымды! — дед|. Илмаш осы MtURPAi ауаармп жягкзнда ОразбдиЛЫн жлуабнне cyriciiu-cii Абяй. Ербол мен Абилгазмга ахи- рын ny6 ip (.•Tin: — Пркск минау екеи, бэсе! - леи, терм yftaiK eciriiie карай, гплмаш калан аударар сксн» деп. умтела берд!. Сол кезде exi жакта турган сакшыллр, Абанга катти зекш: Тур, токта! - - дед кални e.ai. Абаft орысша сеАлел. салмакпем ун катыи: — Сабыр! Мел Уездный начальник мир-лага етуiм ка­ жет! — дед!. Ripax, eeix пен АбаЙ арасына exi стражник турып калган сд1. Дол осы уакытгз он жакта туркан сынайы. суду niuiiiui 6 ip чинонник inrepl козгалды. Абзйдмн орыс- ш.т слйлегешне таныркап. кытыккапдав. Огражниктерд:н н.тдынам жамаса ксл;н де, кулгмс|'регсн интимен: С1з кии едина? Б1лугс рухевг eriiii-jl — дед!. Лбаи бул xiciiiiK сынайы жуз!не оз тарапынан лайыкты таг.тмм корсет!и. ти.магын аллы. в з кяд!р5н жойиаПтмн- даП, тск торбнел! емняйнлыхпеи бас nin; —Мен Ибрагим Кунанбасвпын. Халыктан шиккан жупыны KicixKH.— дед!. Торсге xyniMcipcii, барлай карап, токran тур. Абаймел сойлескон таре бурынгмемнин да жа- дыраи. жакындаА свйледк — Л. с(з Ибрагим Кунанбасвсыя ба? Мен с1дд1 бте- миг. Жаксы Oi.Te.Min. Маган с1зд!п досыныз адвокат Ан­ дреев кап айткан. Таныс болайык, мен Лосонсхмйыш! — дгд1. АбаЙ бул KicixieH тапьха сала, эллипсы yfiJli Кврсе- Tin: - Мундп нс хая болып жагнр? Бунин Gopi бйге — халыкка рен!шг1...—деЛ борд!. АбаЯдын алдынан шыккан стражнихтср, бул кеэде Iiocodcxиr*.4iи кабагыц байкап, орнндарына каЛтыП кет- кен ед|. Советник Абайга бет1н шутил такддм да, аузын глаканымсн далдалай 6epin: Cia/iix! дурыс. Оздер гана емес, perri экшннлж yniirt де рснж1|хт1к, топастык бар. Самодурство! дедК (лн.гы coaiii кыл-кызыл бон, ашумен айтты.--Б!рак ксА1и пинаса жстерхнз! — деп. шепне бердь Бардык ауиз бвл- меде турган усак тореннктергс ОдеГн 6 ip ш р кврсегкси-

дей б.4i, Абайдыц алдына алаканын колдеисц созып, ор- талык уйд1 пускали. <К:рпиз, рахым eriiu3!» дегендсн. Б!рак. Абайдыц орталык уйге бас сура бсруЬак сол сд1. Оразбайлыц жацагы жауабии тугсл если болтан Ояз акырып. OMip crri. Базаралыны пускал, буйрыц 6epin тур. Ею стражник Базарллыны ишынаи жулкыл ж1бер:.1, шалкасыиан 6ip Tycipin. ccmc сглспнен салып, камшы- мен тартып-тартып Ж1бсрдк Лбай осыпи кврс сала, аки- рип, ангай салып: — Постой! Нс смей! —дел калил едь Уйдщ inii апыр- топыр. Орнынан жыландай ыскырып, атып турган Ояз. Дбайга такай берс: — Сен юм? CcHi kim шакырды? —дел каллы. ¥зын мурты калтырап. квз1 жиреннн отыи шашмп, Лбайга такал ксл, t ik карал тур. Абай бойы Ояз бойы- паи бшк CAi. Капы кашкам, ызалы жуз! бар. ctci к*»з1 кап. талап, улыкка жогарыдан томен шаншыла карайди. Айыитан кшалагандай бол, кагга жауал бердк — Акырмакиз! Meiii жыйылып турган халик жК>ердН Токтатыныз каз1р мынау бассыздыкты! Ояз ызадан кайнап кепп, жака Лбай араласканда камшиларын кетерш токтап калган стражннктсргс «сок!» дел, кайта буйрык crri дс, Абайга саусагымси казге шу- кыгандай нускады. Аскак, ашулы улик оган да акырып: — Ceni абактыга жапкызамын! •дед!. Абайдыц «Урма! Тиме, тарт колыцды!» деген карсы айгайын слсгеп де, утекай да жок. Базаралы ycriiie кзм- шы жауып калды. Бид! улик Жирсншс. Асылбектсрге до. окшау отырган ОразбаГла да дуре сокпак- Колып кайта пускал, касына жыйылып калган торт-бес сгражникке: — Жыйырма бес камшы. отыз камшы! Елу камшы! — дел, ец соцгыиы Базаралыга кестк Абай дал осы шак- та жанып турган отка тускендсй. Коз жумган, ожег ер- Л1к'ке басил ед!. EiiAi ашу емес. ызасы куигп, тартыс ка­ пы кайнагандай. Улыкка карал: — Енд| бар иорсегс сен жауал бсрссш! Помни, сам виноват! — дел саккс карай умтыла берлд. Ербат мен Абылгззыгз ангай салып, катал OMip crri: — Умтыл, каптат елдИ Ойран ст! — дсп. сс!ктеп ©з! де жуг!ре шыкты. TucraFu Дэрксмбайлар. олдскайдаи, кыска шокпар, дырау качшылар тауып ап сакадай сай- ланыл та калган ексн. Абай шыга боре: — Кулаг! Ойран ет! Тзлканда, мынау уйлер!и! — 162

дсуЬак мук екен. ЛГшалада cipccin торгам сл Даркем- байдыц: «Кыр-жой!» десен жалсыз айгайыхеи, уш уйдщ ушеуше де камшы, ннжпяр урып, тоаакын аспзига шы- гарды. Topeiep оз бастарыпа rwiп жаткан ызгарлы жаза соккысын хергендей. Оя> Жироинс. Асылбектерд) ур ле­ тоимен. сгражнмхтср оларга умтылгаи шакта. ауыз уй- дсп чиновник Лосовский акыра ж у п р т келген. Ояздыц бет1не Coriii така и, тугin атып. TyKlpiriii mania, капы сой­ дете». Уй ортасыидагы столды ксн алакапымен сарт сг- Kiain урып кап: — Ж егп бассшдык! Дсгарыдыз дереу! Ciu eiiAi кай- тып тузелместей ката em'Hia! Тыйыцыз дурий, шэпшян! — дсп едк Чиновник Лбайлын капдай ыэамен кайнап кеткойн, канлаи орт кыймылга бекжгенш Жанагы шыхкан айгай- лы жуйнсн анык танып ксп, осыны кгеген-дг Лосовский- д!н ам1р1ион ооц. уй itui аз уакыт жым-жмрт едь КотерГя- ген камшылар да Жнренше, Асылбск, Базаралыга соты- лудан IыПылии. бита алмаган далпындя, асылып, турып калган. Тек алгашкы камшы титеи Базаралы гаиа. О да каз!р жулкынмп, ушып турегелдК Ояздыц касывда. аппак куда!) бон, ногыларыи бимей турган Тэксжангя карал; Жауым ccHciii, Токожан! Tipi болсаи, кег!м смймен кегер! - доп калган. Бундагы евз осы-ак балды- Барлык уйге сатырлап тиген камшы-шокпар, уык-кересс!Й шатырлата сындырим барады. Улкктар баеындагы жука бзепавяны, ышкына соккан хзлык ашуы жапырып. кыниатып кеде жатыр. Fci e«ui Kipc бастаган урядник ен алдымен мылтыгын суы рып ап, шанракка аггы. Осмныц жолымсн тзгы б!рнеше стражник мылтыгын атып калып ejxi. Ояз оларга енд£ w i акырып: «Тохгат!», «Дтпа!» дсп ям|р берд). Сырттагы журттын iiuiiue, мылтык уншен серпiлin, сокiре Mftin шыккан 6ipep шалдяр болеа д», квпшшк уш уйд), сы- гымдагзп шекгелжеп шыгармай турган. Улыктыи yfi Irai- нси якырыл: «мылтык атпэ! Токтат!» деген oMipiu сыртга анык аднаргаи Абай. бар елге капы эйгяймен белп борд!: — СескснбецдерГ Euaj ага алмайды!—дсп, жар салды. Сол арада Ербол, Абылгазы. Дарксмбайлярдмк ундс- pi Саналы ызамсн ех1ленш, б^рлесе шыкты: — Кулаг мынау уйлердП Жых’ Домалат! Ал жулып.

баспанасын! — дссН. Луызлагы уйд1к c a i ж ак канатыи* барлык сл каптал ксп. иш ripcoc, жабыла тура калды. Бул кыймылдын алдында журген кебшше жатактар. Со- лар тобы калин кушпен енссре кайрат етхепде, ауыэ ylUin уык-Kepereci шнкырлай сыпди. сигылысыл. 1шкс карай жапырылды. Кабысып-кабысып барды да. акыры шарт cTin кулап Kerri. Орталык уй мен ауыз уйд!к арасы oclx емсс, 6ip ка­ нат керегешн орны жок. ксн вгксл-д1. Topri ck'i уйдс ур- nnicin калган улыктар. сл ашуыпан коркып тыгылган- дяй. DipiHe-6ipi сыгылысил тур «жен. Абай оязга пускал турып: — 0 з!ц кжалысын. Сел елд! тузетупн смес, бузушы- сын — дел 6ip акырды да. адымдап барып Базаралылы катынам жулка тартып: «Ш ик былай!» дед!. Базаралы Абайдынсыршна ыткыл шыктн. Осындай шакты пайдаланып Асылбек, Оразбай. Жи- решив дс шапшан шкып. Абайддн сыртыиа карай, ел luiiue араласып Kcni. Бул уакыгта Дэркембай, Абмлга- зы, I-рболдар жале осыларга уксаган толып жаткан кеп- ui«.iix улхен ызада. Олар — би-старшып емсс, бай-баглан емсс. GipaK сын кезендерде сл салмагын тэуехелшм сом ии клен бор!к кетсретш ожег жандар. Kaaip сапар. Оянга, Тахсжалга акыра ун катил, жан-жактан камшы жаудыр- гандай, буйрыктар сштеп тур. Абай ciuiri сезде, сап журтка кезек берд!. Ербат, Абылгазылардын Ояз бел Та- ксжанга анык жстк|'з!н айгкан талабы: — Сайлау бсрмсймЫ Сен сайлаул1м емсс. слд1 ойран- даушы. Жон1не кет. кайт шапшан! Г'нл! cetiin буйры- гына конспн ел жок! — дсп улыктаргз 6ip айгзй салды. Соиычен катар калии елге: — Таратып апкепндер аиау уйлср!нлН — Тарасмн сл бул аралан! Ку томардай сорайып. жэлгыэ улыктыц ез! калсын! — Нсмссс, соныи бауырына тыгылгал азгын. сумдар калсын!.. — Y tacpiiui ал, жатактар!.. Колбе зорлыкка. Алып кете бер TCTic yfiiimi! — Тарандзр! Тас.андар жалгыз, улыкгы! — Калсын адмра! — деап, 6ipi артыиаи 6ipi айгай- лады. Осы owipAi кепке жеплз1ст1 дс. Дэркембай. Абылгазы. Прбапдар журтты басып. ссрп!ле жепелд!. Тараганда 164

дур бакыра, такыра тзраган жок. К:мн:и акмлм баскяр- (нпы б е л п т , ofheyip еналдымен улыктар манындагы бярлык a m i куып Kerri- Содан ксйгн ел, улыктард! t кэ- д1р;|«'н -пккон уйдщ бзрлыгыи лезде жыкты. Уйлердз ск- •лдымен жыккан жатактар. Олар уйлерш шапшан экет- II Аэ уакыгтын imiiwe 6ipinc-6ipin дауыл yflipln кеп ЯОСЫП, «ресксл куйдс токыраГгтып, Minrecripin ксткендей, е*1 гама уй каллы. Жарымы кулаган улыктар yfli. Маца- Аы тын-тыйпыл. Жана осыдаи 6 ip-aK сагат бурым улик некем! бук!.: • рилы атрабыма айбзр uicrin, смен муидалап» тур ед!. Ка*1р кол бепмдеп кебштей боп жогзлып кетксн. Халык- |ыи Kopi уррамдай жали ст!п, кулан тусп. Ил ышымагы бунымен бгтксн жок. Ералыда отырган Апрлык ауыл улыкгардын yflin ку далага жалгыз кал- дырып, сод куш. дал туе кезшде 6ip-ax кетершп, тепе копни тс женелдк 0 з ыаныиам елда ypr.iTin. айдалада жалгыз калгамда, улык тобы кас маскара боп калды. Лйнала c.icia. жат. Коз ушынла 6ip будыр кер!нбсйд1. Тыска шыгып осы жайды болжап жургенде. салмакты тЛосовский. et<i алаканын жайып, опием кулд1 дс: — Еп аягы буралкы ит тс калмапты! — дсп басын шайкалы. 03inin ересксд !с!н снд1 аитарган. yiicia ашумсн ток капа басын шайкам Tycin, сскделш журген тентек Оязга кпрады. Киргиз даласын кеп жылдан 6epi б и т журш, мун- длй уйммдаскан сл кортом жок c.\\iM. Осы ксрск бЬге! KciiiiiccriK ката жасалык. Елдщ жззыксыз адамдарын орыисыз жабайылыкпе-н жаэядау аркылы мынадай сок- нммм кор1н отырмыз- Mount адал арым азге бар шыным- ды АЙ(улы тилли стед!. Калагп барганда, осы жолсыз т и а р ynilii cl'tApM жоглргы улыктар алдында ессп айыры- »‘И1МН Лилимый- дсд1. Тснгек 0 Я1 жауам каткам жок. Колын 6ip с!лтеп, бу- рылмн жур||| кегН. Улыктар касында oainiii cxi атшабар. ек1 «тиршынымсн калган Токсжзм гана. Э-wip кул!реттт Пул сапе кад1р1 Kerin, каукары бгтке1и соншалык—e»ui Щр жутым сусын, 6ip кайнатмм шай, 6 ip туГор бауырсак. 1|»1мппк табудык «и куш балды. Улыктар сайлау жасай алнайтьпы айдан айкыи ед!. Кнд! богелмсстея табан тайдырып. Семейте карай жене- лу кажет. Тентек Ояздын еокгы. Ояздык ыктыяры сол гена билды. Такежанга олдо-pin ксинкнрмей. тез ат та-

