Кунзнбайдык улхон шакырагындз, Улжан колында, малга не бэп калган Оспан сд!. Ол Абайдан тук аямай- ■тын. Эйгср1м уимн шыгатын малды оп-онай т!з!п. топыр- латмп б!р-ак женслгп. Жакып, Жнрснше, Оспан. Кабиг- хандар 0О1ЫП, 1и*кей аулына барып, куда ryciii, kiiit KHicin кайткан. Сонин артынан жанагы Оспан малы. opi карги бау. api калин ссёб1нде, шок бер!л:п сд1. Осымсн аа кундж аял болды да, акырн, Абай кайын- дайтыя кун жетт!. Тагы да Жиреншст бастык стш. Ер- бол. Оспан, Рабнтхандарды алып, Абай куйе.уш:леп ат- таиды.
ж л ИЛАУДА I Кен когалга жайыла конган улкен аунлдын он жз* iiieii «мшен улкен ак уйлер. Вулар мал жататын КОган цан. H!C-K<t:метан матасиэдыктан o.icfli кашакдап, шал- кая конган. Ауылдин cxiiinii inori мен мал шр!.кт!н орта тусыпда открган «кшен копир уй. Бум шопе жыртык. шокпыт лашыхтар, курим кара хостар, кмикеке курхолер до бар. *Коксы-Жолан» атти кон жаннын баспанасы осы жах. КоАшм шал, козышы бала, туйеш!, сауыншы, жылкышы да осы жактаи шыгады. Kaaip улкен ауилдик бул шетлылег! кати бос жас- желен'де, шуйхо ocin, уршык шрген ксхсс катки. кор! кемшр де тугел1меи ауылдын cKhiuii ж;п ина кулак сала- ли. Tcric алацдап. солаП журплср! дс кедед!. Олардин барж c.TiKTipin, аса кытдыргаи - жалгы.т б:р шыркаган аскак уи; ал —эн. Ауыл уетжде шамкай густо, бу.псыз кок аспанга шаншылын шыркаган актом, асом жалгыз ун. LUcTxi уйлердт барлык жаны бул аишМ бурый алыс- тан балса да ест1п, дандотендей. Он укнайтыи к1шкентай иеысрес1н аркалагаи 6ip карг шеше. бел! букшнс Tyoin. он тындауга асыга Сасады. Мука* тарткан Kopi кулагынын уст»идет! кнмешопн «сй'н жыйырып койып, бзсын жогары катере бере. Ку лагин тоссй Tyce.ii. Жалтыр кумнен уялган жасты к*э:н сыгырайтыл. карт жуз;ие сансыз коп ажммыи тсрендетс, нрекдете жыйып колод!. 51
- Уа, оркси1д ecclK, снншбепм! Б1здн| KeitiiMiwi ко торое». ceiii» кэнлпц! кулай M*rrepcin!..—дел, rlcci* кепи шошандата сейлейд). Кота» ортасында буиы жактырман, кыжырта мазактап. Калика тур. — Е-с. xopi жслокпс, сен калма! Сзкл.ч аГпып жатыр ЮЙ. адыра калгыр! 0 л де наган, о Heci!..—лойдЕ Kopi кемтр Hie кокесшд! ес-тсе дс токтэмайды. кл- сына таги 6ip ксксс катынли opTin алып: — Е-с, кекстпссск Калика бэламысын! UkuipcM кал!..—дет, кетт барады. Ауылдын улкендер1 отырган шеш ак уАлерлсы дс кыйыс отг:. Бсттеген! анадайга окшау ттлге» торт уй. Бул ауылдын атакты anuii конагы сонгы б!рнеше кун сл кыдырып кст1п, кешелер «унда кайткан. Жоне ергек wine кайгады, кетод! деген хабарды да ауылдын бар адамы естн-он. Енд1 сонгы ондерд! ecrin калуга ауылдын коп жаиы бупп ocipece кумзртатын. Bip.iK кумаргхаинсн. ик-rxi копир уй. налшы. жалшы- лар уйлер'жен сол an.ti тыкдауга талпынгаи талай жап бара алмай, OKiHiiuncu куйiкто калган. Айгыз Л'йннк жапындагы кара уйде »рк!т п:скси cKi катын ремни айтады. Буны» 6ipi каткан кара колin- шек Баян. exi»uiicl —орак тумсыкты, аксур ойсл Есбн- кс. Ексу1н1» дс жузIндс орте тусксл калы» ажымдзры бар. Bcnepi аша», ycicpiiueri коЙ-TCKiepi б)рдей тозган, жыртык. Жэнс талайдзн жуылиаган Kip. Баян, оси ауилдык узак жилдан берг» койшысы Кзшхешц ойсл . Ес&икемсн жасы курбы, муцдас сд1. Кара yfi.iiii орта- сыкла улксн тайказанды толтырып. Есбике курт хайиат- са. Бая» кулкыи сарда» Сер! демалмастан, улкен ку- бда ipxir nicin тур. Бая». юлермнк а» тындэуга бара глмаган oxiiiiuii.i улкен б:р армамдай айтады. — Ойы», сауык ссм екоум1злн1 теи:.\\т бг! Айгыз бэй- бмне, жана Каликадан соны айтып ж;бер1\\’н гой. Ексу| тырп етней. ipxiT nicin. курт кайиатсын .lenii? —дойд:. Есбике ажымды сургылт жузшен, Keflicri кабагы» жыбырлата тус!п, ауыр бейнеттен жудеп журген екеу!- iii» Kyfiin айтып кегп. — Biarc он тыкдлтатын Калика мз? Айгыз ба? Сы- йыр сауатыи, кой сауатын. ipniT nicciiH. курт кайнатл- тын, ipiMiiiiK кайнатлтым. ода» босай борее», жыртык иыгыка каи салыи тезск тергтЫ —б!з. 52
— ©лмой журмп-ау oihcyip. Ел жаткан сон уйгс бл- рып, Ky'Hi бойы кермеген уй;мд1 жыйнап бсруго до мур- шам жок. Табалдырыктаи аггай берс, мурттай ушып жыгылам, алсм катим. 6Есбихе-де Баянды тыидай Tycin шср:н агытады. — Б:ресе «аркан ос». ipeco «нохта ос» дсп. таги ба- сына энг:р таяк ойнатады. «Сорлы кун саган да шал- жийыи отиру корок по» доп коих* гама жор жсб:р;мс жогН. «Шанырак туйого uinin колгеи кун сен снес по он? Кулак Kocii культа — сснщ байын Бэш1б*к снос по од1?» догенас, басыма таякпен салим ксткондой болды. MoHi буйтш кун cTin, ол сорлыны. Б:>ш!бокТ1 кул erin койгаи сон, атар тан. кврер кун жох. Солган сон, не дс- й:н! — доп. казан астындагы ыстык жалмплы косей ту- cin. Есбике ксмсокдсп жылап кояды.— Табанимнан тау- сылып журссм до шыр 6rrepiM жок. «Эн тындайын. мои до барайиншы. лпатай!» дсп кыэым Сакыш жана сошла оралып ед|. «Барсан бара койшы. куитайым» дсп. устню кирасам, бой жотж калган кыз гой. босагадан аттатып, Жан жузже керсстс алатын cMccnin. УстЬблсы менш ус- TiMneii до жаман, иг талагапдай. шоклыт-шокпыт,—дол Есбико олi кознмн жасын тыя алмай отыр. Баян ipKini nice T,ycin, Есбикеге карай шло куб:рлсп сейлсй.й Калика, Лйгыздар ecrin коймасын дсп, жал- такдай aifTun. таги да OKcyiniit ауыр мундарин созады. — Кылацдап атхан танмснен, бозторгай шырмлда- ыастан турил, бэйбмпелер жатканша. ак уйлор Tyiiniri жабылгамша. 6ip сэтко ттэс бупп отырмай, елдш борiniи сонынан жатамыз. «Ел жатса да. енсксм жатпайды» — 6i3 гой. Ж аз да. кыс та сарп урып жургсндс. Айгыздмн магам койглн аты — «сарала стек кун». Эн аейм1э, эн б:з- дм( но тсн>м1э ‘боты ? дсп. cxi мунлы оз бастарыида- гы ауыр онбок, oniMcii бсннст куй!и кунрентедк Кунан- байдмн улксн ауылында малшы хатмндарды. ас m i саумнлы баскаратыи катал токал Айгыздын будар басы- иа салган алск бейнеттерш шагали. Осы кара уйге жалгас уш канат жыртык лашыкта, дал осы кезде алыстан шыркаган энд1 ести T.ycin, Есби- Kciiin кызы Сакыш жыртык жабу успнде кырык курсу болтан ескь койлопнш Tiaocin жамап отырып. ун сала алман. кыстыгып жылайды. Буйра ша:пты кайгыли ба сим кос Т13ссже басып, взпни сорим шагип жылайды. Коп TLiori дс жок. Тим курса анау кст1п бара жаткан
кор! mump Hicrefi рана оннплер уй!не барып. босагала отырып-ак. «ыпяшьак, жабыктан баспаллп-ак уй !ш:и Kopin турып тындзсо боляр eji. Bipax. кепи Айгыз анг лы дсп. Калика кслш, капы тыйым салып Kerri. — Есбике кунн!н, БашЮск кулдын ciirpi шыккзн кы- зы, жаман туйен!ц жабуыидам. жалбыраглн кайыршы ки:м!\\|сн акуйлср жакка келменн. Эн не тсш. шыкпасын yfiiiKH! — дсп KCTinri. Эн ауыл yenндс самгап тур. Bipan оны тякап тын- дай. алмай, алистак luaiipKcn. арманды боп журген тек Есбикс. Баянлар гана смсс. Же-ii басында ертедеи кара кс икс бис сауган Бурк'ибай да касындагы кемсхш:с1 бала жМт Баймагамбсгкс ар биеш саууга отыра Осре ауыр ауыр Кейстер, муцдар айтады. Акирмн гама коныр унмсн, бегде 6ipcyacp ccrin коймасми дегскэсй, жалтан кезденш айтады. Туксипен сэры касы бар. «гх:р кок- козд! бала ж!пг Баймагамбет. карт Бурк1тбайдын мунын соишалык леи конин тьоиайды. - Эн салады! КуидЬ-тун: ан салаты. Сол жзз бойы коиак болтан опилит жуэш Бурклбзй o.ii б:р корд! ме десенш)! Жок. жок. жок! Керуге муршам кон!? Кул- кын copueii окслш блйланган слу бисш кун1не он сауа- ыыи. Жел! басына байлаулы кулынмсн 6ipic байлаиыл, арканд -.улы агтай кушм eiin «MAi. «Улжаи yfli кымыз- сиз болмасын. Айгыз уй)Н1Ц сабасы голы турсын, конак упде см саба сы131ктеп турсын, КалимнЫ кымызсыз балмасын» дсп-ак куртты. Ымырт жабылгаиша. «з:и ко- р'п журс1н, бул ауыл,шц биес! агыгылмлйды. Бисн! агы- тз сала шешЫуге муршам жок. уйгс бара жыгылам!— дгйд1. Алыстан он тыркай тусксндс, Бурк!гбай шала- шарпы ccrin токтап калады да. шелепк когорт келен Снеге карай журедк Баймагамбет, нокталы кулынаардын 6:piH апарып блйлап, CipiH lucuiin эксл1н. снснне жэгыз- дыргакда, алыстан он cocciи тынллй туседi. Ke-icci сотте, CHCHiit бауырына тагы Kipc отырып, exi колы жыпылдап, кос CMtiicKTi тартып жатып тагы да езш!я ауыр мунын айтып жаткан ашан жуздй картан Буртбайдыц шорin тындайды. — Жыйырмл жыл, табандаган жыЛырма жил Бурюг- баи бие е.зуынты. Шыр бакен Бурмтбам болсайшы. Айгыз беяен Калика 6ip тостаган кымыз жуткызса, «кулкы- цыц кургыр» дсп сугын кадап турып, jopin коса жуг- кызады. сАтау нереид! ituKip, саумал iinceii жстаей ме, Я
сауганыннан бурый кымызды ©зщ куртзсын» —дсп ха- кылдап турганы. Мен босам. exi т1зсм сары су. шор бои барады. Exi полым, осы сауыннак. сарыл болгаи коЯдын аягыидай, эбден жсдге толып болды. Тундс жаткашм, аяк-холым каксаглнда танды танга урамын. Баймагамбег Буркпблйдын куплен сауыншы хомех- uiici болмаса да, онык кол-ангынын аурулыгын (Stay- ш2 сдК 0 з i адамга жаны ашыгыш, бауырмал калпимен Бурютбайга ксйде а пыл айтып, помех erxici келедк Койсаншы. тастасаншы осы сауыны курплрды. Баска бфДемсс:н :стсссн болмай мд. Буке! — дейдк Бурюгбай кулейш дсое де, кейки жуз'| жадырай ал кай. тек аты мыекылмен жымыя Tycc.ii. — Ой, байгус бала-ай! Тасгамаймын деймш бе. Cipan кайда барып, не косш стс аламын, Бзлаларым, Бейссм- бай мен Агай боса a.ai жас. 03iM баска екбекко, мыиау тобан аяк болган кушмде, шор базган д:мкэс куй'шдо, неге жараймын? — дейдК Ауылдан .Mi де эн. эсем шыркау эн самгап хедед:. Кейде /уз!ле жаздал. а.к1з баиулап б|р кетш, ксйде кай- тадан кара уйлср жак шезке, жс.з! басына, булак жа- гасына тагы шыокай жетш, талай жаиды эр алуаи тол пыига салады, Б!рден мун, 6ip,ien квздщ жасын, б:рд.н ауыр армян «а'н уруын» тудыралы. Озон жагасында, холау тайга м!нген конках, ыурын, арык бала Байс.уг;р, тлйынын шоктыгына снксйс жабы- сып, ауылдык сыртьша такап кеп, эн тындап турып канты. О да бай ауылдык сонау шетйиеп торт канат, тозган, курым уйлш козышы баласы. Осы ауылдын баягыллк 6cpri кедей xopuiici, каз!р куян болып. жер тесскте cap. гайып, HHcaiKTeA катып жаткан картах гарып, Бзйторы- нын баласы. Коэыга елен-аланда кеткен бала, аузына ас та тимей. аш журсе де. эн тындауда аштыгын умы- тып, тлйынын ycTiire жлбысып, узак турып капты. Ауыл* га келin, тайлан тус!п, уйго такап тыцдай алмайды. Ауыл- да кой жатыр. Косакты койдын арасында шелепн KOTepin, ыстык кунгс мандайы _>ыжып сауыи сауып, бук- нкндсп журген картон шеокешш бойын Байсуггр анда- санда 6ip кередк 1Ауылга колес козы жаыырап кстсдк Олай базса, му- нын Кшкентай басына олан ауыр пазе жок. Быйыл жазда <Ki рст байкамай, козыны жамыратып алып, Майбасар- дан ecrircH cerici, жеген таягы да ссшде болатыи. Каз!р
кали и козы БарлыбаЙ единый жагасинда тиниш жат- 1капдай сд1. Жамырамас деи сснген бала, тайымеи жсл! басыка такап кои, эн;и ЭЛ т и т а н тур- Мелиген куйде у зак турып каллы. Шаршау мен жалгыздыкта кажудын салдарынан, жас бала езш-ез'! умыткандай. Туе ион ояудык арасыила, белг:с1з, уззк турыпты. Эн ушнон бас ка уидерд! cciiiOH шыгарып ж!6сргендсй. Осы халде тур- ганда артынан акырып коло жагкан. ашулы, катал ,ун шыктм. Жуйрж, COMI3 атпеиеи екткастзл. акырып, ай- дын атып коле жаткан — тагы Майбасар скол. — Эхенн1ц... эндо басын калгыр. сен сумслекке до он 1керек пе! K oiiiui агызайын! — дсп, узын шыбык камшы- сыи Hipo квторЙ колод!. Uci шыгып, июшыган бала, окыс корыкканнан. ауыткыл rycin кала жаэдаган c,ii. Ж алт карай боре. Майбасардма ашуынык cc6e6iii де K«p.ii. Элг! 6ip оз!рде «зон жагасынла жайгасыи жаткан калин козы, онд! «зенлек агып, коп унмен манырлп акып, ауыл- ра такап кзпты. Ауылда косактэгы койлар да макырап жатмр окон. Сол козыпы карамадын. жзмыраттыц доп. зэрш ша- шып келген Майбасар, Байсупрд! камтымен тартып- тартып Ai6ep.ii. Аяыай ургам камшы аркасын кылышпеи Ti-тгсндей тызылдатьш етконде. жудсу бзланыи шошигаи айгайы да, кезМ к жасы да б!ргс :пыкгы. — Агатай-ан! Агатай, елтфеыклц! — деи. тайыиан до- малая Tycri. Майбасар балага акырып урсып, тукым- туигыиаи тук калдырмзй боктлп. а п м н б.гуирынан алып. слбап ж,у.р. Куианбай хажыга кетксл! бул ауылдык уй iuii билiri катал, тзхапиар Лнгызга ауысса, сырткы ат уст: — «бас- коз!» МаГ(бзслр болатын. Ол, Купанбай жокта, малшы, куешы 6efl6ircin. анксып кетпесш дел. с о т ы жылдэр осы ауылдык жылкышы, койшы. Tynemi. бисш!, козы.иыла- рына uiefliH, коные сзйын 6ip-6!p сабап шошытип, ы:ыр- тып журетзн. Baftcyrip. сопдай Майбасардын кырына быныл жахда Mine осымеп yuiiiniii рет LiiHin ел!. Козы жамырап Kerri. Биланы шынгыртыц сабли, атын борбайлан Майбасар ол1 акырып жур Ауылда кой сауып одырган Байсупрдш K»pi шешге!. сабалып жат- кап баласына жаны ашып. колындагы шолепчен, жан ушырып жупрш колод! Баласыи Майбасар тагы сабан жургон!н уАде жаткэи Бзйгоры да ccrin, тура алмай дон- бскши.й
— Т1лсу!н кургыр-ай! Каршадай баламдм таги ты- рилдаттык-ау. кэшшср МаЙбасар! —лейд1. Козиным жамыраганын Бонторынын сак кулаги ба тана сезгсн. Жас Саласы «уйкыси канбан орте KCTin. да- лада уйктал калып жэыырагты ма, не тзндан жыгилып калдм ма» дел жаты? eai. Жана, катмнынын: «1згы обады-ay ананы. Аттын бауырына алии жургенш ка- рашы Майбасарлык каршадай баламды. сорлыны, соры калин бгйблктн» дсп, жупрш хеткешн до Байторы уидо жатып ecrireiKii. Кой кегган ортасыкда косакталмай. ауылдын осы кара уйлср жак шеп'нде, сыртында. Байторы уnine жакым жердс сауылып жаткан-ды. Ак уйлер жа_ тынам у-шу алые босыи дсп, Айгмз, Каликалар койды осы кара уйлср жакта саугызатыи. Сартесок бон. жайлак жсрдсп курим шоклыгха жс- л'|мдсп жлпч'ырглидай боя жаткан Байторы. озш т ауруын Cip каргай.ш — СХ'н ку ауруды coniit жылкыннкм соныида, кар тесениЙ Вуз жпеганип жур1п ялмаппа ем. вскомблй билл ей! Шик тускон, б II кмрау тускен, куздЬ» кара суык ту- нiидо корпнныц 1ш-т1нде, койикли кузстсм дсп алчаппа ом! КуарГйн.МнЛбаслр. ciui oaiMiicii oriii. каршадай жас балама ж.*п1 мо wpiit? Mcmim.- тукымымнан тукммыма жеттЬау сен1ц тозагмн Кудай кудай емес, сен бзлдын гой uchI кырына алган ку кудай. шунак кудай! Тозак отында куйлфюн, жолыц болмагыр. Майоасар! — доп, weri kqmcchi ?п. кабагмн тиржыйта, к«з!н жумып, бук- rycin, вз басни оэшщ кос жудырыгина Согып, укс'з жи- лал жатты Байторы. Айгы I бон Калнканмн Kopine карамай, он тындауга кгткен Hie KoMiiip конак уйлерпе жсткен-д1. Бул уйлср бар ауыллан белек. Ерскшс сый конак кутксн уйлерге уксайды. Торт ,уйд1н арасымда да корме- лер тартылган. Ллты канат. кесте.-й уйд| ортага ала жай- гпекан 6ip топ уйдт бэршщ жанында yaxii ер-токим коп. Дагдылы еркек ер-токымдарынан Kepi, эВел Minerin кокан ордер молырак- Кермедсп яттар жогына Караган да. бул уйлерд1к конактары каэ!р емес. бурый келгемге уксайды. Дал осы уйлср тусында, тыста жургон адам аз. Тех, кап жерошактын басында гана элдеиеше казан аскаи жопе улкон сары самауырларды тулндете хайнзткан ун- 5 -М . Этом*. II т ж 57
ci3 ойелдер хор!нсд1. Жыртык xnijini cxt-yin тезекпМ, ха- зашпылар жур. Конакшыл торт уйдт K33ipri cone yiueyi бос тур. Барлык журт ортадагы уйдс скоп... Калыи елд'1 касына жыйган он ол1 дс тыркай тус'т, ыргала толкыйлы. Жсрошак басындагы асшыларга такап калган Hie еэмауырга тобылгы салып турган кизил кслшикктен: Жана кслш, жас кслш эн салды ма? — дсп сурады. Кслшшок: К, он салды. Корганар дсппс ск?.. Айткызбай да коймас!..— дед!. Hie тамсана танданып сойлсдк — Лил <>;n'i6itiie.i<'p жактырмай жатыр c;ii гой. «Ауыл- га колin бон туспсй жатып он шыркаыасын, тойпк бол- ыасын!» дсп, тыйып тасгапш дсп cAi гой... — Олар айтпа десо, ■ыундагылар айт лейдь Еркшс коймайлы. — Айтса скси айналайын... — Таты 6ip сонын леб!зш cciiccx скси!.. 9з5 дс ж:- бектей cciarcH Kiuiincfii.i гой! —дсп, cximui кемтпр дс косгады. — DapiiKMi дс хории-колашныга кандай? «Ci3, 6:35 деп бауырыца Kipin, жылы ушырап турады! дсс:д. к<-кос ойелдер Жака кел!нгс жаксы бейи б!лд'рд1. Сол жас ксл{нн!и xyrymici, жанаты кизил кслшшек ЗДихз 03i дс суйсше туеш: — Mine3i сондай ximincflui, сондай жаксы. Б'ф.зк анзу уйлср: «acnacuii» «шанырахка карасын!» дсп жазгы- рып жатыр! — дсп, сыр айтаандпй сыбырлал сойлегенде, озге ойелдер тандай хагып: . — Келмей жатып па? — Алда, кундсс-ай! — Айтар, Ант'ыз бон Каликялар!.. — Ecli оссм хсл1и-ай!..— accri. — Bipax оларыиа пыекырган xici кершбейл! мунда... «Айт, шырка!.. Артыксытандар meniiie uiccin xepcin!.. IpKi-змс!» дсп, кунд!з дс, тундс дс айткызады. кайта! • дсп. Злнха cyBciiiln, сыкылыктап кулш ж'берлк Келген ойелдер уй жактан тагы шыркаган онг - '.зып, солай 1басты. Бул Kopinlvp ОНГМС сткен «жас кс.кн», «onuii кс- л:и» — Ofirepivi балатын. Калын конак жыйылган отау да солын yfti.
Абай dfiropUuti осыдаа ,уш ай бурый узатып экслгсн ел . Каз:р басыида Желеп бар жас келшшек кзлыц ко- пак оргасммда. Абай касыида олыр. Бул cKcyinin осы жалгы коиагы да езгсшс. Ол.—ви шен кыз-жслшшек пен бозбала. Жыйып бастыгы Абай балып, Ka3ipri сотте мина ауылдын ваге т!рл1г1неп ох- шау балiHген 6ip топ тэрЬд!. Ызгярды, катал, жузн 1луылдыц шыркын онмен, внермен бузып отыргак тон. Сол \\’ШН бул уйлерд1 сыртынаи Майбзсар, Айгыз. Кали- калар шмйхандай веред!. Алистай жазгырып. аулакта кохет!п жур. Осы уАлерге колем детей ауыл адамдарына з -Kin. урсып. жалатнайды. в з yfuepi соплам жирешш, жаттык коршауында тур- са да. кникентай гана енер аралындлй балса да. оны слсген Абай жок. Жайлаудагы сн эишЦ enepai жастар- ды жыйып экеп, еодарю бар бешлш бер!п отыр. Осип лой ойыи-сауык жыймннын ортасында ен кад'рл! 6ip топ ховак бар. Шот елден хелген конак. Булар — кзз'р торд1н тап ортасында, жагалай керпе устпнде, улкгн ах жастыктарды шмнтактаган сал cepLiep. Соларлын iiuiu- дег! си KopHcxitci жоне бар жыйынга кал!рл!. «уй!кт!с! — мыиау кос iuicKri домбырлны баталет!» отыркан орта бойлы. кызгылт жузд). ксн ак манлайлы. нурлы ж!Нг. Од —Арка га аты шыккан, бук!л Орта жузд1 асыл саз. осем отмен уйытхан Б:ржан сал. Тобыкты iiuiiie сонау алые Квкшетаудаи келген, си- |ч-к. сый конак. вз! акын, вз! энии, вз! ecpi Б1ржаи. Yc- Tiwe кара макпал. кен, жени шапаны бар. Омырауы шыгылган, «сер! жага». ак квйлек^н сыртынаи киген соргилг Tycri. кытайы ж!бск кемзалы бар. Окалы такыя- емнмн ж(бок шогы ыргала тусед!. Куйкылжыган аи!ис калыи жыйып кыбыр епк-й уйып. мулг!п отырганда. кербез .mini mi де, жуз!|»с б!р жы.ттыр майда рек б!т!н, нурлана кубылалы. 1>аласы Кожагуллыи ГНржяя салиыя Ж уртииа эианым жок журсся жаяиыя, Kicire и Км катар Лас урмаймыя © iiii акын. омы сал м и ге зармыя .— дсп б»р кстс.и Oiiuiiiiiit «Б!ржан сал* аггы осы 6ip эш e3inix майда коныр. сырлы копир сазыиск бастала жвнелгенде. взге коп журт iiuituc л ент тартып, катып тындаган к!с:н!н 6ipi Абай.
Kaaipii акын. хурмстт! комагына Абай калалып карал канты. Ак-карасы o.ii дс айкын. таза,* узынша Koucpi из* гоне бол Tc.iMipc Tycin. шарасынан асын .улксйш карай- ды. Ырак каз!рг1 сотте, KipniK каклай караганмен, бул коз, онmi жузш Kepin отырган коз смсс. Эи мен елец сезд!, виерднбн ©sin тугсл косил, 6ip 6!т*:м, 6ip тутас тулрадай кыял cypcTiMcn елсстетт, xepi:i отырган хоз. Ереване ocepi бар куй мснен аса унаган эн тынлаган уакыгта Абай, сол елрын евзбеи катар, взге 6ip лумхом жарыса ойлап кететш. Owip кыял суреттерш, уакыйга таекыиларыи, жаратылыс, кубылыс таткындорын керш, COiaH томим котедi. Каз'фде. aiini, белгh i ©j> кыялы бар эн. ipi туысты эн- uiiHi мынау ортздан болin. жырып. аулакка окоп!. Шыр* кау алые кыяга, oxeni. Тулгасы ереп. кем коудел! аскак уид| omui. сахраныи гажайып б;р алыбы бол анты.. Сол алии, вкер алыбы. О р и Арканын ск зангар 6:<iri Kexuieniii баемна шитым турил. бар улан узак Сари Архага, сахраныи салкык бел. самал колiне конган е.т- журтына квз тастайды. Жуансып кутитici, артиксын ас- каш, Kyiipenin xo6i журген жоп жотага квз таетап кой- май, ун катады. Эн т!л катады. Есксх, аскак атойлай кыл, зор ксудешн алып куй!н азнатып тогсд!. «Меи холемш! 6 мер келемш! Танымай >:opnii, анламай бакшы! Сай-сунспн босамай, алпые exi тамырын тмей керш!!>... дсп, бас ид!рс он теккендс, эи смес, нур твккендей. Элемнш жузжен жауызлык зулымдыгын куып axeiin. кыялла болса да дуние бет!н. Арка жуз!и сан сум* дыктаи тазартып бара жаткаилан... Ол эн. аскак ест соккандл, Квкшсшн кадык сыпсык карагайы мынау omui басындаш окалы такыяиын ж1бех шогындай болыл, тенселш барин, тепле жапырылип, жат беред!, бас нсд).. Арканын кара tyni до мынау акын уетшлетт кара макпал- дын бет!ндей майла, мсй!р т у т болады... Сонда ел жуз! дс осы акын ж/уз1ндеп жылтыран керннсн нурга толган* дай болады. Ел мсузшдс, Ka3ipri акын тус!ндсп, он успиде езу тарткзн жарастык кулшдей бон, шат куаныш кулк! квржед! Абай хоз!|х>. Суйтхснде, уй iiuiniK iaecc свйлогсн. алгые айтхзн ундср1 шыгып жатыр схеи... Эи yatainri. Абай кыялы тана узтлс алмай, аяктан келген каллы екен. Ол шарасынан шыккапдай болтан отты, ойлн коз1мсн, онап мсузше ail аиыра кадалыл, карал калты. 00
ЛбаАлып тал бэйы уйып калгакдай. осы хал!н елден бурын сезген OfiropiM, касыида отырьш, куйеушщ ттзе- *iнс с.уйенгеи боп. шынтагымен ЛбаАли сод турте козгап калии, акирын тана кулш оягти... Абай скалдымсп селт ж\\-Эйгсртмге карап, ес жыя бергондс. вз5 лс кулш бердк BipaK eiii куп-ку болтан. Кулгсн де»п дс д!р!лдеп шыгады. Бунин азш жаксы багып, жаксы угып отырганы yuiiH, сезтмтал Ойгер!мге cyacinc карап калды да, eiui Б ржанга бурылды: Озге вэгенд! не кылайын. Б!ржан ага,— деп бас- ian. KonaFUiia жаца бтр куапмш жузтмен карады. — Ел акгагаи бтр акын болушы сд1. Ti.iiH белел, жанын жал- мп. лленшЫхпсм банды сауып, саз кад!р п сел KeTlpyuil сдк Ун тузеген 6ip опий батуты едк Юм KepiiireimiH кос-шысы. Op ксз. op мьюзанык косалкысы. Эн кад!р1к lycipin, 6ip атым насыбайдан. арзан стш cai. Сен андт босагадай орлетт, торге шыгарлын, еонына гама куанам. Осиник ак Kaaip каснет!нд1 хапуга желп тур!, дед!. Шржлк куп тыпдап, вз! де суйсжс кетср1лш: • UlipKin. айтушы мен болганда, умом! уктырушым ген болсайшы, Дбай! — дед!. Эйгер!м де. озге жыйын да скеуш дал угынгандай, тугел костап Ky.iicri. Тацертенпсн Cepi оргадагы кен дастаркан бомында уш жердей сапырылып птырган кымыз, аздан 6epi :ш5л- м.'й. ipKLiin калган-ды. Каз!р, Ербол. Мырэагул. Оспан yiiH-vl уш жердей кулаштай сапырып, сырлы тосгагандар- лы конактарга кыдырта бастады. Он толасы болгалы, уй (ini жапырлап, эр густаи cemiccin, куб!рлсс1п, кул!с)п ж атир. 1 1Абай жанагы оэ ойын аяктатып токтатпак боп: Г>ай, баглан боп, кад р.Т болмайлм ж!г!т! внерл! боп, сол OTiepiH устай б!л!н, клд!рлi болали. «бнерлаз бодсан- ер бол* дейд1, Б:ржан ага. Жалки бол. жэрлы бод, ал кемшЫк емес. 0nep.ii акын, аскак oumi бол ели ел Keitiiiaeri мунлы айтып, кез!пдег! жасгы тый- сан. сенен зор, сенен кад1рл! болмлека micri! — деп. Абай пз касында отырглн Эйгертм мен inici Ом:рге карап, б:р хуйш тасгагаидай болды. Тобыкты жасынык бул жыйынындагы улкеш, ж!г!т лгасы боп калган Базаралы, куле сойлеп, жауап катты. Ол. тордег! сый конактардын катэрында отыр сд!. Абай- га калжыюап: — Осиныц борт рас, Абай. Ж>г!т кад'р! eiiepiuen 61
елшснсж! —дсп, одеж ойнакыланып, серпе сейлеп.- • Палей! Макул-ак! Ал, ендеше мен iicni айттым!? Alenin а Аткиным да, icrereniM де, тугс.1 Тобыкты Capiне таны- там дегежм де. осы гана емес пе ед!, сыгыр-ау! Кедсй- luuiriwe карама. xicuiriMc кара дсмсл не см? 0 й tafiip- ай. :ш1 терец ж!г!т десен. сеи де осындай уелрт пе ен. Абай? Саган осыны угындыру yiuiii соплу Кокшетаудаи, Mci Аркадан. тек Б'ржан гана мелу керек пс ел!? —дсп наэбене», ойым пшмнмен сак-сак кулдк.. Базаралынын ашык калжыиы Б!ржан бастаган бгр конакты да, езге жыйын жасты да кулд|рдй Абай да куле открыл. Lie жауап кзтты: — Рас-ау онын. Базекс, 6opi рас! «Кедейл!гже карл- ыа. Kici.iiriне кара* лесе, тугсл Тобыктыдан сеи! атау дурыс. Б рак 6(3 онерд! айтып отырмыз. Dip тайпа То- быкты деген ел дт ж1Нт! екеиinis рас. Ж1г1т1м1з—cia беи 6п. б!рак б!з eiiepmi ж ттш з бе? Сол «перге келгеиде с:з ексузш — ел ес!нде калар нс керегтк, ненден y.iri шаш- тык? КандаЙ енбех enix ортамызга?! - дсп, Абай катти унмсн шыншыл жуз!мен 6ip сурак койды да, аз уидемей а агалай карам шыкты. RuixiM: «мен «мер Kepcmni». «енбех егпм* дей алмайтын сыякты. Сонац сон Абай Ба- ааради га к«з токтапы да, баяу, accp.ii гана унмснсн: — Баэскс! Ci3 беи б!здси «жас буыкым*. «жана то- л>ммщ басы» деп. ел умы кылэтыны рас. <лз сксу!м!з- Ain, 6ip опер тастайтын xiciAefi. даыеленд|рет1п1м13 дс рас. Ал. шынды, сырды айтайык!..— дей Оергенде, Ба- эаралы кетсрие Tycin, куле отырып, квн)ллен!п: — Боос шин босым, сыр босын. Барынды. шынынди айт! —деп, ентсдей Tjycri. Абай жауабы б1ткен жок c.-ii. Ол да кымыэлы xerepin койыи. кыза tycin: — Баэскс! —дсп. катай унмсн токгата свйледЬ Ба- заралы сынай кулд! дс, Абанга калалыи отырып, ТОСЫП калды. — Стз беи 6is дометт!рд!к те, сошли аржагында бе- pepai 6cprcMi3 жок кой. Тоны суду тугырмыз ба? Жок. агызып жургеи жур!с! бар, Cipax езжен туар кулыиы жох. туя ОсдеуыЬ бе? Сын «ен ессп сопла емес пе? — дел. Базаралы тандайын кагып, блсын шаИкали. — ОндаЙ сыиды серт ег/ек Базаралы жок болатын. Бул ойында мен жокпыи. Меидс жокти 1зделс1н, оныцды а
I-маралы кайлаи тапеын!? —дел. мойный бура xyvui дС, ж ютыгына жаитая Kcni. Лбай сурагына жауаа жошн. барлык жас утынган сл1 Баззрплы oiiaii дс. акын да ечес-Ti. Журт кул!и каиа. жайды унты. Абанлын cwoi Б1ржан onepiii сошна эор xerepin, оз «.ruin бар жасына «б;здеп бул аршк-» дел отыр. Осипы жзлглн найме ойламай, соншалык кен, жаксм кономен аЛтмп отырглны Гйржанга жаца 6ip ой салгандай баллы. Од тагы да домбыраемн б:рзз бебсулегн. желд!рт!п ii.iMn кед. «Жанботаны» шыркап xerri. Жастар бул аишн иглеи туганин, Б|ржаинык кай жарасын ашатынын 61лу- iiii ел1. Ол, Гнржанды жаца Лбай аГпкан«бай. баглан» дегеи- дерЛШ 6ipi сабан xyiuipmuH ашык айткаи он билатыи. ЖыНЬма. »vn Аолис, экен Карлик lllllMM (« ill Аалмс их»«и аршк. Л|н.|Гак«мн AoataAaAu Ku ium iuk дш1бы|иыли каллы tip rn n. U fU * М К .м 'и р .и ш ЖНИ. l - r i n i Л .м м ..г .Л и » K a p ii'in u Ж'Ж. К.им'ммги inn | ы » 1г урин гЛ). Ж.мЛчт», iw uM r.il ы г г а ж грш . К•• м и ги ) A a x iw f t n a я м м е я жг;м'ч. K irin » Alp О м истым fiipry cjOan. Ь.рМГИ CTaiMM МфГСИ жер1к?_— леи кайырдм. Л\\уи айгмп, xyflix шагу. «Сен x tii елдси аскан десен u. iiIh кпудемд! осындай ыза. найме дерт! баскаи. Жуан « мирами к.«мши сохкысы баскан!» легеклеА. '• Бул, саналы Konu.iiK шер шемен! едк «Жст!скеидсй I Hviu. карк бон жургси Б1ржан канем скен?» дегсядей. А ай Б1ржанга ж «нм ашым. жубату сийлемек боп: Сонау Жаибота. оне б!роу Азнабай ма oMip.ii, xop.ii Легсндср!. Бай. баглан дети? Солардын сол ануандыкты тоцмойындыклен eriii отырса да. дал жакагм Бржан лгамныц «Жаибота» энжен сои. «бота» тупя, «бута» ку- рмм балмай. жапырылып, танталыц калган жок па? — дсп .таги 6ip тукшрл1 алые ойга кегкендей сойлед!. Лзнабайлзр, мынау жерде. f.yrin гана азнайтин niMiap. «Мен жер кудайычын» дейпн шыгар. Б:рак ер- т.и «лардан i3 дс. тоззн да калмайды, калмасы хак! Сонда, тек Сары Аркапыц лтрабыиам, Атыгай Карауил, Керей, Уактын шеж:ресЫеи esiiuiiii гана атмн калады. 03
Жоме сол Лзнабай жауыздын, Жаибота жуаниын бет!нс соккаи соккин Млады. KcAiHi i itoci-xai олардан жиренте- tin унт такба. шлкпак танба Con калалы. Калалы сол, гк кыласын, Б!ржал ага! —дедь Нул сездерл! жыйымлик 6opi укпаса да, сстияр жагы т.уге.т костапждан балды. Oeipece, тнрдс отырган ага жас- тар — Базаралы, Жлреншслор куптай жекелд). — Аты калган делен сол емес пс. осы мына отырган окшен. aniui болам дегеи жалынды жас, cxi айлан бор! cpin жур!п, Б;ржан ан1н уйренгеи схем. F.imi сол адга- нык осте умытар с.мсс. Oiui умытпаез, айтутпысы, y.irici Б]ржанды умытар ма? —деп Жирсишс, осындайда кор!- m ill зсрск угымталдыгымсн, жанагы Абай o n in i.i:n алып, лурыс epicTcni. Сонымсн 1лес, вз сезоне дател болсын дегемдей. Ovipre карал: • - .Mine, мынау Эы!рл!ц 1>1ржалнан артык дсГиin опер- Jiki бар ма окон? - дед!. Журт K<«i Toric Chiipre карагаи <yii. Ол акырын тын- кыллатыл, вз домбырасынд. Б:ржан уйреткен «Жыйыр- ма бес» дейтш вид! салил отырган. Б|ржан, жас ж!г!гт!н жуз!нен жаксы б!р шабыт хвр- гендей бол: — Басып ж1берш! канс осыган! —дсп, ага Оуйрыкетт!. Омip ipxnrCH жок. Аксур жуз! тск б!раз таткына ту- cin. ширкал K e rri. Yni ж1н!шхе, таза, сомд| схем. Б!ржак- иыи оз! унретхен накыстарын зор ыхласиен, дат шиглр- мак бон, uina салыл антады. Озш до. з:ймсн 6iprc. кы- зыга суйсжт, Б1ржаннан уккян. Жака замандарда Захара шыгарган осем «Жыйырма бее», Тобыкты o.ii сст!мегсм толкылы. coni бар, нагыз тамыр бойлар он од!. Свз! де жас жыйынга жалын таст?гзндзй болатын: Ixpin кот елкийнлялы кие та белел. Журе»нс xyain. овила, кые та бсмсл. Шега таги eririMl баввакшан кед. К«рев1и «о соримпля устая алел..— дсп срхслснс ыргалып кеткенде. Базаралы жастиктзн ба- сын жулил злды. Суду жузше ыстык бтр таски и кап ойнап: коз— Алда, айналайын осы кыз-ай! Жаудыраган кара калкатайым, херермш бе сон!, хврмссл!н бс мен бей- бак! —лея. уйдш iiuiH ду xy.Tjiipfli. Б!ржан Базаралинын жуз1мс таеулес, дос ажарымел карал:
— Базехе. о не д е т и н ! Корсрышбен не? Касыкда* »к o iu p гой Балбала бол. сол кара коз! — дсдк Базара- линии оз касында отырган. сулу бойжетксн — Балбала п н и Kopmici бэр-ды. Б 1ржан еозинн тусында, Базарали «лис онарК 6cpin: Л. асгапрллдз, солай ма сд1? — деп. одсШ ойиа- киланып, кубылл бер!п, Балбалага карай кзлли. Бул Кирнсы, томаглнын аетындагы сандэуынлн сыгалап. дал Кпсынан. тугырыныц зубик и tniu бара жатхан мысыкка Каршам, кыран июг1рд1н карасмнлай едт... Журт онысн- ип ли кул'ш, суйсммн к алганда, кирындау отырган Бал- Ли.»а ли жалт eiin. БлзаралЫ1л 6ip караи кллды. Ажар- иы сулу кара кездерш, кырын отырып, танкере карады. Улкен коздсрге жарасашн, 6ip кыйгаш карас болатын. Ми1ие я»', уила кысылган алой жука кызгылт кан сокты. liiptMM/iu низы бар жандай бон. Лшкситай сана кабак iHuiuii, унс!» глна елу таргты. Лппак сулу lic rcp i Kopinc зу•in, канта жисмрынлы. Базарили Балбаланык коз!меп кин к* м и н е т е . жизытым моймына алым, тоубеге к о м и •• Л .Щ 11, Л'ран cm v си, соншалмк б'р заданны ерти............ ... -.ни Лап: н .•ftii.ni бгрд1. Та)б»‘ Куп рл.н «м м лйтканым туф. :уф. *у<!•, дсп, тук'ргон бслп c n i. Балбала жакка бас не бер- л1 де, те» жалт etiii, журтка карап: — О ш р схсн. бар скси калкплпрнм' дсп. ар жердей, ар сулу кыз-келш- Шейке ж и алий карап o n i. I» .1к ан да, Бывала кысмлмп калмасмн дсп жопе fn irt.p ln iu конлитс кслмсс!и дсп, Базаралыны костап, l i e Ж '1НС.Тд1. Он до 6 U c ji, айгса т!д1 орамды, шыркаса у Hi бал- лай Торбие-тод1мSmch ж!бсх талдай, отыр гой лине жаксы шак!рг, жаксы нм.терЫ! Б ржан «кнздар», скарындастар» деген создерд! эдей! айтаады. Ол создсрд1 одспс!здеу, турпайыдау коряк Ж о ме алей! ага бои. бауыр тартып соПлели Осыида отырган 6lpitOiiic oiiep-Ti, KopiKTi жас ойслдергс жагаллй коз тастап опт. Агтары аталмаса да. зор хурметпен ескс адганлп- ры o.ii мен Лбайды, Базаралыны айнала коршап отыр- ган Балбала. Kepi\\i6aaa, Ум!ген, ОйгерЫдер болатын. •Млгналм соз катып, одах да магнялы жузбен Б!ржаи ко» салгандз. барлык ж ан а ш жас эйелдерд1ц шыишыл, сеэпш жуздер!нс: жагалан дуылдап, шашпан т т к ы н . же- iii.i кы зш лг нур жугтрдк Бейке 6ip тан сэскедс тукл!кт! CS
ашып ж!бсргсндг. шанырактлн кун саулк! тускендей. Сол ксзлс батсайы шымылдык. дурия керне, манат макпзл тускшздк кун соулес! куанта б:р злгул каккызып, жагз- лай сэулсленд!р1п, жайнаткан торЕздi. Ж ас эйсллердщ Вфжандай эа агадян. асом онсрназдан ecrlreii мактзула- ры да создай эс»х> en i. Yfi !ш!ндс сынкыл-сылтын да. ыаз кошечет тс катар каулап. oain мен жарзстык кулк'| кон ссплдк Сыпаны сийластык ажарлары, enep.ii жастар мзж!л:с1 реддене тусхсндсй. Абай мен Эйгср1мн1Н бул жолгы конактары шынымда Тобыкп/ жастарынык сц б;р oncpai. нэрлк! болатын. Осыдан cxi кун бурый осы Кунлнбай а уили отырглн Бэр- лыбай оэешис Ыргызбайдан. Торгай-Копбактан жэне Ж:- liiCKTCH. одан аргы BokchiiiUcm коп кыз-келкнпгек. жас ж1пгтср адеГп шлкы'рылып, арнаулы конакка келген-д!. Абайдын клсында отырглн — iiiici, жас бозбалз Ом:р Кудайбсрд1шн балясы. Ол оз нэхср1мен кслгенде, YniTeft сулуды ертс кслгси. Базарзлы касында ошрглн Балбз- ла — Экег кызы. Ол да 6ip топ кыз ноксрЫси одсш ша- кырылган, Бэкснш!деи Cyrip баласы Эк'ьмкожа мынау. Ол оз карындасы Ксртмбллаиы cprin, Ж1птектсн Базаралынид эпш!. ccpi {hsc: Оралбайды ала кслгси. Сол жастып 6opi де вноркумар жзнс тсг!с жаксы он* ш1. Олар Б^ржанды бул жаты рана кергсн смсс. Осы кундсрдсн CKi айдай бурын Тобыктынын шет:кс кслпсн Бзржаннык хабарын Абай coin, алдынак Эм!рд1 ж!б«рген*д1. Абайдын он 6ip кад!рлсс агасы Кудайбср.'и жастай 0.1генде, содан жст1м калган бсс баланын орган- шысы 9м!р болатын. Кудайбсрлг влерде, Абай оран: «Ба- лэларынлы оке орнына багу, кзрызым болар» деп, сже- т«м.-пк KopccTnccnin» деп антсткендей болатын. Айтканын* лай. Абай содан 6epi Кулан борд! балаларын взамен ту* искан Оснаннан да. ез балаларынан-Да капы еркелстстГн. Ал, Эм!р болея, сол балалар шпндегт otiini, onep.iici бон кследг Ерке, ceplairi дс бар. взшдс :иалкын, ccpnin пыгарлыктаП б'ц> шыгым бар. домелi жас. Аса тмсулес агасы Абай, онын алдынан шыкпэйды жэне сшкЫге бз- т!н де кактырмайды. Сол Эм!рд1 Б'ржанга кур шакырушы <rrin жкк-рме- ген-.и. «Бар. хор. 111ын онерлi, кызыкты Солса, влге окел.
Грммсн косКттш, онынслуык ет. Жас буын опер уйрен- t и. y.iri ллсыи. Мен де кемский балармыи» деген... J)wip 1>ц>жанм<)1 ел шстшдс хсэлсс!п. exi-yni кун 6ip- le билип, ез ортасына шакырып койып, e3i .уй -пкпрмсх ev. л, жэнс сал жен!мен, балле» карей алмак боп, адды- Меи кслпен. Лялламастан Лбайга кса. взгсше 6ip цыз- Iим жайын, кони мен жузден таныткан. Абай содан сон-ак Б1ржанды ауел! Ом!рд!н коиагы « m i , Кунанбайдын осы улксн ауылыка элей! ксллрт- Мейл!. Солли 6epi см ай oni. Б1ржан Эм!ргс гана емсе, Абайга да срскшс уналы. Емсу! ecxi мундас достай кездс- • II. h i табысмп KCTTi. Абай осы бупнпдей стш вз ауылына Тобыктынин пит . куйш! Жйсынли жМт-желен, кыз-кедпгшсгшен та- 1иАии. залай |>.-т жмйнаган. Ь ржаша оларды танытып, |Ий|на акын miiuliilil хасиет Ka.iipin танытып, коп кызык МЧЖ N ||'|| K V pl.U I П и pi пн!и уйреи'п, смАллстык. хурмепестке ж е ►•■и uni, un i <ivui tapiuit ж«стпры Б!ржан «си Абайлы а» аумлаирынп iiniKupun, у »лм^-к-н у«ак сауык кун-т.ун- flip'll oixlпен Ыржанлир Ouip.tiii. YviiTcflAiii де коиагы болган. Су- I pilii aiiuii кылы. сэнд1, бойжегксн Кср!мбала мен Эмм- кожами»! коиагы боп, ол меймаидос ауылда да коп сый к«ргги Олли кайтыс жолда. Базаралы, Оралбайлар Ж - i Iick Imliiiic коп кундер кылыргым, конак етксн-д!. Бв- M-iiiiii, Жнпск жасгары унс«i 6iprc араласып, айрылыс- плй кугккси. Сонимен, каз1р В'фжаидар кайтатын' шак жетхен сон. Абай осы турган торт уйд! адеЙ1, коиактарды шыгарып салу тойына арнап Т1кк!згсн. Eitti 6yrlnri туелктен кей!н, Кешке карсы коп конак агка конбакшы боп отыр. YAtkc- н1. ертеи Ыржпидар e.iiiio карай аттаибак. Сонин алдын- да. «сый конактар 6ip кеш квпш1т1кс1э болып, тыныгып аггансыи» дсп. Абайга Блзлрллы, Ербол, Жирсншслср аГпкан-ды. Абай да соиы макул квргси. Cyftrin, бул мэж ик жаэдай асыл ага, улксн устаз б->лган Б!ржаи мен Тобыкты жасыныи айрылар мэжкг.а елi. Сол себепт! жаиагы Эм!рд! «Жыйырма беспеи» сы п и тындягандай. езге эшш жастардын бор! де, б!р-б:р к апа анмсн в.з вкер!п керсапек керек. Эм!р вйтканнан ксГп'н, олг! калжыи эз!лдер басылган
соя. домбыраны Оралбай 6ipa3 куйлоп ксп, касында отыр- гаи КерЕмблланын эшне жетскшЕ балды. КсрЕмбала Абай уш!н ыстык, ecxi квздей бэлатын. Ж ас кыз кезЕндс Лбай «си Тогжзи арасындагы жалынды смрлыц азды-кепт! куэсждей болтан. Сода и бгрЕ ср жс-rin, бой жетгЕ. Ж ане белгЕлЕ конакшыл ауыллин ерке, cpicin кызы. Бокешш. ЖЕНтсх ортасынын жалгыз аяулы кызигы cccmi боп, кепке nicfiiii узатилмай кследЕ. Ауылынын сауыгын, жасгыгын сактаган, canai, Mines- .li кыз. агайыи аялаган жас бодгандыктан, CyripAin взЕ де, acipece мына Эюмкожадай серЫ к. сауык суйген бз- лалары да. муны Кяракесоктеп кайнына o.ni бере кой- май. сактап коле жаткам. Кер>мбала бул купле осы уйдеп Тобыкты кызыиыя iiuiiue, он жакта ен коп отырганы. BipaK ауылдыц. ата- аианын. 03iHiR де кад!р>хасиет1в KCTipep жамзнаты шык- паган. Gyrip.iiH узатпай сактауына. мунын осы срекше MiHe3;ii.iIri де себеп болтан. Шошактау боп бЕткен улкен кой квзд|. аккызыл жуз- дЕ. калын шашгы КсрЕмбалада саиалы кайрат бар. устам- ды. сырлы салмак бар. Сонысымен a i api сэкдЕ, opi озге- ше бЕткен сулу. Квр>мбала да ВЕржамнан озЕ cyflin уккан лиin айтты. Ол д а Тобыкты inline Ыржан эксп унретксн бурыигы 6ip эн. БЕржаилай коп omiii. акымпын айгуынан oriii, сыр- ланып жеткен, атсыз 6ip опшЕ шыгарган — «Карга». J\\ap»av-jy. сон калайсыя мои доссадс...— ДСП свзЕ xcTTi. Бунин эишЕ. внерлЕ жастардын 6ipiHe 6:pi KopceTin жаткан хурмст. гыззат. сый сухбат арасындагы нэзЕк жарастык куйЕ болды. ВЕржан мен Абай улкен Ел- типзтпен тыадзеы:! едЕ. Кср1мбаланын. осы энЕнс орай кып. Оралблй да 6:р кербез энге шыркаЙ жвнелдЕ. Оныи эн! — «ГауЬартао. Пасасин апили-и иргакм р и н. Лртынла т а к м и толпы*. Kyuic сиргац..— Эн зор дауысты. сулу 1шшндЕ. аккуба Ж1п т айтканда. жана сыр тапкандай. Ocipece. Оралбайдын айтуында сол ©3! суреттеп отырглн «шолпылы» сулуды нагыз ынтырын- дай ce3iny бар. Ж ан тартып, дсмЕн. лсбЕн ccsin отырган ысгык жллын 6i.T:He,ii. Ж урт Оралблй онЕне катти суЙсЕпЕп. аласурып. тоя алмай канты. БЕржавнан бурый КерЕмбала бурила карал, 6$
cyiiciito кулдк Ken сзкыйналы, улкок бтлезшл липпк ко- лкн сал клторс ryciii, Ж11икс Сыпаны t h ic k citi. Тагы oip ауыз!— дсп едп ОралСайга. • - Тггы! Таги! -дсп. БЕржан да ыкласпси аГпты... Энни, алгашкы кгйыр.часыиын аягын узбесген i.ircpi op- лги, таги ,ia сднл( унмсн, табыттаиып, толкитыо ксгг;... Ectaaiu арнашнд* корям ссиц Сирглндм кгйик мш п етк1э xcai. Смргзядн ккбик кидмп епбэбссск. Бслсав да хордик кшх кормсм «и!.— Ж;пт орке т!дск айпады. Дос здурегнсс сснсд?... Ын- тыга турып '.ркелейд!. Кун кез)н.тс кершп ерксленгсп жяс тагыдай оз отина, Онын отина да куамып сенсл!- Он сиз жас жйчтгщ куапькли куяныш па? Ерхолст те, ерке- •1с. Жалмнхеп жалык ойпал, жарысыл косылсын. Бар жмкык. acipcce. Бдзнрэлы. Ж.иротк-. Аблйдай ага жасгар luinipxciic. туссди Амхызгылг рен К<-р1мбала* ник да жуззне 6ip толкым согады Акырым гама коркем сынчыл асом уимен. ПГт-,пч кулш. кызаради. Аппак. кесек ах ricrcpiii суду кизил cpiiviepi ант ту- cin, каЯг.1 жасырып, Балбаля езу тартадм. 01 хасында огыргап слабили онmi. xepixri худби- сы — ОмЕр жаехз. коз ;«лмам YMireft кграйди. «Осы жнс-aiy! Ооклай ерхеллеп батьгл яйтзгын, ;ка* р а ст р а антатын жас, осы Эзпр-яу!» лей,.! iiii-iioi. Тона- зыта дф)л какгыргаи 6ip толкммга бон бор: ей,чей. А кта млпднйлы, кец суду жузд! Y.Mircii, ашик учмён сынк-сыик стт. уД iuiitic CCTipTc кулсд?. Эи. домбыра кезеп кыдцра жагллан пем Yv.refuiu wiiii1 колгенде, о да !рк£лмсй «Баян аулыны» бзетады. Ouip,-,:n домбырасы копай c|k ;i!. Копир тяня, яхкрмн гл- н;. тптгеа да, шыниндп,.булЕнс бебоулеген, т1.ч<уулсс, уд- лес б!р куй бураладн. Т>иян ауил басынвп бузит потп<с. 1 1лияллгя ту. к гс кусия жегпсс. бо%Ат уАаШеыртгпяи ашпшрия. <!vcc. ка.шатлй» t c m iH ccicii кегнсс — УкптеЯ бул chkIh cwin лрман.гы кудсклен, аса б!р ку пля сыр orin айгады. Сондыктан осынау сез. саз буры:: е.\\яч\\ да| оси лрада е:ч алгзгп айгылрлчдпк болады. Б:р ттуген аЛдик, чилдзй *юэ5к, брак омеур'пдек аник сыры бар. Дал :<онй1д5ц уиз боп шыкты.
Соны кэышат бор!к, алтын сыргалы, сн с»ид| ки!мд! сулу кыз айгты да, жузшдеп oniuciSiiucri жукаллу кы- зылыиан анрилын аппак тартты. Он жях бетшдеп эдезп кап-кара Meni айкындап бары» тохтады. .Муны да ,уй жыйыиы у н т чсйрленш тындзп сд!... Ywirfft узМл. акырындап, бхендстш ксп, «eiui осы- мен тохтлдым» легендой <rin, бетж жарк crxixil. Ес1хтеи торге дсйш снтслеп отыргап, турган жыйынга карал, та 1ги да ашык унмен. сыпайы ку.чш Жбе' рдь Ол осылай eai антыл токтасымен, дол касмнда он жа- гында отырган жас колю Эйгер1мпс бурылып: — Эн жагалап знш!сже де ксп хдлыггты-ау! Солычси, KOHi c ii.ii e a iii айт! —дед!. Yfi iuii осы эзьтмси Liec, тог!с Эйгер!мг« карлдм. EciK жакка багана ксп орналаскан lucnti уйлерд!н картон ofte.T.iepi де онтолей туст!: — Ксл!и, келж айтады! — дос1п, xy6ip.Tecin уи катыс- ты. Эйгср!м anine де 9>iip домбырасы жстехш! бол, то- менг! пернелердеч безек кагып. «жур-журлеп* тур. ЭйгсЫм УзНтейге карал, кысыла кызарып: — Кой, калкам. Кой, ланыгы жок...— дел. тартмнып кгиа акырын хул!л ед«... — Ceiiix до кезепннеи калатын жвн!ц жок Тыч кур са ауылдын алты ауызы болсын' —дсп Абай омc-ypiii ж.т- сады. 03i дс ыкласпсн тындайгын шырай корсетт!. Б:р- жан. Базяралылар да, Балбала, Умпсйлср дс Эйгер!ми:и аса иурлы жузпюн коз алмай карал канты. Бунын жас coyac.ii жуз!нде к1ш!леу кара коз!, acipe- се. остен кетпестсй. Аса сыпаны карайтын. ойлы, иурлы коз!мде болск 6ip шугла бар. Жана жсткен жастык. та- залмк шатында. ак жузд!, лксур жузд! кара коз ойелдер- де окта-тскте кездесотш осы шугла, кейде копмркай ко ленке реидеиin, K03iniH астына уялап турады. Kipcis, мжс!з тазалыктын. назж жас-шктык шах ха на 6ip даурсн! сакталып турыл, кейш ушып кеткендей — еш!п xcTOTiH б!р нышаны ед! ол. Кара коз сулу коп болса да. бул 6irtM, хасиет, шапда б!рс\\дс гана болатын. Абай dArepiM жузждеп осы б!р, оэгенж боржеп бе лек нысанага ор кезде коп кадалыл, кызыгып карайтын. «Уялы кара коз». «Норхес коз» дел осины айтса корок - дсп, йш'нсн ойлаушы ед!. Сондайлык иурлы, шуглалы коз! Top.icri Балбалага
карал, Oftrepiu ля шырхады. Мунын яйтуыила. сн a.iFaiu- ки узак «ахарлын» ©si де накисты иргакпй. Жас жарына кодденсн карал отыргаи Абай, тагы да Б1ржян эн салганлагы сыякты. езгсше осз!ммен толкып. тагы 6ip жаксы созылгам ouip-cyper дуннесiнс то ч и т ксгп. Ал. библй. саган лй>ан гвгайымлм...— Аргы соз! Абайдын Кулагина кфген жох. Барды ай- тын жаткан соз ечес. ауеи чек уи... Коп кумтс конырау сон тух'П. 6ip уи сада ма? Элдс нендей гайип тскт:. ак к.чнапы асыл зат как жузжде кунгс шагылысл ма! Ку- Mic сыбдыр нур шашыл, сырлы асланга, мал>мс1з еяларгл. ссржке шакыра ма?! «Bcpuii саран, смрдан 6oi*iuiun! TyilLiin калгал журег!н, тартыиып калган, ашылмай ты- Iмлган жан сырын бар. Аты соиынды! 0ргс. онерге ша- кырайын бар ушммен. Иыктан баскан з'ждеи. мыиау дел- с.»л куйдск enui!.. Сонда... соида осы толкынды торгын жслек астындагм жас сулудай, жлнындагы жарындлй, осыныц паркое коз. булбул накис унждей. ак тамак. ал- гул жузждей жас жарастык, жаркий опер топлср c.ii озниюн! Шыкшы ipxi.iMcft. буклашы баяу! Atari дс ел!к- lip. »3iii де врлеп же.пкин. жслшнпн! Мыиау наз!к иазды кара козлик астына ipulnin. коргаллп тургаи, квкикл ко- нмр cay.ie.ii коленке сыякты коргалак асыл eucpiicri ащы!»... дойдя Журтка карал шыркаса да. Абайга ариал наз титек тастап опар. Он ysurinri... Абай Ойгор>мшн жуз1не: «ак жумыр иег|ц неге козгалмай калды? Жукалан. сулу. кып-кызыл cpliuepiu него жакана назынлы кайталамайды? Kiptuiк- «*!:*. алппк. uliicia сулу ткторщ ноге ini кайнаткан катарын жпсырды?» легендей.' узак суракпси калллыл калган екен... Oni тохтаган OftrcpiM, кулin капа кымыз усынып, Абайды тагы оз| ояпы. Абай кымызлан капал тартыл, тостаганды алмай ту- рыл. кабак шытып барып. калпыиа келд! дс. узак созып: — Япыра — а — а — ай! — дсп. ку л т ж^ердк Усынган кымыздм алмаган куйеу!иен O fircpiM кысы- лып. кызарып, уян кулin отыр сд1. Абай сомы енд! тез ангарып барып. ошан колыпдагы тостагаиди да бассал- ды. Ж ляс cxiHiui казымсн ксл!ншсг!н кушактай кошомст- тсп, торгын шллicinin сыртынан хурмсттей сыйпады. 71
Ес!к жактагы баганягы Hie кемшрден баста», барлык карпа ойеддер: — Айналзйын кел1кжан, opxc>iiu ecciH! — Кудай xeiuiiui ecipciH... — Осы эшнмсн. осы сонтыен вт жалганнан!..—дестз. Сонгы алгысты И1с айты» сд1. Абай слои erin, Икжс ка- рады да: — Апырмай, мина И1с шетсм алгысы какдэй жаксы ед1! Омин лсш1. OArepivi осыган! —дадк Эйгер!м аса 6ip сыпайы алгыс жуз^мен Шске карал: - Омин. эже! - -дсп ©3i ксйннрех кагылды да. И:с кемп!рл1 касына шлкырыл а», кымыз усынды. OflrepiM .mi Б1ржаиды да уйыткандай. Ол кошекег базар дсп. сыртыка сыр шыгарган жок. Тек Жирешие шьцай алмай. козгалактап: — Жаным-ау. OfirepiutiiH уш. осы кызыл кнмейпои y«i ме. жок бей!с ун! мс? —дсп yft iiniii хулд1ргсиде. Б5р- жан акырын гана Базарзлы жакка ун катил: — Эн салса, ЭйгсрЫ гана са.тсын да! —дед!. Шыншыл онерлаз. озге жастармсн катар, взш до пи- гаи жок. Yfi Hcciniit aiii ас алдындагы тойглрхар .yni coeini Соллы. Ac nicKcn ед!. ЖыГшн соршл'ш, cciK ;хак астаи хабар алы», шыгыса бастады. Коилктар да осы орайда вкслп!н!п келмек боп, ес!кке 6crrc.ai. Эйгор!м турып, кымыз ыдыс- тарын жыйгызуга белН берд1. Дал осы кезде. ес1ктсн шыгып жаткан коиактарга карсы жур!п, сыгылыса Kiprcii Калика, Абайга жакыи- дап ксп: — Тслгара! Кадкам, ссш ала» шакыралы! —лсд!. Абай Омip мен Оспанга, OflrcpiMre карал: — Мен бвгел1п калсам. тоспандар! Коиактарга зс бо ре Ccpiiuop! —дел. шыгып ксттз. У л к с н уй д е У л ж а н . А й гы з . Д м д э y iu e y i га н а оты р екен. Ш а к ы р тк а н ое ы лар K e p iH M i. Ж а у л ы к а сты н а н к е р н и сн с а м а й m a u iu б у л к у н д с ап- 1п а к б о л т а н У л ж а н , б у р ы и г ы с ы н ш а c t t i б о л с а д а . к а з ! р к з р М к к е ж е кгЬ гсн д сй . Ж у з са р га н : тарткан. М андаГгы- ны ц аж ы мдлры калы ндаганпан баска, тсрсцдсп созыла Tycinii. 72
Лбай lucmociniii ом!рдои кажып бара жатхзнын, oei- pf co. оный ск! уртыиа сонгы жылдзр тусхсн ск; катар ка ши зжымнан ангарып, бзгып журунп сд1. Осы c«i торен сизых — анык уайым сызыгы, шср табы. Сол ажым еызыктары каз!р, ocipccc, айкындай rycinri. Ойлы-мунды ана жузш, анау жас отаудагы эн сауыктаи к. лген Абайга суык erin тапыткзндай’ . Анасыныи уназ ZiyjiMiii <*3i-ax Абанка олдс нс уш!н, «кшал1сж, кшалай- мын» деп тургандай. Абай Koiuinc коркыкыш аралас peiiirn xipai лс, oaiiie . анзлган (шм xyrri, Bipax анасыныи лагдылы мсйр;м жуз! сыртындэ батмаса да, iiuiiteH ез «алпын зуыстырма- ган ехсн... Ол алгаш бастаган c(*3ineit бай бердй - Абанжан,—лея, ахырын гана соз бзстап. Улжан бмасынын бетше жуз бурды да,— ой да коп, уайым да к»,-и ойлай берсен, ой да жох, уайым да жох ойнай бер еги!— дсп ед|.— Сен соган бахтын ба. балам? —дсд1. Абай мунын артында нс эм бэрын ангарып. соны тез лйтсыя легендой боя: Сат бэлганы да, ana! — деп, бар денсамен гнеше- ciiic бурылды да, аржапли сурагандан, уназ анырып ха- ДОЛДЫ. Kopi эксн сапар шеккел! талай болды... Хабар- ошлр жох. Кун жым-жырт. Кепи куля. Ол калай, бул халой? —деп. бфлз ундемей кап CAi. Айгыз лцг!мппн булай басталганыка сабыреыздых oiin, ырза болмай: - Bi3 айтпай саган к!м айтады. Dip жоломес, 6ip хуи с.мес, осы ала жаздай масайрап хотхсхк калай? Суйтеттн кун бг сд1? Не ойык бар осы? — дедх Дбпй бар соз тугел ойтылып болсын дегендей, ундеген Ж'«к. Пк1 eiiciilii oLnl coi.icpiii аркаланып, eiui А'мдэ сой дет!. Y h I к л г к ы л . Кесск томмрылатын ашулы калпында ехсн. KvKerin, клгьгтып: Но ойы батуты сд'|? Ой ойлагаидай боя жур мс, жиды банан сон. Асык жары, сыйхыршысы эн-aii болгаи сон, жаныи салып журген де жагыкам деп!—дед!. Ко- з1ндс ашу жасы тур сксн. Улжан бул сыяхты катты создерд! тыйган жох. Таш да 6ip Kina косып: — Ауылдпгы конах жалгыз сал-cepi, кыз-хырхын смсс. М'ыиа Д1лдз келшшк lix'iueci де хел!п жатып. Ол cciiiu анан сд'| гой, балам. Огаи да бсргсп бсГйл, шкра- 73
йын жох. Сырлас худлгыйын к.утетж охек болеа <5ip сэ- pi C3 i. Мен смсс ед! гой оных 1здсп келген;. Kepin кай- тайыи. ел1м бар да хаза бар, батамды 6cpin кэйтайын до- ген! сен сд!н. Они да ойламайсын. Ьас сукпайсын. К;м- ней жатырхап, кайда тарзын барасык? —дед». Д1лдз осы густа ызалы жасын ыршытып отырым, дол- дамын кепи: Ciuipi шыккан ксдейд1к хызы, боелгамды керугс тсн бс сд1! Etui Mine жслех астыпла желтн жасыра ал- май, кундс-кунде эти шыркап, тобсмс ойнап отыр. Ку ксдейдт кызын кугыртып отырган... дей бергендс. Абай тамагын кснсн. капы oarepin. Диздэга peniiimen карады. Анау уй кун шуакты, Сеуле,-» в\\ирд!к мзмыр айы едп Мынау уй жут базар жылдын хузнией. Сур бултты, ка ра желд| карашадай. Абай Диада ceain бшрткен жок: — Кой, Д|лдз, Тизениндей аталан ceiii керек кулак кып тугызган мен смсс. Шулсннсн шол тугызгзн мен дел не ед!к? — дсп, кеГпспсн 6ip KeKerri. Седан сон opi ога», opi аналарына жауап erin: — Кожным Б1ржан. Ол —То- быкты кормсгеи онер Heci. Ел жасын уймтып тындатып. оган жан тартхызган жалгыз мен смсс. Бфжанды кертсн Де арманда. кермегеи де армандз..'. Одан да. естш кал- сын. ана Акылбай. Обмн, MaFaui сынкты балалардын 6apiH ж|‘бср:п, тындатып калсаншы ссн акыл 6i.3oen’ — дед). Дмда бурынгыдан да булыгып: — Блрмайды балаларым... Eiuiri калганы жод!гой кл- тынных босагасынзн сыгалау ма сд1. oxeci ripue жстзм боп!.. -аеп. скреп ж1борт, уйдем эта жвнелд!. Абай Д1ддэ кетксн сон да 1пешелср1мен угыса алган жок. Б1рталай Kina яйтысып отырып. ек! tiieiucciHiK ах- гартканы —тым курмасл, сауыгын Д1.з.аэшк ,уй:не кур- ганда орынлы болмас па ед! дейд'| сксн. Айгыз TinTi анык кып айзып берд!: — OfirepiM асплсын. cchi паналаса клйтейпн. Кайда отырганыи, xiu аулына Байшорп кызы басымсн колin 60:1 отырганым бите ме? Шаныракка карасын. Эн салглни ксудем1зд| баскандай тнедй Yii шыкпасып будан бы- лай! — дед). Бул — буйрык, катал зыйым. Абай, Эйгер1мге жаны ашып. оны жанагыллй эделог- CI3, аянышты зорлыхтарга хыймаса да. ун хаткам жох. Шсмхлср буйрыгы айтылды. Айтхызыл отырган Д1лдо. 73
Ооаын хыцыр томмрык каттылыш. Абай осыны ангаргпн сайын Д»лд»га улкен ренин жыйып, 1шшен катти араз боа, TyflLnin калды. IlIeuK-vrepiiiiii будзн Keuiiiri создер:н ж van клтлай тындады да, шыгип кеттЕ Отауларга карап жака беттеп бара жаткам Лбзйды грт жагыман. Лйгыз уйшсн шыгып кеде жаткам Мамба- cap дауыстап шахыргам сд1. Сахалина бурил KipreHi болмаса, Майбасар баяги- синша кизил курен жузд!. Бул купле етешп, сырткы то ны салмакты, сызлы тарткан. Майбасар Абайды улхен уй сыртына окшауырак апа- рып отыртызды да: — Абай, ысш анау Tyciniiit 6afi5iuieci — конзк енгн жумсап отыр. Эдсй1. «сем айг> дедк Матам айгхмзмп отьф, уктык ба? — дсп, iHiciite салкын кабакпем, «кжкен счйлосгп отырганынды ангар» дегондей, кадэла карады. Абай Майбасарлын дон айбатын мыекыл стксидей боп, шашнылл карады да, кекетш кул!п ж1берд5. Майбасар омы елсмсгек бон, кабагым туГоп алды. — Емок болез тйек стели мен болсам буйрык айгям. Мыма TycinriH 6afl6iuicci кайтханша Дйхдэнж уй1ндс бол. Жалгыз Эйгертмтк отауынан аймалып шыкпай, о з т ай- налшык жсгенб!с!н? Жога. кос катын алгэн жалгыз сен б* ен? Окон, атак 6оЫ алгзн. Алган ексмсш. кеэепн сах- тамас па? Жаты боп xerriM дсп журмхмн Диадами? — дед1. Абай жлнаги мыекыл pcitill ОЗГСрткеи жок. Майбасар- дын co3in аягына шсГнн зорга шыдап тынлагамдай елП — Майекс, осы...— дсп баппсн бастап,—©Mip озады, пжар тозндм. Кой сакалга, «койсаншы» легендой боп. буры » та rthe.il Б1рак баксам, сонда да тозбаГпын 6ip т'л, ютбайтым б1р т!лек деген до болады екен-ау! —дсп, мтамом кулд1. Ж1птг1ц кулмс! сондай оттмд! болтанкам ба, Майба- i ар тот rycluin, самым 6ip салды да: 0й, ну замаинын бяласы-ай. жуйкемд! мулле кург- тыц-аугУмыгты « а деп ем баягыны. G.ii тосып жур мс он? - деп, карк-карк кулдк Абайдын ызасын да. мысхы- лын да бойына осы калжыкчен дзрытпады. 0 з созш тагы кайталады. — /Цлдз сонin жарык емес пс? Мен Topic айтты деп отырмысыи? Олдс орыс к1табын коп окыганта, орыс боп кегпм доп журм!с1и, cxi катын алмайтын? 75
— Бул жолда сол орыс болсам дурыс болады, не кы- ласын? — Eft, нс оггап отырсын ез!н? Топты баласымсн Д1л- дэ нс болады сонда? • Дмдэга uciiiil керспм жок. Ол наган кск псп ызз- дан баска кон!лден ажырагаи... — Е, сопла тастаганык ба? — Ол бл.таларымнын анаси. Жакси анаси болса, жа- кки досым. Оган ханзгат кылмасл, бетшсн жарылгасын. Жолы болсын!.. Свз осы-ак!..—дсп, Майбасардын калган свз!н сонлстпей, тусш суытып, томырылып калды да, ор- кыиан гурды. Майбзслр по дерin битной, сумдык ест!гонд?й. 6ip нэр- сс лейin дсп едь — Койыны:1, болады осымен. Бул мент вз басымнын жяйы. Аяк баспас жорго араласпа, агайын! дсп катал кзйырды. Майбасардын аузын ашырмай, тужырын тас- тады. Соган мсс Майбаезрга айтак. 6:р овз!н бастан кеттз. Ол Майбасардын ойында жок, бвгде о » «ii. Абай, жана икшелер yfiine кслс жатхапда. жылап журген бала Baflcyrip.ii квргеи. Оны уатыя, касына «ртш кслс жатка и Банмагамбет Абайга Майбасар шлыкип кзтты шяккап болатын. Kmip Абай соны сс!нс ала берс: Оман сон с!зге айтатын менin дс б!р сез!м бар. Буны рснж!п. TinTl куйшш айгамын. Baficyripai неге ур- дыкыз? 0л i мен Tipiniii арасында гарып белым axeci жа- тыр. Mere урасыт осы ауыллын малшыларын?! - дедК 0ni катуланып Абай каз!р анык ашуланын алгаи ехен. Б рак Майбасар бул жайга саскан жок. — Уа. койшы! Малшы, косшы басынын кетедп Тау- бес! eciHc Tycin журеш. Т.ук стпейд:! —леи, слеус.3 кал- дыруга айналып сд!. Абай енд! нзмыстанып, катты свйлеп кегтт. — Жо, бехер айтасыз, басынбайды малшылар. Не- мснсгс жст!с1п басыцушы oji? Квздер!не кок шыбын уй- мелен журген сорлыларла не каукар бар ед!? Осы, ауыл- дыц ycTinc 6:р смес. cxi омсс. камшы yfiipe берысшз! — дед!. Майбасардын быйылгы жазда 6ipiicn:e per мялпшллр- ды сабаганын секс алый ед!. Анау болса бутан да токтзмагандай. Дау антайын лея 76
коле жагкаида. Абай глласа сойлеп. бастырмалатып ксгп. Йемене! Жет1М-жес1рл1И ауылы мл бул, ci3 «ciwiix журпзетш. Балл еместз, блрмыз G3iMi3 дс. Будач бы- лай ток журщгэ! Урязц туг!л, эек1мек1з кврш1лершЬд1. Енд1г?р| б!рде-б1р1н шсртпе!йз. Ойтпесе, зраз боллмыз. Кагты араз боламыз. Онда маран вкпеле.уил болманыз. Буг!н БайсуИрд! урганык ез!мд! ургаинан кем болган жо:<. Бглднш бе?.. Сод! — дед] де, ж урт кеттК Абай конак уйлерге карай K e rri. Майбасар бул жер ле ундемей калганмен, осы ауылдагы эи-сауыкты тыю- гл сыргган KipicKCH сдК Абайды шсик-лср уГпис шахырт- канла, кей конактарга да Kici слагай болатын. Cyrip ба- лаеы Эымкожага Майбасар сэлем лития: «Ауылда мыр- за жок, Коп жанныи квцл! xynri. Ок;мкожа вз« б!лед1 гой. Бул ауылды кыз-кыркмннын топыры сшей, енд! eai тарзтсын!* деп, таалдеп айтыпш.. YMirefl сулу Дйгылдыц ciniici occirri. Кара Батыр Ес- кожа леген Kiciiiiu кызы ед1. Оган Айгыз eai апалык. зм:.р crin. «ауылга кайгсын. e*wi ж е т т дептк Буйпп Абай конагынын шыркыи бузып жаткандарын Майбасар мел Айгыз Дбайлын оз!не cewipren жок-ты. Конактлры да тек кайтуга кам калгандары болмаса, не ге асыкканларын 6ipinc 6ipi бид1рмеген. Ауылдагы xepuii, малшы, бала-шаганы Абайдын уй1- не ж!бермей ыгырып журген Айгыздар Абай сыргынзн ОСЫ.пй орекет сгкен-.-.i. Сомики, Абай кайта кайтканда, отаудагы конактар- лнн лплры ерттслш, кермслсрдт 6opi:ie байланшты. Абай курбыларынын асыгысынл тацданса да: сЕртсн жу- Р»ч1м Г>1ржан пнашада тыны1ып алсин дескен шыглр» л<л. 'nix1мам бермел!. 0 .1. уйгс кел1с1мен mm м ними u.-ipun iiuicin болгаи Конакгар мрза-коигтлрыи айтмсып, Абай, Б!ржанга сон- гы ллгыстарын да 6Liaipin, кыймас жузбем журмекке бепел!.^ Жлк-жакка топ-топ боя тзрап Kerin жаткан жмймн- лы Абай. Г>1ржан. Ербол, ЭйгерЫдер тыска шыгып ту- рыл, аттандырып жатыр. Екаллымеи 6ip топ болып <5арквл, Копа жакка бет- теп. Оюмкожа, Кер1мбала K e r ri. Булар касында Орал- бай б:ргс барады. Yvsircflai eprin. касыиа кылжак сор! Мырзагулды алый. б;р гоп боя. Пушаитайга карай Ом:р 77
тэртты. Ол, дал журсрдс Б:ржан vch Лблйлы оз ауыл- дарына конакхя шакырып кстт!. Ертсн журстп) Б:ржан- длрлып шы»а комуыпз саз пуылдар жол сд:. Абай ол шакирысты макул тапты. вздерйпн таги 6ip ауылына сон»и рог конлырил, конак атгандыруды аса орынды корген. Енд!г! 6ip топ — Балбаланин тобы сд!. Бул уахытка lucAiii атыи срттесе де. кллай беттерш шешлей отырган Базаралы, Балбаланы Эйгер!м кеп апандырган жерле, кын алмай карам турды. — О, даурси, Лой.гсжен калган Мэжнуннт т'рлiri курсы»! Тлрт Meiiiu де атымды! —дсп буйрык стксн. Ер- бол оны да аттандырдьг. Базаралы Балбаланин касына катарласип cpin бара жатханла, осы Абай уй!н!н жанында, жанагы сонгы соз- д: ест:п, карам турим калган б;р кызганышти суык коз бар cji. Ол, Кулыншактык «бес каскасынын» 6ipi Ма- нас болатын. Сонгы топ жонсле салысымен, cai Мамае, Айгыз yfliiac отырган Майбасарды тыска cpiin шыгып, камыс пен кекке толы б!р сез свйлслЕ - Базаралы Балбаламсн эуей! болты легенд! сырт- тан ecTin, б;здм1 Торгай Ии куста бон жур од!. С©мне де. 1с!не де 6yrin коз!м жеткендей боя тур. Майске... Косагын жаза алмай. ана кет!п барады Энсткс. Жсс;р!мд! бузым барады ажки... «Ердс иамыс» домен батса, мен де тех ту ра алмаспып. Кыздын юуйоу! б:здш Бссбссбай iiiixis. оз! батыр, ©31 соткар. О да кеудссш Kicire бастырайын дсп журген жок. BLuipncHbi осы. Жо. не кылсам рауа. мы- нау Кауменнж кап телепне? —додЕ 0Hi суп-сур. дырау камшысын кымтцм устап алган салалы саусактарында сабырсыз д!рйз бар. Майбасар Базаралынын Пурганим турасындагы сы- бысын оси быйыл ecTin, Ticin оасып журуш! сд:. Ko3i к,у- л!мдеп, танауы делне T.ycin. ызаланып алды да, бмрак туй- in, киска байлау айтты. Купыя кып айтты. — Каз2р соктыкла. Ток тундс тос. Оралады гой Бал- баланмн босаглсынан. Ант амапсыз, жан хумтюз, нудам кол-лягын байлал Сергеи! сат омсс пс. канды мойын ай- ыпхер стзп? Содап ары Бссбесбайык бар. Бесхлскан бар, жасканып калсан жер жутсын дерзин ссндерл!. Одди да, курып кет. б!лл!н бе? - - дел Манасты кеудеден туртт: де,— бар! — дед!. Cai нетто Барлыбай жазыгыидаги Куманбай ауылы- 78
паи жаи-жякка шашырай тарагаи жастар топтэры, осы атрапта niii ripccin отырган, талай жуэдеген ауылдлр ус- linen. «шимандай* сл арасымеи erin бара жатып. cj»Kin. асом он шыркалы. bipcce, Оулбул накыстм. кон ыргактм «Жыйырма бест!» соззды. Бipдо. наздм кокыр. кск ты- ныега «Жакбота» шыгады. Таги б'рде, схп:нд1 врнил, ceria сырлы «Жамбэс сыйпар» Kere.ii. Ыргала кал- кып, ларкя толкынынлай атрапка таран kctiii жаткан. аеал Ыржан енегса кем онер!. Сол зхелгси казнисы, ксйде шыркап врлсгси Onip, Оралбай ундер!мен шыгады. Кейде сызылта. жшнпхерте буралткан б'.рак соншалык хунт жоне сонша алыска тарап ccri.Tin жаткан бойж-.т- кен Балбала. ccpi сулу Умгтей, сыпайы сынды Кср:мбала ундер!мсн сыр баянлайды. Барлык орке, ерши эндсрг. «омip. вм:р. oeHi с.уйем! Omni онерпаз бойынды кср, канат как. Сазды кеште паз лы кони сы? ашады. Азат, асыл шын журск шор шара ды.* Кейде: «Кайдзсын. таны, тап мен], кзд;рл1 жар, кал* катай, касиетщ аскан кара м»1м!> дейд1 Kopofliit *j сорммидн устав адса...— Осины айтып жаткан кыз курбандыгы кандай! Тусксвле сен «cine, ей караты». Жоргл&ын аш борьдей и у жебелеп,— денпн жалынды ж!г!г ше? Немссс: Л к боа yAaiK сыртынаи аттм дырия. «Кош. калклтэ&» дсгсит сетей кепке,— доdrill опалы ж'|пт кандайлык? Не болчаса: Лк дадарыи тжргенде балкыдыи-ай! —_ . дсйНи журск тмкысгарм толкынады! Кайырмалар бол ел. «Кира »:•*'•*. «Айыч», «Сэулетайым», «Калкатаным», «Спбирым калыпе» дсп улд(г1п баралы. Жан бергендей утынып, lip.iiK бнрлыгымсн, соцгы тынысын ашык жарга арнап, жан мннажптын, жас дугасын айтып жатзды. Т1лф9мейдсн бал бер1скен, балбул жанган жастык омары. Тобыкты жайлау.'.арынын коныр, бейуак кеште |мн, жай отындай сара т1лт, етш жатыр. Б!ржаииын бул ел жасыныц 6ip алуанына окел!п берген журск тiл i. со гни муры осы ед1. Сат ксигте, Онетке карай беггеген Базаралы. ат усгш- до эн салып келе жаткан Балбаланын сымбатш сукгак Сонина, кыпша белше тимашалэй карайды.
Сол хештс. Кер!мбала иен Оралбай косылып он сон- лейд1. 031 энш1 болмаса да, энд1 барынша суйсгтн. Ке- р!мбаланык згзсы Эшмкожа, катар кеде жатып, кос эн- mire жат боны эн сзлгызлдм. Сат ксштс, жарык айлы, сырхумяр m ure, коп жат- дастын коршауында коле жатып, Эм!р мен Yutrefl саз ко- сады. Сол ксштс, улксн онер, эсерл'| онмсн коштасар кеште. отлуда калган Б:ржян мен Абай мэжЫсшдо тагы Эйге- piu эн ширкай отыр. Ол луелде: — Мен айттыи гой. Мазан жетп гон. Meni койыныз- шы, Абай! Бфжап агонии взй| ecrin калайык та!» дел, б!рнеше рет erinin, тартынип xepin сд!. Эйгсрш энд! соншалык ыкласты, ынталы тындэ.удан баска озi айтуды да жаксы коретж. Кулак койын тыц- дайтын, углрлык саналы жыйын арасында элеSi канат- тйнып. cyficiiic кумартып жырлайтын. Сонгы айлар !чин- де, касында Абай тыкдап отырса, эн салуы сат Дбайдап алган жарастык. рахат, шаттык жалыны смякты бататкн. Б!ржан мен Абай коса тыцдаган уакыгтарда ехеу'кс гаиа аркан, эр пакысына бар ынтасын, бар хурмст, кыз- мет!н багыстан айткандай батады. Тан сэр1дс оз бутагмн тауып конган. оз! туып оскен уясыныи жанында вскои гулдсрге арнап отырып, luiviipKcue жырлаган эн кума- ры кумир булбулдай бодатын-ды. Б'рлк, дат осы бупнм ксштс, эуел! он айткысы кел- мей ipxLircHi шын ед!. Уйткеш кунд>э Абайга улкен уйле айтылган нараэылик, xcfiin, кешхе жакин буган да ай- тылган. Абай OfirepiMrc кунл1зг! свздерд! айтпай, аяп, жзсы- рып койса да муныц e3in Айкыз беи Д«лдэ шакырыл ап, катгы. суык. ауыр свздер айткан. «Абайга айткак соз да- рымасл да. саган айтылган а к ш соз, улкен сез! далада кала алмайды» дсп отырып. Байшоранын ксдсйдну кизы cscHi де, колы жстксн*1дс айтылган. «Kcyaeiui кермс. ан гииты аклал бас... Kmiiui ашып кара, kImihh пышна шыгам дсп >xypcin!> дссксн. Oiircpiuiiiii озйрдс онына xe.Tin кормсгсн жат Mines, токаппарлык сыяктмнын бэрin жала кып айткан. 9йгер!м квзжс жас келш, жудсп. ап- пак боп. жанып сонгенден. огка туст шыхкандай болган. Бойындагы эдсп пенен тэрбне. Абай достышна арнялган алал жар журен жлнс 03inin энд! соплай суйетшдт — бутан ошб!р акталу соз айтуга рухсат бсрмсгсидей ед5.
OArcpbi б:р ауыз т!я хятпагзи. Он жазыксыз. Ocipecc бу- иыя ЛбаА бунрьиымеи айгхан OK.icpi, он таза кенимсн, т>к суюмси, суйсн-.уге «риал afrrx.ni oni Kipiiiixci3 де, жа- uxcui. Буны бала кушнеи оз ауылинда. ксдей ата-ана уй!нде айтканда. cuifiip жан Kina кып корген емсс-Ti: жу- ан ауыл, опте де жуаидык. эорлык стсд1 сксн. Осины «з imiiuic «3i угынып. ундемей xerri. «Айткызгян Лбай гой!» дсп. акталгысы да кедген жох... Bipax се ауыр тиген 6ip сохкм. cciHCH кстпестсй хор- лау салган 6ip дерт: «Б!з —бай ауылымыз, оен — кун- | г лайых кедейон. Бул аталы. ордалы ауыл. Сен оныц м.алшысимен. хул ауылынан шыххан консы-холаксын. Жолын жнишке болып, журкмн жалиншшы болсын. Бл- С14НДЫ темой салып жур. Ynin шыкпасып. Ол саган ас- кандык болады. Сен ис болатин тендж емес!» дегендер!. Соншалык зд»летс1э. тонмойын, кыныр зорлыхтын xymiii сез!п хайгтм. Содырлы ауылдык, кыинатшыл ауылдын Ойгеэ;мд1 Yf-iie (хижггхен. кубыжмх -ryci ссы. Bipax Лбай мои Б:ржан да, бул коште, осы отауда ошрган Оспаи кяйнысы да, 1ц>6ол да Ош<-р>ми!н ipxLi- гомме cpix берген жох. Ocifxcc. ожзр. хсссх сезд5 Оспаи, женпсс!н!н касына жактам суйенш кел: - Ой, Ofircpiv. желегт басынан туспеген wain тиа- зар болтаный ноше атяннан K.ipin си? Вуйырамыз! Лйт, жамыц барында! дсп, оз!нп< бар ж ентп аямай. капы буймрып. Twin алгызатын одет-не басхан. OfircpiM тамагын кенеп. epiKci3 xoiircHin 6Lutpin. on uiMpxaraN. Blpiirinr пуыт он галлы В1ржан мен Лбай o.iefti ар- нпп. ш.>к1пт oiuiiIhIii сынды жырын тыпдагандай боп mup.iu Одяр «пер| агап птырып. OflrcpiuiiiH осы жаз б'.Пы Ыржаинаи уйрсиген бар oiucpiii кезск-хеэск айг- кызаы к Blpnx OfirepiMiiiii xariipri ктил-куш. езниц сыида oiupian aniiiLiiriii кысылыи сезшудс смсс. Жана кошке •cinteii намыс соккысыи жарадай сезгсн колыпга. Ол жуаи содыр куштiц эд1лсгс1з зорлыгын. хаз!рдс. бзрлых жазыксыз пак квпл1мсн иамыстанып, корланып ссзед!. Ilipax соны уккан сайын. Лбайга, ocipcce. жан тартады. Куаиткан кызыгы мси. хызу опт мол ыстых жарын жан- кчпмсн жабысып cyAcAi. Бурышы OMipiHje бундай хып
сезбогем. алгысы араляс сую жалынын, вз iiniHen 6yriw, oclpecc, аАкын габады. Сонысына орай. Дбайдын да бугаи naaipri соттс анык асыкмасылай. карсы жалын атып, кызыгып. oyfiin отыр* гаиын адгарды. Соны взнпн oni устшде exi жакты кысым, кызудай таныган сайын. вз1 де керкем сезкм рахатммен все туекеидей. Bip жагында у жатса, мучы кiiuipcArirr, жор кып табанга басып. жуй кылгысы колген з!л жатса. exinuii жактан, сол реяНнт! xyAiriH Дбайдам opi жасырып, opi оган оз1 де cyflmuirin танытып. ариан жырлайды. OftrepiMiiiu осы ондор1 алгаш кумк конырау ун:мся тыркал барып. улксн уйлср жакка жетк!ыен. сол уйлер* дсп отауга карам Калика ж1бсрпш cai. Дйлалы, жырынды жоне осы ауылдык бар жасырып сьрын. iuiKi кыбыр-жыбырын, у мен зор!н жахсы бага* тын кексе абысни Эйгср!мтн отауына мргендс, ynci3 гама кслгел. Ол ездил келккыеи-ак. «Эйгергм ангарар, кояр» дсп сд!. OftrcpiM он арясындл тек орнынан турып. oaiHcn жо- гаргы жердей орын берд1 де. Оспаниын Жака буйрыгы бойынша, тагы да эшне к1р>схси. Калика в* коз(кик OArepiM айткан 6ip аунз OH.li ша ла тыцдап бола бере, томен отырглн кел'ншн санын кзт- ты шымшьт, мытый огырды... OArepiv онд! узген жок. Б рак мыла кысым жанын тклгендей. «Жамбас сыйпзр- дык» СОНГЫ ыргагын кып-шэыл бол. от жалын жузбен б!т!,ю берд! де. квзкен моншак-моншак ЫСТЫК жасын Twin ж:бсрш, токтадм. Ка-тнканын ыгынла. кага 6cpicre отырып калгаилыктан. онык бул жасын корген Ktci бол- гаи жок- Калика гана ссзген болел, ат iitiMipiкк**ч жок. кзйта ыекырганлаб бол. шапшак гана сыбыр етш: — Жегп... Жел1клс!..— дел, буйрык берд!. OArvpiM он! осымен токталiаи ед!. Содам opi Вфжан- нын вз' домбырасы гу1л какты. Ага omuiiiin саплак. дан- гыл, эор суду оуен! o3i самгап шыгып e.ai. Жзйлау тум!- н!н жулдызды жарык аспанына шыркан, шаншылып он ксг!п жаггы... Осы тундс. Онет !ш!нде. оат Б!ржан эндершш салда- рынаи тугаи 6ip окшау уакыйка болды. Ол куй Базара* лы басында балкан е.й Ымырг кезшде, Валбаланыц бел(йен кумар куша- 82
гын жаэбагап Базаралы. бой жетксн кыздын ауылына С:pro колill тускси. Балбала Базаралыны шин сыйлагян, суйгсн кекл!- кои, о'з клсыиан ж!берг!с5 келмсй: Базсхс, буг:н мент xonaiUM баз! — доп, epriii кслгон*д1. Балбаланын экое! елген болатын. Луылынык бзс-хо- ч: болган улкен акасы уИде жоч окон. Ьазаралы «рс ко- л in, yfttc KiprcHHOH KoftiH. Балбаланын ез1 рендес, байсал мшезд!, кон жузд|. кызылсары бэйбнпо otpaa кысылып калган. Шай кайнапыруга буйрык берумен 6iprc, тесск- iiu аяк жагына кызын шакырып алып, акырын сыбьгр- лап сейлсп: Калкая-ау, но бигсим бар? Кайнык Торкай бат* сп. урген ит!н!н даусы ccrjiin, мына жерло т и п . «Yflme . .i,u-Kiu,3i него околелы дссс, не дей1м? Мон кара жер болмаймын ба? - - доп едь Сабыплы. саляакты жузд1 Балбала. оуслi аппак Tic* Topiii Tcrio керссп'п, купыялай кулд1 до: Дпа, «аз хунд!к конагымсын» дсуин ен кой! Кама:а сайран саза бсрер дойс!н. Торгайына да басыбанлы < :i барармыз, жаны uiMKiiac. Баэскомд! кайтып кыйьга. аулак жур дсй аламын... Саспа! Kyrin, сыйлап конак crin ж1бср! — детей. Солан сон б*р баклан сойылып. уй iiui Жака катер!л- ген ка заимел жадырап. масайракан такта, Балбала адом! 6ip балкып тунгам тыныш рахат mnLirc коп. Базаралыга ариап. еэ!нт эдем'1 ондерш созып айтып отырды. Лшык. калжынкой орн1н- «lineal Базаралыны бурынкылпн да уйыгты. ЖЬтт Балбаладпн бар 6ей1л:мен пйнллым отырган. Гулу кыздын tnoiiicci мои болех отаудагы женгес! к«н *>т1игон сон. конак жнтг Базаралынын eai до. кеп o;i айгты. Энг1ме, калжын, азкпго до уй iiui карк болкандай. Аса б>(^кон жарастык хурыст xeiui бои одк Дал*окатар хездо шеню, Балбаланын аброй-атагын, каларш коркаи, кызын жецгесшн уйже жатуга ж!бер- л1 до. Базаралыны е зш т улкон yfline жаткызды. YfiTyi* niH. Dcipooc, 6ip co6c6i, xouixi отырыста осы уйге лише* fiiiuo коле коймайтын 6ip oxi срссек балалар ксл-inксттз. Олар Торкай, Кулыншак ауылынын балалары окон. 0г:з- го MiHrccin слсназ боп келген. Кшмдер! жулыны, козы- шы балалар сыякты. Колго» cc6cniepi де орынды. Кун* I* S3
л!з косылып кепка! ме дсп. козысын 1здеп журген, «жох. дараушылэр» балды. Б:рак, азар уйд;н luilHjeri конакда. уй жандарынын шырайына, далжын-эзизгс «козыдан» Kopi коп кони белген. Кулау балалар екешн бэйб!ше ce3in, вздор!не ас йпк!з!п жвнелткен-д!. Осы балалар койдык imiu аралаган боп. кузстипмен сенлест, бвге.'пп. тун ортасына дейш шубалып журш алды. Тек Балбала азарды бандамаган. елемсгсн кал- пында, улксн уйге конагын жатхызып, ly iu iiK T i жауып, оз: отауга карай барып жатдан сон тана, «козышы» ба- лалар кеткен-д!. Шала uiciuinin жатдан Базаралы тун ортасы аул бер- генде, улксн уйдем ептеп шыгып. Балбала жатдан отау- га тура бсттед!. Ай ал: батпаган, далз самаладай еден. Бозгыл отаудыи ryiwiri жабык. Ауылда кузетин до. иг атаулы да жым-жырт болтан сон, ж ю т айналаны слон кылмай, отау унд!и cciriii копр in аша берд!. Суйтксндо. отаудыи колонке жагымен жасырынып келген окгезердей улксн бойлы. кара K ie l Базаралыны иыгынан устлй алды. —- Тодта!.. Былай жур! — деп, буйрыд ciri. Ол Манас с«си. Базаралы тук саспатам салдын жуз- бен, жзлт даран, таныды да: — Уэй. Манаспысин? — деп ед!. — Манаспын ба, таласпын ба, 6iniir не дыласып. Сер! жур! — леи, Манас тэты да а^ырын дауыспен, 6ipaK з:л- д1. ызалы унмон буйрыд erri. — 0й, Toflip алсыи... Жон1ие кот!..— дсп, Базаралы елсмсй босанлйын дсп ед!, Манас квнген жод. — Балбзланын жэман атын дан жайлау б!лмес!н десен, дайг былай! Ж 1гтт базсак. тым курса, дыздын абройын твхпе! Боля аса, мен дал осы бэсатада жзнжал салам! Баз! — деда. Базаралы басын шайдады да. кей!н дозгалды. Отау жанынан exeyi де жырадтап, уйд!к сыртына карай ба сим сд1. Саз кезде осы отаудыи сыргыплаты 6ipcp туп тал жанынан уш Ж1пт пштып кедд1. Саз торт ж т т Базаралыны ортата алып. кимслсй озырып, ауылдзи узатып апара жатыр. Sip ж:т!т улксн уйдм белдеунис aii ер-тодымы алынбай, танасып тур- тан Базаралынын сем!з кок атын uicniin алып колд!. Содам api KaiFa тусксн ж1г1тп вз атына м»нг!зш. вз дор! дс аттарын тет!с м!н!п, барлыд шотырымен Торгай нуылдарына карай хогкон... $1
|Былай шыкхаи сон Базаралы: • Босат, ж:бср, сеняер де жет;п отмргап жс- ripittHiii аброЙын тохне! Ертен жургка -жамаи аты жа- йылады! — деп, капы са.шакпен айтып nopin ед1, Ма- настын касынлагы Коптосбай жэнс озге ск! ж:о;т ырк б-.ргси жох, Кошпеобай Ба.тбалапык тугая кайнысы. 0з:- ■tin агасы Бесбесбай сынкты, Маиас тор1зд1, о д а алпам- садай зор деяел! жопе балуан, сойыдга да мыкты. ер атанзтын... Ауилдак узап шыкханша Мамае та, бул до Базара- лимеи хыска-кысха болса да, Ti.ire хелгепдей ода Дуыл- ан облей узая алгам сон, торт ж т т б!рдоп мм кагысып ы а, Базар алыга ка.мшы басып, жабылыл кеты. Лтинын шиегбыр Ti3riKin 6LnexTepi»ie шапшак оран, кыхтып анты. Содам сон Базаралы сокки да корд!. Осы тунде .пинан, шагсанмман да аЛрилды. Тамертен ел турган хезде, Абаиды Айгыздын yfiiiic .Мойбаеар шккиргкан скеи, Абай сонда юелгенде, бул уаде Майбасардан баска: Базаралы, Ёрбол, Айгиз, Мур- ганым стар e:ii... Майбасардыц да яунда Kiprcai жана болу хорох. Абай уйге юржстс-н -бурим, тыста журпем Оспанман Базарвлинын сабалганын ecTin, кымжылим келген. Базаралы exeyi б:р-б:р карастан-ак xoiiia «yRjiepili угискандай болди. Кабах таиысты. Себонт! айту да ко- рек емес. Жалгыз-ак, Базаралымын он жак бетшле кам- шы тг.бы, кан ш зы л дак белым, жамап wspiiiin тур ехен. Суду жуздк ер xoniaai, нар ж т т п осыншалык багы тш л ид ой корлых. туае хору, Лбайга акмыш га, нахыс •м билды. МаПблгар мунлай кон1лде емсс, агы ак. кызылы ки зил. Tiini суйс1мген1и жаеырмагандай, жаймаклап сой- лейд!. «КалаII урлы, канта урды?* легенд! де нашала- ими сурам, тугол 61лг1с1 «следи Базаралы томевргап ж у . » II мзаланын калин отыр. Майблсарга кап елмылим жауаи догнаны. Сотая ж м ш коза гускси Майбасар, мымау журт алдында, edpece. ©3i Oi-ieiii: сыбысы.сыры бар Пурга шля алдымда, xorrrri жер кмлмах бон, 6ip сум кулик ойлады. Базаралыга сыксын карая отырып, 6ip таяауыман мырс Copiii кулш, табалаумм дегемдей кин: Базым, хамил.: отними бепне де тяген гой тур:! Кутырыпгы-ау бул Торгай, о? Басина «iiiin, кыргын бон,
KsJiTXMi жур бул? — дед!... Осы шахка йюйш тарты- иып, жудегендей бон огырган Базаралы енд! алпак бол тан жузже. дуылдап ыза иамыс шыгып, cxi Kiwi Манба- с^рга кэдала карал, жалт cni. — С. Торгандык торгай болмай. киргый шыкхзнын жана бш п пс ен, сыгыр!? dy&ii артына пкжайтып дж- деткен о э т смсс пс ен? Мсшн басыма, ссн:н артына MixrcH сон кыргый 6o.ivай, xiM болуши ед!? — дел сал- ды. Бар жарами оп-онай сишп тасгап, xcri кайгкандай рахапанып, сак-сак «,улдi. Yii imi дс icric костап кулш сд1. Майбасар аузын гниа алмай. как баска 6ip салгзлдай балды. Мойный окмс repic бурил салил: - 0й. тш «е шок гуссж, кал шслск! — дел, уялгак- иан кул'т ж!берд!. Абай соншзлык рахапанып. суйс!н:п култ ксп: — Ес!л, Базекс-ай, осындай нзйзз пл!ц барда, сенеп казактин камшысы туг!л, мылтышник огы да отг.ес ву!..— дели Б!ржан сыякты шег конактарга Базаралиныц мина жайын бул ауил бйшрмеуге тырнсты. Сомлыхтан. Лбам Базаралыга тез гана «р-токмчымсн ат мжг!з!п жансл- туд! аз м!ндот!нс алди, Ангиз бел Нурганымга карал: — Базексннт ycriiie шалам. хемзал. басила тымак кнгшндер,—дед!. КсГлн Базаралы жонслерде, Абай айткам ат-турмая- гз косымша CTin, Нургамым аз колымен эдем1 жана ша- пам oxen. тыста Базарзлынык иыгына жауып жатыл, журт козжен б!р тана какас тауып: — Karipiiui кыймзймын, Базехсм. тек оз басынзы него KiuiipefirriH? Iuiwc от салдин гой!..— дел халды, Осы дун. туе аутам сон Биржам Кунанбайдык улкен ауылынан апанган cai. К«лс Эмip конакка шакырып кетксн. Були бул ко!1актар солда болмзк. Б!ржанга, дал журер ксэшде, Улжан оз уйжел, оз алдынаи дам таткызып отырып, бата борд! де. он сапар т!лсд!. Сонымен катар. Айгыз. Нурганымдарга окслпзЕп тогиз-тогыз сый усымды. Б:ржлинин озже оз колынан улкен кум!с тайтуяк сыйлады. Касилдагы бзр жолдасы- па коржик таза манат, макпал солем-саукат 6epLi.ii. — Ayu.iu.va хелш. мумдаги улкен ага, xirni ihshi вне- pine кзрк кылип барасын. Кайда журосн жолын болсыл. 0нер:н, KaAipiil ассил. шырагым. Б.зд'ц ала, женге боп 80
саган усынган жол-жорамыз осы. Мрэалыклсн аттэи!..— дедк Бул уЯде Б'ржан улкен алгыс айтыл: Y.im-kuзыннын Hriiiriii кор, жаксы ана. Ауылында, сл!кде квргсн сый-хурмст1М кайла журсем дс сстс базар. Кудай ырза. мои ырзз! дсп Улжан, Айгыздардын каз- Д-чрын кос казымсн, Kiuii.iiK хурмсттх-н тутып, кош ай- ТЫСЫП 111ЫКТЫ. Абайдык сыны — Б1ржаннык «зшс тарткаи сэры жор- га аг. сонан сонгы бар жслдасына жетектсткен жэпсб>р- кеше жуан тугыр скен. Сондайлык кос-косармен Б>ржандар Пушантайгл. fhrp.VH конагына жвнелгенде, Абай. Ербаз. Эйгер!м до (-|p:v апанды. Эйгер:мд1 калдырмай. б'ргс ала ксл дсп. Абайга кол тапсырган Ум1тёй мен Эм!рдш лисп бар-ды. Соны ccxepin, Абай Эйгер>мн:н тартынганыиа, уял- ганына базмай, ерт'.п алгаи. Осы топ cai куж кошке. Кунамбайдын улкен ойелт Кунксшн ауылында. Омip т!кк1зген уйде баллы. Бул сонгы тундс де он мол айтылып cai. Б рак спсн Kofiin танга шейш созылгаи Б!ржан-Абай мэжйт!с1 до узак баллы. Жаз бойы Б'ржанды тындап. он кал!р!н, онн!н ха- ciiciin аэаыат «мср:н1и 6ip зор би!г! дел багалаган Абай. куйден толкынган коилшен. есНзмегси 6ip сыр жырын шыгарган едк К у .и к м и Kipln СсДлы *.зар. /K j s c u ан Меи и : и куй. 1K M iU rr iyp.3i ей салаг. Ояд| суйсси МСЛ К- суй!..— /нм Л.1гз.-зган азсн1н, Б1ржанга осы мэж!л:етс окып Сср- л I» ржам Дбайлы оз 1:и1нен ойши.з, кемел вкас кореп'н. Мынну «лен онын саналм акын оперin дс шын «згешс «■т1и танмпы. Л<й|йжан, мен!н oiiiM саган жаксы козгау салды Асуini ей. Сен базсан. ондсп бЬд!и вз:м!з байкамяй. е/.емей жургеи тукп!рд! ашасын. Енд!г! euipbtc борыш •priMii гой! —дедт. - Еидеше. муддом!з 6;р жердей шыкхан схем, Б:р- жан «inf Муддс жолынла Oipivh ары. 6ipivi3 бер! шыга Жлгармыз,- Б!р гана саган айтыл кетссм дегешм —win- iiiii онд1 KOTcpin кад1рлегсжндей елен-соэл! мен дс ец
алгаш багалаганмм осы дессм не лейсщ? Саган vciiix бсргешм коп десен, «аган сешк бергеиш, жат азыгыц канта схеи!н оз!х де 6ip англрсацшы! —дсдн Жаз бойы Б1рж;пшап Лбай барлык Орта жуз, Аргын, Найман, Корей. Уактагы куГнп!, oiiuiiiti. акын-акылкой- 1 ды коп ecrin, коп угыпып ед!. Сонин 6ipi каз!р ecinc xyciii: — Б5ржан ага. тек впер KaaipiH бшгснМз аник бол- са, oMip т5рл!ктс, баска шзуып, тоске ерлегсн внерд! | гана кад!р тутайык- Рас. онда с!злш аз болыи, жалгыз- i дык керупйз де хак. Б1ряк сол жаксылик жаты жзман- шылыкнск жпргылзсу скейт умытппй сахтэйык! —дед!. Бул, CKoyinirt де тзбысып, туй!скси жсрждей батагын. Жанбогамыц. Азнабпйдын anutucun аимен куырган Б>р- жзн. осы жагта озш!ц б!р кынмылын корсегхсн де xi- с!дей. Онгёме сырлары сондайга хоп саркып. сх! шабыпы xoni.T угысты дз. сат тыным танш. Кеш жагкан конактар т.уске жакын турып. шай imin болтан сон. тез журуд1 талап erri. Аттар ерпелгсл! де б1рталай уакит батган ед1. Акыры. Абай бастаган барлык Б:ржан достары, ср- хск-оГнуй бон шска шыгмн. сал-оер!лерд! холтыхтап ту рып атгандырган кезлс, Б:ржак ен сонгы 6ip агалык тБ лект! жас omuLtepre жатдады. - Эзпр, езщ бзстап, OfiivpiM, Умггей косылып турып. сЖыйырма б е е т б:р шыркандаршы! Mchimcii сендср- дж айткан кош-кошын сат батсын, асыл iHLiepiw! — дед!. Охшау тжек. Bipax Б1ржанныц бойыня сыятып • се рж ж. ерке т?лек. Абай маку.т Kopin, тусшш тур. Жастар да ipxLireH | жок. асом косылып шыркап xerri. Осылар 6ip ауыз айгып шыкхаиша коз!н жуыыккырап, азгана сзу тартып, уйып тыцдаган Б1ржан. атынын устшдс турып. «caai б:р сат I токтандзршы» дегемдей белri erri. Кундыз жискт:, жа- сыл баркыг. пушпак беркж мпкдайынлн кей!и1рек шал- хзйгып турып. жэнагы жастарга енкей!п. бас iiin, ch.ti oii 6ip эн :иырхады. Бурый, бул жаз бойы айтпаглн он болатыи. Арманды, ыунды, хсрбез оншк кайырмяоы шынды ашти. ЕЛ. Лоз Лала-аЛ. Oni ay миаи-яЛ. Кост Cat амаи!-— 8S
i' ll нуля! лс. ©hi агарып. кобалжыгян Б1ржан, атмнын блсын алые сапарга карай бура бордк Лртынап карая, катып таныркая турып калган Абай- ларга эш'н ani тыймай, ариап шыркап баралы. ©згедем бурым бул жонд! ухкан Абай ел:. Мынасы жана он!.. Дол осы арада туган, 6ia6eic коштасып айткан ап гой!.. Шыы шабьптын 03i гой!..— леи кыэыгмп. тындап калды. Аблйдын осы еезЫек, жаиа эн т,уып хетт бара жат- клмын акгарган Oxip. эта жупрш кермсге барып, ерт- Wy.ii турран ала атка харгып Minin алды. Yflpenin калам! Пете калмай кстееш обзл да!? — л« и шаба жеиелд!. Ол сонымсн коклктарын куып жст!п. Piprr жэнасып кете барды. Б1ржан осы энж тыймастан шыркап. калкытып айтып бара жатты Абай тобы талмай тындап. ал] тур... Узак гурды, эн 6ip сот уз1лген жок. ПО. йоэ Ллля-лП, втт1-а» имаи-at. Кош бал avail!..— Жолаушылар узап баралы. OfinepiM, Ум:гейлерд!к Кула гина соты кайырма эл! де анкк естwin тур. Алыстагы «ох жотагл конактар орлец баралы. — Козы кош жерге Kerri. Ол! CCTUiin тур. негкен ун! —дои. Прбол тлмаша cyftciiiin тур. Снд] 6ip азда. конактар энш узбестен, белден асш. Ом|‘р сол жотаныи бор жагынза коштасып, кайга topiMn мгле жатыр. Абайлар оный оралып келгенжше уй сыртынли козгалган жок. Ом|р уйрон'п к<мд], такай боре: «Ей. боз балз-ай!» •VH, жлнлгм каймрмлпм айныгпай. дал экелд]. Энн1м атм но окон? топ Ум1той сурап сд|. Ом!р оные сураудлн анырып калин: — Япырау. эпепрпай. атыи сурамаппын гой! —дед]. O ft-и лтын жана Прбол айткан жок па? Козы .хеш жерге nioHiii ecTi.iin баралы лед1 гой. Атыи Б:ржан да коймаган шыгар. Бул —«Козы кош» болсык да! — лен. Абай енд1 уйге карай беттей бердп Дал осы козде булардын кэсына, сырлы кызмл'тая- гыи устал, Куике бэйбпне жстттп Бар жэс. бастыгы Абай боп. ол K ic ire бет бурып, к!ш)л!к амандых айгты. OftrepiM улкен турист б!лд1р1п. катты иглin тэж!м erri. S9
Б1рак Куике взпе жаска карамай, Лбаша iana коэ;н салды. — Лбай-ау, шырагым-ау. мучиц но? K:\\trv «неге бс- pin турсыц? БЬдщ ауиздам конак осылан аттанганды кашам корт сн? К'мд1 асырып. аекактатип гурсын.осин- ша басиндырып? Тим курса поруойсиздыкты мина, ала- кумин OMipro бсрссн eni. Coni естияр деген дэмем кан- да, жарыктигым?! — дели Лбам ызадана жазлап барип. взш ipxin калды да: — Лп-ай, ойлаганыкыз доылдин. слд!н жим-жир- ти гой. Сои:м сол дсйсЬ гой. Б'фак ондай-оидай сон та- Сылар, эн табилмайди гой: доп ш!м!р!клсй кулд! до. жастарга карай бурылды. Ербол мен Омip костай кул!п: — Сан табылар, он табшмас... -дсп жариса кайта- ласты. Куике шамсн т.уй!лш. Лбам жаккл жнретш кезш б:р тасгап, айналмп w n i. Owip енд| срк!н K y.iin : Лбам ага. т1леу!и берет! Кашангыдан бурын ул- кси ожемд! 6ip жамбаока алып, corun бердмнз гой! дед!. OArepiM, Уыпсйлер, бул сыякты косок калжакка «те кысылып турыи. катти кулд! до. уялгандаринан отау- ды айналип. тез кашип «crier!. ЕркЫ, сркс Ом!р. ожес:- и1к артинан ал! коз алмай карам: — 0л дс магам... о iteci окон, он еалса, Эм!р AiniioH niura ма екен? — лея, кыцыр тснте*т:пно басип. сылк- силк куле 6срд1 а Сол Б!ржан аттанип ксткен жазда. Олжай ортасынз 6ip улксн илац Kijui. Бунин баси жайлаудыц 6ip жим- жырт тунжде, жармк айли аспанга муцди жудеу шер шаккан. ноз!к. ыргок онмен бастадды. Ел бауырга тус!п келс жзткан кез баз гам <vri. Жай- лаудан c*ci жакка айрылыса кошкен жзпеарлзе Тобыктм мен KcpeftaiH барымтзши мен жортуылшылары оси кез- .*«•• туп шабуылин жя!лете бередк Ор тунде: «злил кет- T i» . «ruin K e rri» дсп, с-з iiui дауригып жур. Осиндай тынышсыз кундорде сактык ойлаган Ж!г!ток. жыЛКысыныц тунгi opiciii калин олд!н ортасина, iniко карай бсттетуш! од!. Саг жилки Kapauia. Каумон ауил- дары отырган С.уык булактаи хешк! су iuiin ергондс, Си- байлас — Kapuiura.ru влкесж беткс алии жанилглн.
Алды-саллы коп бататын кезде, домелi ср азамат тун баласыкда жылкыны бардам. ат уст!нде болады. 0 з океан:* жылкысы жокка тон, ап-аэ болса да. жил ки бапуды сылтау d in , буг;н жилкышыларга cpin Орал- бай да шыкклн. Жылкыла Карата балаларынан oai мыкты, оз! жау Tycipriiu Абылтазы бар. Ол сем!здсн жараган аяцшыл кара зла атка Minin, каткая кара соАылин opiiiiii злдына катдснсн салинги. Жсщл сад) шелпенHill омырауын жарык айга карем am-jii тастал, KiiiiKciic тммактыц 6ip Кулагин inline жммира in, Оралбайга oiiriwc айткызып, вз! анда-санда oip п<ырг Tyxipiii тастап, -квл жылкыдан узанкырап шыгып, жер шалып Ke.ie.Ti. Жылкыник жанылысымсн, жер шалумсн тук жумы- ■и жок. тек кона туе туманында жургендей жудоу Орал- бай. Абылгазыдай жакын аганын жасн улке’н агага ini- icri шерш айты i хвле жзтыр. Уйден осы fiyrin атка Minin шыкканда да кайла барарын, кайтерш б м метен делсал терпен шиккан. Уйкы. кулкюз кун кешкел! дс кон балды. Агып сангин жулдыхаай. мупын кинл жулдызи сошна ■архыран акты да, сид! м!н! ouiiii бирали. Ошксн смей ■к-мсне! Кызыгын, и стих, жалыпын бугаи дал оси жилы 6ip тана коште ашкан Ксршбзла, аз купле бупиц козшел гайып балмак. «Каракессхтеи куисуi Ke.ic.ii. Оси жаты алгалы келе- д!, окекд!» дойд|. Енд! Оралбай тек дерт кушып, анрылу зарин зарлап капа калгалы тур. Icrcp шара .тоген бар ма туннедс, жач па? 0м ip жастыктаи осы.таи баска Ti.Tcri ж«к larepi т!л(\\уд1ц 6api дс орындалмай-зх койсын. Кис ка Ti.icy, б:р-ак т!лсу tkiccIh жас! Сонисы оси жал тек Кср’мблла! Сонин жат и ила ату. В!рлк бмеппен устап ату. Узин 0]>:м, катан кара пкппын Оралбай от моГшынан асып тастап, кышиа бел!пси буралта кушып туртип , айрылмайтын кун болса, одам аргы дунис ертешп ксп. муиы жутсын1 Арманы да, кынк «Tin кыижылуы да бат- мас едк Оралбандын Абылглзыта шлккап зяры сат. Осы ж и ли квктемде, Бфжан кслмсстсн 6ip ай бурый, ом жас бр:не 6ipi сыр ашкан схвн дс. содам 6epi жан жуз:не б!лд!рмей. iniTcii тынып журелг ексн. Жпзт мунын ун кат- 91
пай. сыр бсрмей тындагаи Лбылгазы, Оралбай surUicei- и!к аягында аз гака сот салды. Лбылгазы емеидсй. шахлак суйек, з!л салмакти алая сд|. Оралбайга oyevni «он. тсрк» дсп тук aftrnafi, дек кана бip жайды бйтысх балды. Кыэ калай? О да сендсй ыптик па? — Кыз, «жаньш сскЫсм 6ipne шыксашы!» дсп од!. — Ендсше. ссрттея тайганды эруак агсып. Тэуехел кыл да, тас жут!..- дсп б:р-ак туйд!. Оралбайдын улксндср шпндс, акыл салганы осы бо- латын TLi кв\\кт) б а к а да ыынандай мырзл кэмеххе чу- анып кетН. Еидт б:р гана нуди! Базаралы «кеч. — Базекем нс дейд!? Тэуехел отссм, соя кайгсд; » — долг Лбылгазы оган да 1рк!лгсн жок. — Кызын Кср&бала болса, ондан жахсы сулудзп «жан ая> дейт!и Базаралы ма еден!? взш1н кеше гана кол аигын байлаткан Балбаласын кяйтсд!? Icrepiiwi к- теп ал. Одан ары Базаралы туг-л. бар XvirireK саган бо лысады. Болыспай кайла барушы ед!? -дед|. Оралбай мынау акылды естйенде, асшндзги кум:с куйрык. ак кох атын камшылай жалактатып, дур c Lt x Ih - ген.кй болды. Дал осы уакыгта. ск! шал1ыни:ы Каршмгалы жакта- гы сонгы б:р узын быге шыгып калган схсн. Лп.'.оык токтатып. аз зял кип, тын тиндан бергенде-ак. Оралбай дын Кулагина Каршыгалы жактая .жш-ж:н!шке боп. си- зыла созылып neniti турран an eem.ii. Ерх’но коймай «кайдаеыи?» деп. i3Aen шарлайды. YiLnin. талып жог!л, ем:с естLiin турса да, элде б!р сабырсыз журех шыпхы- рай шакыралы Оралбайдын такаты калмады. Агатай-ау, мынау эн меш шакырып тур гой! Оя дал Бокснил жайлауынаи. Каршыгалыдаи, Tiirri Cyrip ауылынын уст1нси шыгып тур гой! - дедК Лты да ты :ым ала алмай. ай астында жар:; борin ко.i6eitien. шырк ай- налады. Рас. Cyrip аулыиан шыгып тур.. Лзда сорлы-ай. ti.ieyiH кабил скси гоЛ! дсп. Абылгази кенкмдеп, чу- л!п койлы. Хатсрдси кашатин Лбылгазы емес. Баганадан Опал- байга айткапы: омыц кыйналыл. ойланы.т айгкан кецес! смес-Ti. Жым-жырт тыныштыктан да, аг уст! эб:гер как-
тыгысты t!.im ж,урет:н эдет! бапатып. Сод еебепл ж!г!г кызуына шок тастап коздыра тусу, 6yFan 6ip срмск кв- р:нгсн. Рас, план шыкса одан жасканып. боа тасалап кашатын да Абылгазы внес. Мына кара ала ат, ммна кспксн кара сойыллы, осы Оралбай yuiin смтеудси 1рк1л- МСЙД1. Оралбайдай жалын бнлеген жастып, шыимчел оз бс- тiко карай акыл 6ерорл!х xici «легенде, акылдасары да осы Абылгазы сксн... Жас Ж1Г1Т ciui такат к м а алмай: — Айтканын шин болея, вид! журим, 6ij>ге журил, Аба ага! Багим бз, сорым ба. осынын шакыргаш — мен гой! Жалтаргзнша. жёрге xipceMini! — дед!. Сонымен екоук «Жур! Жур!» —дес1п ап, тебшш ж!берш, ойдап томен агыза жеисл!стК Оралбай огыдан аз бурый, ойыидягы плох байляуы не oxcHiH ©3i де атап айта адмайгын «д!. Ka3ip, ак боз аттын ехп!нд! жс.-ммен 6ipre соккан, куйындай сябырсыз. б:р гана зрхпны бар. Мунын такатсыэ акурсп’нс, жлцлгы он, Ксркибалакын вз Dili бон, даусиз сол гана бон танылады. Kim айтканын (Нлмесе де, «сол!» дендь.. Шауып келе жатып. коз ялдын- да. заменен тапкыган ымтыгынын эсеч бугакты ак таиа- гыи, жун-жумыр апплк мойный керш келс жаткапдай. Kasipri блнлауын, дал осы кештегi ом!pi куши, п у д рет он! болмаса, ап ani талай кун Tc6!pcnin, тапганып ба рин шешер ме едИ Ал, буг!н эн шыкты да, журек отын найзагай ойнатты. М©лд!р суды взеи) бар. шалкып тести- ген ксн кок оэск — Каршыгалы. «,33ip ай астында сулу сэулеге оралып. акшыл тартады. Туе мекен!ндей боп апнак бука орпнмптм. Озонном, шалгыннаи шыккан тун бум, кей ауылдарды орай кымтап, козден тасалайды. 0л- Keiii орлей коп гаи он такты ауылдыц Ko6i жаткам. Оттар coiiin, туишктер жабылкан. Тек кана, окта-тсктс ор тустан уйкылы унмсн хузетш! айтактап кояды. И тер де кон ур- мсйд1. Сап калгыган апкеде, барган самый айкындап. зи ектейд!. ЖМттср шауып келс жапып, танып келед!, ойел 3iii... Суг!р ауылы — ортадагы коп уйл'| ауыл сд1. он со мы» уетше карай шакырганлай. 93
BipnK. ек! ж!г!т дал Cyrip ауылынын взШе такап кед- гсндс.эн мундаемсс, как каскндагы ауылла oxcui 61Л1НД1. Оралбай. Cyrip ауылынаи баска ауылдыц oni бон шык- канына тун'итпен жок. YfiiKOiii, жакыпдэн тындагаи сай- ын. 0.1 эр ыргагынан, эсом зор калпынлн, К«*р!мбаланыи энin обден таныган. Алиста и шакырып эхслген, орк!н алгам эн, муньш журен н адастырмай, суйпси!н!к он! бон шыккянина. са- бырсыз жмтг тэубо етксндсй. luiiiKMi: «капдай жаксы ырыч од!*, «журспид! журег!н кап жайлаудын калын слпиц арасынан, кар аты коште адаслай танин, шакырып алганы калай сд!» дсп, KcpiMCa.iara алгыс бейин'н багыс- тан келслЬ Мсзплаз дуецзлетш келпен osi атты эн шмккан ауыл- лын квп HiiH Iпулата ургЬд!. Эн. 6ipnK соида да узlain, бляулаган жок. Кен пгйн. кеп унмен ouiirin ypici кллык- дай берш, ауылдыц взге yiuepin жасыруга тырысса да. Оралбай кулагы епл! КсрШбаланын «Жыйырма беси» айтып турганын ацгарды. Иттерлш арсылдан .урген ма- засыз дангазалыгы, дал осы кундсп, Оралбай, Кергмбалл айналасындагы суык лунно бтм аздн т сыякты. Кершба.та мен жоцгсс! Качаны мынау корил ауыл дыц 6ip бой ж е т о н бастацгыга шакырып. «алтм бакан* курган сксн. Баганалан 6cpi. жас жынын кайта-кайга амты бакангл Кср1чбаланы мШпзш, oniii тыцдап тур едп «Жакынла узатылааыау. Жат елдщ адаыы бон кого барады-ау. ЕсШ кыршын. жаксы бой жоткеи!» доп. Шп ион Кс.р!мбаланм кыймай, 6ip.iK сыртка шыгарып tLi катай , капаланып турган курбы кыздар, acipcco. жец- юлер кеп. Капа сыякты аса тагу, ocTi жспгс бугШ Кс- р!мбаладан басканыц кеб!нс эн хезсгШ бермей, ток ез:- win кайын оцлю нс тана муц шагуга cpix fiepimi. в з ко- лымон арканды ыргли турып, окта-тскто унс:з жасын Ко- р;чбаладан жасырып, сыгып тастап тур. Оралбай осы 6ip сотке келд1. Ак атты. ак сойылды. жш-жШ-шкс суцгак бойлы жас ж^Нт. алты баканга жол- дасынан бурый жетп. Тыкыршып шыркайналган атынан Оралбай сарт orin тусксндо. Кер!мбаланын yni узШ1п каллы. Айдыц элс!з ак саулеанси тугандай. бу мен ну?- лиц тып-тыныш шзгынац паАда болгандаЙ жМт нслд1. Гайыптая пайда болган кыял жасы — туи ж!г!т!, энмон таласып, eai де эндей бон колген сыякты. 01
ОралбаА псига басим, алгы баклага кСЛГСНЛе, т:д сеп■ т:г; аз, тек «сено, кабак, :>;> кыймыл гала: «Келдтц бе? Кврдам бе!» легендой. Коршбллл сшжмвен каймыхпастаи хгп, ж:пгг?н ко- /tuuaii устап, caycatCMpuii кысты да, алты бакгнга тартш. Жыйьги журт ем энпйге куаныл, хызыга турни, ке- гек бердь «Акдидариа к«ргсаде балки,'гим-лй!..» лсп, Оралбан бястпп, Кср!мбала иакмсгяп epin кегт-i. I .ceyiiiiu оагынысып желтей жулдср:. aft астында апмэк бил тилкмна кобаджийде.: Ага aiuui, умытлас Ыржаи касгарыпа кои, «косагыимен агар» дсп. жтпт бпт.сын бе- piu, бар кыГгынга багыл басгап тургандяй. Кер1кбала мен Оралбай коп он еалды. Сягыкысап, лриги и калган ж\\[м*хтер свзбей янтмсл а.тиас iuep. сыр- !..рип эпмен y vrti-й антади. Dipccc мзекгеп. Clp.ii-Sipi гнидам алым, бтресе, лГфылиса глмай, кдлик шахка ка .к» a.wiaft, косилип гнтадн. Сол эпдвр ск<\\у:н слт>т1н. ы.1 мок еэкш дс алды... Бардык алдагы ом'р байлпуни да жасатти. Абылтазы мына cxi жастин ажарына кон карал, уй- лсс ундер1н кел 7нпдлп турил: ««ина оксузн вЛ1.м гака айырар» .ч**1чч1 ойга сссп сдк Osi дк!мкожаныц хеллнпсп Капомс-u курдасша ой- шитый. Шынында. ;>х!м:<ожа exeyinin жне шаыалары да жакын. Жане агайын iuiiuac унсм: тагу. СыГмас бола- гыи. Аз оасбен, dip агз, 6ip жодо' тез угысты да, барлнк жа:ты оздгр» мекгор!п, биг.сп алым, Кср»мбала мен Сря-1* байдн ©зге топтал 6:*.nin ж1берд:. Оралбай К$р1мбалакып кмшня белшен кушып. кы- сыи турьгл, взш:ц буглпт т.уиде немей келгежн айта бас- ши e,ii, Кер1мбйла :<*>п евйлескен жох. — Жалим. жарыгьш! дсп. жнптчц 6crine мл-ыегмк Лотin бастм. Кв к тати жас бар. Аздан сок жасын жут- камлай бон. тзмйгын б!р коней, бар луниеге Kcillcri :н.т- гычын б1лд;рд|. Кудайдиц куртар кун1, ку кун! кел1и калды гой с- Hi мси mohiii басыма! Bip&K оным онга. самым санга бч- •linoe дс, сетки айрыляр муршам жок. Немей келгезкл- ii туешдтм. Оксу xyiii 6ip айтканшиа сум,дык кар т см Инд: epbc взл|де... Баста! Bi< ас урпагы едче кой. ЭруаХ- гар жар Сслсын, жарим! дедт. Уб
Оралбай ejiiiin осындай ыншгынан. «жарим» деген cwxi ес!гхокдс, жамип негхендей бол. жабыса cyfiin, ,ун- с!з катил халды... «Жалим, жарим» дсп, Кср!мбаланин eai nftrx.au алых куиггар унш, сыбырысн хатти кумарлык сыбирхк-н айтты. Осыдан сон б!р-ах кун eni. Колес! тунге Оралбай ха- сына курбылас уш ж!гтгп ерли алып ксп. КсрЫбаланы алып кангти. Ек! жастын coin алган жалыни булардм осындай шахка жетк!зд!. Олжай iuii бател. ycniueri зсяан жары- лып. жай оти тог!лгендей. орехиiи бул;нд1.- Кср!мбала, Супрдей хчп «м-:< аласи» бар. м ш и ай- даган байдын киты. Берген жт-pi Каракессх. Камбардьн микти, ыалды жор!. Содан сан рот айгыр ун:р:мен. ки- руар жилки алган Gyrip. енд! кизилин отауын когорт, «ыргап, жыргап» узатхалы отыргян. БажеЙ. Суй!нд1к заманинан 6cni бул кунге шей!н Ж|- гпек. Бокснш! apacuiua араздык салхины тус!п норме- гон сд1. Bipax MWia жастардын мынау кшигы сил! Беконпйш тугае тулатип, врткс салгандай бол-.ы. Жэй Бекенипшн 6ipi до емос. eai Супр.'Бул купле Cyfiiiuix отгон, снд1г! Ti3riH xe6i осы Суп'рде бататын. Кен жил хысынин арасьлиа «йтреуге ат малин». «б!рсуге ат сауы- рын» дегондт 6cpriHireft жур1п, Cyrip салмагы кyum бай боп алган. Ол содан асы», жуансин та. ианлаиии та журсым Сонги жилдар Бекешиi iuiiitfc 6ip калжын лакан барды Oyrip бай килан жылкыга м:нген Kicisii хорее: «Минаыыц Miiirciii ueulxi емос пс?» дсп айтады дей- Tin. Енд! сат Cyripre караган DoKOHiuiniii Байгвбск, Жзнгебектей улнец аталары, Борсак. Д.злсвендей коней туLieu тугел дурл!кт!. Сугфдт Ок:мкожа. Балкожл. Нуркожа дегон бала- лари мои 03i боп тулатанда. «aycai Ж'птскпн жыдхысым тя!п аламыз» доп б:р жасанды. Kayxciui шауып аламыз дсп 6ip локиди. Hci Жттекке: «турысар жерш айтсын. батмаса б:р кун, 6ip тун !шшде кыз беи жштт! алдым.з кол-аягык бяйлап окон салеын!» деп. 6ip лйбат uieKii Осындай орттей шалкыгак жмйин лту и. эр жахка б:р лап бср!п ксп. эягыидз. Бвжсй ауилииа xki салли. Бу.т кундс Ж ттеклн бурит и басшылэры —Божел гана емес, Байдали. Tycin те кайтис болган. Enai ел co sine мс батин, б:ркслх! жас буин шыгып <ai. Олар: Во- 96
ж е й д т балаляры Ж ябан, Эдкт. Сонав сок ж экл ncpi бел 7 1я г а и г а и т а б а ц д ы , х ы р ы с Б е й о с м б п Ж -*пе * к у б а с г а п чуы рдакты к с г алзды » дсЙ П , капсул ix Обдьтда болятын. Т а н е р т с .ч ж а я а л а т C L iit ie с .ч л ы е ы м е и , Б о к с и т in in. ш а п - кы л ун ж ы Й налы сы п, эб п ер ге ly c K c im i, си б ай л А с Ж »г!тех 6ь- y n i б о л ы ос.-in , f ii . i in о г ы р г а и - д ы . c Jc ip e c o , \\р F .iiia б г д - д щ астыпда стирка н К араш аны ц яуылы, да мыл ялмай хабэрлапы п турды . Ж ансы зд ар япбёрЫ , Б о к си т in iii эр 5е з к к н т а н к ы г а н . i u ir c i i с о й л с с к е к а ш у к с п с с н :ц д с б,»р:а 1 03 1б лд!. ;;ep i би те т у р а , о з г е Ж тгте к хе д с к н й г а - к з и т а K ic i -иппгы ры п, х з б а р л а д тур ка н. « Ж ь ы к ы аламыз!> . « Ш з уы п алзмькк» дегеи счмдер 03Ж М т с к п Б о к с ш ш г е с о л к у ш а к ж а у ы м ы р и м к о п и и е д ь в з ш 'п са п ы ко п . i ом|'рдс с о с к е ш а б у ы л д а н к д р к ы п , «ypicin K O p M e m i / K ir ir C X , с о л K y iii т у с т е п x c fttn ;»к, c o iiu . t - и ю к п а р и н б с л д с у ш е к ы с ты р ы и , ж а р а у а т гы н C o p in ерт- тсл M in in , су и га б а с гады . Б еке ш ;л болея, Ж ^гЗтехке K ic i еЛЛумон к а та р , с с ж ы я бере, квлделс-н, а р а я к з й ы ш л д а K ic i ш я пты пгян . Ж -П т е к те Беденш i дакб нр ти н сета саля, сол яря агайы нга кос- ко с а тга и K ic i ж е п е л тп . H jti с л д !к д с бул ж ондс; « ара?a x ip ic in , ж о к аЙТСЫК, арапаятнасык» дсп евз салканы — Д йдос О л ж а й уш ке бодЬпенле- сол АЙДОс, Кайдос, Ж н т ге к бон Т в а й л ы . К я йд осы O y rin ri Б окенин. Д йдос болей, 11ось* М а н д а т ы Т о б ы к т ы iiu in e к у п и v a n iu . ic i м э л 'м - ) ргызбяй ж окс К о п б а к. Топай, Тортай — терт ата бэ- лады. А йдос дсп соя салаты и cxi агааы н. сол Ы рпгзбаЯ , К в п Т ы к т д р к л Tcric ж а т а л а й х а б а р а а т к ы з д ы . А р я а у л ы 6K iC iu t К у п а н б а н з у ы л ы н а , К у .т ы н ш и к с у ш и н а x c i e p re si. 6К .е л' а к т а Б а й с а л д ы п о р и ы н а б у л к у п л е е л с в о и у с т о й - Iын Ж и р е кш с ба р. С о тан д а t x i ж а к ты ц ш анкы нш ы - л а р м козс к мслксн. * А й д о о деи, тпбыиа солем ж олдяп ж аткапды кгаж Ж ирсичк- до. Топай, Торкай адам дари да о з бсперйчен ж а у а п a r il и с к а н ж о к . Ы р г ы з б а й iin iix - б?.с к о с и л . K.Y- накбаЙ ауи д ы н я кезйскеп Б арлы бай езеш анстЧ Улж ан ауы линз жыйыльш жатты. U p i ы ябайды ялса, буг!п К у н а н б а й д ы н вз! ЖОК. П идЬ r i к а л г а н а у ы л д з р ы ш е ц б у н д а И д а с о з у с т а й т ы н ■ улкеп! мои п ы сы гы — .М яйбясяр, Т охеж аи . О л exo yi ал ка пней д акп ы р т ш ы гы ш м е н , взд ерш «Ьдегеилер сол ж ер .кн
7bitcu:i* дсп, Улжзи уШнс — вскенбайдын кара шаныра- гыиа орнап жатыр. Осыншалык коп r*6irop.ai»l cc6ciiiuici exi жас, 6yrin тан аткалы 0.1i кунге орыи гауып, байыздай алмай жур. Эуслк Каумен. Карата аунлдарында калуга батман- тын блтды. Бокешшге копием жакыи. СугфдЫ ашу C03i шыккан олнып. тьлсулсс женге-курбылар. жасгарды бул арадан жалтаргуды хажот дести Канди мойын айыпхер дсп, алдымен коздейтлп оеы ауылдар батгзн соц, шы- нында, бунда болуга жат кялмады. Одан смршган сон. nci Ж'птектж каркзрздам Kopi- iicrin атасы, хон Тобыкгыныи ccKi шанирзги Kexrip- байдык ауилин илиалптплк батысып, сопла околin жа- сырын од!. Ксйш Бохонпй олш:с! тура осы ауылга ксп тусс бас- таган сон: «6ipcy батмаса, 6ipcy сыбыр 6cpin кояр, Бо- жейдщ орнына сл noacci орнап калар» дел, бул ауыддаи да енррытты. Содам Kcfiiii. б!р Кч-зек, каз:ри жастын абройлысы жопе o:«i табанды мыктмсы дел, Бейсембжщ ауылына жылжытып сд’|, Бейсембниш 6ip гама шай iuxisyre жа- рады, (.одаи ары Бейсембк «Нртск мен Бокениниси тар- тиски тусем. Сонда созгс сынык боллмыи. Бул жердей тайгыза турындар!» дсп. ол да смргигып ж1бердк Кеш ке ujcR:h осындай туртнекпен журген Оралбайдыц ипмы- см кайиан: «Базнралиныи o3i келс!к. Бауирым бар сд1 лесе, оси 6yriiiri кун коззмс б'р кершеш!» деген. 1>1залы кысымда турып айткаи соншалык, киска, сондайлык каттм, суык соз едй Осы сатемд1 сети сала Базаралы атка Miiireii. Ол сн oycai бул icri сспгсидс. гажал халге ауысып, 6ip ауыз ун кашагзн, Он дегенi до, xepic легеж ле мэлш смес. Нс б:р каттм ашу ма? Нс батмаса Tlcieiiiii алии «еле кор- сем де. шыдадим» деген жнер-кайрат Cexiiiici мс? Ой- тсу!р, -катти ee:»i\\i буни буын-туйд! де. a ii кунге .yiiclj журген. Б1рак соиык орайынл. кун! боны. ток айналзда- гы журттыц yniii кас какпай тындаумен батган. Ол Бо- Keiiuiiiiin, шарасыман асын, бурк-елрк <-т!п жатках ха- барин да септ!. Жат хабарлы Ж ттск алrain ecTireii жерде, 61рталан аксакал, караелкал бол, Орл.тбайды капы «шалаганнн да б:лдк Ол гака емсс. кейб1р тон тин оуелде: «Бокснпнмсн кепспс&м1з. Лгайын 6ciin не дсп корем!з? Cxi tcittck ici батса, с.тге млзц батмасын.
XwiiKC айып тарткызын, кызлы кайырту ксрсг * деген- д<1>||| дс ccrlrcii. Осины л а yiici3, жауапсыз тыклал шик- КПН'ДЫ. Ток тустен сок гака Бвксн:и:н!к «жилки ялам», «ау- ыл шабам», «Ж:итскпсн жасасып, согысам» дегсн аскак •••ii кслс бастаган сок. Ж'Стек жыйындарынын 6cii ot- гире бастады. ©згертксн 6ip осбеп— соя хабар болса, сх!нш1 ое- бси Cip топ жастар мшез!. Булардын басы —Караша- ни н Абылгязысы. Ол, Оралбай icl Бвкснш!гс мм!м болысымех-ак, ат Yciiiicti тускси жок. Tinri елден бурый кел, Кср1мбалага oii амандасып: «калачик кутгы болсыи!» дсп к-ж:л 6Lv Дфгсн. Лга жакыикып ск аллы оз! сдг Силан сон кун! боны, нс койшы-козышыны, иемссе бис клАтаргап бала ж1г1тард1, нс ол кыдырган катим- лпрдм ж ат из oTin, Бокелш1ге кулаги» rypin отиргаи. liy.i .памдлри. ток сырткы кыймыл-козгалысты багатын «сырт коз» болса, содан сонгн ск б!р шебср id —01 пуылынлагы Боконнн кызи, б!р келнннскп дал Cyrip .-уылынык «*йнс сртс ж1бер<л койгзн. Сол кс.гниюх бл- рысымен Каната желп, xyiii бойы Эшмкожа v:\\-i Кала мин отауынла болди. Касында тайга -MinrcK Ержам д ■- ген бала бзр eai — каАнисы болатын. Соны Капамен exeyi Абылгазыга кеэск солем аншп, кун у«ии тала!) ж1бсрш аллы. Балами 6ip болAin астинда Дбылгазмкыи койшылары тосып, кайта ж^берт отыратын. Кср5мбаля- ни »3i аттандырып салмп. Капа танертен Зюмкожадап капы таяк жегсн-дБ «Сенек жасырын сыры жок. Ауыл- | .. кастик orriii!» дсп, куйсу» сабаса да. Капа кайын с:н- дкмнщ тмеушеи 6cTin бурмаган. Ундсмсй, сыр бермой таякты когерген дс. ciwi шамасы келгешие Оралбай мен Kepiмбаланик ксрсг)нс жарамакел!. Бар Ж:птскке, БвкенШ) турали ск дерекл созд| алии келгоп Абмлгазы. улксн ептЫк жасадм. Ол, qjKbii Оралбайды актайтын Kid бок келген жок. Дел-езлда отырган жыйыи. Оралбайды устал беруд! до, Бокежшге карсы туруды да шеше ллмай жатканда, Дбмлгазы Божой yfiine келдК Аксакал, карасакалдын та.ч ортасына батыл басып Kipiii, уй opracuna 6ip п'зелен, жу- riiiin отырды. Тыматын алганда. сулу 6irxeH косок жуй салкын од1. Улксн басим, согысармандай бон, ак ШЫТПСП катты байлан апты. 7* 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 452
Pages:
