1 1ШЫ ШЦ iiuituc, мундайлык жунртк, орамды т измен жст- xijc айгкан сырды сслмегеп едк Тек орысша 6ip хпашга. шышиыл 6ip ж.знкын 03 омipiiiiu купыя, шер сырын та- ратин «елin: «осы иеш к исповсдтм» дегешн окыгаиы Сар е.и. Кепке айтылмайтын, тек ол5м хзлэтшдсП 6ip кездс гана айтылатын ж оно сап Cip-.тк айтумен бгтсггш до ©шс- Tin журск мтабыпыц Tuni осылай батса «срок. ЛбаЯ аз i(i.nin, ккзды к CKi OipAcfi колым адды. Ып-мстык, улпа- дай жумсзк, сал рана терпи ген колдарын аз кмсып гурды да, бетше басып, саусагынык уты кан суйдй Кыз акы- рындан сусытып, кольш тартып алды. Ж !пт квцлй шин мундас, мешрмандыкка тапы сдй — Дсьм Салтанат! Бул куш е uicfiin кешкек Tip.nirivi- де. о зд щ мундай муиды, естсн кетнсстсй еп'п а й т а н д и еспген ж ок cAixi. Ш иннцизга, шыннан баска жауаптыц 6 ip,ne-6 ip орпйи жох. Ж арим ауыз созбсн шннымды айт- пай, жалган айтсам, кунашк зорыи еткси базар ед|м. Мелен д с журск ж арган барим айтылып, а з г е мол!м eriayi ш арт дсп 6 toin отнрмыи! — дед!. Кыз козгала туей. Бойимен де. бетЫсн д с Ж1гзткс жакыпдап к!лд!. Осы 6ip кыймылмсн. 6yrinri отырыста, Лбабдып шин сирин талап cieiiiiin 6unAip,ni. E tu i 6ip узак oiiriMC — Лбай эцпмес! ед1. — Ci3 суймегешмн газабын шсхт5ц5з. Салтанат. Мен оз OMipiMiiiu, кабирга Kiprctiixuuc умытылмас шагын айт сам. аз — суюден кссихен зарым ед1. 9.ii кунгс жалым- пан 6ip,n«-6ip coni комсскй тартып, умытылмайтын, журех таким бар e.ni. О.з азгзнтай гзна доурен сурген кос ын- тызар Tipairi базатын. Ай баткапдай жогалган, маган буйырмастан кеткен ынтыгым! Шын гашысым — Тогжан e.ni Айрылгаиыма коп заман 6ai,nu. Gipax. осы кунге luoniii хннкситай 6ip езу тарткам хулк!с!нс шейш «оз ал- дымда. Бзрлык «ерку-коздесудеп. узынды-киска.нл куанышты-зарлы барша co3i журег!мдс, оз каныммен жа- зылган ocitCT хаттан. С аз Тосжанпан аГфылып, жырмен. ззрмен xynipcifin жургсн шагымда, 6ip айткан муллы сл hjm ci3ic ecTiaiiiTi. Мокни айш п сд!. ci3 укатил* тын- дали лен! Дбай. б!р уакыт Салтанат -плепысн Moxim айтыпбер- геи: «Ж арк етпес к а р а коалгмд!» секс алып e n i . Кыз бул тусга басын жи1 шулгып. коздерш сол ж умa т у с т . энд! ccine алып кзлгандай баллы. Кулагыпдагы уса к 1Ю
uiLiTep.ii, алты н сы ргасы ны и op6ip iK>3iк auietcefii: «6i3 61.10113, кузмЬ, сспгеы Ь» дсгслдей. Кыздык бас икнмсн 6ipie бон иэесш, кон ыргалып, коп куптады. Лбай aai де эдгшссш айтып келсдх — Ж урспм уйлсспсгсн 6ip йкакга тагдырыы косгы, б!риеше cyAiiai бал акын атасы болдым. Шрак. зарым, niepiu басылыадш Тогжакды ойляп, тус!мде хор!» жат- кал 6ip шагым сдк Дат Топжанга уксагэк 6ip жан. бар- лы к пен Ж0 К1 ЫХ арасыпда, жаным слт1гсн шахта, сол Тогжан салатын энмен келш ояггы. Оипь» да, сол жан мен! уатты. Cohui де, эшм де « u i r i Tip.iix TiperiM, барыы да сол адам oai болды. Каэ!рдс ходденен козгс cc6cnci3 сыякты, осы шаЬарда журш калсам да, иен Эйгер!мд| ью ы к сагынышпен сагынамын! — дедх Осыны ай п ы д а Лбай токгап калды. Салтанат еялкындап. акшыл тзрткан жузбеи коз!и т е мей салды да Абайга тагзыммск бас ид1. Лйткан алгы- сындай. Екеу1 ек! узак энлме айтканда, сырта сыр орай шыккаи ед'1. Будан артык айтысу, ашысудык каж еп жок. Кызга, б!рдщ оз1 болып емш-ерхш тияесе, канагат та- бар аужал жох. Лбай б о к а , ж ен и жел1кпея. кызьмумсн Знгер:мге ж алган айгар, бугаи жарым серт берер ык- тыяры жок. Ti-icri жок. Абакты eciriH в з крлымен ашып, 6yrinri казак кауыяинан тыс адамгсршшИн Абайга а л ь т келген С алтанат болатын. Сол хялдер бупидс ел ж ш тш еи Kopi оэгерш, ойымеи жангырып келген Абайга эм|р-куд!рет тыйымын салды. Excyi e iu i кен п сырынэн токталган. 0 з бойын дана- лы к сабырмеи ж е н т , билеп алган Салтанат. e tu i Абайга курбылык. пахты унменен cxinuii ттлек ай п ы . Кастарын- да турган сырлы домбыраны усыпил: — Сол 6ip эшцЬд!, с а д ©з аузынызбен акырын га- на. вз5ме айтып 6epiiii3:ni! — дед!. Лбай |'рк1лген жок: «Ж арк етпее кара хокл!мд1» бу рым Тогжанга ариалган создерыен 6ipa3 айтып 6epin e.ii. Сонын артынан, ом ыргагын ©згсртпссгсн, осы 6ip коныр кенггш взм»е xonni. Сыпаны тусиалясней бастап, шыншмл 6ip тын евздер- мен муц roKTi... Мурлы ж уз. ж ары к айдык астында. сен:с- кен доска купыясын аиггы. Сол жас пазы сстсн кстпес. Акын сазы они узак шергер. Карыздар дос журел умыт- пас. айнымас та. коп еактар. Б слпспге шыркатып экеткеи, айрылысу кундершде дс ж т т т щ ехпрбойы жалыида 200
сактар кад1рлк1, армандысы боларсыц. Сырыа сыртка ниш сшмос. Журех ншндеп 6 ip ryAip жауИар боп жатар. Ашилманэны уш<н. оз!ит кзсист!н emfiip заманда жой* мае... дегендей жака олеи. Осы арзда, жака тугаи аса шыншыл, ыргакты толкындар ед!. Луизгы уйдс, бул жактын белпеш тыкыр бпддрмей coproxTiKiicn тосып отыргак Ербол, Абай эм! шыхканда. 1>;:йиагамботкс та м жактырды. Алдагы белмеге экелд!р- геи сд1. Внд1 Абай энin аяктай бергеидс, соя шамын устап отаута к!рд1. Абай мен кызлын барана Ербол шыгып кеткенде, те- рею алдынла отырып калган калыгттары тук озгермеген. Оиин усп'нс Абай жай, баяу эн айтады. Жузшде Ербол ангарганлай e.irepic нышапы ла жок. EcIktch Kipc боре, cxi жаска. жана кврген аламша барлай карами Ербол, булардыц отырысын да, кабак шырайларын да опшалык жараткан жок. Ол ханагагтапбады. Уйге шам кслу.мен Cipre Баймагямбет тс юрди Kyryini кслшшех шай жасай бастады. Алдан сон Мэк!ш те кайткан едк Булан K c fiiiiri отырыста, Абай мен Ербол кейде кезск- Tccin, кейде косылып квп эн салды, конак эйелдерд!н. acipece Tini6€K бэйбиноснин п'депмен, эйелдер мэж1л!с!шн к -iuiiH Korcpin, кызмет e rri. Бул коштщ w iflir i кездершдс, Сялтанат кеп свйлеген жок. Тек хана Тобыкты жмптте- piiiin Тогай бойынан баскарак айтатын эндерш айрыкша ыкласпен тыкдайдм. Аса 6 ip тартымды сыпаймлыкпсн отырды. Дол айрмлысар кезде рана, уй 6ip оцашалапа Ccpi&i шахта Ербол мен Банмагамбетт1н кезшшс Абайга: — Осы 6 ip копти калай шапшан encciiia сезбей де калыппып. КошБмде 6 ip алгыстаи баска eiu6ip акау жок. Оллск1мн1н 6 ipi болмаосыз дсп, сырттан топшылаушы ел!м. Жетпегснгс uxiiicpiM жох. Бар вм1рдс эмice бакытты болыныз! — дед!. Абай кыз кецлшщ жуйрпсгЫн тагы кврдь Ксудсс!не Ka'iuii койып. тек унлемей мна бас ид!. Созбен жауап берген ЖУК. Кекшмен барды таныемп отыргапдарын ха- бакпен бйлг!зл!. Е м дт халд! ж1г!тт!н евзбен таратпага- нын Са.ттанат та орынды корген ехен. Ka3ip жаска тол- гаи, нурлы квздер! квп уакыт xipnix хакпай. жштхе узак тунжырап, карал халды. Абайдын журсрл!к кез! такаган одк Мпхлйлоска бул кездерде ол, кун сайыи катнасып, жн! xopiccTiii. Бер жах. тан кайтып, досыпын патер!не Абай енд! б!р келгенде, сс;к-
Ti Михайлов osi аилы. Лк кснептсн, жаздык ксн, жупыны ки1м Kiiiuri. Жунлес ксудссш ашынкырап койыпты. Улкон алакаиына шалкасынан ашып салгаи 6 ip xiram u окый жур схем. Шалз амандаса сала, Михайлов Абайды кол- тыктап алды. 0 з белмсс!не карай оксле жатып: — Кунанблсп. мен ciare орыс жазушмлярынан баска, еонгы мэж!л!стео!м1здс айткан. оралуан бLiiuдер сала- сыпан да б!'раз шантар омрло.йм? — дед!. — Кай бЫыдср саласын айтасыз, Евгений Петрович? — Ж ал пи тарихтан! Евронаныц ссею тарнхынан жо пе географнядан да. осы жыл йшмде ci3 окып, 6 iain шы- raiwn мтаптар бар. Жарымын мен ез!м таптым, таги 6ip азын Гоголь кпгапханасы.чан, Кузьмнчтсн аласиз. О з yiiiiii тапкызып, елге кcrop жолмцызга, уакыгша Gcpin илбе- руге болпзш кондым. Соны барин аласыз! — дед!. Аздан сон таги да оз! свйлед1. — MeHiii ангаруимша, с!з тарнхка коп ат салыспаган сияктысыз. Ол гылымдардыц анасы гой. Абай: — Тарихтан б1з ислам тарихыи, медресе Aopici турш- де смес, жай e3,iiriMi36cii. туртшш окыганммыз бар. Б«- рак. Евгений Петрович, с!зге кездсскел! Meiiin бурииги бЫм ден жыйганымныц xe6 i езмнн салмагынап яйрыл- ды. Я тутш, я будай бон кстксидсй. Сол окыган тарнхым- ды туракты бынмге санар ecuiх:iм болмай тур,— дел. .Михайлов бул сезгс кулд! де: — Ehacjijc. мен ci3re айтайын, ислам тарнхы — 6Liixj, ол улкен 6 i.iiM! Тек кандай тарнхшы жазганын талдау керек... - деп Михайлов 6yriii исламга байланыстм uiuruc турэлы, Абайды хзйран еткен, кызык жаналыктар айтып xeni. Ислам, араб enepi. жалии дуние жузшш гылым, сана табысына хеп гасырлар бойында аса зор жехпетер бергси. Ecxi антик onepi мен Евронаныц бер!дс келin шиккан ояпу AoyipiHiii арасыида жаткан 6ipiKUic жуз жылдар Metiipcy.iiri бар. Сондагы коп гасырдыц карац- гылык заыанына соуле беретш, тек араб моденнет! екон!и айтып erri. Арыдагы Сократ, Платон, Аристотель мнрас- тарын 6yriHri енсрлГ халыктар кауымына оз!ншс ocipin кеп жетк!зуш1лер ншгыстаи шыккаи ланышпапдар бол тании ccKepni. Булардыц 6yrinri окпмес! осы жайга яуысканда Лбайоз iuiiiien cyficiiwiprciwcfl жакалыктангы. Бул ойын Мнхайлоптзн ipixnccren айгкан e.ii. — Евгений Петрович! Шынымды айтайын, мен адам 202
баласмиык бЫм хазнпсында мусилмангны.тк'К гала.чы «Л | Ф балок жатхян. жалгж-ы жох дуние дсп угушы ед»м. Cii мешн С тиран, rtomiiiin ксткен, Oipine 6 ip; карем, epcl M*piueriit дупнелерге.и тугасшрып беретш сыякшсыз. Шмпыада гаделет, хакыйкят, ахлак моселелеришс ка- уымнык KriairiJi ойлаушилар аз ба? Мосицср ырысын ой- ллйтын ар зпманных, ор халыктврдык гулзма устяздари бар гоЯ,— деген. Михайлов Лба it козгаган бул моселешк артыиаи, у.чнк (Sip хилелi, иск ©picri ойлврка кетп. Byrinri шпатыцда, кек мандайлы, ойли кезд! Михайлов, копир Сахалин купи тлрагак кслбстЬсеи зор 6 ip гулаиара, дакаларга уксанды. 1>у:чн ол. Абайга философ уетйз болыл таимлгандай. Узах вам моден, угммли ciin, они к бул куиге uieiliii ислам ду- liiicciHCM б!лген 6Liiuin багялады. Сонымен жилгастыра, ,*.ipecc Абайды хайран етхен буныц «з халцыныц жайи. Казак тарихыиид да ол‘. гылым б’лчеген, мумкш Лбай mi де багаляп жстпегск казнасм болар лсд!. Дупнелж онср-бйнм мулкше. казактиц да жер асткнда жаткаи саф алтиндай кад1рл'| сактапшы болум шсксЬ дсп антш. Лбай .Михайдовтык Cyrinri xis«i.-ik)m‘ii icefiiii, оны oal- bi: бурый-план да жакын кбрдк Екеуйч ryue ercriii ага- лык оЛдын epiciu акгарды. Лйрылысяр шахта МихаП- ловка: B y riic m илпш, срскше 6 ip кадЦый сыпана та нин дыдыз, Евгении Петрович! Мои с;здт тек г.рыс хал- киндяки бшсрд1ц ойы мен tLi : дсп бЫн сд1м 0 3 iwji бе- олкенщ, с(зден алые жатхан, сахрл келгнн дсп 6inin см. Ал каз!р cis. бгГшс б:р мои! колммнаи жетелеп, би!к бел устою шыгарыл туре из- Вар занандаодьщ, бар ха- лн'ктлрдыц коныс-конысын, врш-жойипеш корсегглиз. Л.шстан болса да бар ядам балясин тугае 6 ip тяйпадай am арггыцыз. Енд! баксам, лунишйк бйймт'п сырт жат- i.a.: хзлык жох сыякты рой. 0 з1мд1 казах балясы гяна • кос дсп cc»iiircK.4Cii.6tp куанышта турмын. Осы мси’щ улкси олжам болса керек! —дед!. Михайлов катгм ку.пп ксл:п, Абсиды н:. unau кушак- та:’.. 6 ip кисын коЯдЫ. - - Кунанбасв! Б1'зд1ц достьн ымыз скеуЫЬге де жак- с;и нэтижс берер лен улит огемш. Тек «йтяпханадан, Кузьмичтеп кол узбеймп! деген уадсщ’зге 6cpix болыниз! — деле Осы жо.ты Омсйден 6 ip арба кип алии клйгкан Лбай
олжасынын как жарымы — Михайлов керсеткен. я езд! riMon тауып берген xiTairrap e.ii. Лосовскнй сайляура. сак paFa шыгар алдында. Михайловтык тел Лосопскиймеа Андреев yfiiii.ae кездсскен 6ip уакыгы болып e.ii. Сонд| Михайлов ©3111 ырзалыклен тан калдыратин сахра * irir жвшнде свйлеп отырып: — Кунанбаевтыц 6 i.iinrc умтылу талабы аса зор. Жа< ел.tin ксйдс бМм жарыгына бар cucecin салып. шынымен; барыысн келепиш байкатады. Сусагандык кумарлыгын битлредИ - •дсп ед1. Лисовский буд жайга Михайлович карамаган сыякты. — Евгений Петрович! Ол халык сыйпаты емес шыгар. Халкын айтсак, бул ел sui орыс моденнет!не «сошна ка ж е т ! бар» деп угыиып, оянгян сл емес. Ал. Кунанбаев- тын жеке ©з басын айтсаныз б!р баска. Б1рак онык ку* 1 марлыгында/ гылымга ер жет<п коп умтылган адамныц 1 бэршдс болатын дагдылы гана комагайлык бар шыгар!— I ДСДК Михайлов псп Андреев, Лоеовскнйге осы жолы Абай- 1 ды жаксы угындырып ж1бсрмск ниегге болатын. Сах максатымсп жэнс езЬпк емншыл, турашыл ойын жарык- j ка шыгара отырып, .Михайлов 6 ip саркынды тез айпы. Куианбаента мой кызыктыратын 6 ip касист бар. « Коп мэжЫстее болдым. Жакын таныстым. Сонда мунык | аузынаи: «о.йтег, халык, халыкка адал кыэмсг» детей I соз коп кайталап шыгады. Онысы жоне туракты ой боп, i KOiuine 6 cKiren. A\\cHi осы адамныц бойындата гуманизм : кызыктырады. Кеяеш«1псн не шыгатынын каттн бмпм кследН детей. Абайдын «мне айтнаса да. Михайлоптыц ол турасын- дата бул кезендег! улксн 6 ip корытындысы осы. Андреев 1 Михайловтык тез1мен жалгастыра, Лоеовскнйге: С!з киргиз управительдерш атак, шиш, тазалыгы ! аз, ryciniri темей адамдар дел б1лес*з. Саз орынга лайы- • гы бар адамдарлы, e3i б:лгсн сахра тургындарыныц iuil* ; пен Кунанбаев тауып берсе... С»з 6 ip жат га соларды сай- лап. сынам ке.тссшз кайтер сд!? — деген. Лосовскнй бул niKiprc карсылык б!лд!ргеи жок. Кайга ссшде тутатынын ссздф!п. акырын бас шулгыды. Тек со- ИЫМСН 1ЛСС; — Кнргнзд!м ру басылары б!эд!к кенсслер уш1н гана емес, Куканбаевтыц ©з» ytuin де кыйын жумбак болатын. Мен алдицгыдан арткылар мулдс баска болып, сахра
когамыиа жаналык ой. дурыс жат тауып 6epe.ii дсгсн се- иЫнсн эз!рше аулакпын. Жалгыз-зк 6 ip тэжрибс стш («•;ччт. Иэтижесш Кунанбасв пен аздер, 6 ip-cni жылдан С»>ц шат кв!нлмеп корытуларыкызга т1леулсст!к антайын. —дед!. Салмакты мыекылмен кулгй де, бул жоидсг1 созд1 И.Ч1 улык iiiiuiMiMCH аяктатш. Осыдан аз кун еткеы сок Лосовскнй санлауга шыкты Лс>ай Србод мен Байяагамбепт жайлаудагы ауылга, Шыкгыска xa6apFa * i6epin. оздер1 Лосовскиймен 6 iprc Кизил молага тартгы. Лосовскнй Андреев!in y fiiiu c берген уэдссж бул жолы Шин орындады. Кызылмола, Коныр Кохше. Шынтыс бо- -ы сыякты, уш болыстык сайлауына Абайды касыидн ка .ц.’рмай eprin ж уряд. Карлик жерле буларды улкен аГнгсрмси, салтанатпен. коп уйлср Tirin, кел-xecip сойыс- тар. коиакасылармсн бешлдешп карсы алысты. Сол ел- дерге Лосовский Абайды кад1рл1 адам ст]п, таимтып отырды. Абай уш болыстык сайлауга жыйылган e.iiiic осы жолы, улкен 6 ip бедсл, аброн тауып канткан адамдан кершди Журт оны. бейнс 6 ip, советник сыякты бкчдГ Абай KipiCKCHAiKTCH, б!рде-б>р болыста болыстык. билж, кандидатгык y iu iii кыкк еткси талас болтан жок. Бар болыста. Абай сол елдсрд1к естияр. алал дсгсн адамдарымен алдын ала акылдасады да. Лосовскийгс o iiiiiii «паленд! сайлау лаймк» деген усынысын антады. Соны беделмен еттоз'п отырады. Калада жургенде, бу- рынгы тожрнбес! бойышна, сахра адамдарына шала сс- iiiMMcii кпрагаи Лосовскнй осы жолы 6ip айлык санарда Абайды «line жакын тартып, жаксы бьлдк Кдшрлеп Калгандай, сайлау кун/нржде Абайга кейде калжын ойгып: —- Ибрагим .Кунанбасч! Мен cia.iiii мэслнхаттары- нызди аламын да. атагандарыкызды бештемш. Б!рак •Mil саЛлаган Kictacpiiii3 бурынгы болыстардай, паракор. морлмкшмл, жалган приговор берпш, ел жанжалына б аси т болгыш кыянаты коп болса. жауапты m 6epeci3. Господни Михайлов пен Андреев алдында бсрес!з,— деп кулетугын. Осы евздердщ Абай басына карыз екенш жопе сопын 6ip жагы улык алды смес, 03i айтып журген халык алдын- даты карыз eKcuiii ойлаганлыктан. Абай бул жолы мынау уш болыска еншмшк ойында жок уш жасты сайлатты.