уып жвиелтуг* эмip m i . Батьк e3i мен манынлаты ат- шаблр, (.'гаршыпдарыныц аттарынаи курап. торт пэусске* >ii exiiui ксзшдс зорга журпздн Тенгск Ояз дал журсрдс. 6yrin болтан галамат уа- кыйганм корытьш келт. вз!ке багынышты чиковииктергс сонгы байлауын Maaiu erri. Т1лмаш лркылы Токежанды, старшындарды да кагистырып, сурастырып, озник улик* тык акылымен де корытып ал гани оси. Калага. жогарты улыктарга апаратин акт. маз!мдсмсс! ccemri. Сол кортындысыыик 6ip улкен «бабы»—бул Ояздык вз амыбын актайды. «Оралбай улкен каракшы. Базарали ел iiuinacri сонык cyfteiiiwi. айлакер. акылди басшысы. Ал Оразбай, Жн|>еншсдсГ| Kici.ncp/un бэр! Базаралыны жактаушылар. Солардыц iuiinne, осы Шышыс елнпн бо- лысы Тэкежан Кунанбасвтиц тугаи inici Абай да бар. Сайлау бермей. жокты сылтау erin, пале шигарушы - Базаралы мен Абайдыч эенрлеп койган кедей. малай, ка­ ра букарасы Бул елдin базисы Тзкежан да жаман. Ол Оралбай «сн Базаралыга бас араздык аркылы ош болганмен, улыкка карей наразилык ашулы токтата алмады. Улик- тарды далага тастап кстксн калин елд1н. тим курса, 6ip ауылын да устап калуга- жарамади. Базаралыны каши- рып ж1бергсн елге тук кугин жасай алмады. Елд! сай- лауга оз!рлей алыагаиы учти, Тэкежан Кунапбасв болыс- тык орнынаи туариед!. Оиыц орнына уакытша кандида­ ты Ж абай Божей улы базис базады!»— деп корызынды m i. Осыны пэусскегс ып<срдс. тьзмаш аркы-зи жарнялады. 0з маскарасынын б!раз жарасын оз тсимен жалап, кагазбен сылап, емдей т у т '. Токежанды орнынаи алган буйрыгыи. осы сл iiniндс купыя тапсырмамен калии бара жагкан ззлмашка берд! де, жур!п кегп. з Он шакты куннсн 6cpi Абай СемеАде каталашкада отыр. Улкен абактыныц ail смсс. Bipan. уакыпна жаза орны базса да, каталашка оз туткынын op6ip жаза ор- нына лайыкты, кысымда устайды. Темip згорлы торезе, ку- лыпгаулы cciK бар. Сол ecitcriii орта туСындагы тар з*с!к туткын адамнык сырт дуниемен катнасына тар игксл базады.

Ж асзуил эр шакыргаш-' кслмсйдк С ар м а кылыш асыига?). уйхылы жуздк орта жагты, кел ажымды куэст- пплер- Бунин xefifiipl Тешек Оязбен адге ере шиздан стражинктер сыяхты. Тутхыи праы сел Тентех Он.мии KCHW.iiiin жлсыпда. Дбайдмн 6yrinri xajjiiic догдылы гурмысы ухеап кормсгсн. Б!ра.ч сопла да ол лз нуГпкс 6ip ныдыру yfipcHicln калган сыякги. Айналасын кел хаапка толтирып ллыпты. К»бшше, сол т а т а р и н а уншу.тс. Кундср! кадой «Tin ксткеяш байкамай да кал зли. Абайга осы кездсрде аса Gip ьекдпсты до лик кврсет- ксн, бГрнемю niahap злами Gap. Олярдын inilit.ic Акбяе атангаи Андреев ерскшс. Ол Абай каемка алгаш ката- л а т к а м тускщ кушин ертенГпде келпи. Содаи 6opi dp6ip exi кун, уш кукде Лбайга m a n окая бередк Абаиды тар бадыедсм шыгартип, Ауыздагы шы- быны коп, тергзсс! аласа, вз! дс б;р хапастай болгах ху- зетпплср бвлмееше келпредк 1с>мсн таныса келпи xici бон. коп экгглслесодк Kiran сокыпак xiran эксн берзп. «тугкын жацгыздыгына cepimcp экел.пнм» дсп, Абайдмн конлш xeicpin кстсдк Алгаш Лбайга келin а умлда бол- гак халд'| б!лге:1 еггатыпда Андреев: — Кутмрыи баргак улмктм сони:алык масадралап. абройсиз eryiKia осал it емее. Ол — »д1д ашудыц ici. DipaK бул с1зд:н азаматтык Сагаиыады улгайткапмеи. алк ал- лында о тм д е р д т мзя.ын келттрет1и ic. Рухсат еткчмегеи тентск, сотка р шну] — дегон, Андреек осы ж$:ипдс Абак га сеАлесудеи бурый, aiiiiiit жлкьш такие одами Л о с о в с к и й м с и до хпп знИмелссзп, барлык жайды б ш п келген. Лосоаский Андреевиче Тек- тек Ояз icrepin мазактап, кулк5 cria пйтатин. Ол Абайдын и!нездер1к памыскерлж деп багалагак. Андреевич yfliiue осы жай тагы 6ip эклме болганда, yiiiliimi бигле 6ip адам бар ед.1. Ол, жасы откчдыц iuiicc толык к:ргсн, хек жайылгэи кяра езкалды, зор никак ынилайлн, каска басгау келген, кайрагты, дана п!ш!кд! Михайлов болатын. Бул адаммын тур-сыпаты. киген кшм ул:ici жергйпкп адпмдарга уксамайды. Ол, чпноантсп'к жы.пыр туйме, ока белпеш такпяйды. 9з1 na-nua oKi'icri- itln Topic квзше кепген i.iinrefi, килмысгы жан болим, осы жаккл айдаумек келген ада * Осы Михайлов бул кундс облы еш к улкеи кенседс КЫЗМСГГе сяналяды. Акырайган улик басынап кешкен маскаралык кулк! жяйды алгаш тындаганда, Михан, 'ч 16”

сшиэрсст сурамалы. BipaK eaiHiii кесск. окшау xy.ixici- мен катти куд1п, кызара туеш, суйсшгснж 6 i.-.iipin отырды. Ол хсй1нН 6 ip кундерде Андреевтен, сол улыкты мае- кара сткен сахра ж1г!т1>< корсетш, та мыс стул сурагаа. Абай ici Лосовскийдж куалтпе байланысты скс-пн Ан­ дреев айта беруmi e,ii. Пул ic жешнде, Лосевский ©з ceaiH эдилмен айтуга бей!м болтан. Аидрссвгсй досы icrcii журген жанагы сыякты кам- KapcKeiTi б!лгсн сок Абай алацсыз болды. Оныц бул кундерде кагалашка стражасыман жалгыз талап ететш жагдайы болса. ол тех тушки шамы тана. Абай tIittI аз уйктайды. BipiiieH 6 ipi кизы к романдарды кунд!3 оку- га тойыай. тун жарыгымен де окыгысы кетсд1- Каталашканык калкан кулак жаман фоиары жерге койылмайды. BuiKKC жогарыга асыладм. Сонык дал туб!' не кел. xhan жолдарын арен xepin отырса да кажымай окый берет»и Абай, коз1 талган шактарда каталашка eciriii жудырыктайды. Кормлы xyurri, быксык уйкыда жаткам бар стражники борией ypxirin оитады. Уйкыны бузганга гужшдеп, ашуланып келген картам стражмиктср кейде Абайга хекесш атып: — Карашы. Киргизии окммысты бон алган! Бабам мен экек yuiiii дс осы каталашкада окым алайыи дел жатырсыи ба? Kyiuh саган жегпей ме? — дем кыжыр тады. Абай буларды беймазалап оятканы базмаса, урысып кажаспайды. (Сайта, ксйб1р жакагыдай «тыр калжыи дарыиа суйс!нс кулет(н. Bipin Сергей, <Sipin Николай дел. оэ зттарымеи атайды. Жай гама белелAi. сыпаны жузбеи свйлейд!. Сахрамыц епнше тэрбшук. сыпайлыгымсн уи катады. — Сергей, 03ia ойласацшы, каталашкаи толгаи кай дала. Ункы-тнным 6ермсйд1. Тек осы к!тапган баска ты ныштыгым да, cepiriw дс жок. Каталашкапиан тамак, т» inmefluiH. Bip шамнаи баска шыгарар шыгыным да жок. тунисский! — дейд!. Бугаи жн( келгепн карт Сергей, эр Kcurri тыртыскан cpericnen бастайды. BipaK. Kcftin exiiiuil шамды эксп, eai жагып берел де: — Дурмс адамдар школдам окыйды... Шхолдан. Э. ccHiii экек окуды турмеде окы дел уйрепсен бе? Тапкзи школык осы жер гой. мэ! —дейд(. Абандон кагалашкага келпретш шыгыпы аз. Оным 1W

кыммлм. eri. ыстык сорпасы тыстан кследй Прбол охсде- л! Немесс оси жолы Абай мен Ерболдык атынын басыя устяп, коибр боп кслгсн жас жыллос ж1гЬг Баймагамбст *кглсд1. Ka3ip дс Абай камерасыида камыс тсгснс ор- мл ай толган садким кыммз тур. ГПсксн ст, шай азмгы .Vi дастаркап iiuliiAe аз смсс. Уайым оАламаса да, кала­ мин ыстык шагында, тушиыгып булыккандай боп жат- клндмкган. Абай тамак iuic алмайды. Сондыктап ба. Аилмлел кун козше шыкпай коп кундер отырып калган- пан ба каз!р, кара сур рспнек, аксур тускс ауискан. ВуНн вткен тундс де аз уйктаган Абай, ертсцп оразасын гунсмел кымызбен ашып, кызык роман уакыйгясыиа оюмды. Абай быйыдгы коктемде Акшокыда «Дубровский, д!» окып ошрганда cciHc алган 6ip ойын Cyrin кайта гапты. Владимир уймсн коса, паракор тврслсрд) ортеп Ж1бсргсндс Абай, сондэй намысты ашуга капы cyftciitin ед1. «Анык еркек ашуы осы ежен»! дсп кабылдаган. Ксйшп кундерде сол кгтаи уакыйгасын ecine коп ала- тын. Кабак каккандай 6ip окыс орскет шпиле, сол узкий- ганы 03i де коргсидей болды. Тснтек Ояздын yfiiii жапы- рып, кулатып ж!бсргсндс, туктрдег» уйд!ц аузына уркш барып, сыгылыса уйлыккан Тентек Ояз бон бсс-алгы стражник, урядниктер кезге елсстейдь Ракымсыз ыза. от ушкынындай, слое 6epin втедн ...Bipineii 6ipi алые кауымдар. адамзаттар бар. Солар кей шактардз вктсм зорлык. озбыр кыянат iuiiiuc ага мои 1н!дей уксас мшез атады. Нокталы жолбарыстар. ызада жолбарысша мшез аткаидай. Томагалы тугкын кырандлр, ызада кыранша мшез таиыткандай. Кей на- мыс кей жандарды уксас турдс ыршытады. «Ондайда. влзмлы. кауымды — жыные, улыс билсмейдп Уксас куй! билсйдК.ау!» деп 6ip ойга кегсд!. Ka3ip дал осы ой созыла Tycin, Tisccinc едлып койган к1тлп ашулы бепмен слсуаз калган б:р кезекте, камера- мык eciri шапшак ашыла бастады. ■Каталашканыц надзиратсл! Хомутов osi кепг!. Ол бул жерге, Абайды ксрск егкен адвокат келсе. не тергеуш! начал I.ник келсе гака KipcTiii, Абай: «алдс бослну кез! болды ма?» деп. окыс 6ip ум1тпен Хомутопка карай шап­ шак турып, кадам баса 6cpin едк Хомутов ес!ктс турды да. катил, сумк унмсн хабар m i: — Кунанбасв, дежуркага жур. Саган ауылдан оке кейген! —дел. 12— М «ho st П-т« 169

Абай бул хабарга 6 ip жагинан танланумен б;рге, ск!н. ш!дсн намыстаиа Tycin, жылллм басыи. полнцейге срд1. Дсжуркэда шынында елден кслгсн б;ркешс Kiel бар едя Бсс-злты шег.п'к тобым бастап кетген Ербол мен жас Баймагамбет кершедь Абай оларга асыгыс амандаса беро, аржлгынан Кунанбайды »здед|. «Осы opara xopi cyfieriii суйрсл, ол несше келген» дед! !ш!нен. Жзктыр- май келелк Осындай окне ой себебжсн, Абай бунда тосып тур- ran xiciaep арасына кабагын туй!п холл:. Топ iiuiiiAC Кунамбай жок бон шыхтм- — Эком келд| дсп ел!, ол кайда? — дел Абай асыга сурады. Ербол они бужршен лхирин гана туртт койды. Баймагамбстхс карай турып, соган аГпкан Kici боп. страж. никтерд!н квд!н алдап: — Экек мына турган Дорксмбай емес пс. xipriain сой- лсст!рмейТ1Нболгзн сон айгылган гой!— дед!. Абай бул хабарга куанып. бас не бердк Сакалы ах боса да. o.ii xancarafi дсисст, кайратты жуз! кэрипккс мойммаган Дзркембэй Абайга ксн хулаш жайды. Дос 6cfiwin шын бере Tycin: — Лйпалайын жзлгызым, арисым! — дсп. капсыра кысып. 6 CTiiien суЛд!. Бул жали Ербол Хомутовты паралап кслгсн сыякты Дэрксыбайдык тутхын ж!пт oxcci скстмнс абден сснгсн надзиратель, жанагыдай шын сагынышты, аталык ку- шакты кврген сон. «сойлессш» дсп тайып x m i. Абай Дархембайдын кушагынан шыгысымен. езге ехсуд! ciiiii гана таныды. Эусл! карацгы уйде бсттср!нс коленке Tycin тургандыктан ангара алмаган едк Таны­ ды да, таи балды. Bipax, еол таныркау успнде капы cyfiiiui. O.ii хунте уис1з турган узыи бойлы. сом денет*! exi ж1г!тг1 де кзтты кысып, кезек хушактады. Абайды тан етхен can exi ж1пт. Дал осы кундсрдс. Семей тупл, абакты туг!л, Кунанбай ауылдарынын x»>3i- нс дс Kepin6ccTCil боп. ел iiuinc сыймай журген жМттср. Ералы жанжалынын артынан осы поле Таксжанды ориынан rycipAi. Абайды калага жауапка шакыртып барии, абактыга езлгызды. Conan сон барлык Ыргызблй ерен-жараидары болып, «сол жанжалдыи пале басы, бузыктары» —деп, Ж1птск адамдарын танбалап алган- Туп палой Оралбайдан, сонап сон Базлралыдан коретш. 17

Одан con сайлзу басында омырау жасап, улыкка карсылык к о р с е т, коп жатакты коздырган жонс уйд| кулатып, слд] тугел 6ipiKiipreii осы турган ж тттер дсс- ►.оп. Олар туралы Токсжан мен ваге шатымшыл атка- чш срдт Ko6i, Тентех Ояз ксксссше дс п!ргауарлар ту- ciprcH. Абай улыкка 6cpin шмккан 6ipneuie жауабыида, д.м осы 6ip-CKi ж ттк с коп кадалып катти emiriii сура- ган тсргеуш! улыктын акгарын таныган-ды. ©з tcpreyi узай тусспн болса да. Абай бул ш Ж1пг жошнде улик колына дерск болпрлык* сез бсрмеген. I iui Mini сол улыктар кас Kepin. кэрж xirin отыр)лн exi ж т т калага Kipin, какал турган улыктын абактысына oijepi Kenri. Абай Доркембай шалдыи да келюн хатер керш едк Опии да кагази жамап болатын. 1мрзк Дэркембайдып бул yuiin неге болса да тркимей басатыпы Абайдык mine мол1м. Так «долган мынау cxi ж т т . К,лз!р олар Абайга ку- л iMclpciXMf дос жузбен карайды. Шын тиюулсс бейл1мсн, айрылиас бауырлык 6 in>\\ipiocAi. Булар ЖМтекпн cki сКеарркаен:аэаматы — Базаралы мен Абылгазы. Абай соларга Жандарыы-ау, арандай ашылып турган арыстан- нын аузына, сен exeyiiwi xiM оксп тыкты? Олде б1зд!н ауылдар. мен уимн сендердщ iiuKOiiiiiAi зэр. жегеннии же.-нм erri мс? Сонымсн кслд!ндер ме? Жвндерпи* айт- шы! — Aaai. Базарплы. Абайдык Kaaip жанылганыи айтып бердк Сол айтканып 6 ip 6 i:« емос. бар Желтеют ссшн apiuiuiaiiщубырткандан ссбеп cxeiii рас. Б1рак. бул жо- лы 6|зд1 ол акслш кайкын. Осы абактыда отыргэн сен бплмлй. Такежпн болса да. сад соз айтылар e,\\i гой. |»|рлк Ба шпалы мен Абылгазы онда келмек туги, <кыкк> дерме eai. 1-ликiMiiiи сына да. зЫ дс жок. Мина Дорксм- б.|.) шллын мен кара сойил. содыр Абилгазын «сен отир- глн абактыда кен сарайдай. екш’ бей отырамын!» ленд). к•ыКлаДсыеэлрнБлка1мензмауккбнпааплейннммаскйееонмнсытАоантбп>ыыркдлмеегтпаап!з-ыкBелiб3дуИжло—скошзддеы1дкбcоxлi ужгаакжтаанр,амкаайт-- тмаыгаз.н.ПАадражнабгыызндаА.блыуллгеайзмыгзжгуолйы!п—адлеыпп. ДKэeрrхriс:.мбаи бас- — Сен yiuiii отырамыэ. Б идеи не онед1? Сен тым кур.

млея Main жылатанын уатарсыц. Жокшы боламын десен еркскшс ар-мзмысты жоктай 6 i.icpcin. Бар1м1зд!н келге- и'м13 сол. Сен шык. 6i3 жатзмыз! Tyncyri Корыхта Оспаи айткан жат хабардая сон Лбай Базарэлыны дурыстап корген жок-ты. Тск Брали- да. Ояз уйшде, ашу жалын арасында 6ip гана сот K03i шал ии калганы бар. Itui 6Liin тур. мынау агайын тобын »3i бастзп, e.-mtre 6eKiiuipin экелген Базарзлы. Ол Абай алдына esiiitii тамаи айыбын «кеш» дсп, Kiuiuihc d in келгепдей! Бул*уши1 взж курбан стке.-п. xcuiipiM етМп кеп тур. Дбай imneii, кабакпен табысатын хунд! б!раз ойлап барии туйдк Байлауыиа жсте сала мынау yuieyinc, сон- шалык 6ip жадыраган жузбен карали, Жакси Keflime турип. кобнпие куле С*ЙЛСЛ1. Ер егссте, нар хешуде. Жанаги сездерщ твбемд! квккс жстх!згендей. Мен шын катсрдс болеам жатимда «лгел1, айткан токтым болгалы. аксакалимен ДэрксибаЙ xenri. Асау бойынмен сен excyiii дс ocuf.v i бекмпп ксп турсыц. Каидай отдан тендер таярсын. кандай зжалдан мен тайсанармын? —деп xy.iin Ж1бсрдк —Dip.ix, журт YpxvTin тук тс жок. Кур дар1лел агкан Теитек Ояз боп- сасина еле кстсйш деп турган мен жоклын- Маган ши- бын шаккан курим батчан жазз да, иза да жок! Бурын да коп алгыс айтатын жакси орыс досым бар ед!. Сол адам езше коса 6 ipucsi№ улкен. мытым достарди тауип 6cpin тур. Сонин 6 ipi, Ояз m-ririii вз кжпмен корген 6а- йипты адам — чиновник. Mine жай осындай. Осы аз кун luiiiuo Оязбен хеши жауапгасуым мумкш. Ал онымен дзуласуга мина Дзрекемд! салмай-ак чояйын! — деп калжындады. Содан сон азIлкой жуз!н Базаралыга бур- AU да: — Каззкка кызыл т!лге лее OopuercuiuMcii, Базехе. тен де бу жолгы дауды матан бер. Kici квбсйсс. стеле- ген тергеу мен дау хобсйсД!. Пале, жала кат-кабаггай берсд1. Тергеу тскссру де созылып кстед!. Сендсрд!к бупнп кундер, бул туста тук херектерт жок. Тез гана елге кантыцдар! —дед1де бупнп евзд! тамам erri. Кутмншы бон келген Ж тгсн xici.icpiH, туткын уй!неи кайтарып ж:бер'т, Абай e3i бурыигысииша, сол орнында таги б!раз отырып калды. Дархембай, Базаралылар бол- сз. Нрболмснсн акылдасып, вздерже катер дегенгс кара- 172

май Омснден кегпойНн балды. сАбай \\ruiii< ксрек бола калсак. осыдан табыламыз» дсп, Омсйдщ ногай жак шс- т1ндсг1 кыр казагм коя кзтиаыайтыи, 6ip окшау коше- с1нсн пэтер алды. Ерболмен анда-санда, туи кездершдс астыртыи хабарласып турады. Дбайдын rcpreyi кыйын- дан, жаза ксс!к сыяхты кысталан шак болеа. I-.ралы ша- тагын да Базаралы вз мойнына алмакшы. Абайдан жаи •яганша, елген артык дсп байлаган. Нурмнымды ерскше суйгси кошлден ез! кайта алма- ды, Соншалык жалынмен буган бой урган эйел дс кы- зуын ipxe алмады- !>iрак, суйтт'п ж урт Базаралы езге- деи сесхенбесе де, «Абай бйтген Kyui жерге шрешн-ау» деуш1 ед|. 1шк1-тыскы жарадай боп, бу да кат-хабаттап келди 0 cipccc азаматка сын, елге салмзк боп келгев сергелден, кым-куьгг батады. Абай Базаралыиык ез ал- дындагы айыбын битое де, оиы Mipuie, ер слсмсйттн жа­ радай буркеп кетп-. Абакты iiuincii Абайды керш шыккан сон, бул жешн- де Базаралы: «Жал гак намыс паснет емес, ар сактаган касисг дсд|-ау Абай, акылыниан айналайын!» — леди 0 з iuiiiue тас-томардай туй1л!п журген 6 ip кудшп осылай жгдыратып, сыртка шыгарды. — Жолдасын таппаган ер азады, басшысын таппагая ел азады. десе батады. Жолдасты да, басшыны да тауып vcpeftiM асып турган кун!м осы! Байлау б!реу-ак. Не Абайды аман шыгарып ап, куле жайнап бэр’инз елге кай- тамыз. Немесе Базаралы бас кыяды да, осыдан сл бели кормой айдауга кстедд. Кыянга кстед!. Тек, екшбей кстед! бул жаты! — деген. Дэрксмбай да Абай турасынлагы Базаралы coiine взшше б!р ойлы тешу айгты. — Жауга жллыиба, лоска тарцлма деп жатыр той? БэрексллН леди Абактыдагы жалгыздык Абай сыбагасы батды. Б!рак оный доем 6 ip Базаралы, Доркембайлар емес, сатарга уксаган ттлсулсстср саны молайын тур. Абай oil. осы сонгы кундерде жацадан тапкан тагы 6ip окшау досы барын Ербатдаи euic капа естми. Ол досы Ерт:с бойлаган «тогай бойыныц ом» дсйг:н калин Бура iuiiHCH келген. Tiiii6cKTiii yfiiitc селпзден жараган уш сзйгул!кт5 пэуесксге жопп колin тускси сер! кыз — Салганат болатып. Тж!бск пен кыз oxcci— ылдый боны- нын саудагер байы Элдсхс — куданлзлы, дос сдi.

Ониц ауылдары сахра едшдей смсс. Ерт:с бойындэ, калага жуык жердс спи. сауда кэс!птер!не кел салы- патин. Уй-жайды агаштан шатирлап, xepikii кип сала- тин. Illahap, базар, жэрысикс дегсндсргс улксмдЬк!ш:.л1, эйол-epxeri кагнасып журепн. Yari алуани Тобыктыдан мулдс батек. Сондай ауылдыц узатылуга жзкыи жур- ген, бой жеткен, орке кызн осы жолы касына токал ujcmcciir ерт!п, каладан an-пул керсИи алуга келген. Салтанат бой жсткеннж Tiiii6cx ушнс алгаш келген! бул еыес. Ол уйдсп Лбаидиц апасы Мэмшпен орскшс тату ед|. Осы вгкен кькта, таги 6 ip келген сапзрында М.хиипен узак сырласкан-ды. Мэкнитсн Лбан жайын айрыкиin сурастырын c.ii. Сол кеште Maxim Салтанат- тын oriiiyi бойынша, Лбайдын 6 ip Олегии энге салып ай- тыл берген. Салтанат описи Kepi Лбайдын сез1нс Кулагин койган. Ж а р * стсес кара к*ял1м м гы л с а да Аспэнла afl пенен кун шапался да, Дуаияда d pa ееиасй магам жар жок. Сагам жар ксясн аршк табылса да! — деген, журек зары шыкханда, Салтанат xypcinreii ед!.- Алаколенке коште, Мэюшп'н иыгына cxi капай акирин асып тындаган. Комшат 6opxi басында, кызгылт жуз!н б:р сотке Maxiurrin нигына баскан. Артинан вз IcIhch уялгандай боп, cxi бет> ду erin ыстык каны кайман, бо- йыи тез жынып ед!. Dip.iK влей ceai бугаи euipiiue ccrin кермсгсн аеыл сырдай коршген. — Эгтси даригай! Мынандай арыанлы айткызган ныл- диц нуни бар дсйс1з бе? — деи капа, ол xciUTeri сезш та мам стксн. Осы хопак таиертенг1 шай уст!идс Т!и1бскт!н бойб!- meeiMCH, Moxiiuneii, токал шешеамен гана онаша orup e,ai. Асыгыстау жумысы бар к1с!дей бои Прбат к!рд1. Л\\о- xiin пен Tini6cK 6afi6iuieci Ерболдан: «Лбайдын k i калзй? Босайтын ангары бар ма? Адвокат нсдсйд1?» — дес!л, cxi жагынап ентелен сураса бастады. Ербол копак ойелдерд! 6!лмоуш! едк Аз бегеленлоп. Салтанатка тандана карагандай. yiicia отырып калган. Кыздын род! cc6eiiei3 6ip кызара iycTi. Y.ikch, нурлы, кой квздер|‘ Ерболга эуе?й твменилктеп карады. Соттеп сон ж!г!т жузше шыншыл ажармен Tixren карам, «жа- сырма» легендей болды. Moxini тс: — АЙта бер, бетон xki жок! —дсп калып ед!. 174

Грболдыц кыска гана айгканы. Адвокат пен Абай ic аяги алые болыас дсп ум!т : ih Iаи. Б:рак, с и т ц е мэл1м емсс. Одан 6epi де адвокат: «мундай тергеу арты капдеисн 6!реудщ кешлджке алуы- мгн аяктайтыны да болады. Сагатында w ip туру керек. Кала улыгы Oineriii беделд! адамнаи. мыксомдай «залог» | алии. Абайды кспЕлгс алатын Kici aaipnen «кой» дедк «1с лаксылыкка сайганда. осымсн 6 iTyrc болады» дейдк Кс- п!лгс алатын Kici. уй-ыекеш бар. сауда Hcci адам болса, »акул дссед1. Сонымен келд!м! - дедк Бундагы журттык бор! анык ангарды. Прболдын кон- л:ндепс1 Tiiii6cKTiH нс оз! нс баласынын 6 ipi болу кс- рек. Бойбше бундай icrcpAin бурый да пеню рст бол- ынин 6 mymi c.ii. Енд| ширин окйнш айтгы. Ойбай. карагым-ай! Енд1 буныи сап калан балды? Уйдс оз!н Ci.necin, бай да жок, ек! бала да сапарда. Кол­ ла акта да жок. Уй neci базар. Kcnuire шыгарар, бакыр баеты срксх жок кой! — дедк Бул хал Ербол мен Мэкпип де тыгырыкка камады. Грбат Абай yuiiii сн сатс!з 6 ip кез осы болганын ацга- рын. кысылып отыр. - Япырай! Шын кысталан осы болмасигсдН Мал .»;wuipyre ел алые, жайлауга шыгып Kcroi. Кспйпгс алар- лык жанашыр болса уйдс жок. 06ircp устшдс сл жактаи да камсыз келш сд!к. Ксшл. дал осы кундерде керек бон калса кайгт!к? Б»йб1ик>. тым курса осында кецм жстср, •мдсрЫ уксас. уй ucKciii бар казак саудаrepiniK 6 ipcyinc солем жолданыэ. Созпизд: oiiw апарайын! — дед!. Eiuiri акмл апыгында осы гана. Бэйбнис мен Maxim каладагы кошл жетер досжар сауда герлердш скеу-ушс- yin кезек-кезех атады. Б1рак олардык да Tcric сауда ca­ ll.-рында CKCiiiH ecTCpInc алды. Макни катты Kcfticucii ка­ бак шыгып: Жал болса арбасын шыкырлатып, 6 ipi «сл» дсп. 6ipi «ылдый» дсп. ерin кетсд1 гой- булар. Тынымы болу- |Пы мл сд1?! — дед!. Уй iuiiniu дагдарысы ауыр. Осыны б|рталайдаи сабыр- м- н байыптаи. барии отмрган Салтанат, cu.ri барлык бун- дшы жандарды таи кылгаидай, тез 6ip байлау айпы. I рбо 1гл карап сейдедк Абай мырзанын досы тек сапардагы KicLnep гана болмае Достыкка достык карыз дейд! гой. Окем, экса- нщ де. Абайдыц ез!и!н дс дос бейшш коп керд!м деуип

wi. Б1эдт мина анамыз ексу1м!здек Лбайга салем жет- к(з:н13. Бул ж апы нс хажсп б а к а да 6is аткарамыз. Keniarc Эддекеновт! салсын! — дедк Бул соишалык ccniMji айтылган байлау, уй iuiiiie макул Kepiiui. lipбол аса ырза болып: — Карагым. карындасым. бунын ер азамат айтпай- тын. асыл жауап болды. Ер басынл азаттик эпсреттн достыктан озган нс болады! Алгыс дегсн аз свз! Они мен айтып кайтешн. Кудай бунырса, Абай аман-есен шыкса, ез аузымсн *xti айтсын. Мына хабарына мен ток куанып канз кайтхалы отырмын! — дед!. Салтанаттын жукалан кызгылт нурлы, акта мандайы мои узынша кырлы мурнында, ак бугакты. жуп-жу- мыр иепндс толкын 6 uiiiui. Уыз жастык ажар бар. Жуз> Кызыл шапактал. Ky.iiMcipefi pcHAencji. Жылтмрай тарзл- ган калин шашы, кызгылт pciui. Caiui салмзкпен. баяу TeiucepuTc карайтым улксн кой кездержде. назды, нэзж суйк»мд|‘л!к бар. Аппак жумыр саусакты, улшлдеген ак б ж о т сулудык алтынды биезжтер!. коп жузжтор! дс леем. Кулактагы шитерл!, алтын сыргалары тынымсыз жалтырайлы. Кут:мд| таза сулу шугллсын ол да сэидсй туседЬ Кыз аты Салтанат екенж бжгенде, Ербол iiuincH: «Салтанат лесе Салтанат стен. Сырт сыпаты да, каснет1 дс шын Салтанат кой» дел аса хурмсттеп Kerri. Абай iciHiii артында журген достарынын сонры 6ip кам•карексгi осы болтан. Dip жагынаи адвокат карехетт, екжилдеи кугыншы Ерболдар арызы, оный ycTine Абай- дын оз жауабы — баршасы косилды да, акыры. Облает- ное правление дейтж жандарал кенссс1нде тсргсу етпек болды. Айжэрымдай жатым калган Абай iciniit. cor ар- кылы смес. axip Heci орындар аркылы журетж гертоут Абайды exi стражник жандарал ксксссжс экелж. ус Tinri улксн уfire Kiprajii. Белмсшн тнржде келдснен со- зылган узын стол бар. Абайды соган жакын турган ен uiCTKi орыидыкка отыргызды. Аздан сон. стол касынз uieiui, сарала туймсл!, рееми узын ки1мд1 уш-тирт адам кслд|. Жастары эр шамалы. Абай байкаган ж<ж. бунын сырт жагын ала осы белмеге. оныц дауын куыи журген адвокат Андреев те келген едь Болмен1н Андрсевкчкс карей жак 6 ip шетшдеп орын- дыкка чиновник Лосинский кеп отырды. Оныц касынз ерген каска мандай. каба кара сакалды. хек жаурыиды 6ipey бар. Келбегп келмн. кайратгы ойлы адам. Ол осы

пенсе хызмегкер1 Михайлов, бзшен кеЛипрск отырган Дмктан. Абай олзрды да байкагаи жох. Стол басыиа келгеи улыктардын улхеш бурыл сакад. карган xici акшыл шашын шалкасыкан кайырган. Сол orxip кокш1я коздд чиновник, бул мэжийсн wi баскара коле. KooixiiHAi шакыртты. Ералыга барган шеид! торе •жарымсн сондагы суык, кыныр ryciiiAC, Teinrck Ояз xipAi. Ymci:» уйд|'н шннде аягын катты басады, такаппгф жузд! Абай катарыидагм орындыктарга отырган жок- Стол жа- иына отырды. Ел Ktcici к!ргон жок. Шунак кулактау. Tix шашты, тзйкы мандай, жыпык коз. сслд!р сэры мурпгы 6 ip плмаш. улыктар стачынын манына таман отыр. Бул тергеу, Абай icin айрыкша 6ip хазга элган, арнаулы «отырыс» сыякты. Абайдын осы куше mefiiii жене жауабында айтыдган свздсрд1 кайл сурау басталып ед1. Жауапкер Ералыда 6aiFan халд1 тугеЛ1мен июлды Twitch Ояздыц слдз корлагзн, заига карей карекетш айгты. Дуре оогын, камшы жуысагаиын да ipixxeii жок Тех iuirefi ойлаган тэеммен, Абай спл> Базаралыга бо^ лысканым айткэн жок. Онм алей! ipixTi дс, езш Оразбзй лар yuiin, кызмет адамдары yiuin намыетанган xici кил корссгп. YxiMcnin «б елмен 6ipre сайлап бех!гкен «.халык бнлерж* — Оразбайларлы Кошкиншн ел квзшше дурелел сабагынып баса айгты. Барлык адех содам батды дел баян eiri. «Ондай Оязды ел кад!рлеугс Mhueni емес сд! Сонда да ел бул xicire тук iereren жок. Уюмегпк кад1р!н ryciprenrc рснжЩ де, тех сайлауга калмай таран ш и Ом халык йшнде болын, халыктын тапсыруы бойынша. айг дегон сезш аГгткаи манн таранымнан бул xicire icre.i ген ein6ip жаманшылык, киянат бар ма окон?»—дедь Абай б1'рт:ыай cnnepin адвокат жазып бергел арызы бойынша айгш. Сондагы жазылган сейлемдердт ссшде кпдганын орысша кайталап айтты. Армзыман хнлдеисн шыгып, каз!;> осы арада жанынан косым айтам деген дзлелдерже келгенде. хсйдс бегелin. кыйналып калады. Сондай орысша ти орамы жетпегек туе болса, он жзкта отырган тТлмашка салмакты талап eic.Ti. 0 iiniinci3 тапсырыа бергендей бон: «Осы тусын гака жепнзш ж!бер» дейдн Bipep сейлсмin аудартады да. ар жагын тары вз! алым кегелн Улыкпсн ен алгаш рет, узак тергеу евзде, сод улыктын оз ттлжде сейлссш турганына. Абай iutreft ырза сыякты. Ол тнгдщ «мот таш тит хелмей U7

калады скси лсп кымсынбайды. Жадында тутканы, тек дауыныц далел! мен >Ke.iici. К©н1лдеп ксйб>р казакша ш«- шеи c«3Ai сол арада аударыи айгады. Онысы ксйдс тнн- даушыларга кызык, суйшмд! керше,-». Бул мэжлк агасы — кор! советник, защныл аламга уксайды. Сол теренш бупнг! мшезпеле ек! турл! взгешелш 6 Ы- нш‘ тур. Пн оуел1— сахралмк киргиз,» папиалык чинов- никнен квзбе-кез кездеепрш, icrcpin коса тергсу эдегген тис с.». Екшип — сол кездсспрудс xajli терешн осы exl адам жумысина одейиен шукшыйган ез басынын ссеб! дс бардай. Абайдьш алгашхы жауабын бвгемей, какпай, узак айткызу осы сонгы жайды анык ацгарткандай. Шынында. сырти одшет сыякты болтан мшездщ кы- зык астары бар-ды- Бул xapi торе, бупнп жандаралга жанын адам, бажа болатын. Осынын балдызына уйлонген жандлрал теремi суйетш дс, суйсйтж. Ал, торешк eoi аса паракор xici болатын-ды. Тситсх Ояз взге барлык кенсе чниопникгершдей со- ветниктщ ол сырым жаксы бйтетш. Крылонтын мыса- лындагы тауыкты жаца талап жеген тулк'ние, «тумсыгында тауыктын жуш тур> дсст, сырттан ажуа d k in журетй! жэне Кошкин ез! дс тек cyficiiiuii жок, жене басты xici смсс-ri. Ол осы об-зысгагы ей улкен сот орны, окружной суд бастыгынын кунеу!. Ал, округ сотинын бастыгы мен жандарал eKcyi тэту, ымы-жнмы 6 ip адамдар. Эуелдс жандармл мои сот бастыгы, киргиздер арасын- да болган icTin 6 ip жагын Кошкннд! актау рет!нде басып, жауып тастау керех деген. Бул жай cxi улыктыц тыжы- римып отырып, журе шмпкои ceai e.\\i. Bipak соньшсн ka- з.зр Абайдыц абак,™да жагуы, Акбастык оган кугышпы болтаны араласты. Ол адвокат бундайда салмаклен ка- далатын xici exeniii облыс кснсслершщ 6opi бшед!. Ку- гыншм арызын од т!пт» корпус ксцсесше женсп коюга да мумкш. Оныц успне сол корпус ксцсссшсн жанада кел- ген жастау чиновник — .Носовский, жандарал атына Кош. кнншк Topic. зацсыз (стер! хуралы келдснен куолш ма»м eni. Оны да басып тастау ыцгайсыз. Осындай туншнщ бэршен opi Кошкин аман болатын, opi лайыкты дагдылы сыпайылык сакталатын боп ic жур- пз!лмсккс керск. Дабмраймай тек Эк1мш1л1к туршдс гана, аз айналыспен б т р у керск. Жандарал кенсссшщ дс ка- лыпты абройы сакталмак керск. Сол icri ойдагыдай ctin.

rmieii орыпдай 6!лст1и Kiel дел, оси Kopi советник 6e.iri- денген. 1>:рак советник улыктардыц беделд! сежшн Miiuerine алумсн катар, вз кулкынын да умыта алмалы. Ол мундай жайга TiiiTi дс умытшак емсс-тт. Жопе тергей коле. Лк- блсисн сейлесс ксле. аб.жтыда отырган Абай женж тыя- пактам 111СШС кетпссс, «с аякталмайтыиын ангарды- Осы куйлерд! ccKcpin. eel коршхаи байлауы болды. Теитек Ошды актау yiuin ол Абайды кжллм тауып, KeciM ай- тады. Б!рак, оны абактыла утак отыршзатып. у.танкайыр ктей, укш айтлайды. Ty6i кесЬс алса да. Абай кутылады. (Кины Акбас пен Абай ангарсын да. ездср!мшс Tyciiiin, смin тапсын дегендей емеурж ангарткан. Акбас абактыдагы Абайга 6 ip келгсншдс, opi жнренмт. i. аланин, opi ммекылдап куле открыл, «совстниххс см корок. Шамзсы 500 сом рецепт болар. емдеуго жарар» дегеи. Крбол осы акдпаны. кырдан экелгеп бар каражат- ты жумсап, квота! вттйзгсн-Д|. Сопки артынаи тергеуш! т«рс кт! калай журпзш. калай аяктайтынын окатала 6ia.iipMCK, угыспак болып, Кошкинд1 шаккрганда. кутпе- юн кыясткк килiктi. Кошкин eriii тергеу дегенгс — б1рден ашу шакырды. Киргиз iciwcii косактзла каралатмнмна. ocipeco мамке ег- T1. «Сахранын жабайы малы мен май катар отыргызып торгеуд«1 ауыр соккы жок» дел бой бормод!. Бул жвидс «•кт кездееу болса да, советник Кошкинд1 оз иркыма кон- д рс алмады. Оны ойландырып, токтату уйми, Кошкин к»лдангап дурами жолсыз екен1н сонгы дэлсл erin ай- тын cAi. Соз осыган жегксиде, Кошкин сопетмиктщ O3ino ауыз салды. «Ар таза бака. тумсык жемге былганбзеа. кол ic тук емсс. Ол жэнс m ire колдаиган ic енси1н уымтпау керек. СЬ оны умытып отырган квржсси. Пнде- шс «з бойыныздык ласынан арылып сойлcilia. .Мен cii смогши» дегеи. Аскак содыр, жас тврс. Ералыдагы ха. лыкка корсстксм катал м!нез!н кайта тапкам. O n ocuFan жетксн сон Kopi советник ауыздыгын и с- « II ап, кыяс, кыныр ашуга к е п к и . Жандаралга бул жеидсп оклсл! ашуын айтып. мзлш- д. II Ш1. онд! вз абройын esiiuuc жоктайтыным б1лд!ргеи. Откидай астыртын егсспен басталгам ic, 6yriH жога- рыла айтылгаи взгешс мпкздерге сайган-ды. Кошкин б ака: «Тергеуде алдскандай киргиз касынп 12' 179

меж отырта алмайсын» легон егесясн шыккаи. Жауапкер орнына отырмайыыи дсп, тасырлата басы» кеп, стал ба- сына отырганм да сол. Сахраны билсуин тогышар чниовниктср мшлжн» бу- rinri жупшске жстг1. Kops советик oainiii ысылган дагдысы бойыпша, сырт сыллйылык сактаганмсн, Абайга буйи баскаша Караган­ дой. ©3i бсрген сурактарынын ангары Абайдм «айыпгынык <wi смсс. шын айыпты адамдарды коргаушы» легендой, ©з боны«си тасалаушы есспл. Сендай сурауынык 6ipiiuc: — С13 кызмст ада мы емссаз. Уезд начальинп Кау- кеноптсн дс жоис Шока баласы, СуГпнд'ж баласы сыякты kujmct аламынан да жауап алуга ыктиярлы. С1з неге ки- aircci3? Ci3Ai араластырган еебеп нс? Соны айтыныз! — дсп едк Абай шапшак жауап бсрдЕ — Мен! араластырган халык. Кошкин мырэанык журтка дуре сога бастаганын керген халык. маган «ара- лас» дсп буйырды! Баганадан Абайга 6cpLnin тургаи еркшджке ызасы ке- лш отырган Тснгск Ояз зекin коя берд): — Ci3 халыктын Kiui ед!н1з? Халык атынан сейлсугс с1зге Kiu право берд!? Ол куигп ci3 кайдан алдыныз? Абай бунын зеккешнен кымсынган жок. Огаи карая мыекылдап кулin ж1берд! дс. карт соеетииккс бурылды. — Бул xici куш дейдЕ Рас, бунын касындагы страж- HHKTcpiit.icri куш менде жок едЕ Халык колында да курал жок-ты. BipaK. ол куралдан ыыкты куат бар гой. Тснтск Ояз oiiipincH астамырак — эджет, ар owipi дс бар. Biawin халкымыз ол туралы...— леи, eiuiri coaiii -плмашка •йтш. — Осыиымды жаксы жешзпйз,—дед! дс каэакша: —Б!здщ халкымыз «куипне сснбс. адал ichtc ссн! Кыя- ватка кенбе, эд|лл!кке area да кон!» дсйдЕ—дсдЕ Ву- rinri жауабыиын салмагын. сырын осы дсп танытгы. Бул сез аударылган кезде Абпйдын сыргындл отыр- ган Андреев. Лосовскнй, Мнхайловтзр 6ip-Gipinc карасты. Eiuiri тергеу кыскара бастэды. Тснтск Ояз бен Абай eKcyi бул уакытга бсттесш кшаласкандай e.ii. Eki-уш рет шапшан жауаптасып калды. Ояз: — Кунанбасв, сен Кауменовкс болысып журс!н. Оныц iHici — каракшы! — дсп сдЕ Абай: ISO

— Мен эн эуел!, с1з сабагалы жаткам достарыма 6о лмстым! —дед;. Жок, сснбеймш, олар гана емсс. Саган Кауыенонгы дс куткару керек билды. Шатлкты сат уш!н шыгардык- Мен шынымды айтшм. BipaK. Кауменовга сиз кил- саныз. мен оны да актаЛыын. — О! СолаЙ доиэ. Eiui б!раэда, о з онын кашып кет кем разбойник iniciH де актарсыз! — дсп Ояз тергсуш! совстникке карай,— Кунаибаевтын мынау жауабын ай рикша ecKcpyaepiitiaAi сураймын,— дед!. Лбай да енд1 советннккс карады. — Кауменовтын iuici кашкып болып KCTKC.ni жылдаи асты. Бурый слдс жургсиде ол бузыктыкты бйлмейгш, Мо. ыын ж1пт болатын. Жок болып кегп дс. кылммс c n i. Ел yiuin де. тугакы yiuin дс жогалды. вздср1ц1зге жуп'нейж. Орыстык 6 ip сслешнен, мькалы, СемипалВТ обдысина»1 шыккаи крестьян ж т т . айтайык. анау Орынборга барып. бузыктык errin журон. Ал, сол yiuiH, жшттш туган селе- н не барган Тентех Ояз, сондагы старосгага. волостиойга, пнеарьга дуре согып жатса. рухсат стер нс едпуздер? «Соиыцыз макул балды!» деп ояз орнында. шеи дореж ет улгайга rycin. устар ха елииздер? дедк Вудан ксЙ1н сонгы сиз Топок Ояздыц: «сл адамда- рына дуре сокканым жок» доен танран, жалган жауабы- на согып ед1. Лбай огам келгенде, Топок Оязга аса 6 ip жнропш зЫмем карады. — С1з зорлыкшы гана смес. uripiuui де болгыныз келе не? Кара адан жалган айтса. уятсыздык дейзпз. Улик жалган айтса, кыдмые домой кодеймп? Килмыеты Солса- ныз. с!з мен'щ Tvpreyuiiv сыякты осы арада отыратын не ориыныз бар? Мен ханран каламын! Жауабымды такта* тамын. BipaK. Кошкин мырзаныц дуре соктырганы рас. Сонык шындыгына куалш Ccpciii Чиновник Лисовский мырзадан осы турали жауан алыиуды втiнемiн! —*дедк Абай сиз! сонымсн бггп де. eii.ri карт Лосовскийдся кыска гана куол1к сурам едк Ол Оязды жалтартпастаи. жыгып 6cpAi. Дуре согылганы рас, Кошкин ыырза занга карсы k erri. Bipiiouc кюш weiiiK из киз1мше дурелerri! — дед!. Бутан карсы Кошкин, Досовскийдщ езше жала жап- канлай боп: Ар таза болса, колмсн krercai тер:с эрекст ауыр килмыс емес. Мен арды саткан. пара алган Ояз внесши!

Кил миска карей ашуланып взыскании рас! — дсд1. Д осовский бул жауапка, катгы кулш ж1берд1 дс; «Пнд! зйтысатын нс к«.лды?» легендой cni злаками!» ЖПЗЫ11. уликтарга карал, нигын к«тсрд1. Сахра казагы оюмшшк адамы смсс, карамаПым Ki­ el, Лбай ялдында удиктардын будан ары соз созуи ла- йыксыз. Лбайдыц ici де осымен 6 mn болган. Каталашкада оси текссруден сон, АбзЙ 61р-зк кун ту- нсд:. Ертетинде танерген. туткын eciri ашылды. DipaK Лбай жазыксиз бол, агярып шыккан жок. «Киз- мсг бабинда ic журпзген уезд иачальнип Кошклиге сол кызмет устшдс торт1пс1зд1клон богет жасаганы yiuin ал- ты зй абакты жазасына барабар, мин сом штраф кес1л- cin* дегеп ук!м болты. Пул ук!м патшалык орилдаринмн аброй айдымым сак- тан жоне чиновник Кошкишпн сахоа ха.ткы квзждеп 6с- де.ни с.зктап калмак болгаи. Сат cc6eiiTi оный жумысыи киргиз Кунаибасв icincH батек карауга уйгарыпты. Сонымеи халык квзше озбыр, содыр Kopiurcii. соткар улыктыц xiiiacu корсетi.iMefi. онын бук!л елге сткен зор- лы1ына карсы эди ашу б1лд1ргеи адам жазага iainimi. Пул жайды Лкбаспсн озара сез кыдганда. Михайлов ызалы жиренш! б'уиирген. - Кандайлык зорлык! Буидагы халыктыц уназдж, ыомындыгын будан былан таги талой Кошкнндер, a.ni дс кслтскиен баска согип, корлай бсрс!н деген кылмис­ ты орекст кой! — дел едь eaiHin абактыдан босалуи болмаса, бундайлык iiiixi ылас сырдын ciUTCHCcin 6 i.iM cre n Лбай, тек кутылганина гана ырза болатын. Лбай iciH жанагы ушммен аяктатеа да. улыктар exhi- mi 6 in icri бвлш шыгарыпты. Ол —Оралбай мен Базара- лы. Кауменовтер жумысы дсп аталып, будан былай срок- ше тергеуде калды. Сонымеи, Базаралы е:м кашкын болмаса да. енд! ел- дсп болыстар аркыли «надзор» астындагы адам батган. Не Оралбай усталсз, немесе еепккон болыстын 6ipi жа- мандап нускаса. ол жардан кулагалы турган kick Лбай босанып далага шыккаида. кошеде уш эсем жи­ рен ат жехкен жана кара куймс тосып тур едк 1ш!нде отырган Maxim, Салтанат, Нрбол ушеу! — Лбайга карсы куана учтыдысты. Мэтбш. Прбол exeyi Лбаймен кушакта- сып амандасты.

Оа.чтанатты Абай танымаушы сд!. Сыпайы гама аыан- дик айтысып, кос колдарын созысып. ксэск кысысып кой. ды. Ербол бул кунгс шей1и Абайга Салтанат жайын айт- наган. «Олдс нс ойлайды. Намыс crin, кыздыц пулин, ксл1лдтн алмай коя ма?* дсп жасырмп кедген ед!. Со- нисын ол Мэышке айтып конran. Еида 6ipa3 дагдарыспсн унс1з турган Абайга, Мэк1ш кулш. nL*in жанасты да: — Бул Сойжстксн — Салтанат. Атын бурый сспп пс win? — деп сураганда, Абай сспгендапн 6ui>iipin бас идк Maxim содан dpi: — Ендсше алыстагы атагынан. жакындагы достыгы асып турган аамандасын осы! Ccaiu жоктаушыннын 6ipl жане улик алдында залог салып, алып шыккан кеп!л1ц де взН — дедк Абай тандлпганнан ун ката алмады. Cyfleiiiep ме. на­ мыс d in ыэа болар ма, мзл!м емес. BipACMeui сурай бас- тлея, сол cxi мшездщ 6 ipi окшау шыгып кетептн сезд1 де. унс!з очырып каллы. Тек каиа Салтаиаттык колыи катты кысып. вз качин кеудес1нс койды да. eni6 ip саз катнзй. тагзым етп'. Салтанат кмп-кызыл бон, уян нурлм квзш темей салып тур ед5. Ол 6 ip жауап куткен Topiafli. Maxim шашнан бачатын. Абайдыц ун катлагаиыи купта- ган жок. Абайжан! Акылыц бар CAi гой. Bip ауыз жилы жа- уап катпаганын ба? Нс кылганын? —деда. Абай осы кезде, «лрбага отырайых» дсп. exi эйелге колымен белп m i. Оларды суйемслдоп отыргыза келд! дс. Kcflin e3i кастарына отырып: — Акыл мсндс гана емсс. С ал т а н а т одаи да коп болар. Б1рак. бурынгылар айгыпти roii «акыл адач xepiri, акылдын сабыр ccpiri* деп. Одан бвтен мен »3ip нс ай- тайын. Сол макул смес пе. Салтанат! — дед1. Куаныш та шашылмагаи лайык кой. Айтканыныэ орыпды гой! —деп кыз култ койды. Вида 6ipa3 уакычта mend аттардыи мойным кала сэшмеп тукырта канырып тастаган же«1л куйме Абайды аржактагы TiniGcx yfttoe карай шапкылатыл. копира)- латмп алып жвнелд'). Абай бул жолы езппк Tcprcyi б|ткенмеи, халадан кайтпай, квп жатты. Ток оз'| шыгысыыен. елге амандык хабарын б!лд!ру yuiiii, Базаралы басгакан Ж1г!тек Kici- лорЫ шапшак кайгарды. вз! Ербол меи Баймагамбстп 183

jалып каллы. Byrinri жатагы Titri6eK уй! емсс. Лржакга- гы S3i мен Ерболдык уйренилкт!. момын, ысймандое пэ- xepi — KapiMMiH уй1. Абаft KefliHipcK 6 i.ui, Салгаиаттыц бул уш!и еткея екбеп коп екеи. Элдоне кызы болганмен, Салганаттын •э1нс Лбаиды кстлгс бермейт болты. Сопла кыз кала- д а т уй мексш бар белг1л! бай «ктэил Дуйсехс» детей* мен вз! барып coftaecin, Абайга кепи болура оз! конд1- pinii. Kniami Дуйсскс Салтаиатха кагаты ecenri келуш! едн Эке лостыгынак баска сондай туыс жакындыгып ко­ са айтыпты. Ол бай жсркоркак. бойсагаттагыш саудагер едК Жане Тобыктынын слЫеп доетыты жок. Сырттая жат керетш. Каланыи сондай бггеу байын epixcis осы код- га квмехке кыз оз! ойыстырган. Залогка салатын акта- вы Салтаиат оз жанынак колма-кол берНзгея. Mine АбаАды шыгарып алган ерши, ер мжеад) зор иамыснср азамат сылагты кыз осындай еди Салтанаттыч камкор достык екбепн 6 ipTii«cn бLiгеи сайын Абай капы кысылган. Буцдай достык орайы окай емее, жежлмсн тьшбайды. Абай нот болел да Садтанат- пен шин сейлсспек. 1шгег: ен шынайы расын аГпып, сыр ашысып кврмех-Ti. Жаза орнынан Абай шыккам кумк!к сртстнде, Сал танаттын токал uiciucci мен Мокни пэусскс жекки'т. Ер болды косар erin, аржактын баэарына. магазиидершо кет Ti. Бул кундс улкендер; аз болтан оцаша бвлмелср: коя Тжтбск уйадс. Лбай Салтанатпея окшау каллы Maxim отауыныц терезелерптен ыстык кун сэулсс! туе пейд!. Кокыркай калын ж(бек пердемен коршалыпты KokiiiLi коленке басып турган жасаулы. cox.ii отау эр: салкып. dpi онаша. Калын дурня корпе. шаги тксты жас тыктарга. доцгелек устел жаныпда отырып, кыз бея ж; rir сыпайы б5р сухбаг курды. Абай си алгашкы ce3.ii естсн кетпес алтысынак бястап ед1. Осы онашалыктан капы кымсынган сыпайы Сзлта иат эуелде женд! жауап айта алган жок. BipaK сэл 6 ip карсылыктай. «аГппаиыз, койыцыз!» легендой кыймьи б!лд1рл!. Абайга кабак шытына карап налип, кыримен бурыла, жалт сткен кезкэрас 6;лд1ргсн. Жэне азгантай коргапглндай бол, аппак саусактарын e.i6ipoTC квгерд; Абай жактагы бет!н коргап тасалай тускен, манда, жай козгалыс e.ii. Салтаиат жауап айгкаи жок. Кыз вз; icTcrcii ic i туралы esiue-eit всея беруден име-

we ме? Болыаса Абай алдында «саган жаксылык еткен. куткаргаи мен «дЫ» деуд! ж т т басына ойда жок 6ip нома кинзу болар дсп аяй ма? Олдс linri, «мои c©3iM- Л! айгып та. аткарып та болдым. Енд! мен ceni гана тын- лаймын. Cejiiii рана акысынды анлаймын» лей мс? Абай б а к а Салганзттып бар шынын анткыэбай twin алмайты Кешл мен кемейдс жарты соз антилмай ксгсс. езш кил- мисты санагандай. ExeylNiH алдыиа Баймагамбст кум>с тсгсшпен еялкын киимз Ke.nip:ii. Абай кымизды аз гана толгап, сырли аякка кунин кыз колика ©3i усыпил отырып: — Салганзт! —дед!. Сэнд! бойжегкепшц уян нурлы квадер! Абзйга осы отырыста ей алгаш рет дал карадь». Viida, жауап кутт!.— Ер азаматтык т!рд!ктс ж:г!т*с ж1г!т карызы коп болар. BipaK мыиау такта. эйел жыимемпан мен yuiiii осынша батыл достык етет'ш жакыным. курбым болар дсп ойламап сд!м. Тура ©езде айып жок. 111ьх1Ы- ныздм лйгмцыз. Ол шынмцыз магап да ciare шыныен жауап беругс карыз болсын. Оси мезй нс онмсн, кандай кош'лмсн куткармакка 6cKin.Tini3? Бул сез Салтанаттыц да тоскаи сез! сьжкты. Б!рак жэуабы 03ip б а к а да, лебЫ тез шыга алмады. Ак cap- гкга pc-iii. кеДде ыешк толкыган канмснсн. мандайыиаи бастап бет уши, испнс шейin кыэарз тусед!. Бул сэттс, ауыр сиргамси созыла тусксн, соншалык суду бтткем ку­ лаги да кызаралы. Узындау келген суйк)мл! мурныньш ycri де. аз кызгылттанып барии, кайтадан агаради. Ка­ ны толык оймактана б!тксн. кып-кызыл epiarepi аз Aipia- мен кобалжип, езу тартады. Абайднк кольжан кымьюлы жай баяу гана алгаи Сал- танат жауап свз!и ойлай отыра б!р жугты. Сырлы тоста- ганды слил! саусактзримсн сыиайы устап. жн гтке караты. — С!здщ рухсатыныэсыз. ешк1м тц жетег1нс1з, осы б!р ieiRisre езд1Г1мнсн араластым. Dip-ак капа айтарым бар. Муны «арнет. клрызсыз. жас т1леулост!к icrcTXCii ic лесе- «из б а ш . F.Kiinui айтарым... «Тиемсстен ноге кнлпел» дсп. смеши ©зге ж окш ы м жок па ед|> дсп рснж1месс!11з батады! —дедк Бутан mcfiiii icTere:i vinejiiie осы кыздын ©3i басшы. ©а! нс CKCiiiii Абай енд! апгарды. Салтанаттыц мйк*з! мен парасат. клйраты сай тугаи сыякты. Абай суйс'шгеши жа- сыра алмады. — Жаксы айттыцыз-зу, Салтанат! Бул c©3iiib cipa де 13— М Эуето*. II tew Ж

ссгси хстиос!..—деп бастай бергеидо, отаудын eeirl ашыллы. Кыр жояаушыеы сыяктанган. саптамасы бар. тобыл- гы сапш качшысы бар. кара СЛТф! тымагы Тобыкты р riciiue Tiri.ircii 6ipcy ксп к!рл!. Демосi снгсзсрдсЛ. Алакатекке уйде, онып кез! ал! ешюмд! кврмсй, ка- рауытып тур. Лбзй бумы таиып сэлем 6ep,ii до: — Бор карай бас! —дед!. Келген адам аягьш стоп басим. Лбай касина жор сыйпалап огырды да, уй йшидсп 6ip кыз. 6 ip ж т т л сил! гама ангзрлы. Сат ангаруымсн 6iprc. езшен-ез1 катти кысылын, Лбай боргсн кымызды да imc алмадм. Бул кол- ген Кулыншак баласы, белгО» Бескасканык 6 ipi — Ана­ нас боьтзтмн. Ол Абайга одой! олден Улжан бэйбйисшн жЙеру!- мси кслгсн1и айгты. Ел жайлауга карай узап xcrinTi. Ка- ладан Лбай хабарын квптси ала алмагап шешежн 1шкен асы тамагынап етпсГптн болты. Жат батса ела.г. Жалгыз жярым журпшшге катер к а п . Таусксл! мен кайраты бар о;» дсп, осы батыр жМт Манасты aiefii Лбай хабарын экелуге жумсапты. Л\\.анас бала-шаганын. ата-оно. агайыи-кауимнын ЛбаЙЛЫ к а п ойлайгтымыи а й н ы . «Сарганып каллы «а? Канаста куста бон жатыр ма?> —дсп туп уйкысын терт бвлслИ» леди Акырында. a u i 6ipa3 сс ждоын. куле туеin. Шуырлмс, шырак. Жака кел!п, осы каклага Kipc боре аманынды ест!п, «жатым батган схсн дсп» куана кеп ем. БаЙмагамбет 6ip xiciMeii coai бар e,ii деп бегесс до. еагынып келген каллыммеи ycTinc баса KipaiM. Afiuti erneiaep. Эхе-шопск кыйналып жатканмен. бунда ссн кымсынатын OMCccin гой. OMicc шатшкка жазсын! —деп кулд! до. кымыз imyre Kipicri. Батыр 6 iTiM,ii Маиастын бул Mil Са.ттаилт пен Лбай- га турлайылау тисс дс. онып бар сынайьяап айтканы осы e.ii. Болмаеа ат бул какнага каз1р гана емес, уш жирел апы лэусскс базлрга шитым бара жаткаидз келген. Ma­ xiuni езл токгатып. астынллгы кара тергс тускен кос ат- тарын квреетш. Абай yuiin келгетпн айткан. Мэк1штен Абайлыц ici агарып. осы уйдс жаткаг:ын биген-дн Ксй:н Баймагамбеттем жирен агты жака куйме Салтанаттай кыздык куймсс! exeuitt бмпен сон. Абайды тез херугс асы- гып e.Ti. Б<рак. БаЙмагамбет буны евзге кеп алдзпдырып, 18!

копкб uiciiiii к|'рпэбеген. Сигам б1р уакыг ы залатзн Ma­ liвс: Еадс ас батпай, журт куйзолсд!. Ar сабылгып. кун-тун кятып мен келеюн. Ол сонда киз койнылда шал- жыймп туске шежк жата бермск нс?— деп, озтн1н сах- ралык ожарлыклаа баскам. Бундайда орынды шгл.пин пмырауына галью, Абай отыргяи yfui кзрангыла сыйна- лпп тздей йасталан. Коп бэлмешк opSip eciriu ашип, ба с14н еугып журш кед. осы бодмеи! аорга тапкан-ди. Абай Мнмасты узак сойдет кея жок. Ллгашкь» созш'тд ник кепи- дс, один садима тныктатнык салмалын к&ггы 6ip еялыц конып: - Абакгцдан шыкканым кеше. Пл журпьщ fieriii ке- l>ii(, жай жапо-рды он оуслт outcln отырганим оси. Kluani «мгс барган сод «ен байтакта айтысдрммн. кокгеан! леи б!р токтадт* Артакам Байкагамбетке дауыетаа ша- кмрын алып, жас w irii ктргенде: Ataiiac аглкды кокак уйге апарин, ода ш.ада жлй- лап кутки. УЙктпГтшн болев, тесен оркын батгтагт бор. I'lpiia пиар солай! - дедк А\\анясгм Банмаглмбег ерттп ксткси сод. Абак ж«лк! у tijimi сюд! кайта козгады — Cia f.ieiiiu рс-нйммеутмд! вмггыцш. Мон нзамык ; тип. жетср1мс же iкон сод не ренины бар! Они ойлар орлймм да *;ымады гой. Меищ ендтп ойлатпммым — е1з- .liil до соплам ойга алглн мурятгы приякыдыз болеа. со- тан жетуМзге бар можршме;) жардеыш! балу гой. Ал не- periuiare жарам а.тман ренж тп а.тсам, идеям бул ганда одан улкея кам-капа жок тар1адН— дед!. Бул отырмсга Абайдик муншалык икласына ырза болгани билпсе до, кыздып осыпан ары гам бепн ашкы- сы келмегендей. — Хуб айтткныз, Абай. Кндеше бул таила мем1н с и ­ ге баска т!лсг1м айты-тман-ак койсын. Жарасгык sopxi сабыр детоидей бтр ct«Ai кеше алгатп корген жерде мнтып ед!д!.т. Меи СтЗДЙт ауызба-ауыз оеэпизд! бул шакка кадар ecriuen см. Шрак ci.i айтты ев я щ н леб1зд!Н 61рта- лайын сыртпш Мэх1штен еспгем. Адам каплите медеу болар еоз и artreu, осн Kici антенн дейтушм. 9з1м уш>н жадней сэздер1н1з дс ырза кылып, тиктатарлик, Магнаты кон сездер. Ал тек уй оцаша. кед болтанием, копти жо- лым тар ГОЙ1— дсп кулл! де,— псымен ква!р айрали- спнык, магам рухсат етщтз! — дедт.

Лбай сызилып тура Сергеи кызды. жумыр б!лег:нея сол гама cyiicii. Keiepin rypi ыздь» да: Дос кельт. перле тасасынла ДОСтык болыл ашыла ала ма осы. Салтанаг? -- дел кулю 6ip туспал айтып едЕ Салтапаттык алтынды шолпысы Орле жшнихе шыц- гыр салып, Орле сылдырай туседь Кь»з ccixxc карай Абаймен катар аяндаи ксле жатып, зсем унмен «сыкк* erin Ky.iin койлы. — Болур 6ip фэрдодэн юз форда би жай! дсп пс eji Софы Аллаяр? Бэр!нем до. сол форде жыртлас сабырды аГилitын да. Лбай! - дсдЕ Ж1г!т ашкап есмстен. сыртымен шыгып бара жатты. Ъ'зак караган ж1пткс нур.-ы кезбеи куле коигтасып. кете барды. Лбай кызды шигарып са.иан бойында. ecix алдында ацырыи турып калып: «Болур 6ip фордодон юз форда би жзй>... лея. кайга кайырып айтты. «Жаксы айтты-эу. Mincsi до. акыл-парасаты да сирек жан тэр>злЕ 0м1р:мде оюпау кездесксн. калip.ii жан бо- лар via?* дсп. ойланумен 6ipre. «мМн жаня кыз касында отыреанда сонлогсн кснб;р coniiic ырза болмады. «... Бунин иен ymiii еткон едрскетЕ 6yrinri казак ки- зында бодмайтын м1исз ед[. ЖслЕтд1г1неи емес, адаптер- uii.iirii'eii схем. Жана оношада oiin сондайлык байылты, сыпайылыкпсн устали. Тартымды торбие керсеттЕ Буны кепт!н 65pi лсг!эе алмайды!» дсп, 6ipa« кыо xa.iiphi ай- рыкша курметпсн таныды. Лбай eoiiie-e.ii сын боларлык- тай. тымым салуды кажет деп бьтдЕ «... Бул адамга жалгак айгу жол емес. Шыи кекьч- мен айтар Tiaeri болел. шындикпсп гена жауап беру ка- рыз. вмфде код'ф тутар звмандасымнын 6ipi боларсын!» дсп байлады. Еид! клйтып ThiKtK yfliiiv зялдамай, ар- жакка Kerin калуга бскждЕ Аржакта, Kopivniin уйшдс Ербол, Баймагачбет ушеу! жаткалы бфкеше кум баллы. Пул уакыттарда Лбай кун- Aiori. KciUKi уакыгыныи хобшде KiTan охыГгты. Купле тан- ертен БабмагамСеп! ерTin салт атпсн каламин орта туеимо кетсд!. Epric жагасыпа такау. тар кеигеде ты- гырыктау жерде турели ек! кабат. тасболаг ак уГде ке- лед| 03i аттаи туал, Банмаглмбсгп кайырып жсбсрсдЕ Hcv.ccc кайга шьгкканшл додало тоекызыл кояды. Жана- ги тас уйдсп к'тапхлнлгл xipwE Bylin 6 ipep керех ютабын альт шыклзк боп. Байма- гамбегг! тоекызыл койыи, eai жалгыз Kipin сдЕ Kiran-

iff!-! * Ф ***л 1« 5 = 2 .8 -5 ^ '\" s l i l - s i* « я ‘S a l 3 2 *11 i^ 2 * 2 5 a ^ “: l ^ V S 3*?2: 3 I « “ a. _• = я £' rs*5¥*йчЗ«я • * X » l 2 * Z S.3 5Г if- 1 = 1 = S « g

* •c <_=.e-£-§ ^ 5is.:*i*3; я S**= s:;*_ 4 =1l u l l s 'l l | r *■= - M i p s -g S g a ? ь. :<j s « i- у TI «l M l - « • = rr rz z ?,A2 = ? < 4 4* ; * £•« ._ :_. * * :.&* * 3 .S 1 a ° 5-? = 3.5.5 . К n. * * о '-' ? y ^ .s< 3 Sel.e - aS1i42 a£ =|i§

mu ал журналдыц Kid калыпла ексн!н бьшрш улпргек- ше, бул CKcyinm касына орта бойлы. кен макдайлы. кэба кара едкалды б»р алая такая кслд>. Ол баганадан бер» Лбай Kipre.ii бул мгапхапапын сахрадан келген сирех окушысииа кадала карал, аныеын акдал отыр едк Жацагы Абай мен жешлтск чиновник арасында болтан erxip каткеуди да тугел естнчм! балатып. Kaaip сот Kici АбзЙдын алдына келд: дс: — «Русский Вестник» ыендс. Мен карал болдкм. Слз- ге бере аланин. Тех сурайтынкм. ст'зге ал не yuiiii ке- рек o.ai? Кай жерш окымаксыз? —дедк — Ол журналда Талстойдын жана романы басылып- ты. соны окымак e,\\iMl —дедк — Слз Толстоймен талые па елниз? Неге они тана нерск еттпйз? —дедк Дбай бул Kicirc енд! бурылды. Жуз!нсн. барлык кед- бст-каб1лет1нен e3in сынап барлап туртан, манызлы адам CKCiiiii байкады. Сылайы жымыйып. итиплт 6йшрд1 — .Меи Толстойды бурыл аз окыгаи едгм. DipaK орке халкынын шыл дана, акылды адамы дсп сетиMin. Сол акылды адам кандандик венет айтады екен, уккым кс- лсд1! Абайдын жана талиек журналды Абайга 6cpin турып: — БЬмск талабыиыз жаксы екен. Мен с>зд! будан бурыл, баска 6ip жагдайда керш ед!м. Областное прав- лсииеде. Рас. ол «сздссу кызыкты жзгдай емес болатын. С1зд1 мен сыргыныздан, бурый да 6i.iyuii ем. Були мы- иау орынла cis.ii квру!м, шынды айтсам, артык эсер ет- тН — долг 8 .мшн же»ill айтыл. Абайга колын созмп,— тэнысайык. Михайлов Евгений Петрович! —дед!. Абай ояын колын шапшан алии, катты киса тус!п: — Ибрагим Куианбаев! Мен с!зд! жаксы б1лемш. Лостарынкз маган аздш жайынызды кем айткан. Та- иысканыма куаныштымын! —дед!. Ссылай сои exeyi де шапханадаи шыгып. Ерттс жа- галаган кошемсн млдыйлап журш xerri. Шаланын жсл- бегей салгаи Абай. камшысы мен тематик артына уста- гаи. Ексун дс баяу баекп. энпмслссш млели Булардыц арт жагыида, Абайдын «6ip орыспсн соклееем дсп. коше бойы жаяулап бара жаткаиыи» лайкксыз кврген Бай- магамбет са.тг cpin келед!. Олар осы бегге, су жагасыи- даты ак тшрменнщ каскада.тургаи узынша тасболат ак 190

уйге жетт!. Михайлов парадный cciKri Абайдыц алдынан ашты да: - БЬдщ уйге шрпиз. Mciiiit aai сЬбен 6ipa3 сейлес- KiM келедИ -*дед1. Баймагамбст Абайдыц бул уйде отыра тусстшн ан гарды да, ею агты алып, F.pric жагасынэ Kerri. Михай­ лов квп бвлмсл1 уйдщ сырттан Kipcriii, сс!ккс окакып кеи. жарык б>р бвлмесшде жалгыз турады окон. Бул кездесуде, осы кун кешке шей1н Абай Михайлов- тын насыпан ксге алмалы. Мож!л»апс сопшалык ырза батгандай узак отырлы. Михайлонка Абайдыц ыкласын ерекше аударатын себе» коп-ri. Абайдыц бул'кумп жш сейлссш, аныл алым сырласатын лосы адвокат Андреев осы адамды мол баяндаган. Kasipri Семей шаИарыилагы орыс адамдары- цыц iuiiiwe он эор ойтыл жзнс улксн адамгерпп.ик тор- баесю коргеи жан деген. Анлрсеапц айгуынша, Михай­ лов Петербург. Москвадагы жопе Ресендщ imi мем сыр- тындагы, бул замандагы орыстмн улксн ойшыл азаматтарыныц бауырыкла вскен. 0 з OMipin халык. котам iiri.iirhic ецбек стуге жумсаган. Сат жолда натшалик. улик тарапынан айыиты жан саналып, жастайынан жа- зага тартылган. Кммау-айдауды корген Kici. Бйрак сат тар- тыс жатыпан «кугын кврд!м!» дсп аэбаган да. аумаган. Канга, айлау, туткып сапарып асыл адамлардыц орта- сында етюзш, бурши ысынан да ipi бшм. опер тауып, данышпандыкка жегш калган Kici. Заманы келксе, 6 ip халыктыи манлайына бИгкен ырысы лерлж. Ел касис- TiH бойына жайган кадырдан азамат дегем-д!. Андрсевтщ осытайша тэныстырган .Михайловым Дбайлын жуз Koproiii олп. Михайлов Абайдыц бул кун* re шейш не KiTaiuap окыганын сурастырып биумен ка­ тар. ездюмен окудык жаксылыгын да айтты, кмАмишм- лыгын да бйчд!рд1. Коп создер! Абайдыц кихейше шэ* KipT жайым жаксы бьтетш уетаздыц т1лп|дсА коналы. Kip кез. Михайловна оз!л ет!п: — Меш'к жатычдагы кыйыншы.тыктарды лйщанм- цыз сонша тура. .Мысалы кон-ii жуйр'ж, колы шебер сы* ныкшы болады. Соныц Meprlriiui тауып, сыйпап отыргаи манда катындай. Меиin 61'рталай мунымды ез|ме e3iM ай- тып кврмеген т 1лмен жетк!з!п отырсыз! — дедк Мнхайловка Абай бул свэдорш орыспадлам айгкан- да, квп гоктап, квп ойланып, ыуд|ре отырып жетюзгеи.

Ол токтаганда. бунын орыеша терк свйлеп отыргаи создсуййн аржагындагы машасыи тез байымдап, кьпы- гыч ацгарган Михайлов кулю ж1берд|. — С!здп1 уксатуыцыэ дурыс, тапкыр Мелin an- «руыы лурыс болса, « з квбшше 6 ip .-.opccrc 6ip nopceiii тепел айтканда, окыс. кызык мыеллдар табасыз. Оиы мен ciaaiii. Конжинмен дауляскан жауабыныздаи жак- :ы апгаргал од>м! —дед!. Лбай озмин тергеужде МихаВловтын бодганыл еид! 61лд1*. Кошкин сыякты улыктардыч казак халкына сте­ пи омырау ожар мпюздерш шагым еттсендей болып едч Михайлов Лбайдык. чиновннктер «пкезш бимейтш ап- каулыгын аЙТЫП бердч — С1з чиновниктердщ Россия халкиныц TipiuLiirinae- г! зыянлы. соракы тол скопи бшгейс»» гой. Ол кауым соплу Петсрбургтен бастап. аздщ Семипалат уезше шсй!н тетку б!ркалыпка соккакдай: - -деи колын 6ip сыттедч — С»з оларды вэдернпн ic in cH гана тугсл талые, болыайсыз. Кайта-кайга Кошкннмен устасып кеп, эр жолдз б:р жарым айлан абактида отырыл, олар M iu e s iii C ia in улпру аса ккйын. узак *жхнат околы болады. Мен Ci3ic оларды барлык тукым-туягымен окай танудын ем:н айтайын. Буларды arripe сыпал, борiнс катал ук>м айткаи Салтыков-111едрн« сыиктм жазушь» бар. Соны окыныз. Барлык fitiuii корген чнновниктср сирин, шы- иыи сонда угынасы .! - дедч Абай термин бэр! жаман деген созд! ойлап отир. 0з1 болса, бул жондс баска тус!и1кпен журетнч «Адам бала- сыяын бор! б!р емсс. Бес саусак б!рдей мс? Чиновииктер де сондай болар» дел бйтетпч Михайловна ез ойын осы- лай CUuiipin кер!п ед5, ат к!с! басын шайкалы. Абайга жшртммсп кара», култ ок»бердч — С!з анкаусыз, Куиянбаев досым. Чиновники'н жо- гаргысы мен теменгк!, xopici мен жасы. тег!с fiip.acft. Абайдын aii де тугсл кекс лдмай. Tyciiie алмай отыр- ганыи тез ацгарган Михайлов 6 ip мысалмен туспалдады. — Бipлей болатын ce6e6 i. олар бф тустт топыракка себчтген 6ip сорт тукым сыякты. вздерш erin, ecipin Отырган кат да 6 ipey-aK. Ол 6 yriHri патшалык атты тар- Tin!—дед! де, будаи аргы евзго Tcpctucrici келмей, ipni- л in калды. Абай Михайлоагыц ойын « u i ангара бзетагандай. Ш

BipaK oai 6 iaren журттык бэршел мулдс баскаша сбйлеп ошрган ойшыл-сыпшмл жана ганысыи. таги да сойдете Tycxici кел. ЭЛ1 дс кыяллй сейлсдь Сонгы свз!и1з квныге конады. BipaK сод чиновник* тер injin.Te Лосовский сыяктылар да бар гой. Од кошен юте эдмстш айткан жок па?! — деген сдк Михайлов бул густа да Лбай кутпеген жердей шыкты. — Я. Кошкин жаман 6 o.uaимен, Лосовский жаксы дейсЬ. Кошкиклер аз боп. улыктар тек Лосовскийлердой болса,— бар.тык ic эдиетпен журер ед1 д е й т , о!? — Рас, солай дер ем. Лосовский кершсу лайда KiMiipji. Олын сондай Kyaairi болмаса, ic жлмап болар ед1, ол чикоиннхпк жак- сисы емсс пс дсйа'з. солай ма? — Ия. пандасыи кезбсн корт отырсыз гой. — Рас, ол бул туста лайда келпрдг Эл1 дс келл:рер, олдай сад пайланы. Онысы халыкка. дурыстыккз уйдес- кел кезде. будан бь&тай да лайдалаиу керех. Мен ciirc Лосовский сыякты Kvciiiiu олдай адетш, журт жумысы yuiin лайдаланбакмз дсыснмш. Пайдалаиыныз да, 61'рак опии алык шмлыл 6 i.iin re журМз лсйиш. — Олын iclneii артык калдай шили бар? — Шили бар. Ол uiunuii бшп'шз келсе айтаЛин. Л о- совскнй коп чиновник iuiiiwcri ак карга,— дел Дбайга карали. Лбай бул сезд! жегс туеiне алмал ед1. Михайлов Tyciiuipo* свйлеп кетт!.—{Jisjuu орыс халкында осылдай накил аГпилады. Кол кара каргалии iiuiiue ак карга де­ ген бодади дсп мысалдайды. Tyxriiiiu актыгина карап, они. карга емсс, касисггт кус дел ойламаниз. Сырт имен козл1 алдаганымси. о да карга. О да каргалыкш к-кin eie.ii. талшык e re ji дел бйюд!.—дед!. Лбай Млхайлоптыи ойына вз1н1к угыла баегагалды- гыл сезл1р1п, казактик да мэтслш айтты. — БЬ.ин халыкта « кар т — каргалмн козш шоки- майды» деулм e.ii! — дедк .Михайлов катти суйсшш. каркилдап ку.'пл киберди Eiui бурылгисынан шеилле туеш, келсл! некес алтып Keni. ■• Шынга нслссшз мен айтайын. Заты карга болган сон. онын коал! алламай, кара карганыц e.ii батганм ар- тык. Каргалар колымсл халык ici оигарылмайды. Олай батеа. Лосовский «ак карга» дел. ci.xii жаоагы айткани- nu uafi адастырмасин. «Бар члиовнак осылдай болса. ic 193

омар <ui> дспзбесш. Жалган алдаиыш тудыргашпа. вз шынымен келген'| артьис Халык олардыи сол жирошшп TvciH, бар жиреншш калпыцда тез аГпсын таиыи журслЕ Досовский боса, e3iniu жартылаган, KyAiicri жаксылык батмысымен, керекс!з алдаиыш турызады. Пашалык ат- ты, карталар тобыныц анык туе! мел сыры халыкка тез таиылуга кедерг! жасайды,— дед!. Лбай бул сездсрд! толык Tycioai. Бурым ecrin керыс- ген кэмкорлык ойды, тандана отырып, суйсжс тыцдады. ©зше осындан ссн!м керсстт. iiuiH ашып отырган Ми- хайловка алгьк та бар сдЕ — Сдз магам бурым мен баспатм лупивши iiictih аш- тыныз. Соншалык оси1м кврсепп аштыцыз. Мен .мына МЭЖл!с!цЬден табак. алгамдай болдым гой! — дед!. Михайлов Лбайдыц иыгымам катим, аса сенпш, таза кв1мл лосгагын сезд!рдЕ — Менсн тана окымацыз, мсисн ойлы, менен емншы орыс оГппылары бар. Солардан окыныз. Меи сомдай адам- дарлын штаптарын пзге 6epin отирании. Рухсат отссшз, будам бмлай «з бстпиэбои окуда, с!зге мен кемским бо- лаЛын. Оку талабыныз жаксы ексн. СЬдш халыктан ал! окыгам жандар аз. Ci3rc кеп б!лу керек. Кеп шыидык- тарды. тану шарт. Бул жем!ндс орьк штабы улкеи дос- тык cre.v. Сен!мд! ccpirini3 болалы! — дед!. Лбай Михайловтыц бугаи корссткен бей!л, ыкласыма экс McftpiMiiicH артык ырза балды. — Мен оз!мд! ci3re хездеспрген таглырыма сонша- лык ырзамын. Басшылык етем депсн уэдешз, мел уш!н достык. зор досгык! • дсдЕ Осы куннеп сон op6 ip уш кунде, Лбай Михайловтын уйжел табылатын болды. Енди! ексуМн мэжшск сахра Tipuitoiriiiiii каыы мен мунынан да козгалады. Bip оты- рыста Михайлов, Абайдан быйылгн Ералыда болтан жанжалдыи туп ссбсб!и бЕшск батды. Кдшкын болып журген Оралбай жайын да сурзстырлы. Лбам онын хал1Н Мнханловкз жаксы эип'мс етш бер- дЕ Оралбан мел Кср!мбала арасыпдаты ташыктык сыр. ел зорлыгы, ек! жас корген жэб]'р-жапа бэрж де улкеи exiiiiuincH энпме c n i. Сол рахымсыз жаза, ауыр соккы салдарыиан Кср!нба.такык елгенin айгты. Ора.тбайдык не дэулет!, мс жаиашыры батман, жапа-жалгмз бои, кангым KCTKCiiiit баяндады. Кк! жасгык. тобыкам озык eiiepi, эм- uikiiri де айтылгая. Жар жарасы Оралбайды ерскше б!р ю»

изага, кехкс айдараныи Лбай оз! эр кездс улкен екш'пи- пон ссхс алатьж. Сол сез1мдср!и iune жаткам тушндсй. озгогс айтпай ipxin журсе, буНн Михайловна шсбср ami* молен 6cp,ii. Св31Н1К аягында коп. Оралбайды кепке улп болатыи. улксн намьсс оты бар. найрат iicci азамат доп багалади. — Вупи онын аты тала уши. жолбасар болды. Шы- пыпда ол улик ушж уры. каранши болтаимен, халык уinin — эдм кек жолындаш ожет жпгг. Осьждай ыза* дан, разбойник болым коткен Kicuicp Mciiiii ацгаруымша орые слппи тарнхында да бар xopincai. Булар улыктар- дык зулымдытымен алысуши. макгаулы азаматтар емес по? Мен колымнэи колее, оларды актаушы. жэктаушы* ныц да 6ipi болар едш. Осыгам г1з нс деГкйз? — дедк Михайлов бул экпмешн барin. Абандан коз ал чай отырип, кобалжый гу с т тындал шынты да, ундомей аз ойланып калды. — С13 6ip сулу хикая сойлеп шыкгыкьп. Жазушы адам болеа, осы айтканиныздын 03i 6ip m a n . Ал. ом>р yniiii алсак. ocipcce кауььм. элеумегпк тiрлiк yiniii алел к. бул копке жол болазьк! кец майдан емес. Бул энпмедс .Михайлов Абаидык ойынан сонагурлмм ары согады. Tyxnip.Ti, алые ангарды танытады. Абай eji- iiin oxcci Кунанбайдан бастап, кара казак iu iiiw , k'im* кен дс болса олкы TycoMin дсп ойлаяантып. Апдроевтой адвокат будан к1тагпык 61л1мго озык- Bipax емip, бол* мыс жоншдеп толгаулы ойларга, дэлел.Д1 шсбср дауга, Абаидык езжен сошиллмк узак к»»р!ибеГгт!и. Eii.iiri жасьжда Абаидык аник 6i.irip, оГпиил устаз* дай. хек шалымды xici KoproHi. осы Михайлов сыиктм Оралбай oKriMeciiiiu артынан, Ералы ш атагш а са* рыккан оз Minc3ine до Мнхайловтыц сынын 6i.irici колли Ел букарасын бастап коп, 03iHiu Тентек Оязбон капы шайкаоын алысканын секс ала коп, досыпын осы туралы каклай ойда болганын сурады. Михайлов бул жайга шап- шак жауап берди — Ci3 Кошкинд! жаксылап окыткансыз. Ocipocc коп* uii.iiKTi opTin кеп, ангак дэлелд1 колыиызга жыйып оты* рыл. мсзпл:мсн жазллагансыз. Ысмлган аламнык шебор отк1згсн тартысы дсп бйтемш. Оралбай iciiicn ci3.aiK idHia женит мс окон? Буны с»з уипн зор кылмыска айналдыру окай сд1. Bipax, оздщ жатыкыздагы айгак пен долел 13» 103

кушп балды. Жэне хялкыкизда уйымшылдык кушг! ckcii деп ойлвдым! — дед. Осыveil 6 ipre, дал осы купи мэжшете Михайлов Лбайга обдыс пен уезд ксксс.-Topiiiiii арасындагы сонкы 6 ip жацалыкты б!лд1рд|. Бул кунде Кошкин Сечей оизы* ник орныпан алынын, всксмснге ояз бон сайланыяты. Онык ориыиа 'Семей.'мн оязы бон —■советник Лосопский тагайындалыпш. Ол. Лбайга он карантин, од'шеп бар чиноипикпн 6 ipi. Облыстик правление Лоеовскийгс eiui 6 ipaa уакыгта, уезд iuiine шыгып, Кошкин отказе алмаган, болистык самлауларды кэйтадаи «тмзуд*1тансмрыи о::.'р. Абайдыц балысы Шыкгыста жопе кернйлес Копир Кик* шеде. Кызылчалала жаца саплау балады. Бул хабарларлы Лбайга бм1Д|руыен 6ipre, Михайлов енд| Абайдыц Лосомкиймеп с.лге ере шыгуын лайык лап­ ты. Копке зарарсыз болальт жайлы жаксы адамдарды сайлатуыи кенес егхеи. Мнхайлоатык Лбайга Сергеи бул хекеа енд! iuiTCCin кедгеи достыктык айгагы. Абанды-. жанм ашып, камгн коп айтып жургеи c-iiiic en;ii Михайлов 6ipre камкорлык еле бястагандан. Осы кештен сок АбаА Андреевпен сойлссш, ал арки* ли Лосовскнйге зкалгасти. Ояз сэйлауга пшкхянла. 6 ipro срс шыкиакка бек!нд1. Андреев армады .Носов* скийд1н 031 де Лбайга сони мзелихат етмш. Осымсн еид! тлI ы да кгтапхана мен Михайлов г.расында айга жуык журд!. Экпме бугаи ауыскам сок Ербал мен Баймягам- бег osACpIiiin ел езгынганын аз айтатык балды. Каланын ыстыгы мен шачын да бурынрыдан Kjpi азырак каргап ейлейд!. Коп кундер аржакта. KapiMiiin уйшде. оку-1здсиу ус* тшдс олсе де, Абайды Ербал мок Баймагямбст кендс CAiKTipin, бер жакка, Т1н1бек уйше алып шыгып кояды. Онда Салтанат шешеамен oai жат up. Бойжелкеи кызбен Абайдык cKinuii per окаша ксздесу-i тяги сал Мокштц отауынлэ балды. Кыз uietueci мен MoxiiuTi nopiui yilsepi колакха шакырып кстнен, уй оняша калган 6 ip ке:и едк Ербол Абайды сот уакыгкя одейлеи охедген бе. болмяса кез1 салай балды ма, ofrreyip отау уйдс, жалкыа калган Салтанагка таги да 6 ip ем!н-срк1н сейлессрлтктсй шагы балды. Терезе алдипдагы бн!к сапдык уетже салингам xi* леи мен кадык керне устшдс excyl катар отырып, узак 190

teliecii. Прбол мен БaTimагамСет буларды сыртычан wipi.iiuran. уй кызмезксрлерИз ездерз алан d in , Lirepri бнлмелсрдс алдаидырым журд!. Лбай мен осы кьты н Онпшалыгькз Ербол шымайы тзлеулестжзтен куптяйды. bip»K курбы JKifir ниеп maiim болтанмсн, Лбай эису- 1rl. алгашкы онашаликтаи сон ез не osi токтзу салган ммипнсн а>таи жох. одк Yfi 1ш!нде колонке коюлзнып, юшир кешпн «айда лсбйзон торсзе ufi.Tiep: акырып га- на cuKiHin кояди. Жаотар уй inline -шам жагуын тзлсмс- голдей. Гистагы >Kypriiiuti терезе алдындя отырган бул CKcyin ангара алмаГпынлай боп, коз байлакды. Лбай ciui тсрсэснш перле :iiLircpiH кайырып, кастарындагы бзпх reccKTiH басила арта салды. Крте тугаи саргызи жуздз, толык айдын саулссз уйгс туезп, кыздын кизгылг жузтн таза, азпык ак лурмон сэулеленд>р!п тур. Лбай oai нш карсысында. Бунин да кирлы мураша. ажари ашык улкен квине, жзнппке. узин каетарина ай саулесз тусед1. Кунге куймеген aii лжимсыз жазык, акдныл ыацдайи- нл ай сэулес! тунжыраган манда нур Cepin тур. Кыз бупн жН гп квнтеи Cepri жакынындай жаи тар- гип, ашын C03,Ti вз1 басгады. Ол Лбайдын уй iniiH, бас турмисын. елдег! жарын сурэстырды. Соз арасьжда Лбайдын узах уахи г шаЬарда 6oiv.iiii. ондагы жандарын спгиндырганин. 03iiiin де сагынуыиа орайлы cKCiiiw, адеппен ecKOprin c.ii. Лбай вз1н!н жар конл1мен, Ofiicpiм.ii ойлайтынмн жясмрглн жох. Бул жайлы киска гана ангзмс erin. бала- ларин да тсг1с аЙпы. dfirepiMAi алу. вз Tipiuliirliucfi кмйин T\\Ain болтании за cei.npin вгп ' алтанагтан. оныц oulphilu де rtyrUirl xo.il, колешек xyrKcui туралм сураган «м1 Кыздын flyriii Дбпйдни сыр ipiKKici келмед!. Шашбз- уын (огы iiiOKTU, ушнша, xafixu CiTKcn, ашзак сау- еах• ./имен б|р iituApniun, 6ip «pin озирып. Дбайга бас ИПчын пйттм. тлксндсу келген кой кап xaiip тукгыйык- ттзып. бану сене тускскдей. Кейде козтн аз кыеынкырай коран, шыашыл салкми тартьмдылыктыч cat Ciaiuep i-jy.xviii гана сиртка пази сред!. Tix караган кездерш Лбай зам алмай сойдейдк Бул xopin журген ел жИтшен •мччиг ее |1лег1м досына. вз'ждей ссшммсн карайдз/. Сол- танаг сыри aii куше жазилмай. жадырамай турган куп- т1тЫ. мукдылыкпен яйтылди. Aid*, иктыззрли. ыктиярсыз 6ip канаста, капала жургем жанмип. Лтим Салтанат, журзом cpxiii, хон жан­ 197

га угыысыз. Шалкыи жургеи «рксшц epxx-ci тэрчзд!мж. Ыкгыярлы капас леиfini>i соя. Bipa* 6i3,xin слде туйгын, лапши устауиш ацшылар асау куска сснбегенде, узин шижыммен ушыради гой, сол ropisAi. Ертсн б!реудж ба- сыбайлы MemuiKiici базар «ушм бар. Выбыл кузде урын кс.змекин. Юм CKciiin. кэшиа.зык заснет мэр! бар сю и т жаксы 6 miefiMjii. Кип eciircH боларсыэ, казакта мунды кыз аз ба?«Суймсймпч, баска ммго буйырса да конейж, осы жаннан маган азлгтык эпсрсж» деп зкече оз амамды да. мынау Kiuii анамды да ек1 per салып ед1у, ырзалык ала алмалым. Кыз гнпндс жзлгызы едчм. Туганымлан алакаиыка салип. аялап ecipreti атам, анам уям cai. 9ai де езге купле, аддымнан шыгары жок. BipaK куш'м жадау болтан соц оз ушм «зiме капзс базды. Лл. келер Kyiui оГмасам б1ржолата тушлем. Tinri тзрлж, зз.зек дс- rwiHcii до xen зушлетж шактармм болалы. «Кудай-ау осы uoni, 6 ip KOp.iuK. ездк иоктасына басымды 1лд|рген- шо омнбейж, зарламайыи. алсаншм!» доп коп жылай- тын да tyiucpiM базады.— деп кыз макдайын нэзж сау- сактарымон суйеп, ыешк бст!нс. жасгы Ke3itio орамалын бает Бчраз уисчз отырып, кпйтадан бэсын котерч'кмреи. Абзйга карап eiui сойлогспдс. ушило тамагын шалг.зн каткы.з тугкырлык бар-ды. Дз катайынкыраган берж уи- мои бастады. Жаныкыз курбы. жас кейдж бьзсс1з, Лбай. Мси>к оркимда казактык езге кызы базса: «алдышы «yiui ко- popMiii. Он жактын. осы дэуренчмнш кызыгын пиром. вз!ыд! сштснеден тыймаймын» доп, 6 ip ызамон ашьмып, жонй1-жснс1к журют! талшык ereTini дс базады. Менin сорыма, оз колымпан со да кедменд!. Вуд 6ip шпмдеп, катты кулип асгындагы, ез1ме-вз1м жасаган капасии. Алдпры кунпен тунму мои коркуым сондай куштг мс деймж. Fui6ip кызык. желж дегенго, 6 ip саз шынымчен бой жазып, берме алмаймын. Аржагымдз, 6ip бос кун- де мои! жуткалы не 6 ip зындан. <ис 6 ip монреу дуние тур- ран сыякгы базады. Жылан арбаран торгайдай. канат карып турип, сол азнаган зынданнын карами аузыка кулан тусеппдеймж. Keiito селг от1п. 6ip Tovip жаска, «3iM,3i озin кызыкгырсандай жакындап колемin до. кай- тадан калт турип. тусалып, зыйилып каламын! - дедк Ки ч co3ii'in 6 ip Koai осымсн токтап едк Eni жас сол уакыт унечз отырып каллы. Абай ©3i coin жуогси жас 10в