Олар болыстыкта талабы жок к!с5лер ед1. Шыцгыска атаганы Абайдык ез курбыласы. балалык шактан м1нез8 мен адамшылыгып Абай катгы кад|рлейтш адам. Тогжан- ныц агасы, Абайдын досы Асылбек. Бар Кунанбай урпа» ru n , Ыргызбай ортасын карали CTiii, Абай ез болысыныи улыктыгын сол Асылбекке берпзд1. Копир кекшегс болыс боламын дел, мал шыгарып. жулысип келе жаткам ©3i бай, ©3i ожар омырау, жас 6epi — Обенд! сайлатпай, опии орнына «момын, ccTi пт» дсп Шымырбай дегенд1 сайлатты. Кызылмолага болистыкты племссс дс Абанга «е::- Airi едирдс Ttoeyi 6 ip жакын ini болам» деген Ыскакты сайлады. Бул Кунанбан баласы, Абаймсн 6 ip шешеден тугаи-ды. Б!рак жастамынан Кунанбан они Куданберд!- re ini eTin, Кункешц колинда ocipren. Бсрлн уакытгарда Ыскак кебжше Тэксжанныи ыгында келген. Дал осы соцгы ж ил гама Аба иди анмк адал ага деп, шинами дос тутып тапкам сд|. Абай оол Ыскакты устады. Бул кунге uiefiin таныстыгы аз болган — Матай ituine Ыскакты ауылымен Keiuipin, осы елдщ болыстыгын аткаруды тан- сырды. Ералыда быйылгы кектемде онда жок ыланнан бас- тал гаи «Абай мен улик тартысы» asipinc осылай аяк- тзлды. Абай жекгендей боп, ел 1шшдсп оныц атагы катгы дабырайды.
Ок а п ТА I О-о-й! Лбаii-аи! Жолыц болмас-ау cciiin! Ку дала, ку моксндс, жалгыз ауыл калдырып. 6ip capiaihruu. Нс ягайын-туган сл жок, Нсмосс ауыл iicci. уй »icci, ка- тонга бай. балага ахе ДСрл1х озщ жок!.. ©ниц бардай, осыыыц ба?.. Ke3iuiarc кок шыбынды уймслсттш гой! Кудайдыц ысплы мынау— оуе аГжалып жсрго тусксн. К^нлс шыжып тургап нсгилган кузрган конис бунисы. !>api — cciicii, Абай! Ой. cipa да жолыц болмас-ау ceiilit Нс жазыгым бар ед1? — доп, yfui аВналып кссск утмси Лбайды жсрлон коле жаткам Диада болатын. Ол осылай урсып кслш, OfirepiMHin отауына к!рд!. Уйдс жалгыз отырган ОйгерЬппц тор жагынан ксп. огы- рп борд!. Ойгср!м жасы улхен Дглда кслгондс, орныиан турим карем алглн-дм. Д1лл«мнн бул козде ажымм кобсГйп. суйох-суйсп 6ini- ис бастаган. Kaaipri кслк!цдс оныц Лбайды жерлеп, Ofircpbire ocrlprc айткан урмсы, куплен дягдысынан баскарак. Бу- rliiri урысгын co6c6i эор болатын. Тундс каладан келт, Д1лд;»тц yftiire конин. бупн тускс жуык жайлауга ка рай ягганын кстксн Манас охелген хабар бар. Лбайды Олдскс кызыныц жанында Kopin, жай-жяп- сарды «зиплс яцгарыл кайткан Манас. бул ауылга жай- лы хабар экелген жок. Датда мен корги! катыкдардын, малшылардыц квзшше Лбайды к!палап сойлсгсн. — Кыйыр жайлаудаи, иг аркасы кыяннан, кун-тун 207
катып бар. «балам абактыда саргзйыл жатыр. аман-жа- маныи 6i.iin ксп бор!» дел, Kopi uieiucci MCiii жумсадьы «Корлык xepin жатыр-ау!» доп тыным алмай калака] жетсем, ол боса, каганагы-кзрк. саганакы-сарк’. — дсп кеи. коргстисн артык та сездер свПлсген. Манас «Дитдо кызганыш ойлап куГпнер* дел энгй месили басып тусгталдап, тзртыиа айтып сд». Койin Дкт- дэлщ oat, олденатрн Лбайдип бозбалалытым айткан ха- барга кушырлана тус'ш, сунсЫс тында сандал болды.: Кантакайта такимдли: «Каината. корген-бпгеллилк 6 э- pin жасмрма! DipjcMCiii ipKin кейген, кудай алдында мой- лица кари а!» дол отырып, Манасти кон койтк1зген. Манас эйел мел сркех арасымын кша-наз, ксйгс-куГи- Him дсйттн, блязы м1псздер1не ден коймайтын. Ол кесск, топас мжездк догал адам. Калада Лбай мел Салтамаг- ты TOpeacci коршалгал. онаша отауда, ала-жвлеике жер ле квргслде 03iinue, еркш-батыл жорамал жасагал-ды. Тунде Дтлдэшн жстспмен кол артык свздсрдт сейлеп келш, ец акырымда eripix те анткаи. - - Мен Лба Гид Kina койдым. Ыза болгзнымнан кыз квзлиле урсып та тастадым. Kenin. ceiiiu ecciwi жйсргем жок. Е-с, урыспай турайын ба? Пт уяласыпач хорыхдай- ды, мен airmail, KiM айтады оган! «Елдс катып-балз ccni уайымдап, туи уйкысын торт бвлш, кудайына аксарбасып айтады. 1шхел асы зар болыл отыргалы анау. Сел болсаи. Элдехс кызылыц койнында. шалжыйыл жагканын мы- нау!» дед!м. Ашуим кеп ксгп! — деген. Eiui Mini, Дкпдэ сол Маиасты жоне.тпп болтан сон, Ofiropi.Mix; барды лтытип отыр. Энгсргм уга алмайды, ангару кыйын. Дктдо Лбай туралы чйтып отырган жа- манат-тыц 6opiii, кенде куле rycin, кундеНдеи OfircpiMrc жакындап. жаласыл айтады. Неге exciii бслгклз. кушup- лаиып, суйс'плп сойлейдь Манас улгайгкан eceKri, бул енд5 одан да opi ecipin алыпты- Шыжыл туркан ыстык купле пысынап отырган Эй- repiM, Дйтдэнш катал oceri басталганда, аппак бол вз- repin барады. блебойы тоназыл KCTTi. Журсплщ дол улшлан шибык камшымен осып, урыи кеткендей болды. Саусакгары суынып, Дтлдэшн колын усгай алы.т, д!р!л катыл: — Не дейаз? Пен! айггыныз? — дсан ©псбойымен ДЬгаога карай умтылa rycin кадалганда, eni «езжен жас ыршып Kdin барып, тез ipictaroii. Сол exi таишы, ксссх
тамшы жае, енд« суп-суык дас тужндей боп тур. Шара- Iсынам шыгып y.iFлигам когдсршде жумарлаиын турып к.ппы. Алггиикы 6ip сурауьжан сои, ЭйгсрЫдс ум жок г.и. Ку.titeri боп. шошына кобалжыган жузше Oip кызыл. б!р кокннл кал Оймаи шыгып, Cipece талыксыгандай, сум-сур бадып кегель Даусы еркек уЯдсс боп, гужыдеюиреп inuFaruii, жарыкшах yiui Дйчдо, 0 Гмер>мнн1 жузшен коз алмайды. ©пмккендей оршелене сейледь ЭйгермнИц т'вссжс riaeciii суйеи, скхейш, yn.i.ic карам ап: OiirepiM. тыидам ал, a.ii одан да соракысы бар. Гол yin б!рдей жарен apiuxtax жсг)п, банды oui i •;cn келгеи клланын салдакысы, o-iri Салганат сыйкыр Абай- ■a: «Eiui меп‘|<#л!> д а т . «К<ммсн караксак, сони мои агар!» деген. «Ceiti абактыдан кугкарам дел, мешк сл журдка харар 6ет1м калган жок. Енд» Aieiii айттырган кунеу»м де алмайди. Жер оргасы кехтобедс улытып гас- тайтын xieix мен смсс. Mciii сен алзсын!»— д а т . Абай: «Кырда каши-балам бар гой» деген екен. «Оный магам жук емсс, кырдын сарала егек кызы момн таим бе eai? Омдагын суыммеп Kipin, ку.пммсн шыгады. Пак cyAepix вз>мм1н, жердш yciiMcii кем, астимен кангманмым, ала- сын Mciii. Алганиипын басы осы, алажаздан камтай. осы калада жзгасым, eiuiri кызыгы1иы коретш мен га ма!» дcirri. Ал, OftrcptM! Мен бандан баягыда кулер узгеи KictMin. Опасыз Абай exeyiMbtc кора салгызып жапаП тузге жатак кип гастап. карасын y3in кегкен! анау. «Ала- жаэдан калада reriii жаткан жок шыгарсын!» дел онлау- uiu сд1м, аягы Mini осы болды. Жатый батмзгырдык: «yftiMc жетеш» деген хабары осы! дел токгагап. Абай уш болыс слд!н сайлауым tirripin, жайлаудагы улксн ауылга колin. oxi жумадай motHeciniii уГмидс ду рим калган c.ii. Бул уакы пар’.а эд абакшдам шыгып Ke.ii'eiuiKien, ага-ini, шеше-жедге, жапкуйер жакын — барлыгыма ыешк бадгам. Тез кеде алмады. Синичек, ел бауырга тусуге бет алган уакыгта гана, кошен зарикплрып Kyrripreit ез ауылына карам, енд! тарткан-ды. Бул жадга Абай, дох Баймагамбетп гана алды. Ербат жайлаудагы оз уй'шде калды. Кузекко, Ойкудык гусыпа сл xouiin баргзнм1я. Абаймсн аГфылыса ду1>атым бом, жолдасынам рухсат алып калган. ©з ауылына бзруга бел байлаган сон. Абай cxi-уш куннсн 6cpi коп асыгып, коп дегб1рс1здсиген. Сырт коз-
балжушысдк Eiwi Онкудыктагы OfircpiMrc карай тун катим агтанысты. Осы тундс Лбай мен Баймагамбет. елаз. жыы-жырт ecb таудан, калыц Шыцгыстам асты- Kejieci кун, бауыр* .лык шыжыган ыстыгына карамастан, тускс шсйш тарт- ты. Булар 0нгер>м салгызган Лкиюкыдагы кустауга, кун туекс такай бергенде колin жегхен едк Лбай бул кысгаудын iproci котеритгепде кетуен бола- тын. Hiui кслсе. Лкшокынын калыц усак адырларынык Корикка карай салбырам келген тумсыгында, ycri жа- зандау келген боз тобеде. улкен кора — дуксн салынып- ты. Лбай мен Баймагамбет eeix алдыма ксл!м rycin, ко- ранын жаяу Kici KipcTiii o c iriH c ii Kipicii. • Баймагамбет узын далаига KipiciMen, коранык 6 nix салыпгаиын. тебсс! жаксы жабылганын тамаша спи, млктай басгап cwi. Лбай oye.ii ун катпан, асыкпай, сол дзланды карады. Он жакта кыекы ас гуратын oxi кшет- Ti жопе тобесш шатырша бшктсп жапкан шошаланы карам шык1ы. Кораны салгызушы — Эйгер'ш мен Оспам. Салушы — осы атрапка белгЫ корашы уста. Торе деген ккм бола- тын. Кора-жай мен там уйлерлщ салыс улгкнн берген Лбай oai e.ii. Эр бвлмемш узыны-колденецш, iiuxi катиас eciKiepiii — бэрш дс Лбай ез1 кагазга сызын, O fircpiM iiiii Колыма табыс erin кеткем. Сабырсыз, шантан Баймагамбет, Абандон жой жу- piciHC шыдай алмай, алдын орап, 6ip Kerin, 6ip «айтып теп. кодды-аякка турман жур. Лбай, эр куыстын калау- ын, сылауым, бшпм. CHin, 03i берген улгкш секс Tycipc, салысТыра сынап кслед!. Баймагамбет бурым барым Кайткылап. кайта-ка йта: — Лбай ага, мумда келмнз! Тамаша мумда схем! Дол каланын уйП Асты-ycri тактам... rieiui каидай...— дсм, такагы калмай, махтап журген болмелерге келд!. Келд| «Не Лбай асыкпай жаксылап карам шыгмп, катты ырза боллы. Пн жаксы бвлмес! — орталык уй, улкен уй екея. Ол *'сн» бн!К, жарык. Буныц алдында таза, узынша ауыз уй бар. Лрт жагында бушрдсп ocixreii Kipcrin Tyecnip уй бар. Эр белмс ор алуандас. Пн улкен болмеи терткул болса, тукп!р уй кен. узын. Бул белмелерде Лбай мен OflrepiMiiiH армауы бойынша, коп баламен, молдасымсн,
конагымсн Дктдо турман. Eiuiri 6ip соттв Лбаft e3i мен ОйгерЫ унпн зрналган, кшм уй жагына шыхты. GfirepiM | VAiiiiii ccirin Лбай жакагы кврген, ауьз уйге шыгарута буйырган едк ЭйгсрЫ ол y.irini езгёртш, вз огзуыныц ccirin бул жахка каратнай, зржэгимдагы yfuiil твр»1сц шыгартьптты да, сол жактзн eaiuc жаксы ауыз уй жаса- типты. м Лбай Энгерш мрпзгом взгеркгп «(немей, он r y c iiw l. Д1лдэн1к квзже сог самым гусе 6cpricl келмей, аз да баз- с;-, аулагырак таедда болайын деген гой. Онын белмс- лс-pi де, ойдагыдай кси, жайлы бон салыныпты. Лбай Эй- rc p iu H in тори бвлмес»нде узак турды. бз'шс сагыньпшы, истых жар твоеНм, кенл>мсн осы болменщ лештен жо- тары узынша калтарысына кондырып кояды. Кызыл кок ш ы м ы л д ы р м н rycipin, жИ5ек пердемен оз кез'1нен в31 тасалап, ойша коршап койын, узак секс алии турды. Эл1 де лыпыл кагын, жуйгкш журген Баймагамбет кора жакты да тегк: шарлан келд!. 0 з уй1, басня xopsni- лер турагыи бвЛчмелерд!—6opiM де тепе аралап, тегк мак- тап келд!. Лбай CJU i огам epin кора жакты тагы да асыкпай журш, теле карап :мыкты. Шарики ам деке, сал- кин квлецке.й жаца. таза коралар 1пймде тыныгып кал лы. Мал K ip e rin корамыи какмасы баска. Алды туйе ко ра. одан белек созылтап сийыр кора. Сатарсмск жалгас салымган exi улхен, аса кси кора бар. Дшгоп кем. тебе- ciniii op тусыма денгслск тгемк калдыргаи кой коралар схем. K ip c p e c i r i 0 3 in c болен салингам узын, б я ! к ат ко ра да бар. Жаздыгуш комма койын. шана-саймзн сак- тайтым, TeCcci шатырлы, бшх зоуезнан — там уйлерге жалгаса салингам. Туе яуганша, кора жайды Абай мен Баймагамбет асыкнай кара» шиккан едк Багама Ke.iici.Mcn кудык ба- сындагы астаудам суарым, ср токымдарыи алып, орелеп ж1бергеи атгар, узак жайылыска KCTiini. Лбай Байма- гамбегп сат аттарга ж^берш жатым: — Кзйырлы болсым! Сем ехеуЬш бул жайдын канша бейнет, ссргслдснмсн салммгдным бпгезпз жох. Байма гамбет, оеыиы. 6i3.ii жоктатмай. кажымам салгызын шиккан Эйгсртм ер дссетош!— дедк Соны айтын. корапын холецкосше паналан отыргаи жср;.мсн асыгыи, ушып турды. — Атгы окел. тез уйге жетсй1к! — додь 9ftrcpiM мен балаларыи кеп сагымган асыгыстык калпын таги тапты- И ' 211
Байыагамбст атты кепке шеГми ахелмед!. ©peclil хек] салган екен. Hk i аг адырга xipin, узап xcrinii. Сабырсыэ даигап Май, жолдясыи р а к куль Ызалапып кутеаЦ Бул уакыттэр Абай ЭйгерЫд! дамылсыз ойлайды. Онаша ауыл. Жайлауга бармай, елс1з жайкын ЕраЗ дымен Ойхудыкга калган. Бул купле, сдргайгам, жим- жирт кулазыган далада, учит к-.*ган 6ip уз!х — 6 ip шс гыр гана н'рлЬстей. Ом1р — барлыктын азгзтлй <клгк!и-| деЙ. Айкала кибыр eincc, моцп ун кзтлэс ней дала, cap ] дала. Ол унс*3 далайык ертегкНией боп, шыиы емсс, бул.-.up мумар ерпткждей боп, ашык истых купле, бу ди п-булык спи, буллдыр ойнаи туратын кок сагымы бар. КаэЗрде Абай езшЕц пуылы олырган тусы осы-ay деп, Ойкудых даласына карася, сол кок сагым жг,иетурЛ1 ху- былып. коэбен ойнайлы. Сар далаиы, *мец>рсу, с аз жа- паи туз, пула 1уз» дег!эбсй. прл>кке, t-ажаймп заггарга толтырады. Жумбак - жап ислсржс толы дсп таныткаи- дай... Сагым алдайлы. Сагым — кыялдай. Жохтам жуб ныш, алданыш тудырады- bipccc Ералы, Ойхудыхтар, ушы-кыйыры жох кок кумбезд! uiahapra толгандай. Бей не кох capafuap орнагаидай. Бтреос xeft6ip кара шогыр жердей yai.iin. жумырланып, кок аспанла муталлак Tip- uii.iix стксндсй. .Мал ма, элдс караган. шенгел мс? Аса б»р коп шашырапды пх»гырлар. гол алые кок тумаиды, кокжсск шпндс среЫ-карсылы, уГггкый журея. Булан салып, караушыиы езше тартып, «мунда-мунлалап» ша- кыргаплай. Кадалып, коймасгаи шахыргаидай. «Кыял дегеи, ум'гт сагым осы-ay! Дал сонын козге горжген ониамалы, аинымалы xecxiiii осы-ay!» дсйд1 Абай. Елс1з жапанда жалгыз калган жашшп, сол жал- гыздыгымен ойнакж аллаиышты тэмашалайды. Bipax бул жаты осынау жзлган дуиис кпшде, слсЬ дала ара- гында, жалгыз ауыл калган —oaiiiix Khuiccnc ауылы. Оплаты кникскс балаларын, жалгыз жас жарим, аяулы, KepiKTi жармн. Абай улкеи 6 ip жанашырмен сагыиып. аяп. есхе алалы. Yзарыл оскси cap ce.iey, oiuian соххап баяу жел ас- тында тынымсыз хозгалады. Кумк татхыи бсиидей боп. кейле жылтыраГг Tycin, сол сыбырдай гама, болыысыз жыбыр кагалы. Кезге Liinep-wiin6cc жи! толхыч. Жана ж(бск жуз’шдей. уием! тынымсыз кубылган, ах тс»изд!п жуз1 жатыр. Куз такду болгамлыкган. бегеге —буырыл, холе —саргыш. Коктемде жасыл желек, кок шашак ат-
м и сасыр, курай да каз1р кыэзра саргайган. Ccwin сол- ган решмен. wthi жатхан дэурен.и. семin калган ом!р-г1- лох дэрмс!кЧ.ЛД1гга дэлелдейдТ Длысга коныр хохолл тартын. буктусш жаткал 6ip адыр Шолак Терих xapineyii. Ойкудыктыц кала жак ал- дындагы. кара жол асатын узын жота. ак канкан — Кас- кайулак. Шолпан здырлары к»ршед1. Борние де слои- Д1К... б.М дуннедсй yucixiix. сарылгаидык бар. Абай .MtncH-e3i жст1мс»реп. жудеулпс сезслй Иен дуние. тул дуние сырипа бой урсан. шынайы жалгыздыкты капы сила гады. Ол жалгыздыкгы Абай осы орыниан. аса 6ip тсрсн. oreip турдс таныды. /Куре- riii шанышкандай, капы oe3iiui. Алдагы ауылыи, оида- гы барлык жандарын таги да аян. асигып -кетп. Осы ошрыста Абай б1рталай ысшк сез!ыдсрш ко- рыгады. «Осындай иен. слс5з сахраиы оган. мсмсм еткен казак халкынин корнем' жудеу гой! Улкен с а з дуние iiuhue аиадай аз ауыл, шарасыз жалгыз-жалгыз ауыл болып отырганы мынау. Ka3ipri казак жайлаган жерди! бор! осы. Боршдс ел аз. исаэдгк мол. |ргел1 мскеи, eiiepni шаЬар жок. Алты айлык кула гуз. кум сахрада. саран казминык кен дзстаркажа шашып тастата» 6 ip- cxi уыс бауирсагындаЛ шашылган, панасыз ел гой»,— ДСЙ-li. Ойкудыктагы ауылына Абай салкин туес, кунбатар- дан аз бурын рана жегп. Ауылга такай бергенде, бу- лорды танин, куана жуг1р1п, балалар шыкты. Улксндер далада, уй сыртында тасын, карей алды. Тыста таскан, карем алран жандарлыц imiiuc Абай K4.ii кайга-кайта ЭнгерЫгс гусуш! сдТ Абайдын атыи oai устагаи жерле. Ойгерпиин пиши! куйеуше наукас адамдай xepbui- Агарып. капы жудеп Keixeii сыяктан- дм. Эншей|ндс оиыи жузше ерехше улТнреген Kepix 6epin туратын кызыл арай, уыз жастык peni ка:нр онып, otuixi ксткемлей. Аллыпаи ойнап шыкклн Эбни. Кулбаданди беттершен суши, Абай Магаикы xoiepin алды. Ауыл-аймак амандыгын Дйадога карал, содан суран, 6i.iin ксл|н, Абайдмц ецсонгы амаидасканы—OnrepiM ejii. 0.3 квплш уланы сагыиышпсн тартатын нози petal Абай Эйгершшк жуадмеи o.ii коре алмайды. Кобалжыган жудеул1кпен катар, OflrepiM улкен резни. кчсГГю! бар жаи- дай. езу тартианды. Yfire коса adprcii КНокене .Мазда, Даркан, Бошей сыякты коршиерЬлсн жопе Д1лдомен
кыска жауаптясып огырып, Лбай Эйгер1ы жузпю кайга* кайта жалтактанды. Енд1 бийкаса, онын жу й 6ip лгарыи, 6 »рссс квкнил тартады. Кей уакмт кызгылг муры, жас сулу жуз!нс сод гана леи борin. 6ip толкли шыгалы да, лездс каГгга сопель Абай кешн сурауга такат кила ал* малы. Ofirepiu тоназыгандай дфйчдем. 6ip токлан калган* да. Kyftcyi онын кезнге ipKiireii, шарасы даты жлсты байкам халды. — Ofirepiu, сен 6cpi карашы! —дед!. Ундемссс дс, cKcyi 1шпенен кабак ганысып. журех* иен сыр окысып отыр. Kyfleyinin сезшталдыгын лезде акгарган Ойгх-piM. 6 ip сотгс сунгсн жардын бурынгы уй* peiiiiiixri ыитыэар конлне тонтм. «Ссэгешкс болса да куакдым гой!» дегендей боп, жилы ушырап, куле жи* ммндм. Не-дсйсЬ, Абай? — доп жадг карады- IpKMiii гуртаи жас жадг erin, бурила берген квзжен rayliap моишиктай боп. ыгкыи rycri. Лбай омы да Kepin, бар Сойммси селт erin калды. Тонкерьпе бурилып. кс- .'liiiuieriiilii жуз!нс шошына карады... Ажырайып кадала калин: — Ofirepiu! Жаным-ау. сен наукассын гой! Нс болтан вз!не? Жуз’нде 6 ip т.-овны кан жок. Нс куйте тускеи* ci«? — дедь lixeyiniii аралышнда огырган Д щ з , кырылдэккыра* i ran еркекше ужмем, бурын жаувп борд!. : — Лурумысын деген нос?—дсп кокете кулiп ж1бе- ■ pin.— аурудан сау мундаТы журт. Bipax. уайымнан сау смес. FcripciH. сы.тгауы ojiuciw гой. угарсын, Лбай! дсп тагы 6 ip кулдь Абайга Kcfticii болтай, наразы ком- лж op кезде ЦНкпестеи. ыты-жв1Н демей. турасынан ак тора тастан огыратын ДЦдэ, бул мерке дс кеп-ксссх кын анга салды. Уй iuii Лбаига елсул‘| Kina артып огыр. Сабырмен, ун- 1 с!з гана боймн тежен. Лбай cHjti ойелдер жузше караган ; жок. Ангары, Семей сапарында узах журген кундер! бу* мы айыгтты егксн сыякты. Ойгср!м меп Абай арасында бул шаккп шейш б1рдс- 6 ip кабак шытыныекзм Kiiia-pcniuj болып корген жок-ты. Айиымас, аумас деген жар журспнс бул жолгы икон калам кадаллы. камша кыйнады, они Лбай коп коз!ндс ортага салмакшы смес. ? '1
Барлык балзлары.мен. керш!-колацдарымси, ас п'к-- ксишс саран оцг»мелсс1п отыргандагы ciuiri ceai кыстау жайы болатын. ( Осы тунле тан атканша Абай мен Oflrepiv! уйкы кор- ! г.-а жок. Капали болган азап туши, дерт тун!н кенирдь OfirepiM журеппе кызганыш пен peiiiin капы, терец уплатам сд1. Абаймон онаша калган сотген-ак. кыска гака созбснсн, Манас окелген журск жарасын тура айт- ты. 0 з жанын кыннап, cnipen ж!бергсн. Ксудссш жзи- дирган oxeix арасында: — Лйиылыцыз! Азлыкш, Абай! Алтын саран ыры- сим деуикк бул уйдЕ 6 эспмд| ©pTtuiRi3. Енд| дауа табар кчдлгм жох. Мен жылауларммн. Ушцнщ мырагм соня!, шыпасыз дерт женд» мешц бонымды. Квнл»мд1 дауалар, шипа болар созниз жок. Тук айгпацыз!.. B in i мсанц кун»ы! — ДСД1. Тун бойы, тесен устшдс, Абайдыц аяк жагында отырып алып, сплкт жы.таумен балды. Абай: сМанастыц cmi жорамал, жалГан!» дсп езш актантын свзд1, коп кыйналып айпы. OflrepiM.ii алденс- ше per умтыла жабысып. кушагыиа алып. кысып отырып, агыл-тспл аккан кезнпн жасын суйс жутып отырса да, ась*к досын уата алмалы. OfirepiMiiiii окпеге, рсти ке муншалык капы CKciiin ал бурын ссэбсген «сем. Каиша кыйналса да жубага ял- майтынын 6 i.vi. Eiuiri отпрден олдентеие шошынын, ri- peri'ieii айрылгандай. Дщгеп кулап. куйрсл булinin бара жаткап турчысын коргеидей болды- Сал ойына. урксх журехпеп бойлап xerin, б!рталай уакыг унстз мелшшп калып e.li. Тан анпак атып. отау усттнде бозтортай ширыл ка- гып. жуз буралган умдормсн тыркан бастады. Biriwi жок. oxnc.ii журокпн аса катал 6 ip уктмin OfirepiM ая- май. айгып салды. Oye.ii жылау успцдс ун езлыи, капы 6 ip ауру жандай «УуЫп дсп жалын атып, xypcinin алды. — Катын сорлыныц xyiii курсы». Курысын да. хул бон. ошкен xyiii! Жылагапнан басха не дормсн! бар? Bi- рак осы жасым, коз>мн!ц осы туи бойында агыл-тспл аккан жасы, тепн балиас деп шошыймын. Бул жаспен, осы тупде «журсгЫдсп ci3re деген асылымды, барымды жуып шайдым, жуып жойдым ба» дсп шошынамын. ©ii- no до. eiare де тук аянышмм да. exinimiM де калмагандай. АГггпасыма шарам жок. Стздсн ipxin, 6yrin керген, ка.тг 215
стер шыным, сырым жок e.ii. Айтайыи... кеудемдс журек . те жок. жалын да жок... Осы кундер бэр! овнд! до. 6ip куыс хана е л ! дуиис калды. Барды экепл мына жасым! j — дел едк Абайга Эйге-piMHin бул туи бойывда еи узак аш ы л-1 *гаи co3i. сыры осы болятып. Жалын жутып открыт! айт- как 03 дортж, ол смд!п амалсыз тагдыры ст:п плган- Суду, кайратты жас жарын. Абай бупн буркнтыдан бас- каша -аныды. Жаиагы айтылган соз! ухтч байлау. бзде- piiiiii бул купгс шейж кешкен, xipiniKCis бакыт кундерже яГпылгаи жоктау cccsni. Жантайып жаткан орпынан Абай уркш, ыгкып турып. Эйгср1мге тчне карады. — Нс дедш сен? Кант мына созни№н! Кант мына коилжнен! ©reciiiM жязыксыз бататын, оны ая. Алды* < мыз жарык дсп cciieMiH. Оны курбан стпе. Блкытымьпды ! косое, мына т1л1чысн. Kafrr, каз(р кайт! - дсп жабысып, ■ кеп жалынын од). Ойгер»м атарыл аткан тацныи. туилИ жабулы уйге сол гама к*»таиiл тартып Kiprei! соулос1мен ааднылданыл, сазара туст!. Абайдиц жалынгон сездсрже жауап берпеЗ жок. Ynci3 катал Gip байлау жасагандай. Сол жауа к м калдырган кутПдс Абайдм тоссг1«дс тастап, esi Tyiii бо- fiu Gip сот жантаймостан. т»к отырган калпмнан сыргып туст! де, жука ж«бек кара шапаи ды басыиа буркеп, сад* кын аткан танга карай жуз берд!. Кенаде камрыгы квп жар. кара жамылган боЛымсн. ак уйдсн шыгыл Keni. Арада квп кундер втп. OArepiM сат туннен сон Gip калыпта. Катгы KyfiHui дс. еллкьшдаган халпкнг кепи жазбай, налип койды. Оныц бул pciiiiuin Абай тарката алмады. Екеушж арасына ец алгаш тусксн осы аяз ай- ыкнады. Абай yiiiin OfircpiM шын кыймас, ыстык жар ед1. Ара- га с!»Д! бткч-тей отек туеп. Нс арылмас дерт, жойылмас жара шыгудай. Осынын борМк асгарында тагы Gipcyviiii кыянаты, жалглн eceri, euiheripyi жаткр. Ол Д пдэш к эрскст:. Абай OMipnue сн алгаш per, кнтей капы шый- рытым ©зшж ка-reci. оналмае кзтес! ocihc снд« Tycri. «Ладан! жвнел-тей, мулле анырып, lcouiipin же берчен, неге аддым, неге гана Ofirepiwai алдым...*. «...©эге квп катын алган. падай, толас. кыяиагкер ерлср м1нез]нсн нем артык болды! Шск eiui жазаны! Тарт енд! уды OMipaiii. 03 холыцмен ашыткан улы ем:р- д т жазасын!..* деп сепделд!. 21в
Осыплем к$»1л хазасы мсгдегеп сзйкгн. Al5afi оДмен сырлдсар серж iaaeAAi. Свналы cepix i3jcfi»i. Kyiuial мг.к туши косып. у н т жым-жырт сарылумеи к:.галка у»1лд1. ОйгерЫм!» отлуында к-тапган con uira i- гы. сндмд дсм (ынысымлай, сМре ухуга <**p.vi. Крлчдзд одадген кем кггаптын таламын дсклсп. окип иэмхкан сд';. П:;1 рсл БаЙма1лмбегт! калага aiidcpin, Кузьмичтш кор жик rcvTTupa Kirarrrap ялгизды. Бул шак Абай уш»л к*щл куз! болсэ. табнгатгы» да •туркил, баяу тарткан ез куз1 балым e.ii. Брали, Ofexy . ., Зуркеу сур асмам ж<» тун Арканы» салки н желк учак туи.ч?рд: шыкты тунге ай- и.-..uupa гы. Шы»гысты» барлык бвктергмем. liuiiUc к«с- тан, /хаз купдерш жайлауда апозепп кальг» ел, куп a.tj.uiip бул купле осы АбяА от.-.гррау Путч влхэгамс келген. Купаноан ауылдвры да Онкудык. Касхабулак, Лккюкы f>»ipiti;icri як оггы. мол сули. кулик, булак. баегяулар баемна жи1-жм| копиеьнты. Копир салк-ми кузде, мал гойы1пу кямында болатыи. Жлздай жл мил ауыл Гкл'1г?.н ЛбаГг ауылмн. Лул уа- лыгга, устсрже кош;» кемin. гргслес KOitraii калин муыл- дар коршагам. F.jiy.iix жесу, кыдырысу дагды болы» с.тган Тек Дбай кем OAr*pin гама ешканда кмдырмзйды. Уйдем де шыккан жок. Ютвмтак бас алман. умсЬ 5ip со пи nil сарилмп OTupbi.i калган Аба». ум мел тмстам б«;>- дей. беймсапл куз салжынмн С$эод1. Км: шакгарда, ««mi x': уакыггя жаПа-жалкыл жумыссыз птка Minin, мал ара- лаг.чяды сылтау стом. Жалки эдикта жабыркап, ceiiaoni жур;-; кайтады. Оси жялгы.гтыгин, cairn*. лаАыкиа сыба- гаемндам «ojx.li. Луыр да бшгеа, уйрен-.иш! дерпнлем. Одге журттик кыдырысына. кькыр неполно айырбасга- Iмсы кодмейдь Ток каяа, xofirtip кешгарде, ымырг жабылганиш тис та эурып. «алдеб>роу келсе екен!» дсп т«легендой боля ей:ды. Б.;> ойда, сондай 5ip хплде турып, вэте Оси MCtiiti удами кутком (Ир адямым бяр сскЬд:... Касиме сил ксл1м, кабак жклыраты», ллдс% умin i чун- дс,1гс жстелет влип XCreriti саам и . Сол кие? K.ivii ку н-м мед? Оидпй жан жалкыз Эпгеркч болея кервя ад. Олат сони» »>;и1 орала мя? Камгя куапмм. канта uy.ain оз:мд: тлба ма? —дей.-.i.. — Ой. o.i мел кнхеоген бул куйдг, ждечесюн боа барадм гой’ . Huai Kin? KiMiM ксл- 1*—Я . O.v»» К г>» 2J7
мей жур осы MeniK? — дсп б>р турады. — Тым курса, Ербат колее окей. Осыкдай хафа кушмде тым курса со да болмады-ау касымла! — дейдн YhcmI yfipeimiiKTi досын. куздш жабыркау 6ip кс- нпндс сагынганьш сем ь Осымсн катар, бул yuiin Ербол- дык каншалык кымбат cKenin ciu i тугел к«р!п, кал ip тугкаидай. Бакса. Ербат мелен exeyi -кон ом!р жатый, айлар боймнда т»зе айырмай, дак тус'фмсй. ra rii кешкен екеп. Талай ыстык. суыкты да, азаматтык сын асуларды да 6ipre асыптм. Бул хуиге uicftiiiri ем«р, скеуМи улес- пегой снммсшдей. ортак euip. Жалгыз-ак со ты жылдар, осы 6 yriiiri кундей, бул exi досгы кейдс кыс. кейде жаз да бтрталай уякьптарга айыра бередЕ Лбай Oftrcpiw.ii алран жылдарда, Ербол да езлпи Дэ- мелioiiie уйленгсл бататын. Онын да Ысмагулдай жас жеткжшех балапаны бар. Лбай Ербол ужи in кэмын досынын ©зшен кем ойламайды. Sip кеэдс Суйпиж ауы- лында lucrxi уй боп копии, мжер кат ж, cayap сауын ту- ралы агайинга коз cy3in жургеп Ерболдыц кедей уй!, осы та к та жап-жаксы малданыи калган. Бул кундс Ер- бат CyukuiK ауылыпын жаиында емсс. Лгайын ортасына б!л!ктт болып калган Абайдын осы досы, оэтшн кедей аглйм'лдарынап ж еп уfain басын косып, соларлык ортз- сында бсс канат бозгыл уйдс, Ербатдын вз yfiimi турады. Сауыны да. MiHcp xaiiri де езже ж етлястЕ Онын уетше, Лбай касында айлар журш, мшкене ауылына кайткан- да. аздап ipi-кара. гуяктап койсшк! айдап хеп косып отырады. Казтрг! купле Лбайды сагындырган Ербат. Карзшо- кыдагы кыетауында, кмехи ыалдыц тш енж камдатып, жыйгызын, кыстауин киска эз!рлеп, коп елд!ц конпне срыей, тауда калган-ды. Лбай досын сагыпса да, онын Tip.TiK камын. шаруа муиын угады да, сабыр етж шыдам бврсд!. Жумысы бггсс. артык кун аял етпей. Ербатдын вз! де асыru n келетжш мумдагы досы аник б«лсаЕ Абайдын оонгы кундер они жн1 ойлап, ты н тез кс- лу!н тЕтсгенш Ербат да, Шыигысгын алые бектержен, жаза баспай таныл уккаядай ексн. Жым-жырг уйде, кулдеп дагды бойынша. т а м жагылмп. Лбай к'гтабына енд! унтле бастаганда, отаудын китз cciri OCpnLlin, шап- шан ашылды да: — Кеш жарык! — дсп Ербол idpin Ke.i.ii. Абзй op- иыпан калай атхып тургаиын oai Де байкамай калды. 218
Карей умтылып б ар ш Ерболды кушккгаган бойбгада, •wpi с .«еле жатки: - Босс, Kc.i iii! Сен болиаи тынысым тярялга.ндай. жабы бон uernt ем. Огыр, теш in. OSivpiu! Керне сал! — дсп капы эбзгерлсппл, балаша куаады. Ррболлын келпешие \\баЛдык сотиалык алас ургчз- нына Энгергм xy.iin окУ'.-уси. 6 ip сотке тын тамгшя.тлп каллы. 0 jiv.cn жаксы кум.тсрдеН М ай оашездерт веке алды. Аны\\ 6 ip гсун кермесе, осылай ашыла умтолысып, куачншпгн а ммаласыи rajplceiin- (хм отты luaFhin ойлау- мсн, Абайды кызганып га кадди, Журехгж онда жох алай-туяеГп ге тускеи ел1. Бул сез!МК1К iniiiue ЕрОол мен Лбайлыа T.»ni.iirin КЫ.изну A0>K. Огам OfirepiM бурынгы блкьгг сиатында, кумлишынин fSip коолкисы. Kt>pxi есеб'шле к ар ай тж Ж.-ШЯ оЛлая калган кы.и апьпии, бунымсн сл.ткындаскан Лблйдык. Ербол аркыду жалгасчгма вате сырью, ойла- ганнан тугаи. «Мсшк сорым, ьшдыйдып жызы — Салта- наг* дсп\" журген Эйгер»мгс, xacperrin <мр ушигы осы Ерболзл тургамсыякганды- Кизгянышка женпзген жзе журех кЗнашыл да оделет- сЬ. Кейде, жаиына кымбнт асилы и. ардяпга да кык сз- ЛОЯЫ гон. Охт вкпел; ЮнШ бугаи 0 fiW4)lM, дайр Ррбод менСАыбраийдшбфт лшжугрекны,раьпгмтыа-бжыысмкаыиыкно. сСыаллнтпанндаытктyзsнuhi де- дед халтэн-ди. Б!рак Ербол булнг! •кеш, вод Эйгер5мцЕк <*з5нв де, Лбай мек булардык айиалаеындагы кутуик ойгл, зуы.т жаядары <гар!мс до. тогк кабак жалырэткаи кызык ахетдз. Эйгерзхшн уйжел киыиз ауыз гие сала, а шик. жаркыч ошлдер afrrru. Шанин мел eiiiu i бзптай бор. Эйгерзм! Кулан цен зе, Карашохыда huin шыккан Домеланщ шайыиал сон, кук узы.т нар тггко-м жох, Дкн ДЗлдаГа корней. бала- лзрдыц бет шин uicxcn кайшосам, Ллшынблй кмзи c,v тен-ак гужидеи, exuodo ала acyripecii. Амяндйски к«*- Лем. Сен лаптайемп uiiKipeiiue наган'. — дсп Эйгсркч мен АО.чйлы коса ■хулД'рД!- <^з зуылиндан. Абай ауалы- нык бар уй.'и жагзлай аралап, y.ixeK.TepifiC солем 6 epin, б'ргалайдак сои канта сратип келди ' Ордынз отырз бере. бул yraiii (шик* окшау бip хабар лйпи. 15* 210
Хабарынын баси — сртек Похожа ауылында бслатын тон туралы. Ол кунсу колетin той ехеи. Бул ортадлгы бойжетхе» кит атаулыныц сн 6ip epxoci, caaai cy.iy YMircfi узатыл- макшы. Буриннан канындап журген хуйсу» - К«ка:е К.а- рагаалын туыси, Алатай баласы — Дутбай. Hci Олжай оргасына amiiiairi, корю. эеемднтыен лапки шыккаи Ynhefuiu куйсуге узатылатыи шагы желпп. Абай ауи- лынлагы жсигс курбыниц 6opi до Прбол эхелген хабар* ли куанысып тындасты. Осы тун шпндс бул ауылдарга, TofiFa шакырглн хабар да жегп. Нртеишде OArepiw бастаган коя зйелдор Oipiiciiio топ бон. Еокожа ауылына аттанды. Тусхе жа- кын сат ауылгз Ербол мои Байм.тгаыбсгм ертin. Абай j да келдк [Абайлар оусл!, той хылыл жаткам ауылдын улксн уГннс к',pin. Пскожага сэлем 6opin, «ханырлм болсын» I ■айтты. Асты да осы ундсн пикон. Конакка Tiri.iron уй- лер мат. ауыл coni зор скен. Пскожанын уйшде оты- рып, Нрбат мен Абай куйеулср ушнде осем ширкал, он ! салил жзткан кыз-хелшшех. жас-желек кизыгы1г ост in : отыргап. Dip уакыт оси уйгс сырттан жстхен 6 ip дабыр i журттып 6opin a.iau cn i. Тиста срокше уакыГна болгандай. Псж алдынап жу- ; ripicin OTin жаткан жастар 6i.iine.ii. Балалар шулайды. ; Kef»6ip сросех, кексе зйелдор, еркектер до сат уакыйта га. кмзыга xenLi 6o.iiini. Даурыгип евнлеп, асыгып, ал- кынысип айтип турган хабарлэры есттлдк — Уа! Салдар «след!! — jMunay не деген сон? -- Жапын-ау exiepi калан хижген? — Ана 6ipcy. сал агасы. Bopiiiin колында yxlii дом- быра Мынау бтр олден ерек журк скен. — Журсён осылай жур! Са.т-ccpi деген орке топ осы да! Арада балалар да кытыгып, тамаша кип, куле ангайлайды: — BopixTcpi соукелсдей! — Шалбарын кара, шалбарин! — Балагы, катынпын хвнлепндей. шубалип жур. — Бузауляган сыйырдын шукидай шубатылады зне 6ipeyciniKi. ’ — Мттерд! кссар ма o3aepine. Кандай дал-дал ки- лар едг, шалбарларынан алып! — дсп кулкед!. 220
к Дзладпгы журттын бэрк «Салдар. cepi.iep келдг» де- flu, iyrt-л afiireprc тустт. Ескожа уйшде отырран улкендер арасында Ызгутты бар-ты. Ол: «ауылды бзсынып хелш жургсм бейбастак- Тар «i\\i?* легендой, «сал» дсгон агты унагнай: О шыдср чзi? Кайдаи журген номелср? — дед ель 1\\кожа булардыц кслср хабары» ccriren сыякты. Бете» caioc, бор1и басгап журген оэЫаДш 9wip ш»|)1иед!! — дсдк Oxiip басгап. улхем сауыкка салыныи журген б!р топ wirirrcpiiu хабары Абай мен Ерболга буры» да мэд!м болатын. Ырак. «сал». «cepi» деген атактары шыхпаган- лы Eiui сол то» тойлы ауылга, Y.Mireft тойыиа xo.ieai легенде, бул exeyi дс Эм1рдщ 6yrinri кылыгын квзбен Х\"рмгк болды. Уйдеи uiuFucxan cai. Далада булар хвзше тускеи xepinici exeyi» до тан калдырды. Салдар куйсуге т!плген уш отауга карай така» ка лы» гы, Ол отаулардыи ортадагысы селз канат. Сырты кышл-жасыл манате» оюланыпгы. Делегелерге ка лы» кызыл жиек бастырылган. Ecix алдында камшат б*- pixri. укЫ, улкен iuo.t»u.h >i. оцшсн осей. caM.ii бонжег- 1. ' пер тур. Кейде катарланмл, кендс топтаны», взгеше конактарын посады. Осы кыздар ортасында. улгюмсн, ки»м coni ерскше белшген, кара комшат бэркш uiexeei- m- тлыан ките» 6ip кыз бар. Ол топ жулдыл ортасында шатпанындай, той Hcci —- калыцдык.' YMixei’i болатын. Конактарын карсы алуга одам шыккан. Салдар отау уйпс гура тартып, жацындап калгакда, YMirefi касында- Iы хыздпры» баетады. Канат жайган comi. сылдырлы. д.»л еынкылды майыскан катар салдаргл карсы басты. Жаяу салдар.дык кастарында вишен ipixri сулу кс- лншгекгер келе.и екен. Баймагамбет Абай мен Ерболга жалгактап, дегб1рс1эдеиш> т.пилна свйлсйдк Еркок салдар емсс. арасында катын салдар .да бар гой! Булары кгмдер? — лея едк Ербол олардыц xixi exeniii ангарган екен. — Сал катындар болел, 6ipi — е э Ы ш т «Эйгер»м МЛ* боп шыкгы гой. Келкннохтср, одет алдына» шы- гнп, госын алган KyTyiui.icp смес не? - дсп xy.Tin тур. Бу.1 кезде салдар o»i шыркай ryeri. Ерши, ерхе топ- тын. тойлы ауылга «б!з келехмзш» айгады. Баймагамбет енд! онгзрды. Келс жаткан топ exi-екисн, 6ip сал. 6ip 221
кслмцисхтсн, мойымдарына б!лсктср1н артысып, кушак- таса эндетедь Ортада Сад Лгасы «are топтан ок шауырак алда келса1. Exi жагынан eni хелшшек, иы- ruiia кол асы», хурмет етсдк Сал Лгасы «»1« ж1гптер- дси жасы улхсн, бойы, <5iTtM: дс келбегп хслгси, Байтас скеи. Домбырасы да улхсн уюл1, сылдырмакты, момшакты. Ол да: «мен сал домбырамын» ■дсгондей- Эн арясында сол домбырасып Байтас аспанга «отер!п, булгак пакты- рады. Сал Аганын осы белгюмсн арттаты «цшоц omiii, оiiпакты топ, оздернмц шубара.та домбыраларын аспан га xoiepeji. Бар тобымен айтып хеле жаткам «Жмйыр- ма бсспн* толкынды ыркахтарын тыркай сопел, кубыл- та буралтзды. Лбам мен Ерболга аса катты yuan, хайран калдыр- ганц: бар ainni жыйылып, б>р-ак оид5 айтады. Одепо, ойын-сауыкга, уй тола жыйналгап Omni 6otica да б;р эн- 1C cxi xicLlCH артык косылып салатындар болмайтыи. ЖкПмрма б«с мйтл яйна.-.un кслжс сагам)-- - ленд!, ©здерппн осы журжгтерш соишалык актам тур- Fan канырманы, жастык урапы кып. ту crhi, шалкытып келе жагкандай. liipino-6 ipi карем коле жаткам cxi топ, жакмидай боре, упдер! «полая тус!п, косылып кет::. «Жыйырма беемц» кайырмасыня, оа тобыи бастап YMi- тей косылглн. Сат кайырманы б т р е бере, exi топ <5»ртке- 6 ipi жстл дс. кушахтасты. Ж1ггпер араемндагы ксл!н- шехтт xo6 i, ак жаулыктарыменон ipixiMin, xcfiixri сап ка шыкгы. Длдыцгы хатарда, Байтас жанында хос хыз. ©>ге салдардыц да холтыгыпда 6 ip-6 ip, буралтаи, эзйт- кеш кыздар коле жатыр. Салдар ауылга такай бергенде, алдарммап шапкым- шы боп келгои, мойыиларынм сапы аси.'и.гт, жаеауыл- дары болатмн. Олар ауылды «оптеи oSircp ст'т жургел. Куйеу yfllwieri барлык асом кслйиивК1Срд1 салдар ялды- нап алып шыхкам да солар болатыи. Ксл1и:некгср алда- рыман шыхкапда, бар сал аттан rycin, жакагыдай жляу сал. жаяу coifmch хслгси. Саны хырыкка жететш салдардыц жасауылы опта жуык. Ада кнтмд), дырау камшылы атармам, шабарман- дар схсн. Каэ1р, ортада гм оюлы отаута карай барлык шубар топ боттегсндс, жасауылдар конлхтардин ат- дындагы жолды аир ты- Ем жактам ыекырта камшы 222
с1лтеи. бала-шага, бегде теины жагалай. ыгысгара куып жур. Огаулар аллына бул «езде тоншыныц да квп жур- ты тамашага жымылган. Лбайлар да осы арада бата ты». Куйеубасшы кудалар. конактэр да, тепе камалап кл 1!,'1Т1. Bip.ix жасауылдар уш1и каз!р ез салдарынан кздтрл! улик та, нонах, га жох. — Тайт! — Тур былай1 — Кзкыл! — Лулах! — дееш, калын толты отаудын exi жах босагасына как жарып. «si сап кыл койды- Катардан шыгып. per буз- гандар б а к а . жасауы;иардын тустер! бузылмп, x«3.iepi ашумен алара харайды. башен балуан декель одеж ipiKre-iin алыиган содыр жнтттер, кейб1рсулерд! сый- рахтан, жоннан осып-осып, сатыр-сутыр урады. Bipax буларлыц соншалык анбар шеккен кагалдыгын ел жыйьшы кшаллмаганлай. Камшы жегендер дс квбш- нзе куле кашып. еркелжп урыспай квтеред!. Топтын ал- ды — сунгак бойлы. шокша жирен сахалды, орах тум- сыхгау «елген хызыл сары ж н и — Вайтас. Ол бундагы c.uiii 6 ipcylnc коз таеш ь ьдтнпат кылманды. Ек> кызга ек! жагыпан, мойнынан хушахтагыл койып. уйгс xipep алдында домбырасым, тагы 6 ip xy.iiper белпдей аспан- дага ссрмедь Барлых wiuii тобы жанагы «Жыйырма 6ccriu> бул куше шеГпн квп домбырада ахырын гана кырлана толхыл. сырлы сыбырдай жешл лепт келс жаткаи ыргагыи. хагты шыркау укменеи iKorep.ii. Eibliri a:ui барлых салдармен коса. кьш ар, келшнехгер дс кэстады. Салдын тобын ен артынан хоршап хеле жзт- хан, хара сахалды, ага салдар бар eai. К.аз:р олзр да косылган. Эсоы кайырманы yiieiii кайталап огырып. жыйын !лбй| хана баеады. Hxi жарьмып Турин калын ел тобы бул кундс жаяу- лар гама смес. Шанхылап ксп, тлмашаллн турысып кал ган, сансыз «квп атгылар да мат Бар улг!лер1 баска сал дар, «зге халык арасында, бойне б:р бетон уэлэят, бегде халых тобындай. Байтастыц артыиа, озгелерден сыты- лынкмра». алгарак шыгын. Эмip мен Умней Tycinri. Пкеушпс o:ii барлых энш!лер ун!псн взгеше кедедь «Жы йырма бес» ыргагын бастантын да. халхыта созым, хэй- талэйтын да Эм1р мен Умгтсй. Барлых сал Бангасха журкш блстатканмсн, эн-сэшп Owip мен Умнейге багыи-
талы. Екеушщ дс сулулыгы мен суйю м дит сошиалык сай Дон жаряскан. Салдар айтуьшша: «худай Крсхан- дан ». Кыз бел житт дэл осы хал шло. жан raiy курбы сымкгы емес. Koxiperi карыс айрылып «ah урын» табыс- как, бакытына жана жсгкен шсрмснделер Tapiaji. Кэмшат 6»pxiniii yxici мен козасынан. маржапы мен шогынан бастан, кинкептай ахгынлагы тумсмгы yii-yuiKip, жьптыраунк ам1ркен кебклнс tneflin, белек сонд> Умггсй хелсд!. Онын жузшде. шапок аткан. ак-кыэыл куанмш ажары бар. Мзндайы жаркырал. бакыт боеагясын, тын темнен, жана гана. осы слтте гана аттагалы кслс жатканлай. OMip дс бар салдан баскаша. Бунмп сунгак Сойыиа. анпак сур жуз!не, срехше жараскан атлас, батсайы, ло зы peiui KHt\\ti бар. Кыска гана кою кара муртыныч .\".расыилл Ж11К1ген тер xepiiicai. Нурлы жуз1, улкен кез!, уялы аясымем Yetfrefl жузжс табына карап канты. Жан Гнгкенге бурылмай кадалып калган. Энж 6 ip Умпейлт озЙ1е багькггайлы. Кыз аппак TiciH аша тускеи. Куачл кулгсн кулки! cphiacpl кып-кызыл калпында. сат д!ртл кагады. Касы мен main 9м ipain жузтнс кыйгаштлй бу- рыл, од да жуз аудармай, балкып келедк Ехеуннц 6 ipine-6 ipi жан бергсндсй, лен койган ка- 3ipri сэтшде сил! 6 ip козгалыока муршалары болса, ол упоз катыл cyflWn калу болгандай. Ен алгаснкы асык- тык кушагынын, сс дармеид] ан кегер. wi 6 ipinuti ыстык cyfiici гана боларлыктай. Ербол бул exeyiii сырттарынан квзбен багып, узатып тур. Абай да. осы Ербол осзгенд1 шодып халса керек. Басынла кызыга карап турган калиынан тез жалт буры- лып, салдар тобына сырт бердь Ерболды, Баймагамбет- Ti тастап. анталаган тнгыз топтын арасымен сыгмлы- сыи, xcfliii ж '-piii ксгп. ат услнде тургандардыи пенБ!рах жаяу турган топ каблгын танып келедк BКуapлiаiгiiиuнааукзаыйнтда-акггтйагнадаунруыспвзтдуерр- бар. Сол свздер Абай ганлай июлак-июлак, уэ!х-узж ест1лед1. — Эм1р мен Умгтсй кайтеда? — дсп 6 ip картах ойсл косынла( ы ерше свз тастады. — Мынау. Kexutciiin тоны ev.cc. Омip мен YMircfi то ны мл? Бул не взН? — леи 6 ip бурыл сакал ж чпех свйлсн тур. 221
тд.длтр6дтссолжттi■ккгtiылыыыаааuааыаiыыреыыinаpпуу.тргдаiнплй.из-шrслыыытА—м-Ал!аКаiык,кк.жааы-тоым!бупбпыеожуабптсуну-йаШлана,йпзйаирйKдАТруcМMмлыййyелKтлккстрКcм.yрыкаа.абуKcгныыупeеiruмулайойдажiнrшеeа\\й9U.тuхnшрiдсндiыаетnаигiгы.тwк1ыокбiиiыхiыр4нтiеeт1..лш.уыытекыкдопiди.e.iаpоаyeУбiы.е.илнсж,ыдnrбКйтecу,ыысюiгасзооомхйrшоnтаж,жоглжлi6оемлзр1еcбсзпатныиуы1тiлнсаштенeыуакаpсси.ышжааелсзб.айзынрыупыксиы,YанЭ1ей'дусаааыпзкапж.9рлтт-рмнщд-л«уалтмбы«а1жмоеаоукеыыгкауеiака«нлйн1iатгсеыталраeкткслрсадкыадртслкдыуугштрiоаайсл-аыiонуогйааыкбсбдл.шнгаыукыяйлйгейууыаАь!оснылеркалаы.кгулэшн.лбпботсгнд.аыйн,.шрбгнаелыБшма!е.наоспаныжЖшрейкубадр.йтлАктошунонног.голы!датьоыамкбйнлакжытрламак,п—аылнырла!сынтаЖйг»рыа.т,аикзалйыбнардздаесдгвы!рсптаоаарастпатыаигоыозсм:ррырксумдазкгшг.сиекыднатрж:жйеыкынасмл?ыыдыЭнега.нла!наурлежу:даыдслнасшлгЖруАдылныар!ду6х.чк!ытабрс.нд.зосшмталаiат—нЛаpдбпа:вздлкыанйт11е.KсыыБаыбаендрдрMеeжткуксс.ынкутар)скрпiдытуаеiTе.ы!нвпnгсОгкаллймзсiндарыдСзi!.лс-nылыут.гбеааа!эыланаыы,.,бсгрррснза,нусерйооe.гштСcтыыкисатгзлаетнiкcыАекыiеыл1ймарйлла.еуpлЬннiснкс-----------i,iо ... Глхиктии Till Ti.xil Ti.T. K «V icm к»р дс. iuiiii 6i.T. C\\iif«-p жлетар. кач- rttwe. Лй йлш план. мсАлщ кул...— кхм0ллсаа!че3уерлге.iнлгеOлЕс.еаткн,ыснmхыа.цксiн.л'яеKсpоеалАрOкжнаегыTслееабKiкнбn!млааCеыдаксхак.рейурiтаiусnнн.аcлые,тдпcд.блукеp,ыогоыарiУта,л.кйномништзтый.огшадантйлешута6Дйяпiдтдpnу0о1жшeту..й\\шбcнапыiатур,йсккЕмдаауаса!лшншкклкыогтаикаКпжыгыш.уыаYзиукгнwыэзаыкднгаiоTаыбхяcкдаfуtбайанхк,олгтоуаномтхсийотоагKеыйннедлeда!Кnжы,ббеiу..оосакр©тлат«штатмуМтзаусыаашгнгейнахс---
«31hi e.iiii узат, эшнмси узат, касымда бол дсп. оны шака- рып алган Vm Itch скоп» детей сыбыс шыкты. Одан 6cpi, сллдар кете бергенде Абай кулаги шалган, журт аузмнлагы жора мал сол еэтте барлык кап жайлауды, жел кунп орт жалынындак еумандап аралады. Бул тонга тек Ыргызбай. Олжай сана смес. коп ру сл жыйылган-ды. Ел бауырга тус»п, «узехкс хоныскапда мынау Ойкудыкта: Ыргызбай. Карабзшр, Энст отыреа, Ералыда: калин Ж)птек, Мамай. Бакении бар-ди. Той- 1га азар гана ем «, копием жакын болгандыктан Умней- Д К кайыни Кокшеден де ат косуга. балуан xypecripyre, кохбар тлршс>та коя сл келген. Онкудиктан ro6cci но- pinin турган Шолактерек, Бозамбай кудыги, Аккудык — Кохию конистари. Осы елдщ барлыги Учисй мен 0Mip сыбисыи коп аузындагы ком xyiuix жаманатка айналдырып эксгтБ Ыргызбайдан ыза xopin журген кой жандзр: «Эм1рд!ц ici аркылы. Ыргызбан Кокшеге afiuiuu болел екеи» лея тс багып жур. Yui кун orri. Куид1з-1ун куйгу уйдержде эн-думан бо- cvucircii жох. айыкпады. Бул кундер Yuiteft мен Эмip 6ip сотке айрылыохаи жок. Осылардыи касындл талай- дан туйЫп калган отмен, уш кун. уш тун бойы SftrepiM oiuerii- Капастан хугылган кумир булбулдай сайрады. Киз xyiicyi Дутбай. Кекшетн намыскер, eeri. co3,ii жд- cu h u h 6ipi e.ii. Ел iciicie ipi.ten кеде жат хан жас жйдг, минау кундерде оз басина туекем шарасшдыктм ауир аэаптан ангарди. Ен алFain жорамал жасаган хуйеу жолдастарыи oii токтатип, тмйыл xopin eui. Суйrin гурып, YMiieftre: «сад- дардан ccfti.iin, езЫ з б а х лк кайтед1!» дсгсн ri.icriii сад- ыактм жузбем пиши Kopin ел!. 03i Yaiirefiai. iuiiiiCH катти куанышпен унатзтин. «Тобыкты кипынмн ак маралын. ен артыгын алдым» теп мантии егстш. Умггейд1 «шзлай алмай, куштар боя, кат- ты суюдси оз! де 6ip сот кайтип корген смсс-Ti. tiipax, жанаги мэслихатын Умгтсй кабил алмалы. «Менill сл жургыммен арыз.гасып айрилар, coiiru Oip хош-хошыч гой. Кыйналсац да. арызым болсын, осы сал доурена! маган кый!» дсгсн. Ум!тсй айтса. ocipecc осы- лай кмнмлып айтса, кондфмей коймайдм. Дутбай жас та бэдса. адам м<»ез!и жсте таныгыш, Konai жуйр1к жнтг. Жэис «а бойын устал, 6ip ооккм 22С
Оож:-.с:лvашыtнeо.iжуnсАсыатссакыийаласйтгбзыскдеа.нсакррмтбледЗоырв>лктРдекарКсапндот.ткашржслевиытдее,ерп.тКшееКунклашетртаояештрбаонйлклббй:кэррауалыктгырыаньдш-ыблаарырну.зТшскооныкз;кешт--. Ддбыыап.рУкБмыаал.лр-с.лухйык.маууБйй.мтiсpхукаа::хж1поодсллоолншсамссытаоа.д,»-раыимогн:рiуд.шыrКyоДnклуу-лптaлбеyагн.уйiлuа.саnтурыaйыпмгжлеубсрсобгладегремаа.ллжшмдыыаы---- Сюй.1хеУзмшИеедйсишсаклЭымнд:рыд.шБулкупyиinлiiдrnеiгекнупсиытритаДнутабладйыдпыдна ббpКозiо.iл-i:зкВт.д:оаоелхзжрышсаумлмеСеrнмпeиеiлжnры,аOпаKсK.рuoлтiОyеiгpiыгмmn'жи:xiрiдcжа.iмбiыxолУлпс6хаиi;пУpн:еиаcтАплyадсiкiенщicыаinпдкк!мау.ршргуамарпктштяаилсадпыляаип,ниитт,ниуДарбпуаасТснкбтсдганый-. кд3Tвiаipnзлд;Каа:едугрбайттааснонсудр.еккслКгуотдадежраа,ажерсуxта|oсыдмуpаоiкиакеубуржыяддызрай.лттыткмиыlхiмrдaоасжитдееаалнтлттавуTсргoтеыяrлiнрcытэиемаапгipтеаиe»а!мnл»!дiр.ыде«cргrКдеlыnан-,. ТшункЕсКpсзтаооскiеnиаылмкрнпгхК[Аоарлыы.ижтужнтсyироылйах.етеiаиткKгонсхт.раеалужакCау.ллыл1нlаыузrекыВедпiоыринрламодлзонз!бшдыЖпзт,ожб,ытыяа—яылаауьКрпрмлыкртыодлкылагллкнгаауынс;шыяа,нйн:тнма.вег.скдхтдпклумаплаекасйудапгри«нгатытспзз.сажкенаттлабкмал.мсгауасбр:Ьишхтрбхыы1юоу!ббсмaуннйтмеу.iелaды?ртрнек-кыи:ыендcеKскнxх.споoд.eБлолeа.еctеусПirтcрiiЯылrwпгiмiбiк..а.xлеуоeпТiсанннкдp:8у:!уыыс;io,кеiнтuх.локзаi!,iiлку.улднпiлуnссАсшзг,опклал5сешккгfнкбtтпуоагысаукдшплддррггаСамо!нааа-!,. тонатыуацмуыетнужиKыyхгuукipдлeаыnпиi,n,0УЭ1мымлiчpс*ейкнеуinпз.иаотылддечыха.йКдыашэмрCыipмаеанрбламкыжтоих- рквырймЭейггкеееырп'шксаеуаыужыгыялкнгыаансоклакйажйтхкая:нанжа.а-эдлнышб.оУлтшаатпы«кнуанп«унбжмонееыпс,есихооелрдпбгеаунз врйасхла.ттоасныракнуисдкоерп:.нК,егшаллбйадтаан, есазтуыйн:нга’:цнcаiр/мртаыхдныаккоулп,лпеайр,
атскЭЛгнтuеаьтомйиtбуeкрргатжмжrOге—гжйiаанпрк1еAлин-нгбкаiтсмоeелЕкруаернpкарасрйхшшн’пiнтбMер-дое.канаuделауж.жпioрк.сuБуКеышjэОсузiанзананрйеиигелаыюэыыгмргдснанксрстгнахджзнгшызекр.гаипе.бнгшкшд,Н6ыащаакдеiыарpиыаукЗресзынаэлКмыж.ызил&Апуклхбпаатзыамол,ауйжаннздйоыкмыыеымкук,сагс:елыыыинннбккззддпиыыыаыые1ырярл,лмкг»зысыга-Лы:тбккпирныбоасыааиниккг.к.Акаасжотнулквашзртудгзглмепаааагааердднейглйн1ыешы.ыядрбп.еесКаЕ!злниынАер,халлббмугуеснжоалыойайейл**и*--,, менс?! таpгоудtMйлей!——ЕкАH!и—рбitебiа0Бойй©адо;лл.сsсiдхдiiожnмк|иы,.оеудамнсайлснал!аeакгcм3нкауyiулашAлдкбксcн!шоыыlрыiлдiынiер!nааы.ы:скнкмпшыоаидксе.акглаетермынтдаегрота!ойнус!нзывазппг!онжйщт.оу!ррT—гaкcеДаiкaнСоnПн.КсK1ЭыCзйзTдыгiеnслр,- - .Min татайык деп тургамыз жок. жарыктыгым. cyftcinc карап турмыз! Он с1лтеп, бой xerepin кайтыпсын. Ажарын коз куантады. Жслд1 кун1 куска салган. ба- быпдагы каршыгл аспандап узап ушыл. кек жузшде оГшак салып кайтканла. каидай бэлу.иы e.ii? Аслан азагтыты!) квп сатынып.сол уакмтка Oip т к а н ы й умы то алмай. жалтак тартуиш e.ii. ОйгерЗм сол элбегй болды мз? в.» жыныемн жана тауып кайткандай xopiNe.it крfшpкKмутl«iыааяeepзззлгтyfп?.!ыiY—YтлКiiм.тctАыыiKimезеiАзiаалн.iei.«MбОаtулуеыyШoтаатыКгузiуцhйкагдылы.кделмнбшсдуусзены!йнаеазс.л»быткнаэрсKобадтнiжгypйдускыКеаа.iлыоое!еKi?рвнлiлпкгKн—cхжасха.СCiшнтыеnейежHы6юымдаияуiне.патндpлскaздунсайееyeт!nрн!раым,рfyiпMiсеакнiiкдбHnсанузхнеу?оeынбеа.шл«й!пал0сдаKоддкыырсы3ырВнаааeЬкпiдк!..срruнпаrтажхvшiOеваайно.aаокзгыйыAжйтак,cгrетбнтааeaукшрак.л»pзiагун?ыаеnрлvатдi,кскНуыiабоnы1Эыейпалсiклйжнлт!рыынгыбы!ыэиасп!сзкрлннкт.ытиаЕпктд,ыаядлэемааОйкпйнеые,!тайм.пнт—eжвкбоаымкxауоойккы,?утддлшкоииреыттBтдтднааааух!ы!iпаун-у-.-- 223
>жiii кушремттп кеткем Эм1рл(п тобы, YMhefi сулудаи ку «ер уэе ялмады. Елдщ свзш елсйтш O.wip емее. оный бупнп зари. айрылу зары, oeipece елетер смес- Ескожа г-уилынам билам шыгып алип, бар салллр iiipi.iin ту- рискапла, ортасинда атынык жалки купил: буплш сгктгсн OiiipAi ««phi, Ywiicfui жалгыз Ж1бсрмсске бай- лаган. — Оиы Кокшсгс кулалык косса. чеш кудай кудтрет! коска». Жастышм, желт1м смес. Тагдырдын e3i жаз- гаи жалимым. УмиеГюз купим жок. Tip.iiriM жок. Тарт . .тык басы» Какшегс карай! Куки жет Умиейдщ ко- мйн,— дсп O.Mip 03i бар досына буйрык етксн. Э\\мрдш достарынмк iniiiuc жас оном. акын ccpiniii Tipi, кизил гоырайлы, кой квзд1 сулу жшЬ Мухамеджан болатын. ( л л Мухамеджан Омip .мен Умпейдт айрылу зарин «зге ж !гтердщ 6ор!нсн артык мук d in жур едк i;iui Омip жанарыдан шутил накрашен «згерген такта, ол eyficiHiii, кулш, шалкып тсетН. Уай. сплетне осы conin 6 ip oiiiH билам сокшы,.жт- гптер! Тындааты бериен!— деп мол.ир унмсн он шыр- кап Ж1бердй Бунин oniiueri еи эсерл! жакалик — cosi. Осы арада тугаи, Эм!р атикан айтылган с«э. OpiHHiu «рмсиугс «WH.il ояиды. Ойлэдим Г.лсггАын дел C ip еоянлы. Kerti гой сбудем алые, хощ етарш , Айддши камыс кулан Ооз коянлы! — деген сдК Бар салдар бастыги Onip болип, осы «летит акта женелд|. вишен акпак килан -Minгеи, кизыл-жасыл км!м хмген ОЙнакы тем, бет бурды. Кумшыгыс жакта, караунта квконлдент, узак cap жазыктын шсксЬ lueriii «вмкерс rycin жагкан жумыр жотага карай тартып барады. Ym!- той xonii жасаулм, caiui отаудык кош:, он шакты туйегс жук арткам жопе коп аттылы еркок-эйел коршакан хеш. Сары жазыкта асыга шапкам салдар, Шолактерехтт бетке алым бара жаткам калин шогырди лезло xop.ii. /Карие салим огырып, ат басим {р!кпсс>сн кем, Кекмс копысына такай берс кошт: куып жстп, Y-mitcA, кунсудЫ Оул1н1п аттанып кет кемin <йлее де, ыгыскаи жок-тм. в з аумлымда ешктмнен кымсынбастам Озирмси узак кушактаеыл, жылап xepkin aAupu.Tia.i- г:*!)
мен, ал! де ат уегшде жасын тыймай cri.iin хелс жагыр ед!. Жаны кыймас мктызары, Oviipi калган жагмна, узак жастан кызарган, нурлы, мунды квз:м кайтакайта тастап ксле жаткзн-ды. Арттарынзн шапканларлы ул- хендер алыстан ангара алмалы. Ескожа мен Ызгугш Oipiiie 6ipi: — Бу не кылтан шабыс? — Кайлли шыккан топ?— дест!.- Ч'мттей сонда, вз!н!к суду жарами, ж>бск жалды кара жорга ашм бурым. турып калган. Келе жаткам топ Омip тобы exeiiin журег! булжытпай тамыгам-ды. Эмip, кара жал, кара куйрык. курым сэры ат Miiiren. ©зге ак- боз апы тобынын алдында — ок боны келдь Ywireruiu касыма жегт! де, оны жылап кушактап, ат устЗидс бау- рыма кысып. жасты квашен кезах cyfiin, cnipcn турып алды. Арткы топ, осылар касыиа кел. орала коршзды. Fxi гащыккл аттылы сондер1мен отау ткхкендей балды. Ор- таларыма алым, кем коршап турып калып. сонада Бiржаи калдыркан коштасу, араздасу он! - «Коэмконт» баста- ды. Конмрлатып. косила антып, ойда жок 6ip мунды сом тугызды. Е-е-й! Б м балай' O r r i-ау заман-ай Хош бол ахам! — леи кайырады. Ovtip мен Умюей онан сайын еллс Tycin, хоштаскам лай. Айрылыса алмай, б!ршс 6ipi жэбыса Tycin, капы кушактзеалы. Осы кезде булзр касына, коплен i.irepi- лел кегхен Ескожа мен Ызгутты катты жортып. екпш- деп келлЕ Exi жастын сырткы коршауы болтан, аттылы салдар катарын кис жарын. ортага Kipai де. cxeyi де акырып ж«берд|. — Боллы! Жсп!! Ж сп!н Tyri жотерше! — Токта, тыйыл вид!, Ом!р! Кайт каз»р. коштасып балдын! — десл. Сонги бунрыкгы аса 6ip ашулы жуз- бен Ызгутты ангты да. кара жорга агты сулыгынан алып, жстелеп тарта бер.й Э ммит касынан амзлсыз сытыла берген Умттсй: Калма. жаным Э.\\йр! Апарып сал! ©з колыхали апарып сал мен!, аллымнам тоскан азап отыма! Eli»* журтым салган отыма! Жур туге бар!н де!— дед!. Koji- iiiii жасын тыйыл • ;i6epiii, eiu квкипл тартып, ашулы ПО
K.ifip.ir жыйып. бар салдарга жлгаллА карал. буйрык тастады. Керерыж ovcc.icciii. Квлденендел херсм ccniu ал- л имах! - дед!. Артып ала келс жаткан сари аттыи сулыгынан »3i жсгектеп ж>бсрдк Сод-ак сксн. Эмip ле. б:м:» кс» Катарина ЖСТ1П, кина» беджей кушактаА ки- сып. манлайынаи суйдк Айналайын. толга» айым! Сен айым батканша мен и лем:м CiTciH. Аллында алемн мен бейбакш. Ерд!м, тартиидар! — дедк Ескожа мен Ызгуттыиын ызгарыи, якулерж елемед!. Шолактсрскт! орлей. кулдай конга» калин ауыл- дар— Алатай, Каратам ауилдари eai, соган таргти. 'i MireAlU барлык caiui сал тобы бол. коршап. алом жузБ шн си кад1рл1 rayhapuiuafi erin, алы» кед.н. Улкендер, бас кудалар алдын ала. белек кетт). Салдар YMitcfirc ер- Iон кш*кел1ншектсрд!к тобын таттырып, каемнан 6 ip e.ii лйрылыскан жок. Алатайдын у-1КСН уйМк жанына бурый барып Tiria- ген Ум1тейд1н ccria канат отауына жас хедж жетп. Аллынлн созылган шыммллык бар. Сонык артында хедж жаяулап келгсмле. касинда Эм1р. Байтас, cxi жзгииан суйсмелеп отырип 6iprc кеп к!рд1. Бурынгы еркж сондс- piMeii, вз эдеттершен жанылмай. езгермей ксн Kip.ti. Шолактерсктеп ел бул келккс сумдыктай карали. Осы ауылдардын аталик. СДД1Х абройин таптагандай кврд!. Typmirin карсы алы» едк Bipax. сырттагы сл на- размлыгы Ум1тей отауына 6e.iri бср:п. босагасынан ат- ran Kipe алмады. Квкшснж кызык кутксн кыз-кыркыны. жас-жслсн!. ауыл нес! бэйб!шелер!, Уыггсйдш coyколел! бежими шашуларын шашып. m u in т1лекпел кабил ст1п жагты. Yvheiai елге маскара стк1збей, осылай кып кабил алгизы» отырган Кокшснш улкендер! емес. Ауыл acci, пел:н атасы Алатлй да емсс. Eiui xicire акыл салмай. взд!пмен капы блйлау еткеи, шыдап бекжген, кайрат- ты куйсу Дутбайдын «я! богатый. Б!рпк, дал осы ксшт:н озшдс Дутбай конактардыч кут1М»1 eCTi кайратты анасына тапсырып. eni атка мж- 1ен. Сот кеште. Кекшсшн карт карнясы жоке Дутбай дын жакьш агасы. Каратайджню хелген. Vwji онашалап. кар! агасын жалгыз алып отырып. Дутбай Эмipлен квргон вз корлыгын тугея airman.
— Кунанбайга барып, мынау бар пале мен дертлк бэ. pin оз аузыцыси жстмз. Тыйгмз мынау бу.тпн. Болмаса, ойран болды. талкаи бол 6y.iiiui дссш, Кохше мен Ыр- гызбан арасы! — дегеи-Д1. Каратай 03i Кокшс болгады оз OMipiaac, Тобыктынык жуан Олжайга дэл мына жастай, карей кайрат атып, умгылып турган Кохше жасын кврген жок едк Дк жузл1, кеч мзидай саргыш квздй зор денел!, келбетл жас Дутбай каз!рдс Каратай кезше, жалынга тусср сучкардай. Ру, уран намысы, Kopi атка мшердщ оный хеше сакка жу- riprri. Ол мына ж ш тлц кушх ycriiiAcri сабырын Kopin, сабыр мен акылы косылган кайратты ызасыи корш, улксн cyiiiniiu c n i. IuiincH: «Енд!п Кекшешц, мсиси сочгы ар- тына не болар ул туса, сен боларсыц!» дегендей болды. Ыза. сумдык квргеи жирешш Каратайдыц да K»pi кеч- л!кс капы орнаган бататын. Дутбайды тычдап базы», опыч жузше ажырая карал, аз ойланыч отырды да: — Экпел, атымды окпелпз! Тур! Касыма бес Kici ер;! Ka3ip жсгсы Кунанбайга! — дед!. Осы тундс, ел жатар шакта. Ойкудыктагьг Ыргызбэй- дыц коп аулынан болш!и Keiin, Корыкта жалгыз ауыл отырган Нурганым аулына Каратайлар жетт!. Корыктыч бул тусыида. Нурганым мен osi yniiii, Кунанбай да кора салгызып жаткан. Кокгемде Оспаннын су алгызбагаи. оз- быр соткарлыгын 6ip «врген Нурганым жаз боны Купан- байга отйпш сткен. Осы корыкта сксушс арнаа онаша, оюиау кора салгызып алып, взге купдсстерден жэнс олардын оржетхен, содыр улдарынан осылайша аулакта болуды т!лск етксн сд!. Кунанбай озник кор!л!к очашалыгында осындай 6ip орыпды ©3i дс кокссйтж. Сопымен сл бауырга туссрде Ж1Й KOiuin. Корыкка сртс желп, кеп ж т г п н хуилмен аз уакыттыч iiuiiuc. Иурганымга арналган кпшлеу жача кыстау, кора жай салгызып алган-ды. Kaaip сол корасы- ныч жаныида, жылы орынга ыктай rycin, кар; кажы, вз(- niii оелмден жым-жырт тыништыгында бататыи. Konniuiiri жатый калган ауылдыч nrrcpiii шулатып келпен агтылы тоиты, aii шамын випрмей отырган Ку нанбай мен Нурганым, <шет сл адамы!» екен дсп каллы. Болмаса, бул вц!рдеп аганын ортасы туп туг!л купд!з дс Кунаибайдык шымылдык Tycipiii. сары аурудай са- ры.тган окшау мекеише келмейтугын. Ол келген адамды куса кылардай, iui гыстыратып. 232
Yftrc Каратай бастаган Кокшелер жргенде, Купан- банды» аик жагыида. шымылдыктан дснсснпк жарымын сыргка шыгарып отырган Мурганым, шымылдык inline салмаклеи бет бурды. Кунанбайга акырын дауыспсн: Келгеп Каратай! —дедг Бжк салыжан коп жастыкка аркасын суйеп, басын ;»меп салып, тасбих тартып отырган Кукакблй бурылып калды. Касым серпе кегерш, басын шалкаГиып, т5к ка- pan Ж1берд1. Осынын аддында, сот бурый калын тэубага, мшажатка Kipin отырган жузш 6 ip.aK с!лк1п тастаган- дай. Конактар торге кеп отырар-отырмасга. куп! боны Tycipyai турган шымылдыкты но колыхеи жулка cepnin, шалкыйтын ашып ж!берд!. Сэлсм-аманга келгеп жок. Копгеи оты ошкен, pent де earepin, копир сур тарткан я.алгыз кезш, 6 ip шок оттай жалг сткЫп, Каратандын жузже октай клдап калды Тургыласыиыц жуз!ие уайыиды. сизды коз тастаган Каратай. сопгы он жылдар бойында. опын буидай ка- тулажаиын бьтген емсс. Уйктан жаткан карт жырткмш- тык ycriite Каратай 03i кулан туеin, дур cijiKinrin опт- канлай. Коп жылдар уйктап калган ашуын, зэр'.н оз! тутатып алгаидай сездк Тессктен твмежрех жерле жапган тас шамнык сэу- лес:, шарасыпан шатыпап шыгып турган жалгыз квзге тускендс, кызгылт слес. кубьма жанып тур. Бум квзде урку жок. Падеж бЬпген, алысуды тоскан. коргаиуга Oiip. тугin сыртына аткаи. кайсар ашу тур. Кунаибай мина мезплеп кел!ст!к ce6e6in де CC3in, iui- тем opexnin отыр. Коих; Пскожанын тойынан кайткан Айгыз осымда колin. Kyfteyiiie 6ip шагым арыз айтып кеткен. 1хкожа Карабатыр iiuiicie Айгызга Tepxiii едк YmItcB болса, буган ciiuii eceirri. Айгыз сол «з тврк!н1н!н тойынан ашулаимп аттаиты. Kcrepiiuc Ескожага ызл- ланып: «салдарды неге тыймадын. жын ойкагыи него жасаттын» дел кшалаган. Ескожа сопла Кунанбайга Айгыздыи айтып баруын сураи. солар туралы квп кат ти соз лйткан жэне Кунаибай баласы болгандыктан. Эхнрд| взжш куа алмай, тын алмай отырганыи шаккаи. — Guilt мен сонin кургыр важен. Сал емсс. бум ма- гаи келгеп ажал! —деген. duipiiue виге, влейте бтрдс- Oip c.yftciHiii кврмеген 6iTey кеуде, надаи бай. жастар вне- piiiiH 6opiH елге келгеп па%г дсп айткпп. Айгыз осы евздерд! осы калпынаи бумжыгпай айтып, 15— >1 . Зумоя. И тон 233
Купанбайга »з: де капы жамандпп кслгсн. «Тыйым са латыи Kici жок дсп жур булар. вз!ц жокта да aciin асы лымызды тат-ап, табезпзгс ойнап болтан тугс. Жы1 ойнагыма лйналды той бул сл, сонin казщ жумылыай- ак!> — доп сыздлныл отырып. коп Kcfiic тастап кстксн с о Сол Айгыздын саздсрш кажы снд| ecine алгаи. Ку* нанбайдыц жалгыз к<*й Клратанга кздалды. Колер сот- то, аржагындагы Лутбайдыц ax.-ci Алтайды, сдан ор| отырган Кекшсн1н улкон байы Бозамбайды жагалащ шолып, барлап *mi. Ьулардан аргы ушеу, мынау уш басты Кампеши косар * irin e p i Topiwi. Оларга коз жь берген жок. Ис» Кению боп Кунанбаймсн тйтдесугс кслгсн. Туи- делет1п, тусшайысыл. кабак катып. кслгсн Keaiciepi То- быкты ортасыпа тусксн шенген аскан положи журкК Ажал мен казанын Ko.Tici. 0:ii ccpniii ашкан шымылдыю ты улксн шенгелмон уыстай Oypin отырып, Кунанбай Ка- ратайга алгаш ун катты. — Кандай дауыл куып келд1 ceiii? Кай казаны оке» д!и? Айг шаппипГ -дед!. Улксн ыза бойын буып келген Каратам. КунанбайМ аса 6 ip салкын з!лмен сейледп Кыймыл стксн кабактаи жор танысып, жай угысатми oxeyi. бул тунде, мыкала;' зауал туидо. аясатындай бои хсадссш отырган жок. Ку* нонбай квз!, жакагыдай от шашып бутан кадалганда: «Каратам, аямас б!р подсмен келд;» дсп угыиды. «Аяй тын Kici буйпп журмсс болар». Кажыныц осы ойын Каратай да дезде шолган. Бага на ымыртта. eain ыршыткан змкаратас салмагын, Ку нанбайга да суык ызгармсн. бар куиймен тастай салды УмЕгей, Snip. Дутбай yuicyiHiii арасында журген ор. так алекп Каратай ipiKiieA айтын шыкты. Арада, «салдык» деген «ауей1л1к, ыбылыс. жынэ шыкты,—деп айтгы. Оны азган замай ээейлдтндей, сумдык нышанындай crin, айрыкша 6ip туй!п erri. — Боле осы вшрдеп барлык елго мзлгм болып отыр,— дсп айгты. — Бадырайып турган лоска радык. вз атыи он Двпы, впер дспи\\ Бар жасты кызыктырып, MixTipin ба рады. Кызыл-жасыл киш ит. Булаадап. yxi тагыпып буралып он тыркан. тертмде тайтандап жур,— денди 3op.ii, киска хабарымсн, дауын аяктата ксп: 0 з твбсыде ойнактаса кетерср см. Оруагммнын кар:ндс, сонмц твбес!нс ксп тайтандап ейнак салды. Се-
iii мен менin е.тср кушмтзде, бетгсе тякба rycri. Сен! ая- гзамен, яйтпяй тына адмадым. 0 ген in Klume айгушем муяы! Кай нтже шягунгеу.? Кубилган ззманнын, кай ку мидагыл куаг-медеу кврермш! Сад мынау okcvhkkchjcpio гыйы.чынды. 0 aiме дс, ofaa .-.a -Kecriiui вз1н аГи'. — дед'|. Сейлер соз жох. Лздан сон. Куиамбай буйрыры Co ilмаша. пурганьсм ЕчОнактарды уряикзйга алып Kerri. Сондл еый.чацы. Куизмбан «я. ауылындлгы коп аг;гггг£к iiuiHtfH, Нурглным блуиры Кенжскянды тиахыртып -алып, тырыя буйрьгк erri. — Кос яткя -Minin, клзф шапкыляп огырып, Шепинге- ректе Алл 1ая ауилинда жаткам b b ry n u F a буПрык жет- к » ! — дсдТ — dxiipai алей и да. жипмоен отырии, кун п латай алдымл эксн жеппэсш! Келисс болел, кол-аж- гыи байдяп турни, лурелеп отырып» жсгк{эс1н1 деген. Вег iiiin.ii: Н ургляы иш а курлы, квдгылт, дчцгелек келген бялгын денел! Кенжскан. opi балуан, opi ж ау т у ciprhu ер бэлатын. О д Кунамбай шаум н вз iiniite, бар ыигз. ОейШмеи c'mipin тургандай. Cepuy.ii шымылдык.ты апраш бургси калпмнда уыс- тял yviait Oiupuii калган Кунанбай, бул тукд! onpnitt мместсп, кибыр erin козгалмастян <м№зд>. Жаны жок, тзе муем» ТдрЬдВ Бул купле калыц терец коленке тус- кса ажымдлры, xapi лярд:. КйГшар ашуды тас кабаккй туBin анты. Тан. я:к1Як лтклн o.ii. Куздщ кунц улк< сур дялахен, кули гарткан. адырлардык усг'че, кып-кылы.-: «папак лг- ты- Каиды сау.тс шашханлай. Осы ш акга. кэрл'| шялдык уГпяе, Ы лгуг.ы мен Эм ip кап к;рд|\\ Ж ас ж нтгм к eui кум ку бон а» аркан, оклгы еллып, ек: урты квленкелешп тур екен. Кунанбай оз ncMcpecin хвптеп хергск ж ок едк Унсгз ту н ш п , кос кодын Owipre карай созып: Ллдыма кел! — дегепдей ч у т ы бслг! e n i. Эм ip улхен oxeoiiiiii алдына t u m h f m м с н камш ысын тастгы:, >хуг»::е хеи отыра брргенде. тун бойы шымылдык- ты 6ypin отырган салалы суь:к. ciiiip/ii саусакгар жас ж!:: гriii алхымииак, жаланаш мойпынаи, сырымдам кн- сып алды. К а рг капы a ii дс, кар: ж ыргкыш TereypiHiH- д«й. к у ш и схем. Tew ip курсаудай сыгымдап апкеп.'буыи- дмрмя, <-tiii:e к рчл ci.rxc ныекгт, кымнаранла, боглтар смее. Да у а х ы п л , жй-ir тынысы 6irin, Kerepin, тэлыкеым
Kerti. Сонла да курсау июцгсл жумсар смес. Eiiji бумм» ramiaii уз1л!п бара жаткам * irir кирылдап барып, талып кегп. Карт алдына шалкасынлн сулк жыгылды. Кунам бай т^зсрлеп алыл, ati кмлгындырыи. eiwi сот болсз, ун!Й ^uiipiii, am pin -тыилыргандай. — Не болды? 0 з .настлщ сд! гой. ит тс бака! — дета Ызгупы умтылып желт калып едк Куианбайднц жалгы| Kdsiii кап жаумл алылты. Отты жирешшпеи жалт oiin Караганда, Ызгутты шошынып барып кенж mcriiui. ] Опын жаскапыл калгалын корген жэне Экпрдн» кару 1ьч‘иге.пцдс eiui 6 ip саг б а к а атстЬГш ангаргал Пурга лым, жан ушырыл ксп. Ouipjin касына ку.чап. Купан Сайдын exi катыиал шал crin устай аллы. <— Кажм, жэрыктык, елзге нс болды? Ке:и, кепшм, ай лалайыл жарыктыгым! — дел езшш кайратты жотасЫ мен, Куианбайдын кос колыл Оыгрдщ тамагынап капы HTCpin, yain айырмп Ж1бср1п cji. Кунаибай жугжш отырган сол аягын жаза Ocpiffl Нургапымлы кеудеге тсут ж16ердГ Журехтсн тиген хат- ты тепкиен Пургалым талыксыл барып, сылк кулэл TYxrri. Дал осы кезде, к т з ccixii жулкып ашып, Абэй xipin келген едк Нургамымимн Oxiiprc болысыл жаза шокке* нж кордь Кунаибай жас жнтш шенгелшен босатпагаи куйдс, тары катты буындыра жвнелш одк Абай сактеИ торге карай 6ip-aK апап ыргып тусе бсрс: — Токтат!.. — лап, саик c n i. ЭхесЫн как баскам к*Ы бугаи жалт бурылганша, j катты ccpniiiMCii, Кунаибай катын кагыл » i6cpin, Э м м д\\ o iin тепгслжен 6 ip-ax жулып, суйреп алды. — Арам! - дсп, Кунаибай акырды. — тipTiicft.Min! — дсп Абай да карем, катты якы* 1 рыл Ж1бсрдк Eiuti exi даты квздер 6 ip-6 ipiHC тт-т»х клдатыпты,.] Жулкысардай карасыи капты. Абай коз! тайган да, i жг&ген дс жок. Зксгс тук xciuipiM. «шилhe жок. Ж ире- • niiuTi ызасын октай хып. суы к атып тур. Канжар ссрм е*] гендей саз катты. Айгайлзп, ш а л и т сайлен, суирыла женелдк — Аузмнда алла, шенгеллие хан! Таги кап!.. Бу- ларды шарнгат та косады- Bip кезек, сол шаригат жаты < дел, 6 ip иа\\ак кал тепл «и... Абайлын он уш жасында. жуperiне ок боп тиген Ко- 236
.lap antMi, цаз1р гана болгак оке кылмысыкдай. *03 ал- дина сап eriu дая cat. — Еид1 шэрпгатка парси, таны да вл£м жумсядын ба? Уис1з. сопысып жагканын, кулшылык ечсс, сумдык у:пм. ос.мнлай сумдык жыргккшгык уи:!я бе oai? - - дсп хпй- нап тур. I3ip жагинан жаззны токта iам десд, тггы -OipACil вк:м, катал ок!м яГ)run гур. Кунанбашл жяка гана т!л 6 in i. — Шик! Жогал козтмиен. вагин!.. Шыкпанмин! — Аздырарсьш, сем бе! Лддырареын! Сенек, бор: се мей!.. Бэлсын со.1яй! Meftfen! Неге злмсГюц гыншыкмен, сем! Замам cental емсс. .venix;!.. Ней бар? Э л, « м а й дед:ц 6г... Жегг1к бо сотйн?! — чел КукапбуЛ Эм'р мед Дбзй оксуше катар. 6ip га.i•• пурыд. Катал кек ойлады. Ойладм да, Дбаймск урысгы co n e т:.!Йып. СОЛ Кыстзнс т м аулы. Тальм; жаткам куйшед cciH Жака жыйып. exi xeswi алэртып ашы.т агаскиа жапа каратам Ом1рге, Кучаи- бай кос к.олын соя mi, алаканын сырт карятыл тур. На- маздагылай змнажат кыймылмн, сумк ттлак кыимылын жаса.уы Эайр мен Аббата катар создк. Бул — topic 6 а- 1K.1UH. кпргыс бятямын бе.:г;с;. Нурпшым мен Ызгупы exeyi, e«i жактам улардай шулады. — Я. кудан. кабил стле! — Жараткан, елец алма! Не гумдик! KapFKc аГпка- ли жагыр кой. <зз балаларына! - .acoin ypxin yii салды. Bipaw. Купанбай еид! олардм перуэйжв Де ьтгеп жок. Жупшп л.1ып, .колдемск жаткам Jievepednin ксудесшк yciinc Topic батапык алаканын жзймм тур. Абнйко да катал колдарын жи1 пускамды. — Кызарып аткаи ганда, мымау зауал ганда... Айт- тым аталык харгыгымлм. Мекеп гуглн арам кон. блдбо- xir noew.ippix мыниу cseyi. Жараткан нем, я кэрЫ алла. мс::щ кодичнан олт;рггсдж. Бендок бочгян бар плепм. ак плепм со болсыи. Дл мы.чау ехсучн! Жтбер oyiuni'i ик буйрыкты ажалыцзы. Умп-зэр!» езг'сгс ж.чимаИ тур- гяпда. жнй жвздер1и жогалтырллрдмк!— дсп колвшмп сыртымен rcpic багасыс ет!п галди. Ес1и ен;и жыйглл HCMepeci мен Дбайга: — Шык! Жогал, жейыл ксхяидгч! Урдагым екегпк ты л болев, курбан c n ix екеуди:. Сада-
га c n i« сен exi uiipiren жумыртканы. бар да ел! Тез ол1 Женсл! - - дсдк Абай мыз бакпай, аксге жиренс карап тур едк — Мейлиг, KcrriM , 6 ;ржола «етпм сенен! — дсп 6 ipr ак kccti. Кунанбай, каргысыи айны да, шымылдмкты с:лю Tycipin. буктусш Лаурина жастикты басты- Kpiii жыбыр лай K\\-6ip.Tcn, Toc6 n\\iiic тоубесЫе ауысып кегп. 0M ip жаткан калпынан кэзтр гана бас квтсрш тыча* гын. камшысып колына устап, жугппп алды. Аз отырып^ кмбырсыз турган шымыллыкка: — Кепсжгенш lip.Ttx батса, ез1 бсргсн кудай вз'1 алар Буйырар eaiM iiic буйырдын гой, б!рак ехжбеймм. 0 :к а ортенссм де ехтбеймш! — дедь Абай Луны суйсп тургыэды да, ерп'п алып кетт!. Квхшсден Омiрлi Ызсупы алып женелгендс. БзйгаС Абайга xici шатыркаи. Ол Э\\прдщ жолдасы Мырзлкул сд1. Сол Абайды таната ypKrrin ояткан. Экс каталдыгын CLicTiii Абай. ауылда ат жок болган сои, Мырзагулдык атыи Mine сала, жалгыз шауып ошрып, жстксш жацагы Я ед1. 2 Бокрау «rin, «уэсхтеп ел «узсмш дс алып балды. 1 Кыстауга кайта кешотж кундер жакын. DipaK хул суык 1 болыай. кузек оты a ii дс мол болгандмктан, журт ipKi- ,iin отыр. Ойкудыкта, Абай ауылыиым айиаласыма ж;:1 ; коныскан ауылдар бул коныстыц оншейждеп хшздсй • калии бстсгесж, жасыл :иалгынын cap журт кылгаи. Bi- ; рак ауыл мацы бар елкеде rcric такирланса да, айнала* | сындагы кск жоймк оты, epic оты тозгаи жок, Копир кузде <малдык тоныни купчей куигс аскындап барады. Шаруа муцин ойлаган ауылдар сол хуйге cyficiiic туседь Kyanin жауыиы мен кара суык желмен мазаси кетxenine карамай. шыласып отырган. Коп ауылдын кузп aseri бойынша. Абай ауылы ла жаз TiroTiii уйлерж жыгып, жыйып копии, оных орлы та коцыркай, к1ш)леу уйлер -Нккен. ЭнгерЫ отауы да xasip баскаша- Kiiuiacy, шагып уйд!н imiHe айнала тсксмст, тусклia, тутктi кпем усталган. Бн»к тесек орнына. калин салын* гаи «epncci, кус Teccri. жастык. бестеп квп жор тесак орнаган. Абай мен OfirepiM отырган тесск алды,' калыц 258
жуид! аркар Tcpiciueii жабылган. Торде отырган конак болса, олардыц астына, узыи кара сснсснксн мал d in курэп xiKKCH, кок бэстсх жабылгаи. Шагын уйд!к орта* ч м казан-ишак алгандыктан. бул купле Абай штабы» .1*чгелск устел ycrine салып окымайды. Кобпнне жер >:гк ycrhie утиле жыйылгеи керпс, жзстыкка лркасын суйеп, колга уетап отырып окыйды. Алдагы кыскз аркан TiHKCii, мол саптамасы бар. Ус- пне бвшлст, шалбар, сыртынак унамды курен шутамен : . лапан, женил, жылы кен xyni киген. Касында теме- nipcK отыргзн OiiivpiM де пушнак imiKTi бшнетше кып, -ука, женил erin пккЫп анти. Омирау степне-жагалай жаиа кундыз усгаткан. E«i onipneri йлгек туймслсрже у.ткеи Кызыл коралл орнаткан. Казак aeprepi алейLien соккаи, бурама кумк туймслср. Эйгер1м кебшше кесте lire a i. Горде, Ербол мен Баймагамбег кузл ак хымыэды асыкпай, узак imin отырып. топазкумалак ойнайды. Эйгертм аекызып отырган, жанада сойылган семтз кулыннын CTi nieiii калын cai. Кол жуыи, зека отырула- рын Зйгср1м от!нгенде, Абай тачертеннен бас алмак,' 6 ip кыбыр етпей, уддтхаз окып отырган мгабын жауып, шетке коАды. Казан тустргендс шалкып, быксью калган иттыи ащы кос< тутш1 квэыи жеп. калканы атын беймя- залык eTin ед;. Абай: «ryiwiKTi ашеа» леи шанракка ка- рады. Енкейте а:икан теактеи хузлш указ, усак жауыны, жш 6 ypxin тур окон. Од лыжырынып кабак шыгты да: — Пай-пай! Тунл!к ашайын десен жауып- Ашнанмн десен TyiiH. беймазз кутни 6ipi ексн-ау тзгы! —дели Yfi iuii ас iiuyrc беГпмден nlpnin отырыса бергенде, осы уйдм сыртына луб!рлетш кеп токтаган аттылар бай- каллы. Келген exi K»ci екен. YcTcpi жауыннан су болып. уйгс xlpicri. Шоке мен морген Бошей бон шыкты. Шохешк Абайгз келген бегде жумысы бар сыикты. Агасымем 6 ipre ас iajin болгаи сон. Шоке Абай айналасынла отырган лос-жаранларынан ojiniH C03in ipiKKOH жок. Кабагы жу- деулеу, жабыркау жуэбен Абайгз карап: Абай ага! Мен азбен акмлдаса кеп отырмын! — дел, eaiiiiii айта келген энгЫесш бастады. — Сезш Onip- ДП1 жайы. Tipi аруактай коз алдымызда кабагы lyeiii, O3iiien-O3i вшш бара жаткандай euii. БнпмСймш, кыяеты.ч карсылыгы ма? Жок бой жасал жургсш ме. aciat 6Lnci.il Мынау кузд!н осындай жауынды, дауылды аласапранын- г»
да. бурыпгы амнезию хайтадан тагы басхалы отыр. Т у licyri салларыпын бэрш кстсдсп 6cpi отауыиа тугсл ша- кырып алып. элеч-жалемдерш Ta«J да xtiiHin, тагыныП1 алыи жэне 6 ip кир бастап отмр! — дсп. 6ip токтады. АбаЙ мен 0йгер1мдер OMipre лагиат шикан адамдар сыякты смес, канта куши утып, каыын снлатандай. бз'нпн деш еау ма? — доп GlirepiM сурады. — Кай- ран шырак-ай! Одлаймдсй елден куылгандай болдыК* ау! - доли Абай Шоксден: — Кяч-канты ойлаган кзсией ме! Keiui калан? — деп сурады. Шоке exi ойлы жауап 6cp.ii. — Iiui кандан скснш б1лд!рмойд1. Кынк етксп ауруы да бар сыякты смес. Yiieni ундемейд!. езЬлен езЬ Д ом! бырасымсн оката мундас бон анты. Отлуыпын сыртып- да турып, 6 ip кун тмила» см. осы купле дал осы eHip.ie Tcni жох, даулескер домбырашы бон KCTimj. Сырты сау, | б!рзк itui алай-тулсй ме деймш. Содан базу керех. кус- 1алантан xicuefi саргайып, жудеп барады. Элде осылаи бл. cepnuirici кс.те ме! Сырласыи жаткан ауыл, агаймн жох. emxiure жошн айтмай, жанагыдай салдарын жы- йып алып отыр. Byriii такертсн ecriceM: «Кохшеге агтаиа- мыз* деп антады дейди Опием снд1 xopiiiey ел журтиен устясып, жауыгу Topiaji. взген! хойганда хеше аиадай оз картысымсн байлап бергсн :<зжы не дейд1?! Памыс, кеклен уланып ал rail Кокто кайтеаМ? Казасына барама дсп отырмыи. Осыган хайлп тохтау саласыз, не акмл айтасыз? — дед1. Абай ундомен хоп ойлады. Шэхсн1н козже карал оты- рып. dyip туралы ол эхслгсн жанлшыр уайымынык барж де «з журеппе тугел аударып алгаидай. Ербол мен Ша- коп ойда жок байлаумси тан кылды. — Oxeci каргысымап кайтпайды. Bipax казага кыя- тын хыршыи жяс G.Mip ме ел!?! Ортасы «зге. замапы бас ка болса Эм1р алдо. сод карга» отырган бабанын бар носЫнсн, бар1м1зден сонагурлым onepi аскан. гязиз адамныи 6ipi болар \\ia cai. Кантысына камыгамын. Bip балага. 6ip каскей Ti.iex те. кор аузынаи антылган tLtcx тс жетерл'ж жзза гой. Эз! бисж . алдынан шыкпа. Шоке. Барам лесе, KexuieciHc до барсын. Кунрснс журш, xeitii оянар- Бул кунде кезте камшы тнгендей, 6ip орында шыркайналип халды'гой. Тым курса, «аписы апы. жа- 2*0
яуы жаяудай жабылып куалады» демесЫ! — лсд!. Осы сез байлау балды. Ербол мен Шэхе окай угынды. Тех ЭйгерЫ гана Абайды кушамады. — Осындайда бауырга тартпагаи, панасыпа алма- ган бауырлыктын Toni li.ii xeuLire xamna медеу? — дед, жуз!и есгкке карай бурды. Абай ундсгси жок. Ссмейдсп кайгканнан берт Абай бурынгы Эйгср!мнсн ; дасып калгаидай болатын. Ол осы кундс окта-тсчте. осындай 6ip хездердс, Абайга аГпкан б;рср ауыз кыска- кыяс свзгасн xonri б1зд!ретш. Бурык кялткысыз суй1скен шакта Абайдын свзтнен свз1, ойынан ойы. дсмжсн дем! yaLiin, анрылмаушы едь Kiuiri Эйгертм Абай жайын. жа- рым лепестеи бтлуден жанылын. танып кстксн. Мынау c«3i де — iuiTcri жатыркаудын. салкыидыктыи ызгары. ' Абай Эмip yruiii каналы олi. Эйгерми уй iiuiiueri т!р- л'|гжде тыгырыкка камады. Бакыт, шаттык yfliiie мун xip.ii. Куишуакты ырайыс, ыстык мекеи'тсн кзл!мг1 кем- ийлжпц cp.ii-байлы т1рлт хелд]. Kefiici, xipCcHi хвп. xi- пасы мен мни квп «м>рдн1 кунпрт жуздт ку й жетп. Bapixin еебеб! Салтанат. Жазыксыз Салтанат. Онын о й ы и ы н жазыксыздыгымсн. Абай басыныц кшасыздыгын dfircpiu есхермед! Клйта онланып, 6ip сот болса да угы- пайыи демсдк Эйгершшц бумы Эм1р жвнЫлс орынсыз кжалагаиын лауласпай тындады. BipaK езнпц сол Эм1р уш!н он алгзшкы per, axeci Кунанбайчсн жагадан алып жулкысарлай алысканыи ссхе алды. Одан алкан кат гы каргысты да ойдай отырып. ез-взже ашы 6 ip мыекылмен кулгендей болды. Dip жактам ахе дуспан—буиыц казасын тиеп. каргыс айтты. Екшнп жактан жалгыз, жаркын — «cyfiiXTi жакын жан» деген OftrepiM мынау. Ол да конли! Абайдан жат c n i. Нелтктсн жат m i? Абай ютеген кыл- мыстан ба. кстшрмсс куна-сумдык кыянаттан ба? Дос журехтен Абай азгаидыктаи ба? OfirepiM.ii Салтаиатка айырбастагандыктан ба? Жок. олай емсс — бунык бор! де жок ОД|. Omepivi ойлагаилай емсс oji. Салтанат басын. жас хасиетш ойлаганда. Абай оны ерскшс 6ip тамашалап, алгыспен секс алудан тыПыла ал- майтыны рас. Сол кездег! езж ойласа. Салтанат тазалы- гыиа сай. бой тежеп, езж жаксы устаглнына хайран да каладм. BipaK. сонымен катар, «эш »3i кудтктенбей куп- таган мактанын! созедг Салтаипттай жан бунык вм!ржде сопдайлык боя таги кездессе. Абай езж жоме де соидай
YcrapM biH . устауды ссрт crepuin деп ныктай тусеа!. 6л1нпс оси жвндеп м1нез!и кызыгып, cyiiciinn кунтайди. Себебт,; Абай угымьшша— бунысы оныц жаиа сыпаты. Казак жасгарында, буд лсурген кауымда кездсспейтш жаца Mi- нез, жака тзрбис айгагы. Абайдыц m an жузшен алгая 6uiiM napi. ЛламгсршЫкт!, адалдык xaciurrri бугаи жак- сы иландырып, коцлже терец тамырлы дэн eiin оккеи орыс кгтабыныц торбиссК Абай жалгмзлык секс дс. 6 ip жагынан зор шуюрлЬс етед'|. «BLxiu гана вармей. таглым, тзрбис алый та кслтуМ сксмЫ-ау! Салтаналюн арамызда. казак Ж1ПП иланбайтын мжез табуым. сат торбисмиен сксн-ау!* дсп ойлады- Осипы Эйгерш дс тус’шбедк Ол жйтт пен кыз ара^ сында. KipmiKCia адамгсршЫк достыгы балуй мумк:н I exeiiiti ойламады. Ойлауга санасы жетподьау. Бул, с»з- 1 бсн иландыратын, сеэдрепн жай емес. Нитей тзрбис. 65- 1 .m n i торбие весе гана. адам вз басимен жстерлш, шс- 1 шерлiк жай, Эйгср1м ал торбиедс Абайдан взге, ок:нау, | жырак тур. Абай, онын дертж жазэр см тапнай койды. Тглай рст Салтанат жайынлагы евзге, 9flrepi>*.xi ойлан- дырып кермек болыи едк Bipax. оныц бар евзден тыйы- лыи. кабалы ызамсиен туйЫп, тартыпып Калугиным кв- редь EKcyi aaipuie. вткслсЬ cki жагада. Kaaip дол мина шахта. Абай осы куАл! срекшс тсрск сез!цд1. 0з1н вз! ку- лазыган жалгыздмк iuiiiue квркт. тагы да ауыр курешш алды. OArcpiM, «limit жацагы ceai Абайга ауыр тигсн1и анык акгарып, бурила карам ед1 Epiiiiit жузже: «ргмжтп а.л- дым ба?» дегендей карады. Абай бумык квяшс улксп уайыммен кадала карам огырып. ангар евзж Ерболга ар мады. Ербал-ан! Дунне капа боп Kerri гой. Акил тапшм, клада жогалсак скен? Ку-ла гузге ксгссх те. 6ip жэккл нации, сишшп кайтайыкшы! —ac.xi. Осыдан сои, Ербол гана смсс. IUaxeiii до. Баймагам- бет пен Бэшейд! де мзелихатына алии стырим, 6 ip бэйлэу жзсасты. Шоке CH.ii 6 ip азда Шыцгыс сыртындагы. елею, ес»з бол калган жайлауга 6ypxir алым, моргом eprin, ац са- парыиа шыклакшы схем. Вул ешрлж aiuuu.iapu. куздж осы шагындл, со.чдан ацшылык жолына, «салбурыцга» аттлмушы axi- Бурым ондай ацшылыкка лрилл шыкпайтьм бака да,
Абай быиыл осы отырган дос-жарандарын сртш. сат сал- бурынга шыгатыи билды. Осыдан жыйырма кун «*тчн шамала. Абайлар сал- бурында, ан соцыида болатыи. Клз!р акшылардык уш ко- сы, слс!з сыргта. Mods улхен тяу — Бака нас таулзрында. Сонин Киргиз Шаты деген тогайлы. плен суды, улкен жак.чар кия тасгы. 6ip терен сзйына катар ттлген. Кыр- !ы.: Шатынык дал осы тусын - «Kiiui эулне» демдк Олай дейтш ce6e6i — осы жартасты бшктш тобссже жакыида- «ан иыктусында, тау Juiiiic терендеп Kiperin улхен yurip, кара куыс бар. Ш и ты : тауындл осынлай у«rip екеу. Б1- peyi бул арадан кунд'ж жерде, Тасболат деген елдт кис- тайтын мскешндег! улксн yurip. Оны хсАдс «Эулис тас*, кенде «Копир эулис» дейдь Мынау KupFU3 Шзтындагы yurip кшйлеу болгандых- тан «Kiiui эулис» деп атанатын. Костар сол Kiiui эулие- Hiii дэл етспндс. Ал'дын вэен мен калын кайын, поныл, терех всксн сайга берттк Арты би!к жартастын тамагы- ныи асгы. Соган xipc конышы. Бул купле сыргта 61р- неше рст кар жауган. тун асса сонар болады. 9 л i калык- дач кар тускен жок. б:рах кслтс сонар бон танга жакыи .жауатып, нс жукалан кырбах кар, не кылау кун сайын болады. Аншылар он куннен 6cpi бурхипен, тазымси хвп тул- Ki алды. Бэшейдсй, Шэксдсй мергеидер сыйракты mini- лерЫен аркар атып, кос костык iiuin ан tcpiciiie, архар exilic таттырын тастаган. Акшмларлыи бул кундег! турмысы. сол ан аулау ын- гайына карай бсй>мделген. Булар ымырт жабыла сртс жатып, тан нылакта и бере, ертс турьш. взгеше ынталы харехет сонында. Шыйрак. ссргск TipuiLnix кевиедк КазЗр iiiHi, тан жана тана кыландап аткан ед«. Кос. истых icrcftrin камыиа ciui тана Kipicep шак болган. O.ii аттар да охслшбетт. Китз! коскабаттап жабьмган ксн- деу. жылы хоста Абай катты уйкыда жатыр едк Катарын- да жаткан Ербот оны иыгыпан K03Fan. тург!п оятты. Абай селт crin, басын жастыхтан квтерс берш,- жалт карады. Крбол: — Абай, мына хызыкты кара! Бул истмлгалы ту?? AnFap.iuH ба? —дсп иепмен костык ортасыиа карай нус- калы. Абай енд! бурылып, сатан хярзса. мерген Бошей аласа костык азгантай ашылган Tyiuirhicii мылтыгынык ушын аснанга бсттетт, б1рдексш квздеи тур.
Кос iinineii лн аткан мсргендшт: ал! бул акшылар кор- rc:i дс, ecrircu дс жок e;ii. — О нс? — Нс кзрд!к? — дес1п, екеу! де бастарыи жастыкгая жулып-жулып алысты. Сол «езде. Бэламиin узин кара murici курс crin. кос 1ш!ке б!р будак кех гутin таратти. Бошей, мылтытыниц тулн! айыкластан: - Кулади! «Такыр колтиктан!» — дей сала, тыска карай аткыА бер.й. Абай мен Ер-бол Бэшейдт степнен тартып калин: — Уа жвнни! айтшы, к!мд! аттын? — Ilciii кулаттын? — дсап тура 6epicii. Башен бу- лардын барин eiui гана ангарып. таги да умтыла бер1н: — Аркар! Уйден кулжа... кулал келед1, жупртцдер тыска! —jeai де. oai торден еоккс -lefiiu 6 ip-aK картин, лил eiin шитым Kcni. Осы кезле жана оянып тыска енд1 шыгып. от жаккалы журген Банматамбст. бахмршы Ма* сакбай. тыста даурыга коя ficpicri. — Ki-м атты? — Мылтык кайдаи атылды ойбай-ау!? — Домалап, уег!м1згс кслед!. Костык уст1ис кулар ма сксн? - деп капы o6irepaenin, тарпылдап жуире cin жур. Дзл осы кезде ауыр салмакты 6ip марсе костык iprecinc. сырт жакыилн кеп былк eri:i. дуб|рлсй кулады. 9лус1рсй гыные алии, пысы.тда.1 жан таласхаи ак бслг!с! 6 liiiui. Ербол мен Абай хек erixrepiit аяктарына суга- суга салып. бясгарына куш тондарын KOTepin, жамыла Сере. тыска аткып шитыскап *ui. Башей архарлы бауыз* дан жатыр. — впзден кулжа! Аурудан сау ма вэ!? — Кайдаи какгып келд! бул? 1здссек таппайтын. ку чуГнз. сака кулжа. кайдаи гама кеп. Бэшсйд! !здея тал- ты? — дес!п тыска шыккандар. сак аркардын булайша кеп ката таккаимп :ui де Tyciiic алман, ак-тац болысып жур. Абай ундемен. аркарды айкала карал шыгып: —Буны не кара басил жур? Сокырдан сау ма вз‘|> Олдс можа бол. алжыган аркар ма? - • дел e.xi. Аткан акын бауиздап адыл, сидт Myfii3inc. дене тул* гасына каретой кезтиен б.:р шалил карам откеи Бошей. Абайдын жакаты cosine кекес!нме i xy.iin койды. Ол вз онершс аса сен!мд!. Жонс мыекылшил калнымда, юмш Солса да аямай. h e берет1н. i'll
— Сокыр болса. Ербол сксут атсын деп, хушиз «мер е.й Жаясынын майы тап 6 ip c.ii шыкиасл. мурнымды xecin Gepcfiiii. Сондай архар алжый ма скен? Одам да. Ь.инендщ хайды ауызы жатса да, турса да 6 ip аркар болглнын кинмаганнан аГпып турыык десешш! — дед!. Журттын бул аркар турасындягы: «ауру ма. алжыган ба?» деген xyAiriHiH бэрш жойды. Жане куле тускен мыс- кылыныц 1шн1де, мактанып та койды. Уш костык бар аламы, бупн мынау аркарлып езт кс- •Tin елгенж соншалык жаксы ырым xepicri. — Вупи канжыга майланайын леи тур екси! — YiiipiiiMCti уш тогыз! — Атты тез ахсл1и. шай-nofui шапшак хамдал жтбе- piiuep. Атка тез конайых'. — деп. бул уш костык ск улкек буркшш, саят'шысы — Тургзибай асыгыс буйрык айтгы. Вуркпж сылап. самый устап, бабын болжап отырган Шаке до: «eiui кустар енерЫ корем1з, ат камдандар* деп асыктырын едк Абай мел Ербод акты сзналса да, дол шын акшылардай шыйрак шапшак емсс. Журдек-сергек аншыларга карсылык айшай. квбжшс багынын журсе до, оркашан атка кешендеп Miiieiiii осы exeyi болатын. Олар актармалан, сойылмп калган аркардын касы- как узай адмай тур. Bipine 6ipi ершшектеу жайларын угысын, карасады. Ербод Турганбайга аркарды пускал: — Тыкактамай тура туршы! Мынаныц жас хуырда- тын жен аттанайык. тым курса! — деп едк Ашнылыктык езИиис мшсз машыгы бар. Агалык, ул- xeiuix, басшылык бунда бурки устаган, кус бабын биле- ген х!с!де. Турганбан сол ротки бул костарлык анык OMipuiici бон алгаи. 03i ак уетжде ызакор, ашулакгыш та. Ербслдык жакагы керенау бейкамдыгын катты унат- пады. Ол Крбол мен Абай cxoyiiic тутас карап: — .Малтыгын 6ip болмайемндар! Ацда журандер ме? Элде сыбага акелген кылырма кашндарга epin журст- дер we? Exeyitui K«rrepin атка нжпзу, хундс которомд! тургызгандаи. Куырдакты куыра береш. Мыиау елек- аланда Эулиеш кагын. Шаттык жакын корым тасгарын dip орап кайтаммз. Мш аттарына! —дсдт- ©з! ерпелт калган атына карай, бурктн алып сырт айпалды. Акшылар «0улиен!к* басына «ныкканда, кыстык кути ак карлы, калин ка т ар жоталараа Кызыл кектеп, соуле шашты. Жана гана, алыстагы Сыбан коиысы — Ак Ирек- Tin бсл5нен жартылай шыгып келед! екен. Эулиенщ б!р 215
биМнде Турганбай томаfл тартты. Лржагындагы б!р жотага барып. Шахе томага тартты. YiuiHuii жогада то- мага тарткан. Абзйдыи Лйгыздаи тугаи inici. осы сзпар- дагы аюны жолдасы — Ысмагул болатын. Абай мен Ер- бол эдегте кагушы касында емес, Турганбай манынла журед'|. Булзрдын кагушысы, ат устшде уршыкшл ;iipi- •nin. какбах оннайтын. \"жылпог. писык Баймагямбгг. Тур- ганбайдын холындагы 6ypxiT бар акшынык аса 6ip ис тых коретш канысыз кырзны — Тулзкгыи Карашолагы аталады. Бул кусты осы егкеи жлзда Абай, Сыбандагы Тулак дегси бурктшдсн оншакты кара 6cpin, сатып алган. Олай алуынын cc6c6 i, 6ip есептсн, ерегхтен тугаи. Келер кысга кус салам дсп Абай Тобыкты 1ш!нен. кы- ран 6ypxir кЫде барып сурасгырганда, осы Турганбай: бурк:гг!н жаксысы Карлшепр деп eai. Соны сурап алу- ды Абайдан «агты етшген. Kapauierip Божейлш баласы Жабайдыц «усы бататын. Абай суратканда, Жабай сол кусын берме.й Содан сои Шэхс мен Турганбзй: «осы вч;,з- деп бар кустык Topcci — Tyxi Сыбан кшндсп Тулзктын Карашатагы. EwAi cpcricKo:1 сок кыздын кунин берсе де солы алплзу керех» деген. Карашолактын. жазды ку ii тулег1н 031 баскарып. куз боны вз ауылында устаи, клйы- рып, вз колыиан армансыз, капысыз баптадым деген Турганбай болатын. Карашолак атагына сай клйрат сттп хелед1- Акшылар кезетш жердщ бэр uieri Акшагау. аралыгы Кыргыз Ша- ты. Жэ:п6ек. Тсзектщ Карашохысы. Казбалз. Ех!нш1 ше- Ti Байкошкар болалы. Осы ешрдщ бэрш. втхен он кун шпиле кар калындамай турил. колделец жортып, бул акшылар талай кезш, суз!п шыккан. Сол кундер шмнде Карашолактын бэр оз: алган гу.то саны жынырмадан асгы. Kyui кур емес, кей кундер exi- Hi де алып ж1бередк Exi per уш тулкМ, 6 ipi эртынан б:- pin. булх етшэбей, злыстыруга келпрмей, 6 ip кунде жа- иыштаганы да болды. Ка.з1рдс томагасы тартыла сала, кызыл козш кзгу- шмпык ллдыпа шаншылта кздал огырган Карашолак. б!р сэтте, Турганбайдын колынан лып етin. ыгкып к е т . Акты eiHTeuciii xopin. ангарган жок едп Кус ыткый бс- р?. ойда журген Баймагамбстпц, «кеу!» деп калган ай- гайы ecTbiAi. Ty.ixi коргендеп мерз!мд1 белгкл сол бола- N
ж2 н 2 я _ х а I 5 ~ g Р— * s IV s =if § <Sv сi* 2| |rr Sо; о. | _ Ч г3 =я .2 3 :2 s f ^£ 33 8, *я *f=2= 1 -R .fl Ss i i l l - * Я & |: ,ц - ? 5 < г *з т о3 3Pi 2 2 Г-пi 5-- 5 - , e \"g : S 5 J = 3 S5 1 ° \" g 3 iss| «>- =г 5г;.я' • е * « о ^ й а Я- В О * * Э-С S* .: 55 2з 2= ^«4-П 535***1 I S’5 * 5 \"* .* 3 з2 * £ * г г5 \"г я г .г * s -г 5 i | 2 J g x о srsv ь! 5\" '«|■*v&*■“=г Ц1•■в & •D i < >i p g i i l 3= J i *i§ls * —, Г>-г” a l :! S2 НС lies s 8- a *£ *-Пt = з ii l Э^. v “ 2 Г > •- V L ^ ? i^ 3 <х =§ ’= ‘ Й* V : г! 1x1 г I* ^ ' k3 X-- <йa«i >о q3q‘tго
«(SXcXc =3 S $.d _• « 5 > .Jf|e’iSiiC *(u•- £r*<«5e x- ._ 5 - O21.\"3-'.г=lа *Оl Й«5 |ч$ = 2 4 2 ® | B- * S 2foXяv<^;j v'—2я« Э 2 .:= Sз я£ v . 5-==3 «r-;5 *- S О ;. * 2 * .9- E..S *51*5 C * S := s- a-Si-S lei -o \"ri x g *S_* 8 ^3*-''•215. IИ . 1 .*г- 83\"rьt. I«- >_tЭ-•u3■v2- яr=c;. —52£• I* £ S* . £ :. г5..е5 r„-' 5 R S£ ivS« 2a JS | 5 p.j | i | l 5 * <3 “ g \" \" S g 'l X * * i 52- 4г1 >u. Va- - • c •* <*- - ■ssgSSr.. feS* * я £ 5 '2 _• r- \\ >-iy w £ •- г2С2-P\" !: ЦШ Г: 52-2 2. 2 S3TqS£ §§ Q. ^ LI <• 2 5 Ч' § * | >.« a 1 «»з5 ! ?& £§£ I
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 452
Pages:
