гой, Абай!» дел, Токежаи, Ьккак АбаА алтына амтыг-ыя xeitcln cai. Абай саслай жур5п барин, жмйын iuiiire sip* ai. Шалгындк шшкене декрет!» дал т^Ги^лк; шьзкты. Cxi оязбеч гмацдаекп, ск! жактары Керей-НаГкианнык Вира» пс:- Тсйслрыдай cxi дayrepine до ovxfti берл!. Жирекшс аркылы Абайга пара уоьшган Барак, хаз:? Korepinxi «дыр. Од ecu ',с жншпдеп ярем ойды ерте ой- ларан. Ошдан rtipucuie кун бурый, Абай «Жирсю-мслфд: комекхс алам» дел «тлгеа жорде ойлйгян-ды. Сонда Абайга «бил'жт! 6ip ruin айт* дегем с#гд! кыржп, одеГг. тайпы. «Корей Айпйга пзра жоп!мен с салки, жсксурын лу-Kepiiie берет» деген. «Ал, Жирсншсге парами атаи. зып очiM оиаЯ алаиым» дек, они слеуаз егкек бон, • ,ai:i тасага тастзгал. Буд.чн бурынгы б:р ж у^лстс до Жирем- шен> паралап, сырмшез бон кейглн-ды. Евднт отырысга Абай тек киска i ана емеу1р1н жаепп, евзд! ез! бастамай. эусл: даугср бн Бзрахка сейлетт]. БурЬШ сюнлегек Барах та, артыиаи сой-кчеп ТоЯсярк да, бул кун дрге шейш cxi жакткн антыл келген. кый- гаяькыядпуларын яйтыл, токтасты. Г.к! жаги да: -ку да йга берд'.х, оз!ие бгрдгх, ад:лЗи.т: айт, ара агайин. ах- тык coiin.v! оруатыиа гапсырдых.!» лесin токга.-ан. Абай осы-дап ары яг! сой.теп кегН, Х0К5ЛЛС кобалжу, хисылу болга.чдикган, окиц -ryci хаз;р яхшыл тлрткзн. Басындапы ткмагыя альт, мал.-.ас курган хуйдс, тыммммсн коса, мыхшшм тлнныл отар. Кеи йкшыл маиданымла жопе кыр.т-.ма тусхея узина:л мурнмныц уши ада жпо'.ген суык тор бдикс.Т. Б Зрак. ум: sop. лоб! oniiiui, батыл. Капы сейлеге»д1ктсл ар се>з;н жай гйтса дм, ойы мен Ил! гугкырланбаиды. Ерши ггкл- тидлй. Улй. жягалзй журшм! Корей-Найман сл!.м! Ор- тянл мен) койыаекп. «Теттпмл: гад, тынимымды бор» дел койынсын. «Синга салдмм. жарикилашма жам;:у бел, сына бол» дел сч-narciH. Арылыл втер жвнЬ: бар. Rip аI:тарнм: Тсбиктидан туганыммен ох; бауыр, OicryiuniK, iciHc Тобихтынын тургысымаи Хйрар доме Тш ы <55р ?.Й- тарым бар: казгкта жес;р дяуы - жел ыкнлымпмн кеде жаткан дну. Замам язып, эак юзатипы рас ил? Содам бз? Болмаса дау 6ipey батоанмен, дауа кем болгавдых* тан ба! Oflucyip б&дщ тусымшдз, дач оси заманнмызда бул дау хальшвеа сын бот гамлай. Кслеге сын, нзеш е сын болгаидай дел туешеши. Mine, агайын, сен1д аядыида
бОоиза!лсхЖл®амлоанспшыкбдаклгаПаб?л,аассоыуэпнекыоепзсыобдa!аrмaиFх.iу<Hкок.елкБо!рартул<реяг:я.ымБбаурлfаlаaрнp,. Айгар баска. сендер качынкзм озге багытыу ::л Жок. Эуслг: туйп Салака киз басы. Ж»хсы жал елге жора. Мея, бантик неHi желеу. iWEii жамау тзпканкн 6iлезли. Жана уряак. жака т'лмепея колол!, Жас бол туып. жс-пкетен кг\\’п!|х;к!п ото: деп кслиейдГ. Жака кун, взмети жака жорзсым, Жака Ti- лс-riH жат. квцшмсп ангяды. Жас урпахтын тадабымея айтады. Oft:s кулак !лмсгеи. еллтчт.и дауасын таила й, аласан тибада. Бул кыз боле:.: тар,-.^ры 5ip жазэлаган кыз. Teitfiiea айрылып, тглепнен хеситген кы.з. Ата-ала сы. кзйын-журты, б1р ятаган орнынин жас к«*илin таб- жылтппй гаСылган хч. Б'рак, бф ом:рге ек) ол!м буйыр- ган тан:р тагдыры дя жох. Сябят. о -r.-eri сап кыз -Засыня екпгап o/iiwii каллы ит<та ккл усынын отыр. Бул як пакта емсс. кайта айтаиын,—кая нохта. Кыз 9л!м:с бар. бул эхгрго жок. ЖыПь: I огыргак журт, 6?р:кде д е ~ апл- карыцзас, кш-кыршык бяр. Торт арьктык жиЯиш, жо- p.-i болсын деЛм;н кеГинпгс. Бф жанта exi хуймек — эде- лст смес. Бф кыздин от:: сатылмяты жол очес. Алташкы- па саган бергск <-ря!н, хйлык, енд! хнллын oaiiro борееill. Кыз бисы Сыбгняпп язят. Бул - Mentii б»р;нш: бийлау* ым! дел. Абай секты сезде? тусынла ун'к катайтып, з:л№п куяшыял туйл!. Токталмасган еккнй coalite ауыс- ть:.— Сыбяндя да жатых жок, Ол:.ч —од жазасы очес, ср квзасы, зауа жок. Мал бергеи!, ггк тик-клен хызытыи хутхек; анык c,-.i. 5ipax, вл!ч ернын аз олкысы^ея тол- тыру хорек. Салят.л л-ллын кллыд калы жогтхен. акы адал мал болятым. Корей эпн алдьт. Dip алхааык ок! аляык. Блсыкда а.иаш алгак калин малых да пз емее cjii. Елу туйс::!ц пулы. Кей!н кмзыады ыктыярына кара- ылй. «харгэх Krcire блрады, катык успне бара’зы* дед сылтгурлтып таты ялдып, таты да кэп яддын. Бул туста Сыбаи ждзыхтм емес, арзкыцды -читан. Керой. сеп жя- ■зьгктксын. Еи.ю:не. адгл бэта, як малдын орайинз. кыз кос! КсрсГ:. С!т:батлрга esi кыздып кальгн малыч Алгаш злгяпи елу гуйе. кейтн сселся алраны жыГп^рма бсс г\\Ае ехек, Мен opi С.ыбгж алдындяты, »pi o:»iн:и, кы- зынкк ялг^-пглаги жазыты у-.и:н Kepc-fttv тага жы?.ыр- мя бес тл-йс afiiitn KecTiM. Сукт’п, Ке|>ей ск: кыз калик кялик, жуз гуйе :<ыц хсйгсрл.-ы. КоЖлч?лд'| мся Шптс.зн- 73л, Сыблп алдкндя гныпты ci:i ага, тел тартяди. Бул
екжш туй'н. .Men бес кун бомыяда. осы кыэ дауынаи ту гая шыгШ шабуылдын exi жашп -а, шолып таяып, ко сыми жыйып 01Ы|умын. Барыитя. кугыи уст;нде Кс»ей- леи ек! >xyj жылхыник ахысы Сыбанга ауыскан. Жуз жегнж жылхыиын -тобы Ксрсйге ауыскан. Сол барымтл каг.к, кв.*! барынин коз! бои. коз: жогы эр жылкыныц 7уягы 6ip бссг; бсп, ех! жэхка ерс!.'.:-кзреыли кейта ау- ыесын. М:нс агаЯын, г.: rii;>;iii inin т1дсгксн тугаи, мепш талйбым. тсхтау о«»м дс осы! Мея боядым! — дед:. ЖыАын, бил:ктI ynci3 карсы яллы. АбяЙДЫН байлз- уын г.чмаигтар арки., i гн.О тугсл -yciiiin болга н ек: ояз. кул!ск1, б!р^5:р7мси кслхх* жарасклндлй. Uitoyi де Абя.1- га: «Дуры.' айггыдыэ, оекмык-.ч какул!» дспгкзей. Бас шулгысхаг.ы. кулиге жауап катыскань! баГпаллы. Керей-Наймаккыи exi жактам жарыла отыргаи ка лин жыйынына ояздлрлик коосегхсн ажпры — «бул 6и- л!к 6!т7:. тынды» легендой. «Ырзамын!», «Иараэыхын!.», «Бул калай болды. жат <м«» деген спихты буклзйдл кейде дабкрлап, жямытал шыгатин узедер камр балган жох, Exi слд1н жынылыяа хел!п, «каптер «кем?» дсскен- Дей, халде ткачам отырган Тобьгхты да, ха:ир гук сыр берхейд!. Абайзып билтне ырзя болган халык журт б1рте-б!рте тарай бясгады. Ж>5рс:пис Сыбаннык,б:р каисагай бойлы, зор кслбеттт аксак: лыньгн жзнындй тур ел:. Каз!р Жчр>-| hiwhu элдс- кандяй б!р куб:р-жыбыры соны хлмншлам хобергендей боллы. Катты. лобал унменен сол шал, Абайга карай, айгай салил уран тзетяды: - - Уа. Кснпрбай! Кекпрбай! Эруагыкз не бон ел» cejiiii? Отымай, кешем азган кызна Гплан ceniu жолкн? Кекпрбгй. шакырдми эрузеыклы! —леи, сырт айналыл иоурс бердг Кеипрбайдыц Кнл:к пен Кебек-ii осыклай жеезр да ук yet:яде o.ninre буйыргашл айтыи е;й ол шал. Б!рах. бул хеэде квшп;л!к ортурлз жяй оззлермеи жаыырасыл, тарам кегкен. Абяй жанагм шал ук;»|е. жуз;- I» каггк ойллныл. аныра карал турды да, аздаи сон кар- зыелдап кул:н ж!берд:. liiuix б;тш ел тарлгям козле. Жиреише мен Орялбай Абяйга та гы б!р КС.1Ш, Tia катты. Басгаган жоне Жч- решне. — Абай, депеши еэге лсн!н. Тап жачзгы Сыбан шал, экен Кскг!рбайдын эруагын шакыргапда, Ш'.юрапк Се тым курса? Кдбыргзд сопла да кайысоады ма? Ага жо-
лыкам ea'ii :w? эзы.т. елд- де аздыоыл тургаиында. там курса, солы да ацраркадыа ба? Дэлпий алтши? - доп кадала оойлсдк Абап жaоiхi,. да басапаты буран Кврссгкен суык зшнсн чаЯткак - - КеиНрбайлыц халнк, koAf3h атЫ «Кабзп* бола- тын. /Кем yiriiii, осылдайда карыидасгык кзнын :;i;xo.i- д!кто.н «Кабан» атанрак. ¥к,ткя ба? Мен Кенпрбгйдын уль: oMccniii. Адамнык улымын! —дед!. Абайдын осы свэшен сон. как баска тая'кнен 6ip еял- гандаЯ болтан Жяренше мен Оразбай ,ун катяай, ш сй!а турысып каллы. Абай коте барды. Ек«*у| оняша калып, 6ip-6i:»:ue ажырайысыл карас- кандв, тустер1нде улхен ыза бар едк Жирекше жалгыз-ак соз айтты. - Аскан окоп мкаау! Кврорм'н! Оразбайдын да ойывдагы соз! оса окон. - Кеше Купанбай 6ip асып-тасып тог:л:п ед:. Бу да т!ле:1ген екеи! Тэуекел, Жирсншс, гарт 6epi!— дсп exeyi б!рге кеттн КеГсн Балкыбс* сыязы бчтяеп сон, Абай б!р топ жас- тарме.ч 6i;>ie агтаныл, Байкошкарга ix&pafl журдк Осы кезде Оразбай, Жирслшслер до нгтангзн окен. ' АблЯ го- бьшын ал ц.-пда. Жирел:, и- мен Оразбай ок. бона жгрде екеулешп. охшау кепп баряди. Оларды тлпып, Лбай дауыстап тохтатайыи дсп сдй Excyi артына бурылыя клрасты да, буны та-дип алтак сои токгашай, tarepl бул- кнтдеп, журе fcpicri. Лбай оларга оэш;ц айгкаи катти садлерн « к о алып, енд! кеччюеге жай ceUaocin. юналас ках едн Сонымск ээнлшде з:л: ж ® , астымдаРЫ куда .пкн тебш:» кап. ж елт отырып, аддипгыларды куип жеггЕ 0 з топтарынап охшау емтылып, жалкыз озып хелге.ч. Bi- pa к, Лбай дал каста сына тлклп калранда, Жирен и? лер муки кор!п алып, б!р б ф т е харасып. уцдсмей «с» дсскен- доЯ бон. аттлрина кэзипыин басыи-басы.ч Kidcpin, жа- рыскн жчнеле fiepai, АбаЗ булардын четен бара жаткан ы:ксз!н лезде ангарып, айтзйлап: —■А. солай мл Mi? Б1лдЫ1 дсп eji. Exevi ecrin калган окоп. Сэл аттарын ip:« берд: до, катар буиылш, тура калысыл 0:р зуыздан: - Бисон сол! — Сол, сол-лк,! — десш. агиулы жузбен зхыра ун ка- тьтсты да, хпйтадаи ясзрысып жэкелд;. Осы жзрыс ус-
т:дде а-лр АбаАга кзрсы удксл ш алы хну, катти араз- дык жыйып бара жяггы. Бялкыбех саязыиан кайw ilt ТохожаН, Ма&басарлзр да Абяйлы жа мангал. осек вг:н кайгк.тн. Жироншс ар- кыльс Барак усык.-ан кыракжылкы жайы буларга та на* л!м болтан. — Dpi аброй алып, opi мал алып. журт iCYcreiui ‘степ •адйгтудын оркьма, АбаГ: аброй да, «ал да таппай, бос каГггты. Орыстын. удыгы айгагтын занды лйтын, еЛ шир- кын булып ковш . Атонии абройынв келма бакта кор хылгагда, осыядай ж!герсЬ/ик, мамыссызлыхпсн кор кькамыз рой! дсп Тзкожан о» соsin Мгп'босарта мл* кулдатгы. Ь уак. Тобыкты аткам не.рлср! осылаА дегенмен. Ко рей-НлАмлн Лбайлы олай м:иегеи жох. Сел:ко тОктап. ок; улых кс-гср алдыкда: «Bi-nix, гмндым» десп. Пай* маниан Жумлкаи мои Барак. Ксрсйдон Тойсары мои Бс- . i: ion кел5с:М окасяп, хат морлессн «ТЫЯЛЫМ» кагаз- дарыа Oepin аттанксгы. Абкйды олар: «бурыцгы кара казак жодынан жолы баска, yni баска, лг/iiнде елге ем болайыи дел турган жаксы ырым бар. соз! дуалы. бот! алмасти, бул ешр.Ук абрэйлм п \"лчынын 5ipi бзлгллы турган жап окон!» деп барялагии. я Y:n аг жохков кон кукмс. Лхшохыдагы кысгаудыц ту- оинак — Кориктак шыгыл, калам карай тортыI! «елед1. Ат устагаи — коалалагы Бяйматзмбст. Уш торыны. хуз кулпгн Tantpreuri копир салкили:,да тыксырып айдап, cap жолд»ред|. Шалкасымли р.шылр&н. кызыд сафяян iiui бар куймсдс. Лбай мок уш балпсы отыр. Бул Э61:а. Ма- Fauj жале Кулбадан. Кен ак .хг.ндайлы, жш.'шхе узынша кара касты, жу- калап хыэгылт жузд! Об:'ш АбаАмек oariuecta узбеЗ келед!. — Ата, б!з калэ/.а хайда тура мыз0 Yuieyuia 6ip уйдс турамыз ба? Казак у'биде турамыз 5а. орыс уй.ндс тур- сак, жаксы бола ма? Жох, алде м«н мина сн«у:аен Солен окып, белек турам б а ? — дея я.?да?ы жумблк кундфш экее'жен тыныисыз сурайди. — Ия, мен низы бор орыс уй;нде, оз:кдей кызы бар уйде, жялгыз турам! Сен .*-ч-ч-гиюн мои ©з;и болен ту рам! — дел, e«i туиеыиан it&pi,\" ерк:н ерхе сойлейтш Кул- 2к'— М Э м м е . If ТОМ --*3
бадан хулin кояды. Ол. oxcciiiin аллыяпп Магашты да ычырып ж!бср!л, «иалхыя Tjycin. Абэйга ©зш кушактатыл, жатып алган. Кулбэданныи омыраульны жэне шсшс ка- сыиан си алга:н рст xci;n бара жатканда. мойымайты: и аксоне аса уиаиды. Алдында жаткан сркс кызын исписн кытыктал, кул'нт отыр. — Паруойс!3iii, алтынсаоым! Осы журтти.ч бор'шсл ссн cpuieiii. xapaiuu! CcHi. ййтхзнынлай, болсх коям. 6з:не шсше болатыи, акылли, очымысти орыс эйс.тжн колына тапсырыл бсрсм. Bapitui дс жэйл: уГс.срге коям! Маган ушеулшш окыл адам болгалыпнэн улкен кызых та, ыаксаг та жок! —дсдк Улхсл кушагымсн уш бала- сы;. ксйдс б:рдсй кысып, хутлактал кояды. Абай барауых, ундемсй oi иргаи жукзлан ойшыл баллсымМаглшка иLie rycri. Ои жак холтыгына соны кетер!л тартып алды. Куйме шилдсл калин кврлс, улхсл жастыктардан оный астыи би!ктел, орныхты кип салил Cepin: «Эн Сал, сен он басглшы, .Магаш!» — леди Уйдеи шыхканын озгелерден xopi ауырлал меле жаткан Магаш- тыи хондж ссГилгиок болды. Кулбадандай е.мсс. axeci- HiH кабагын булжытпзй 6i.*,cr.H Магаш. хаз!р ©з1ке ар- ■налган бсишге шын ырза батды. — Ага. кай эид| айтайын? —деп, oxeciiim ыойпынан кушактаА алды. Б!р сэтте, кабагынан кей!с:н жойды. Жука ср'.ядср!, шыншыл балалых кулк!с!мсм соэылып, ак ticupiii кор- cerri. — Bipax «ген бастамаймын.' Жннылы.-i калам гой. Теселin элганша o>xvri оэ!н баста. Ага! деп т:лекдй Абай. бунын втжйпж ори иды керш. тамагын кеней 6cpin ед1 Кулбадан iHiciu мазак стт:. — Ия. эя сал лесе батды. .Магаш ылгый xicire: «0з!и баста!» дейтам ©дет!! — деп, сыхылдап куле ©тырыл,— хоткеиикН бар тайдай, уй хасЫкап шыга алмайлы бул! — лея «а!. Абай мен Баймзгамбст косила, бзрлык куймс, узак кулкгт!. .Магаш уялыл. айиалып туо'п. бетти басил жатыл, вз! дс *улд>. Эбни книхенс intern Кулбаданнын ялыай кыл- жак. мазак кылганына дау айтты. Ол Кулбадаяды сы- иэды. — Сен,. коткеншех болея, тай жаман батадм дел ой- ляйтын шыгарсын. вэж тайга зьнбейсш. хайд..н 6Ltc- е!и? —дси.
Магашосы ксздебасын жасгыктан жулып алып: — Тан хайда? Конга да Mine алыайды. Ал, мсн!к жаздыгунг) когкекшех cap тайым бес рет бэкгедсн «елд!. Со мл? - дед). Енд) жздырап кул1п:—Ал Ага. он бэс- та! — догм. Абай балаларми тепе от айтханына cprin хосылды- рып, «Ковыкет» эти айтыя отырды. Hxi кун <урд!с жат жургсидс, ксйде эидет'.п, кейде ба- лаларына оз; ouriMe лйггып берод;. Номссс Об)иже. Кул- баданра олар б-лгсн «ртектерд! айткыэады. Уйкы «елер шак Солса, Бэймлгамбсгкс шейЫ косылып, тупел косы- лып, тег!с эн шырхайды. Сонымек акыры калага жетзстй Абай Кулбадан мен Магашты. Михайловтын акылы- меи, «Уездная шхолага» бердк Bipi ерхск. б:р ойел бала- лар охыйтын школдарга белМп тусхенмси. бул «с! бала- ны Андреев тауып Сергеи орыс yfiiKe 6ip белек КОЙды. Об:ш туралы Михайловтын мэслихаты баска болды. Онык мусылманша жаксы окуы бар. Угымтал, ез талабы зэр. ынгасы ашылган бала. Жэис орысша да тзлмаштан б)рталай осот. 6iprc celLiecin. насыпан калыслай жур)п, т!лге жаксы Соя xairm. Алгашкы кластярга тус;руге жа- сы да epeceripex бол калган. Оны Абай мен Михайлов ана ек) баладан бал)п алды. Т;л тэжрнбес!нс, бар тэрбне- с:не улкен ccnrirl тиет1и. окымысты адэмдар уй)ие. жал- гыз койды. Жэис школда окыгпай, ез:н жалгыз, уйде окытагын, бзйыпты, ысылгав, жаксы учительд) жохе жалдая 6epicri. Об5пгг)к ажарына, мшез, тарбиеане ей элгаш таные- каннан. Михайловтын ыкласы бзекаша болды. Оны оку мен пэтерге орналастырыя болгэинзн кейт, Михайлов Абайга тагы 6ip акыл айгш. — Ибрагим Кунанбаевнч! Мынал' бала Обл'.рахман, коп окуга жарайтын бала сыякты. Аз ересек болганнав куджтенбен-з. Мумю'и ттт), оз!н!н ана т1лшдо окып, вшы- лып, ысылыл келгон), жаксы да бо.зар. Bipax. осы туралы хеши 6ip акылымды алыныз. Быйыл кыс бойы Збд)рах- мзн тетенше жолмеи, б!р гана окытушидан, жаксы эз!р- лекс!н. Келес) жыл школга тусхенде, Ссмейде окымасыи. Тумеиде оку орыидары будаи аргыгырак. Жэне мстн жаксы дос, таныстарым бар. Бул бала жаз, сахрасына кайгып турар. Bipax кыекы окуда таза орыс ортасыида балып. шаНарлых орыс тэрбиесж толих алатыи болсых. 355
Л«и: cay болса, аржашидагы болотлгмн Тумсйнеп ле еры. Потер >•“ ywir етсй:ч! лею:. Лвэй озими жас балалорм туралы, кырвзаты жакыны- нын боршстг дс соимурлым тьтсулес. ага дос боп огыргая МахаЙдавтын к^лихагына улксн ялгыс айггы. Сол арадл !рк1лчсстен. оиык якилып куп ялды. Бул создср Михайловтын жузшс ’стен ткраты к ул- кси белюслие банан ед!. Б:р ке»де осы белмсг**, iuixi уйлер жакта и б'р к. ас эйсл к;рд!. Михайлов уй!нде бул ойслд! ЛбаЯдын адюли сзKOpreiti осы. Эдене cxi дос уИдс хсздескеида, жумысын улксм тинымдилыклси. момыл кабакакн лткарип xuyjx- т:н б:р-ак богдо адзм бяр-ды. Ол xapi псмиисЯээсн коп урысатыи Дом«утка. Мкнау ойсл, алахвленке тартхан конмркай уйгс улксн жарык лампы алып xlpai. Кмэгьмг, ксп жузд!. кою копир шашы бар, тунжьраган ул> сн кар акок кезд! эйсл. Ол уй :ш:не ачаидаса кipген сд:. Сад к:р.с1мен, Михайлов Абай касынпн атыг. турып. жас .-.Гк-л- д а колесили лампыны рахмсг яйтып злды. Rip колыисл эйслд: Айзйга карай тартыл кед: Мынау, Ибрагим Куиаибам», мен1к доедем! Такие бел. .\"кзлпики! • лсд!. Абайдыи кэттм анагтип жуС с Каран, елi дс кнзарыикьерлп. кисыЛя турып кулд1 дс: • Ибрагим Кдилнбасч, таныс бслылыз. Елизавета Алексеевна. ментit эйел'м! — дед:. Абпй ынгяйсыэданып каллы. Бундгйда орас пашен «кайырлы босынды» зсалай айгатынды б’.тмей. мгысыпс;п. — Мои Г>1лгем жск, Пвг»1:мй Петрович, eis неге жа. сырглксыз? Бакины балыныэлар!— деп. аз карбаллс корсстп. Бул оисл АбаЙ коз! не. бурый улик у^тершле, я Амдречвпн кауымымда кйрстш Петербург. Москвада еехся ала\\1 сынкты смч-с. Осы Ссмсйд:и оз!нде коп ко- piiiin жургкн, жай момын ертоикн .ядами -repiaj: >Ку- з^нде уялу, имсну квб!рск. Куйеу! мен конагвдтк алдын- да, ар козгалысында, кысыду. имсну бар. БуЯыгыляу адпмдай. Елизавета Алексеевна отырмай а.» турып. акы* рык басып шмгып кегксиде. Михайлов Лбайга карал, eii- н!ц уАленуш1н хмекл гака 6ip жайын айпы. . — Мен осымдя, жакындя уйлекдЫ. Бурыинан ойз.-щ жургеи халындигым емес. Tinri ойда жоктяп, екыс уй- лснд!м дестм дс болады, Бул осык.дягы халы ктн момын хызы. Ошу. тэрбмес! дс око*. Ci3 Облип окыгсамыэ, мен
кзз:р бул адаыды уйдсн, сап Эбншяс, тотеишс охигып журмш. Охытьт, ocipiti, жар етуд! харыз б!лд:м! - дед!. 0э! дс кысыла огырып, бурынгы сыбай салтан oxiipinc xipren улксм жацалмгыи осылайша, жай гааа айткан. Дбай одак аргыиы хяэган жох. Kc.neci сагге Михайлов е зш т о5л«стах хснсеге хзйга к:р:'п, с ад жаиздан хаз- мсг нес! адзм бол жургсн жайын бэяндап берд!. Б;р кезек Дбай бер жакка OTin, .коптел бг.рмаган Т1- н:бек уй:ле колin. Мэх:шт!к огауында колгам ед:. Сол С;р кештс Maxim Лбайгз бул уйго кол «елмейглпи х!на кап сойлсдк Bipayax ана б!р жылда осы уйдс Салтанат бап- рзндз Дбайдын кешлд! cam p етк:згежн жен!л озйп сг!л, Moxiui ескс алган. Абай Салтанат аты зтслрлн жсрдс, она аса дос «енйпмсн атады. Ойлана созыл сой- лед1: — Салта-н-а-ат! Ш!рх;н Салтанат жахсы ед;-ау! 0з:и хоргек казак жасынац кпСиетт! 6lpi сдг-ау! — дсй туст!. MoxiaiKc шутыл бурылды да: ~ Дйглы. Maxim, Салтанат буг'тде камлай окон? ©xtipi, куй!-жайы лс хзлетте окон? Б!лгон:н бар мл? — дед!. Мэхмп, Салтанат туралы Абзйга таги б:р кад:ол! эн- г:.мс айтыя orri. Балгы aftrrapFan куйеу!ме Салтанат тиген. Бул кундс cpixcis evip тутхыны болыпш. Сонау жылдарлак сон ха лата ен a.iFaui хслгсн!, осы быйыл откен жаз ехен. Кзсы- лэ б:р срхск, 6ip ойсл баласы ере xcnri. Солзрмел Салта- латтын ез!н, Maxim бул :nahap халкыиын жазлы кунг« сеЯ1л-сауыры ретшдс, кайыкка uiiirbin. улксм Ерт!стен етхЫп, Папковннк ар.плынл апарыпты. Сабамсн хымыз алгызып. сойыока кой алып шыгыл, 5:р кун боны аралда, тогзйда ек! дос эйсл узак Огр мукдар айтысыгсты. Мок1ш Дбайдын хутпеген. ойламаган жзйын осы ара- да б!лд:рд:. Ол сонгы жылдардз Абай шыгартан олен- дерд!н хоб!н жагха б!лед! ехен. Салтанзгтын от:н!ш: 6о- йынша аралда, «ейде энге салил, хейде жаттай оккп, бар!и айгып 6epiirri. Салтанат уисЬ сабырмен коп уакыт. хызыга тындалта. Ен аягында, идейна еркех баласын шахырып алып, взгешс бЗр создср айтылты. - - М ент oyipiM, оз басымды ойдагы армзнымнан жы- ракка охегг! гой. YmitcIs до бодса, б:р лрмзн куигкдн жан ед!м. Жастак г!рл!п'млс Абзйды хорген кулдер!м. осы оралдай болты. Квлеиксл!, саяли бол, мынадай гул атып 397
турган кор'хг! аиатымиын 6ipi жен, .Maxim, Сули cent кергекЫ, Абай созш сст:тек:ч латы бяяги енгикышимл!.- Мдтягсхяндай табысым баллы. Пнд1 6:р еерт!и базар. Й кад:р:к e3i>i тана 6i.i:n сактамаспын. Мынву балаларым- ды да Абаига дос ст!п ocipy. ендМ пнилык. карызым шы- гар. Абай ялдыкдаш ccr.ru достык згидепя Гимар! — яепт!. Абай Салта натты кадзрлегси конл!мек, ез аиасы Ма- к'юхе дс iurrefl алгыока толы, ырзалых б!лд«рд1. Оьы e:<i- Bin сырласы. оен:сер досы есеСИнде утыньгп, аз созбен шля ашты. — Солай, содай айтар Сялтаиат: 0 з карызым гана айтстгган. Меиin дс м'идст карызымды айткан да. Оныц бялясындай жас урпак жаныня язык «тер, жакси корер казна базар созбсп блек тукизуды магам м:ндет ertnri reft. «Алти кырдин астыада журсем ле. маггн чым кур са, сснднй сарынык жепл жатсын» деген! де. Ухтым, ту- с1нд:м. арманды дос! - дои. салыакты сир айгты да к«и!л шабытына, толхыя ойга шомды. Абай осы жолы калада кеп ж апы . Ок>та б&лаларып орналастырган алгашкы жылынла, оларды кыймай жур- ген! дс батзы. Куз бойы, кистиц ортасына шей;н, Гоголь атымдагы к!тапха»я.та кувузын отыралы. Гылим зерттоу- iui. окыммсты Tapi3.ii боп алкан «niiiin дагдысына да аса кызыгулы. Khraii б?г!кеи кете алмайтындай. Жаксы. таза сарылглндъгх бокын могдсп ал тан. Кей «сштсрдс, уй ока тала. 03i о к т а н ромапяаринын кызыктыларын Ба'пп- гамбетке анпме етсД). Онын айтуы архылы, Баймагамбст тс«оп окг>у.е жыйы.л жур. Сеггб! кун кештерде. Банмарамбст ат-шапаыен жал- гыл кет:л, б:р потердсн Эбшпл, тагы б:р патерлен М арат пса Кулбалаиды алып кслед|. Олар ска туи, 6ip кун яке- сш)Н касында эунап-кунап, гиныгып, куанысы.л хдлгды. Абай балаларыныя кокакха келетЗн кешгерш. ел кяза- рына бермсугс. белмеуге тырысады. Балаларта ©3i онг:мс айтадьг, Нсыеос, Байхагамбетхс ертег! аиткызып берез:. Таты б:р к « топ болып, он са.тьгсьгл, аса б!р квц:лд:, ра хат хештср олК1зед>. Абай жумасына. начесе оп купле 6ip, Эб1шт!н патер!- не барады. Оядары улкся тэроиел!, суду исузд!, буры-л шага Анна Николаевич атты Обгшлля «хозяйкасы«<я» узак окпмелесш кайтады. Таги б:р кез. Магзщ «ген Кул- оадакдаД etd ерхех, «а! ойел баласы Сар Екатерина 11сг-
рлгшаиын yRine барады. ©лген офицердт тул катыпы. кол бзданыкторбкесж ostein жангыз г.-.ка окытушылнк, уэак енбепмея атхарьш коле жаткан. Бул *уйг*» Абай аада-сан* да бадаларынын патер ахьгсыпан баска, Баймагамбегчв спянагп сялдырып. тугае койаын ез и. каптагаи уи. кейде OTUti сыякгаларды ссепген тыс, апарпызып тзетгйды. Осы жолы «з балаларынык рана окуы смес, гаоы б!р- истче жст1М жастарды Лбай вз талабыиен. охуга берпз- д!. Бул балалардм керш!лес жатахтарыкан арааулы лермен илгкзгек. Сонин 6ipi. Ералы жатагмкдягы Энст — Мот.лбай бллаеы Дэнияр деген жег!м бала. Бунин охуга тусу* — oai 6ip орескел куйдси тугян. Сонгы CKi жал бэ- ньгндл корпус пен Семей жандзралы тлрзпьшдн шыккан б!р буйрыхта казактак боли:: басы 6ip бала орыепа оку- га 6epincin делшген. Сол буйрык Тобыктм болысгарына блреа. эк«с! бар баляны ешбф яумл псыймягап да. берме- геи. Берсе жст:м бералон доп. од жетамдсртс жэие дс иг* лер гябылып, кунын телекесе берместсй болран. К,ыекасы- кяо нйдандык. туйсжс!з тонмойындык ет!п журген-д;. Осы жайды б:р кун Дбайгя Михайлов сез ни:: ezi. Куй::нш- пек иy.iin отыпыи, <бар Семинаяат yeji жыйылыг., 6ip ба* ласын окуга беруге кыймайды. Осынш нс тарасы оар?» деп сурага 1. Сол хабарды б1л!сЫен Абай. Тобыктыньт oai б'.лся, г!л:к злалы дейтсп адлмларынын барлшына, кал ада -.а* тьгп хат жазгаи. Шынгыс болысынык «ееЮке дсп, жатзк баласы Дэннярды кал ага алгшьш кеп, интеряатка Oepria- д1. МолдабаЙга сядем айтып, Шагалнаи тапкаяы— сол ел пшвде отырран. яз yfini кыргыздын жет!м баласы, Омлрбех. Оны да црысша окуга fieprfcvtf. Тэкеисаига хаг жазып. Кызыл Адыразк жопе б:'р жетЫ баданы, Курман* бай легенд! алгызды. Ералы жатагыка булан тыс жэне б.р exi балакы окуга бьрг5эд5. Олар Абайдык юМ н а га* лас o.ii емес, Мамайдан шыхкан, ж атзх балалары. Exi Ж'упч, Садуэхдс, Касон деген балал ар балаган. Бул «<е- у:н Абай мусылмажпа охуга берпздк Жата к «стенде: «тыи курса олярдьщ 7,:ас буыныял гады-хотг саклау бол* сын. Олдс сордан коз; киылар ма. Коб;пс дамег! тнер ме!» д:п. Абай ось: куз, яАрихша б!р •шугыллзиып ойлянган. Ж гтак жайы кол ада жургсп Абайгя да уайым салгагг. Анау жылы Балкыбек сыязмкда Абай зперген мал жгтакка тугсл тихопт:. Сиял басынан Ералыга шсЯ!н янап жеж:зге:п:ен, огыз кардным он >жуан турырыя сол 390
кузде 6:рдсн. екЗден тасымалдзя, {Swirkte (Sip урылар та» гы к/здырыи axerlirrl. /Катек, жайыи калада жатки ccrin журген Абяй, «тым курса тозбас дэулст — гыльшга булзрдын тобынан да, б:рг.лер кол аргсьая» леи, жацагы бзлгларлк, бар ТоГ».;,- ты :ш!исн. эдсй! осы ортадан ipixTen алгызеан. Кистыи ортасы аукп, сндз каладан wire кайглр кез жетхенде. тагы 6ip ceirfinin кеш'жде, ЛСзЙ БанмягаиСеП: жгоым куидей журлзд). Каланы» .эр жср!нде турган жп- и?.гы окуши бйдздардын барлыгыи оз жпчрже шакмрып ал ;к. Солар^а вз алдывда еркждетш ав салдьсрды. Ас-.к ойк.пап, жакылтпаш, жумбак айтхыздыри;;. енш е; : ! бой жаздырды. Соиммен. неинм ет а.здындз зэгона 6ij>To- лвега: *балалар1> дед'. /Кас холэктарцн, оэ балалария салмахтм унмсн. вз:пе карлтип алды. Буля нулдп жазмл койган б:р тебэх кзгязды альта отырыл, yiicij анырган бадаларга 6ip ©лен с к и п берд!. ЖвСНЧдл |ы зим бар дгп «otepHcsiv. Iийдзеик м>р<тура текссркеддн...— Бул «кынында б:р оз:неп баска сиж!мге модем суее, осы бупн тугаи влегдн окиды. Араг-ында: Ллаинык Ctp кш ш ы б*лз мгеп, иялгиы окянуд| жск ккрмсаж. Ьэл&илм чедргссге Ол дсп Серд м, Киа.чсд кмпсиы, шеи ы с и н дел 6срмсх1м~. — дсгси Жолдарьш кайтлдап окып борт, балаллрга кискл рана тчл катты. — Miне, бллаларым, in iu ie x ie p iM . Б!ч сыякты зга, акг- лер!н иезпл;нде все ялмэй, килтлнлк жарил, свргеЙыд калган июптеймгд. «Гилимиан мяхрум «алдык* лея. ен- Д1 вл1исм:з. олык жейх;я. Сол б:эдж мун. Ал, осядер уш1н глогзм, ай гарым жадзгы. Бул — ага б э т ы ! Сенлердсп ЛЭрмен кутхен далапнын, ел ниiк тиияз! Алам болям дел окырдар! Аймагыма жзксылыгиы жетон. едал азг.маг базам дел, хллыхтыц камкоры базам доп окнкдар! дед!. «Осы отьцичш балаларлгн жана нал dcipcmi. жаца буыинын жана азамашн шыг яр.эр болтам, меп:ц енд!г! жуй: нышым, квмектес'»» до, .умгт етчр канаты» ла солар болмас па од!? ЕилИ стер енбегш ж к «омепм, айтар вен ет, окылым болел - бор; до казжтын мепк-у, каракгы <со
ж у р т ы п а н Жака кауым. хоз! а;иых. c jk u f.i i ! жаиа к а у и м тугыэуга арналсын. Ел Unite когертетш ксз * m i гой» дсп ойлады Абай. Быйылп* кыс к!таппсн катар. Абай кагаз-харыидаш* ты жи: устап, ©3i де кед «яекжрд|, кулак хуйдсй. жаи са- эындай, куйлсй тодхып жургся-д!. Сод «лендсрлсгё ой всист1н арпайгыны, жакагы «жас тел». Б!рак бул соз- дш исс!н:ц оз!ндс до, ал1 oiinc-вз: сснпги акын аг жок. Сыншыл жаннын. комесхёлеу айтылатыи лакан аты барды.
i; и i к т к TemwiMjiM') еажрадагы9 nl I Бимане жылдар erri. Абай yiuiii бул, еибек ксэг!л1 »itep iw y доурсш болкаи. Оку ые.кд жазу оншц еад!г1 •п'рл!к -шнысы тэр!яд:. Бул кундсп Абай, якии атык аник a.TFaii. Сол лщ.:к- дикекбсгЫ, ендг халыкха crop азамат карыды дол б!лед1. ОуЛрдем, куц «ivaaraii тикай саа-салалы куйлср, оЯ- лар eu.riri :.:.н<тл «л адшсу'ш тауып, акыннык уоэ1мд', сонм жырляркка арадйскак-ды. Кис пен жазды кегли соцындо, не жазу успнде стк:зген иткгарын Абак ск 6ip бакыгты л\\коз;ндсй санайди. Бул жылдарда ал. ел булirf зтказнкер- жс.м!т болие. удыцсимакгы сан рет, ади ашумен жа* эалаган-ды. «Ел хкнездор!* да\\‘и tcieHAcpi caxpa ituiiucri corкар мек бузгрдыи тадайын танбалагаи. Жязыксыэ, «о- мыл xetrriu жскшыеы болган орлы акын, бейнет елппн «уыр Шерш дс кшнрхснс и сргкск-д5. Талай сааалы жаска он саларлык шыншыл ccoiMAi квркем евздер сан per осы Акшокида туып. тярап кегопн. Сопиц орайыяа кал-'prl замапаа Абай ашлласына жийилгян жас енерваздар да коп. Абай енд)п шыгаргаи жырларын, ард&йькк шпып айгзди. Сол жадеаидарын жагпаушы. онге салкп айгушы, жургха таратушы iHi дос- дары. жацакы жас cepitcrcpiinR арлсынэн uiuea басгагап. Оскмен кагор АбзД e.*i тиемесе де. зуыр корзп бойын алии кашаиын десе де, ерк!нс коймай, бугаи ыасыд бо- 403
лип, асила журетЕп таги 6ip и inдет. бейнет бар. Ол ел iUiiHiH дау-тарм. Бзрак, буг!н Лбай о:»:к;ц г.уГйп, cyftciniii CepLieTiii скбепшн ссцында. 'Гацертецл шайдзп ссн yfiinii де. коялк атаулм ла тыс. ка шыгыл кетхеи. Кмстын 5ip а шик куш ехен. АйзГ: улхен белмеде «наша отырып канты. Алдыпда кеи децгелех, йлсса устел тур. АбаЙ 6ipecc сад устс.чтс шынтактап, б:рс- сс ялакавымен микынып тзякы.п. указ стыр. 1ш!нле ой aiuparu жзигандзн бсп, ездмякпеп каратам коздер! анда-санда каремдары тсреюге кадзлады. Куп ту- cin тургз.ч карлы адup га уда:-;-узяк карай тусод!. 0з!ни:с 6ip мытым пучпясн, утымсыз б:р >:уцмсн жумырлапа бупл- гсл тобс-твбслер. Бынылгы кис. сл сезжен, тыпишеыз «ypicrep^cn Абай ез:и босатыл алып, уйде кеб!рех оркигыл отыргзн кисы. Коп «иен жпзылган жмлдыц 6ipi де осы бОЛатын- Сондай оомсп ез! гана Con талгана ойламтзи уакыгтзрыида, коз илдиия келтсн коя оралатын - оси адырлзр. пулар кун раки на карай эргурл! ажер керсетед!. Лкындык тиабьтт кейде ссы адырмен коп сырласхандай болады. Бу.-.пи сургылт Kyui. «л адир куп шуагын сатына мундападн. Л:нык кун; жылы, >харкин. жазын кадсстсндей Kepiiieal. Жсгшзбсс армян женен! жецгеи здыр. Каэ:р Абай сод адырдых жадкранкы б:р кабягш; кор. гендей балды. Корады койдык алдк соляи карай opin 5а- рады ехен. Сарылып, сгзарггн унемз адыр. гид! тяс басин- да журш. ширхвган койпзм ап;псп серпген оыккты. Лбайдыц осиндгй бон унде.мей ейланмп калган кезде» р:н кзбагынан тзпийты.ч жолдаеы бар. Ол — мундай шах- тярда уПдомей, квп козкзлмай отырзтын Паймагг.м'ет. Капр тт;:т: кг.рап отырмяс уш:и ол Абандон тобилги о.’.;;- тм еарбао камшысша булшрге тогын отыр. Лида-санда Абаига карай lycin. вз жумысын icreflAi. Dip кезде Баймарамбсч Лбайта квз тястап CAi, оньщер- к! куб!рлеп, колы да алдсч:ммем свйлесксндсй козтзла ту- сед1. Пурин мулдай одел болмаушы ед5. Быйылты кыс жалгыз отыргзн шахта, акда-езнда Абай ссылай етегт 6ip мзшык тзпш. Ваймагямбет б;.н-д!. бундай хуйд1к ар- тыкан, Абан кобшссе, хагез, хзрындам: влгызады. Сондай 6ip Hopeewi буйырар дсп кутш «угыртапда. Абай Байилрзмботке шугш бурылып, жалт crin салкын кярзди да. уйд!ц сол жак буришыпг карай кол созып, у» катале, так, 6ip ltopceni «оке..* дегендей бедп етт1. 26* 403
Баймагаыбот, оныц ircui керсх килганыи туе.ил' дв, шапшад турып барып усгелдщ ycrino ек; удком к1тапты, окси КОЙЛЫ. AGaft 6 ij> кггапгыц Genu auiun. ©3i:rc херек >xepin тпи ты да. сод Петтерге карпп, шадкайыдкырап. б:pan йвгедш orupi.ii; каллы- Ko«i eKiHiui х;тапка да туес баред;. Буд ск; к'тап оси ауыл. нлхенш АбаЙДак баска коп жэнынз o.ii тйи’ксы ас. сыри,мен до урыисыз штаптар. Тек Лблй квид'пс ганэ, хурмсгп боа аяган ек! акыкпыи кЬ зтарм . Од жлткди Пушкин мен Лермонтов. Осы,-армей Лбай зкык терец 7анысыа. табыекалы эр- алуан «аплметтер*. «шейк», «хафшдер». <фауайлар> да с ы р т калган. KcftSip памяткой дшдэр кэр'.лср мен шадя- сопы молдзлзр ДОай уnine копыл mupi.in, бул кггаптарды уй KOci. кундсп мешигы бойишиа, касынн адгьиганда шлерЗнен: «Шарирзт жайын окып отырады ехен-ау мыла к»с!> де сел». Кейде tiipiire Cipi: — Олдс аруактарга курам хатым кын жагыр ма ексн?! Молдага яудартпай взЗ окыйды. Оныц сауябы мол гой,-— ДСССТН1. Шрак Ki?an Topic жагынав ашилын, cypcrri беттер! ко. ршгепде ж але эр xapni хосте бстЗндеЛ ж иi Ж1Й шубар- тып туратын арам жазуыняи баскарак, fiipicenxi 60:1 жы* лип аккяедай, орыс жаэуыи хоргсиде, ади здаыдар щте- pincH еуктакып, жммдай тыкатын. Абаймсн зрбаса жургея кейбзр сл жуандары болея, сырттай кыжыртады. — Бул тёрГс окуды неге сошна кядалыл «жыйды екел, э? — лен кет,— о, бул да 6 ip аскшшгк кой. Каэакка Зете- re:t кыры до. Мен улыкка оендерден жакын.мьт дсп ошр- ганык кермеймкнц! —дел кехепсегЗв. Лбай ез!мен указ тишен узак-узак сырласатын дог- тарыи. сырг алзмныц кшшшпг! жат жумбахша багалай- тытин б1лед1. Б:рак оны слеп, ескерген «лес- ...©гкен жандар. Тех мундай олЗм. «дБ< бе? Мэнг! бэ.чый илместей бон, кейЗнп дунисге ез атгарын умытпау- ды буйырып кеткекдер. вагедек жер устЫде кахатын бел- ri томпяйган молл. Сол белгЗ, жер бстЗиде ориаран боз топырак мсзгЗл сайын шок; барып. лкырыНДЯ муллам осыжермеп жер бои танталады, б!тед!. Шамаем, мола жер болумем катар, адам Я7ь: да ешсд1. Мэцг1л:мхе жутылады. Ол да 6sTc;ii. Мыпалар болея, сод еш нсн каД раи жер ус- 4С-:
тшдсп белгш) тау ст!п, маня мыкты 6 ср:кт1ккс rtcxirln кетксндер. Олар, auay Kopiiiin турган cni Акшокы Cnirin- дей... Лбай курсшш ойланады. — Тугаи елiцдс висрб)лЫ болуы какдай сий! Элдс- яеше улГ1Дi буыиллрдлн калып ксле жаткам казналар бо- лып, соны сактаган квнср-бшы» аггы асыл сандыгы бол- са. арман бар ма? — дсйдк Мынау exi акын. Лбайга кап кезде, 6ipre туысхан ага. 1я1дей K e p iiitn кадады. Сол тснсу, бул cxi атты, Абайга осы вз ортасы, оз айналасындагы адамнык арасыидай жа- кынлатл кврсетсд). ...Басында. акылы мен ашуы шарпысып. кезек жетеш барин, акырыида сыншы — ксысл ой жецсе дс. шерл! квр- г!ш боп алып. тына жанган, ага бар. Сол агамии дерти xepin етынганнан нс тауып ск?» деп ызасы мен кызуына бой урып, жулысып «.нем ini бар. Сол ага Пушкин. Сол ini Лермонтов. Kcfiinri урпакка. барлык ел, барлык за мам. бар кауымдагы ойлыларга атой салын. «Mipjicpi uiu- ракша жанын вткен ага, ini... Абай ойлана отырып. Та тьяна хатынл ун!лд1. — Пстхсн айткыш т)л! Т и смсс, журектщ лоб!. Лупи- дсп соккан ыргагы. Кандай иэз)к теренд)к!— лен отырып, кгтан бспнен K«3i танки бере: Fauiwxrmi tvii tiaci* мл Коэбсм кор it. iiniM t i l .. — ЛСД1. Татьяна хатынын ыргагы мен нэз:к yniite вз жанынлн ун коскан 6 ip жолдардм есхе алды. Кы i беи ж:ыт пар.нс кызыкканнан шыкклн сарыннын басы cai. Абайлмк eoiitCH win бара жаткан дэурсн. «1ярак сол купле де осындай боп айтилган тйд1 cCTinne едзм?» деп 6ipa3 ойланып калды. Осы сапе квз алдына ск1 cay.icni жуз келдь 0 з «MipiHAC. одет бутан арилп. агып тускси Жулдыздай боп слое берд). Bipi —жзе жалынды Тогжан жуз). eximuici — жалынын мунды жапы женген Салта- нат. Татьяна свздср1н кешелер аударып отыргапдл, Абай- дын квз ллдына осы см жан кезех келгепдей cai. Жалив- дан сунсе дс, выip ыркына сабырлы лкилмен амалсыз кви- гендер. Осы Гатьянлдай боп. газиз бастарын тагдыр мок- тасына куАзслс жур)п квид1ргсн жастар олсстсгсн. Татья на хатынын узак бойында. Абай оймнша, олар uicpi дс коргалап, уял.зп. орын тауып тур... tcripaix, ыулптсрд)к 405
куй. «Углрлык. ci pi'w журек болел, осыган шомып кор- oe«ui. Осы .улп болар! Сез!нет:н жас тзбылар. УЯ(1 его хореем потер!» дейгш. Сондыктэя да, сокры 6ip red кун бойында Татьянины акын ел елiniн т л тсн coibe-n* бастап едк Сейлеткон са мый Татьяна найдя копир ун тауып, бул тлде до. номк керм-ч куй та-.гап д1лх.р жас. шсбсршерл1 б in бар.тды. Каз1р уик мяПдз КШга Пушкин жалтызган хат пен e3i жаздырган хатгы салыстырады. Кей жерлер! Пушхкнше смсе. катаидау. Bipan ол, оку;н:.:нын шзлалыгына амал- сызлан берьзгеи баж. Сонда да yi ынар ма! Абайдын коз алдыпя Квкбай, Мукалар KC.TC.ii. «Ой, мынандай солбен уундаиган Тлгмшаны лтзр да yFap ма екек’» дсп куднегеисд!. «Евгений Оисгнншк» осы бсггерш!я нрасына езльш КОйгаи хат бар. Oip нзрееге ойы аугакдаЯ бол. касыбзЙин атги дз, Абай сол хатты алды. Семей к:танханасыиа блрып, оптанты к!тап окелген 13аймагамбет псы хагты 6ipre .желгеа. Гнжу.д! досы Ми* хайдов, Абайдын «Евгений Она инее» cyrtcinin жазган сэлсмпн* жауал айтыигы. ванна мыкау хяткыда: «сокгы жылдарда «Евгений Онегин* »>нпчес1 куйге дс Tycirri. Пушхкишц Татыша. Ленский,repine сам куй дойди Петер бург. Мосхвадзгы саналы кауымнын б:р ткнысы сол бол* гяндай дееед.. Ыргк. керсп не, бите оны ix-ryre тагдыр жох!» дегсп екси- Хапыдосм жерш клйга окып огииып, Абай Лшлбай. Мукзнм тагы дз секс алды. сОдем! OHIWCTI «эринЯдай, биЯ* дяй талайды» да бундам отк-.пл журген жазгандар сд1 Д-'п Kymiuclpcn етырып, бас жакта турггм докбыраны ус тали. «Сол бншярз бакалшыяярлкн колына, бол орныяа торка 6epin карей нип осы!» дейдн Ccsiix.ij табь.т кал* гендев. K.Hii лиспуран, opiii жыбирлаА отырып, Ахдиоцышсд кое бшкгер!не анда-еандл квз тастаПды. Б1ряк караган нэрсесш бул халда корin отыргян квч емес. Ол клз:р ой- дын квз!. Тербеле тсеткигам якии толгауыныц koji. долы inз-г, перист термолеп, жебелей беред!. Кешке жагзрда да. осы 6ip саркиды алые 6ip ызындзй. зейЕн: шялып кап cAi. Kaaip сол саз ecine де, домбырасынии пгеНие де тая rycin, орала xerri. Тагы да гарта отирыл. адырин ун са ды:;, кугоренш Kepin ел:, келген екен:
Л им жоп клйттич 64лл]ругй. Яг.ь'руау Kaiiwn а^таиын? — детен cxi жат, Татьяна сырыпин басы ipxi.iin турып, шешйте бастаган сыякты. Тагы да. тапл да... Bipece шын- тактап жантайып, Cipece тез козгалыл, кушырлана. малда- сын курыл an. ap.-.u-6cpni Tc6ipencji. Кос !шек Гнрде баяу басса. Cipece шугыл. катан ундсргс ауысыя, асыл хайтыл откр. Сонгы ск5 жат кымбатка тустК Bipax о да оралды. Татьяна хатынык уш ауыэын муд|ртпей айгып e n i. Куа- ныл отырыл. насыбайын злып тастап, лезде тагы аттн. Енд1 б.рдс катгы. 61рде баяу тартады. умьгголмайтын сы- якти. Ыр сэттс артына карай, бзрлык мат денсамсн шу- гыл айналып бурылыл калды. Жуз1, аз1л мыскил ажари- мен жарк crin барйп, жылы карай, Г>аГ|магаыбсткс: — ©й. ссн нсгып отирсын, не б»лд!к? —дедк Ваймагамбет Абайдык шугыл взгерюнен 6ipa3 даг- дарып кап, булд!рге<;1 тагылыл болган тобылгы сайты cap- бас камшыны алаканыиа салып отырып: — Мынау ед1. Лбай aral — дед!. — Мен не гып отырмын, оны сездщ бе? — С1эд1ц ойынызга 6ip орыс Kyfii туст! ме дсн отыр мын. — Э. отай батса, о да б1дгеи!к екен. Бар ендеше! Kiui- кене Матданы шакырып ксл! —дел де. *wi тагы да жана- гы ыргагын тарта жонелд!. Ваймагамбет турып ccitcri ашкаидэ, аржагыпда тыс- тан кайтып ксле жаткан OfircpiM Kopiiui. Онын артында бвгде Kici-тер сыяктаигаи б;рнсше адамкык басы байхал- ды. Колдарында камшыларм. белдер1 буулы, беттер! 61- раз аяздаган адамдар. ©ншен тон. шекпен кигендер екен. Алдынгм 6ip-exeyi Тобыкты улпежен белек, шошак тебе- л!. алты сай Уак тымагын киген адамдар. Сони Абай х**й шалыл батгаиша Эйгерш де. бул К!с1лер де уйгс Kipai. Абай дочбырасыиын у|йнсн ойын узген жок едк — Туу. аяз келдьау! —дед!. Ойгер;м тт'кешш кап: — Аяз жок кой, Абай-ау! Titrri 6yriiiri кун май токгы- сыз! — дел тачдпна карады. Абай; — Э-з, рас аяз ехен лесом, сендер екес':н! — дсд1 дс игетелдш KicincpiMen амандасты. 9ftrepiM Абайдык талай жумбак созш!кб!р] ехешнан- гарды да, кулЫс1реп турып, Tyxnip уйге карай хетт!.
СуЯтхсшлс. lytj'Cbj уйдс бала окытып otUprau К!шке- пс Молла да келге» ед! Абай к.трап, слен «гг!. - Татьянаныц .чатыи к«ш1р1ппея? Eiui ол эн сзлатын билды гой, б:лд!н бе?- дед;. - Оиысы а ф т .' болтан с*еи, KOUiipin коЛып ем. Кндои.’с, .Мука мен Магашкз хат жазып жЬЗер. F.i<cy:jfC «Татьяна сален айтыты. 6is6en де тапые бал- сын» дег.п дс! Мына Мухамстжан калагл бара жаткан шыгар. сод салестн ала барсим!— дед-. Ун шмиде тычак, 6crairiH шешпей отиргяи бм.-да ко- нактар бул саздер не свз. юмн!ц жайыпдян.» сэч екеп!и учкан да жеж, угайан дсп елей отп. селт стксн де Жалрыа ак, осылармсн 6ipre xipin. Лбандык темени жд- рынок ксп отырган Мухачетжац бар ед1. Юшкен? Мод- дэиен катар, Абяйдын жакана сездерзис кулагын гдМ ть:ндаган соя тана. Суду Кызыл жуздк кой кездз Муха- метжав, расында да кал ага бара жаткам. Ол «.(iniк жонш сурамай ссзген Абайга 6ipaa таила* пучен 6ipre, жацагы хат пен «лед жайиа шып Oi.’inci ксп отыр. Мухаметясан ля, Мука сыккть: жаксы oim:i\\i;n .' ■ГСП ж:г;т. Онык уоттне. бупмн «з:и;п дс ктда-санда н.-.си шигорзтымм бар. Сонги жылдар Абайдан тараган «лепит 6»;>;н Keiuipiii алып, жатгал алтын журсттн Абай аяиаласипдагы жаг лостыц 6ipi. Ол ка-rip сырткы к**iмiи uicajin жатый: Абай ага, бул эн ca.iun жаткам к:и Солдк? —дед!. Абай домбырасын канта устав. «.Татьяна хатынык» ахгашкы уш ауызын эндспи айтып борд; де. енд1 кайтыл бул жайдпн сойлеспсд!. Ол! куйте уиаз отырган коали та рлип шарулсын сурады. /Канаты б!р айтканнап Абайдыц эн:и уАрене л -•ли калган Мухаметжап. эн нпшдеп см/дне теркМи жакса (Ч'лгсн. Бул кукге шей;н Абай шыгарган елек мен л min бардыгын бием дсп журп-н Мухаметжан. мыат .'п.-д| бу ран ест:мсггк.бэлгтын. Абайдык женаты <: м ; на Кара ганда бут;..- f.»:v жастар да 61лмсйд1 схем <.'Таган жаттан б:_т:п аль-л, саларга йЙтнп бар дсгсш екен гой* дед! де. сид! ктец!п дс. -»:in де эбдеп 01лмеч болды. Мухаметжаи — Абайдыд туыскандарыныц 6ipi. Ж > сы кзш1 болгандыктан, Абай *Ji айтып бгэмесе, ст.-п > айтып бгрщЬш;» дсп сурай алмайды. Кдзбалап тл ;;.' дай 6epreHai Абайдыц жзк?ырмаЁтинын да бьтед!. С< i дыктан, «бупн Абай агамаык туспгше калайын дп, • 41'3
пы бы'н KCTCflials деп, карты уйге ксткси К:шкскс Мол- данын аргинин Жвяелдг Абай болса, Kaaip ина коник- тардын свз1н тыкдоуга xipicKCii-Ai. Буляргл Абай: «шаруаллрык нс? Негып журавдер?» sort отырыя. 6ip нэрссге ага катти тпц калды. Осыдан бурш:. oflTcyip осы кыстин iu iiu c, дал осы xasip карей алдындд отыр*ан уш Kici— ею Уак, Sip Квкшс яынау киш- дер;, осыяау Tycrepi, осындаЙ отмрмстярымсн Абайдык алльшда та гы б-р балмл етхеи сыяады. Мал дауымем ке- л1скел. Сонда да аил Квхшеи!н урысы—Турсып осыляйша молшл отырглп. КялгыгаидаЛ бол, томен тукырып. жим бол отнрашл. Сопла да мыпау жоюпм Уак -Сорсеке мы- кийио, жуп-жуан боп жалныи жаЛгаскан. Дал tw ipri сы- якты. Турсыииви Сорсске кал длу-тайтын. «Бф.-.кол жаты малый алии, бМп тыныл кет1п ед( гой1» fc>Mipjiii уланы айныгыш cyponepiniR шнн.тс, айны- мае 6i;* калмпты усглиип, е>-.•лдсл шыксп да. 6ip куйдсн жазбай журспн осылар ма’ Немесс сол сш жерле коргек 6ip халд!н «niiiiii 6ipi шын, 6ipi туе не? 13у келеен айны- каган уксастык? Мыналардык анадагы Kopinic: мен ха- 3ipri кллпын алранда, ri-ui cuifiip мозпл егпеген, уакыт каши турып калган сыякты гой... Абай Сэрсексш тицдвй бастаганда. ауелде шппде осыдайша жарысып отырган екншл oft да бар-ды. Еярак бул ой, Сорсеке сезшщ Sip кезсшнс жеткевде, тешу! та- билыи барып, yaLiin халды. Арат ксл!-келсалгай тоцхмл- дак ун>&Ф Сдрсске: «Энсуп алган малым,ты боймма с1к|‘ргг.ед1н- Абай- дын алдыка пиарил кайта куозырдын. Ендепте wine, са ган кылганыи кылгаи. каньон, та: ы да аланин Ktplg алайын сен Улктыц куш1нд1,> — доп алей: in он отыр. Erccin нгтегеи ici мумии. Ама жоадя ляганы уш жилки е;й. Мынзда 6ip kLicm, 6ip гоним артгырып, бос жилкы кыл алып отыр. Erecrin ic: смей ысмснс бул. Абайжан] —лер аяктады. Абай. бар Жайды ciui ангпрды. TypiueH шывын 6i.iin корейi.-uui дсп уриги кара» едй Ол хызыл ссксск ш мак- тын кул-тгыи шорт бяйлап алган куй:ндс, томен карал ту- кирки канты. Жуан тумсырыиык угпымен шокша кара сакалынмн жарымынал артык жерш корсогненд!. Абай- дын козгалыеына кезллц астымен гана карал, мелпннн, тастай бол. туМЫи алган. Сороеке айтын ccupFan дауга ал1 жалгыз упмен болел да. жауап каткам Турсын жок. ¥ •'— М Dyexo. II 104 41»
Оныц создсрж, «oiuc жапасы жок бвгде создей сзнап, сырттам кяранды. Сарсеке сомлел! екои леи кынк спер смес. Лбанды улксн Он тутыл, тортш сяктаганы мл, бол- маса, жокшыга урыиын ipre бермеймж дегси хмры мз? Лбай букмнбетж херыех боп, шрарлы ун катти. Ури ных ктс'н езше каратпак сд1. — Ой, с о п н с д о н о си? — легенде урынын Кызыл сен- -сек тымагы кой гйна кдогалш, кырыс жуз! Лбайра ендс парады. Дощелех келген, мытым дсный сиры урынын Kimконе сур K«iJicpi ЛбаЙга Oip-ак рот жалт crin халды да, канта сонд!. Таг ы темой тукырды. Кабагыниц е л ка дык, урты да берегл салбыраглн. Пшпн) мок сырты ксскек тсрех сыякты 6irey, тугае безбуйрех келген. Ол, сал оты- рып, 6ip upFaauii койып: — Аб бай агз, осы эн-неупуи? Гана,— дсп. т!л1н шаЗ- нэп, эр евзш садш ктаи,- тп-к.о-е-с ы Сэр-секс «з алды- на эп п-ксл1п ба-а-рр-ымды уй-у-н-л -ац Oip адлы. О д ж а ты т-т-алс дсд1н. буйыр-р-дыц бордш. Ал си-д-;й, ос-сы Уак малы урлане-.еа, ак-кай жок, нок-кай жок, -смice мен тол-лсшн де от-тирайип ба ос-сы? — дон 6 ip токтады. Таты узак суре дву. Шины каЛсы, жалганы каГн-ы? Осындай даулардмн. осылар оыякты длугорлердш тау- сылары, тынары бар ма, жох на? Гаги кату корок. Cipe- cin устаскан oki зратдын шиныпа жстсм дсгсшнше, oaiu- Hin ле шмпыда жетш боласын,.. Таги баня KOTri. Ж-шагы Пушкин кайда? Анандай боп, ж(бок талдай шыйратылтан Татьяна cc3i»i кайда халды? Мнлд|‘|> шыпдыгымен, шытпиы.т журспхси жау- дырап тнные алып туртап Татьяна... Малым куран дау- rep, K ic i малый жем кы.тгян хыяс урн. Былыккап ом!р- д1к CiTiiec ыланы. Кджитып. талдырасык-ау! Ectain, ма- йыс.чан yiiiii кайда, Пушкин сазы?... Галиде ме excel? — дсп, алан кохммен домбырахы алыл, Абзй багапаты куй- ,ai хай-га 13дед1. Кос iinexTi дпмбыра, од сап е шошон, танкыр едк Ен- дЕ тусаулы аттай, курмел’ш капты. Yni тырмм-тыракай. Олг1нас глия табылтан он. кайр жок, умытылган. Сррсс- ке:йц жаканы Туроын сей не карсы акткпп дауын тындай открыл. б'рталлн i3.ieii карканса да, эн кайта оралар емес. Жылжып кегкен, усгатпады. Домбмраны канта тас- тлды. (фреске болса куй'ш свилеЛдо - Малымды тагы да алдык. ¥рым таги сснсж, Тур- 410
сын. .v.eftl creciri Icre.'Jii. «.Мал куатым, твдеу платим не- Mcciit «он!» дсп icrcjiK до... -- Со-кьф к-к-хоргежн жаз-збас. Ссн-нсн баска ел, ceniK-KiiicH баска мал кур-рыгам рой, т-теп- Tin-mi сол 6cficcK*6i туги) бук-xLi 6ip ай атка м!и1п-пе еден Тур- рсын aycai. Exeyi ea.oi гшылып. шалшпк cefnecin, кагисып бара- ды Bip ксзех Сэрсекедск Абай: «Лйгушыц бар ма? 1з, юз ай. агмн бар ма» дсп сургит ел. Ондай дерек Сэрссхсде жок екен. Шынына жcry сошмалык кыйын дау. Дбай Kypcinin, клбагын lawrn.i да. — Япырай. агаймн. огы баска б«р«уд1»1 алдьсна барып тсргстсондер кайгсдГг1 Даулярында дерек жок. Dipin ял* дын десец, 6ipix алмадымнан баскаки айтлайсш. Ка ру — icprey керех. Meniu боса, муршам жок. уакытым жох. КориПлерГк гой, дау капысыз бол, шыиы казыла ту- сер сд; Ана Акилбайга барып, тергеттендер кдйтсд»? — деп eriiwi. Бугаи Сарсскс де, Турсыи да шалкалап, болмады. «Вар болсыи. жок болсып, ак бодайык, кара бплайык не дс болса, дал оси ара.'л. оз байлауыныз бнйлау болеин» дссп. Абай осидаи сок урмга ажарлана карай кятайып ап: — Ендеше айт шынынды. одin кстсск де айтшы! Алыппен мынаник малым, ллмаппен? — леи, ашулы коз- бен катала карам огыр. Турсын саскаи жок. i.'c жауап катты. Эдсгжше аузыи Kcpin, сояЗн салмактам акгти. — Аб-бпй .га! C-ccniH ал-лдыкда, «леем шмп-нмм- мем вл-лсм дегеп сертем бар. MiHi куд-дай. Mini кур-ран... - Камта айтшы, ай! — дегси Абамга. уры жалт 6cpin коз!не кед:и кадап, тайсалмай свйлсдн — Айтк-кань.м afn-ткан Абай ша. ур-ры Солсам да сср-ртшмен олем деген ур-рыиын. Mine бар-рым ты- ным. Бул жолгы мал-лмчан с-суг-той акпмн! — дсп токтяды. Сснсен тымагинын манлайын шапшан козгап, хайкайта Чгйырып ап, бег!н лиши салил, Абайга ала де, Tix карам камти. Сез осы. Уримыи бул ажарын карген сон, Абай одам коз аудармай 6ipraaaA уакыт тссLac карал отырды. Уры да Kipnin какпам. кез:к Абай козЗмсм тайдиргаи жок. Абай еид! or i:uinen: «Уры болса да, мима niuiin—тын* ныц niiuiiii гой» деп клака бастады. Бул к«эЫ ауларгаи- 411
ша, Туреыи да сол мыз бзкнаетан, тЛасбтааййгабоэпс,еркыcб-ыiiрi. Отпей шашлылын отыр. Мунысы да Eiuiri KCCtKii Лбам, элеттсн тшс. шапшац айтгы , — Васе, бул уры болса да, соплай каиыасмр, шыны жок уры емсс. Адзсгырсаи а.иктым. Турсын. BipaK алда да uepicep кун бар., ©ripix айгспк xcfliK в:* обалмн в31ис. Айтнадык доме, Oi.izin бо?! Бул жолы, ociri шыныи айтгы дсп кландым! - де.В де, Сзрсекеге бурьмып бак- ляу айтгы.—.Мшада ссн!« малый жок, Сарсекс, блока дам !ис! - дел Сэрсекегс к«т хырын бзр тястады да, СОТДг бЖрдг. Турсын тымагыи сил; гана кдйгздан оклан кидК Бас ка лам детей жок, Сэрсеко дс ун катпады. Тск вид! <«л томен карим туижмрап халды. Абак буларлыц евззн 6i- т!ре бор’П, домбыраеш канта алым мыналаргя. — Ал. евздерт 6iTri. EHsi яс-суларынды анэ конак уйгс барып iiuitucp! — дсп, г«1 домбыра усгагап биймк- да, кпап гагы Татьяна хатыпз канта ушлдк Сэрсске ысн Туреыц орьждарыпан турлы. Васымдл, унте келгенде Opcoxeiii жогары отыргызыи, esi бссага жакта г<тыргам Турсын, кгшрде де шет ел ада мы дед, жокшидарды алдымен шыгарып, »*<; артыиан к е т . Б!рак конак уЙге карай бсггетсндс, булар 6ip узыппм карангы далянмен жур:п ату керех едп Сокда коло ж и- к.чпдл Турсын, ун шыглрмастан арами керш турып, силк- сылк ку.?1п алды. Ундемей, узак куле 6Uieriir одет! бар ды © мне eai капы суйежген к&мТпн 6ip: болды. Шынммда пл бул жолы улкси артполк icron шыхты. Кузд! кун» алыска аттануга epiiiin, корми отыргак Канайлан ущ жмлкмны эком сойып алгякда. осы Спр ее*глер куып жур^л, Абандык аддыка алып колген. Соп ла кагу уетшде бул 6ip байлау жасан едВ Лбам: <Алдмц ба, шыныкды иЛт!» легенде ею евзге келмсетей: «Ал.тмм, буйрыгыцды айт, еддЫ » деген. Талайдагы урыдан Абзй- дын. оп-онан и:ы1'ык айткан уры xoprcui осы болазы и. Сол а?алл: — Урыдап мензн платы» плрвм — шыкдыгйВ.- -деген. Туреи м inline 6ip керссн! lyftin кслштВ Пкз ай уакыт опоям хбберш Сорсекеден 6ip-ax кум iinltue барып. бее жилки эхеп жайластырып алгап болктыи. Бул жолгы урдг.-гын манлншгы жлмга соддфмегол. Жаке одой! 6ip катти боран боп тургап тупде барып 1>тоз калдырмайтын кезде кагыл коткеп. Саргекешц
ciuirici, кур сез!к ОоамасЛ. hi ДО, аЙгагм да жок дау банан. Осындэк жажчлрлы ойлап, Турсин Абай алдына бул * ш ы келерде: tLii:ai елеем дс твиып влем!» дел тес туйш 6exis:in келген. Сол eceCi дегснше жетш, ссхеш де, Лбайды да кабаг аддап шыкканыиа кулд! Турсын. Бул кокактар kctScImch. Лба» Татьяна эн.н канта 1здед'|; Амал жок кайттик бНд1рм<-н — Домбырага «трапа копти к*р1н ед|, баганагы эн э до жок. мулле умытылган. Сунгкешне, карсы ундеп шык- кан 6ipra.:;iH xid тагы ycTine xip.ii. Булар KiuiKciic Молда. баганагы Мухаметжан схен. Жале оеыдардын алдында тогьзз кумаллктык иглтын 6:р колыма устап , тер! дорбашадагы тастарии 6ip колы- i .i алган Кярпебзй Kipin ходе жапы. Кслгсшнс yru-терт кун болеа да. КерпебаЯ Лбайга TorUi кумалактан о.ш жендег. уткы.мли ж»к. Соню кун- дердш 6ip капы С-епкес! бон алгак ойыи ба;> Кейде тадертедп шамдам TycTiKise iLeai:i оинаганда, 6ip гйын- ды тауыса а.гман айрылысатын. Кеше, кеш бойы Абай мтаи лен жаэу усладе б;:лди да, онын улики калган Бнд« КерпсбаЙ «тог:.т кумалач* игашым алый юргенде, Абзй: «Тары алац к1рД1, коя гур.тйын» дол, Пушкин ю- МЫНЫН Cerrepin жауып к> йды. Кирлебайм: - Кур. кешеп’цнгп ececi eiiai хайткаса, ссн агйлая турсын! — ДСД|. Сары суйекген ктсяген жылгыр, жуыыр «кумалак- та;)* '.ндан уяга торыз-тоеылдан сырт-.ырт rycin жапы. Абайдыц уяларын да КерпсбаЙ толтырып жагыр. Мумын ко.’ агаш ycriHOH Жургсндс. лыиы.1 кап.;». калкып журген сыикданады. Уяларга сапам Tycipin жатка» тастарды капдай козгалыспен, богслмссген, дач rycipin зкатх&нын бзйкау кыЯьш. Абайдын к<йб1р кистарда, уйде отырыл калганда, a.ieiii шакыртып альт, жыйырма кун, 6ip aftj.it! табап аудкрмай О й и а п калятып Kici.’icpiH iH Cipi — Макмштыд Сммгулы, не МзркабаЯ болев, thfu 6ipi осы Керпебай. 1м»ыде Абай бар, осы уш-торт ойыншы бул атра!ггагы баска ойыншылардак озы», агаJOII шыккав, жэне оз ари б эс е к с С ! KYl’ITi оЯыишылйр. Абай мен Керпебай ойымга Kipicrl. Басышм уш-торт 413
ксзветс, мяшыктм бастаулар боймиша exi ж а т да тез- тез журш барын, <9бчтб уядан гг;с алысты. Э.-ii туз,тык алысыл, ftepicxeitrepi болтан жох. К,зз1рде Суд оймнгя Мухаметжан, Кшконе Молда. БаЯмагамбсг тс; начала карам отмр. Му.ХЗМС’ГЖаи бзг-т- на карты уйго барган болиде, Абайдык. «з5 жалам кагпт- дан Татьяна хятын тугед i«?toif>iH flip a.itan, артмиан Ктш- хеке Молдажен салыстырмп, Giprc окып шыкхан-ды. Мол ла бул o;ieiui xeuiipyvicH 6ipre, жагггап та алгаи експ. Татьянаиын созже кумаргкаи Мухзмегжанныи кз • 3»pri *'c:-r.epTi — жанагм onai канта сету. Bip3K Абан кумалакка каладтан бепнде. ойын ангары ашылтиша, баска нэросш опта зла гыи емее. Сонымен жао oiuui кял- тасыидагы кярззды алый, аузы xyCipacn кай7а окып, баскы жолларыи нитей жаггап отырды. Жат ун, жаг тьтд! Татьяна, бурым буозрдын Абай- дан да ссп’п кермеген парымен шсрлспсдз. — Соны соз деген осыидай-ак батат та! — дел кода- лады.. Абаи ал: де ун <катпак. Татьянасыи умытхаид; й бил, Корпебанмен яцдисудя отыр. Мухаметжан алгаш- Ки cxi «|уыз O-Xnui жаггаи та алдм. Е:гд: хумллакка карай тустп, домбыраны колгг. яльп, акирыидяп тяршп iinincii: «Дмал жок каГггтммды» о.л бьтгсн аиле косып кор!н ед|\\ O.tipro ол эндсргс косилмай жатыр. Gamin атакты oni «Ак кдйыкгя» салып корд!, «Топай кекпец» до жагалатгы. Созилмамди, кенбейлл. Бгймагакбег .муныч неш ьздгп отьгрглмын ана уйде* пк ест’п келгСн. Кид! АбаВды ссылай яударыл корт: Со дел жаралатым, Мухэметжанга: 11сг.*.с:ич Татьяна «Ак хайыкдыэ б?дпс1 холмел мс, кала Гг? -додь — «Ак хаГгак» гака смсс, т!пт1 61» б!лгсн энгс жуы- саГи-п леи гургаи Татьяна хорген смен. — Бой! г. торне сыякты хслте — шолап энгс тот холе но :е:пм! — дек, Баймагамбег Абагёгя тага каряО ХОЙДЫ. Абай булар сэзшс ендЛ глпа к«н>л боле басгап: Сатай Дбйм1оЛпдор! Татьяна боле». ОД «Дкбала» да болvac: Барда-. Мысырдан, блГйт те ллеж с: деп б)р КоЯХЫ да, к©ц!лдсн!п. котер!лоис5рен ллып, 6ip рот xoillin коткекде секты тасы таре бср:.л Кор.тебайдын орта уисынык б:piкс гусе калды. Cyftt-хснде, Абай моуболып, мол денег! овлгпдлса катти хуле жепслдГ Керпсбап с.т- сып, кабагыи туШп, томезрыи калды. 41
Кумалакка карап огырран Кмикене Мага»: - .\\ofiip, тузлык бихисап жакеы тузлык болл и Деи, ДбаЙкОн коса Kv.i.ii. Кен сосптЗн соккмдз пая пси жорде Абай коп «бел басардян» туэдык алган. Л/И’ац1кыдай омсс, касында огыртак яштггсрдщ нож ii vn ошрганмн Абай вид: ангара тус!я: — Баймагамбег-ау, Тагьпданин багаиагы сзлган о:м| oiui как га айтпай отмрглнын кордшбс? дсп. Myvi- метжанныц домбырасына кол созлм. Мухаисгжан д< мбы- рани усы»ьи|, т1эбе1кле жа гкак кагздьня укидЗ. Лбан бул жолы тлртып жоиелгенде, гзцбртснг! зн каз кллпыкдз клАтадаи шанжан гама оргла кеттЗ. Ж<ж. eiui ай.хисы кслгеп «ксп! — леи. суйеже «Vie IV 'in,— былья дс- i i FOa! — яе-ii до. уа кости. « < аудармэсипын ©xi аузык янтип orri- Сол скшшЗ e.ieiii бЗтв бергелдо. тухпЗр уйдоп кеде >кь?клн ЭйгерЗм icoplicii. Ол Абаиди -<«ц(лана (ындай ксп, кясына o u p a бердк Мухаметжан екгпй ауыздиц туемнда ; и :! я Абабга носылыт? байкади. Л ат оеы козле, эдййц 6ip мод баймн жагя/.аЯ кош:п коло жаткан Корпобан. Дблйдик арткы уяллрын жагалап, сьиырлатз тас тпетап кеа, дат *к«к- коГыинян» туздык алип коня тусхеш... Д-5зй: - ОЙ. vintiay иееып кегп!? доп лембмраны Муха- метжамга бер© сап. кайт-яшн кумае.акха унннп кал iu. Мухамегжян ОйгерЫге карай жлмйяетай Aepin. сыбыр- лан.чиряп: - К,ап, мина 6ip«y. 6ip жяпырпк болган неменш ки- лып »»»Kcniiiv'\"i3 — доп. КорПёбш'нп капы нзразы бола карали. Эйоер1м: О не. шырак? Не ЗсгедЗ eai? - дол кука.такка увдлд!. Абай агамнык мина 6ip жацо эшн уйрешп кетеГпп дсп. эдем! жольшиан богелкт от»р см!.. «Х^кмойыкплн» дуздык я.адыррйа Kici еид‘1 бгзге нерып оралсын! - дсп. кубЗрлей. c.f алел. куГтзс.'|!т огыр. Баймйгамбег тс OKiiiin, баеын шайкадм. 3ihvpiM Мухаиегжают бурыла кара- ли да: - Каиi. ол камлай он окон? Тялайдаи yiiinal ccrlre- м!« жок. туспх жеп аттанарсьщ, ез укхалылды айгып бсршН — дедЗ. Ойбай-ау! взЗм дс 51р-ак cCrin устай :лмаЯ. «лзт* .: п хап отырнзи Жоц па, жецетс-ау. -дел Мухаметжап <15
домбырагл жацагы анши бас кайырмзсын тынкылдятып корд!. Кслмсй жзтыр. Абай бул коядс ез кезепн журш. сол босап отыр ед!. — Жок. Tepic тартып отырсын,—дсп. домбыраиы кай- та алды. Жацагы энin уш-терт кайырын тартып oni- .Му хамешан eiui домбыраиы кайте алганда. {ркйжстел катасыз тарта жонелдь Сол арада ж апап алгаи алгаш- кы cxi ауыз anctui аиге дс салып ж1бсрд1. — Айта туе! — дед! Абай. Рухсат алии алгаи Мухамстжан, osiiiiii зор таза yni- мен. eiui шыркап айта жвнелдь Tiacciiue жатхан жазуы- иа коз кыйыгын тастап отырып, барлык Татьяна хатыи ipкимен айта берд!. Тогыз кумалак токталын каты . Абай мыз бакпай, xipnix какпай тыкдайлы. Ол кл.и'р Акшокы 6HiKTcpinc коз ж1бсрш. Татьянпиын наз-налысы- на уйыгаилай. 8 ni езгерш апты. 03i сейлегхен с«з, 63i жырлаткан эуен, ей алкашкм per. api жае. сулу, opi эсем нацисты OHiniiiiii колдснсн уммсн айтылгапда, сн;и Абайлын вэ!н дс катты толкытады. Тагы да Татьяна мунын сонгы кундер езшщ жали- нан шыкпай журген Тогжзн, Салтанат муцдарымен ко са. 6ip ер>млсй ссзйгедь Ka:«ip олар гама смсс. Эйгер!м де буиын есшдс отыр. Кеше 6ip куплей акын жары, ду- ниедеп сн жакын жары да. бул терец наядан оз т!лiн тан- каидай. Абай. ез! аударган Kopixii жырдыц кец шынды- гын. каз!р мыиау онд! ты1иап отырып. ен алгаш рет кадалып тамашалайлы. «Орыс кызы Татьяна, казак кыздарынан да вз муцласын. ез1мен таглыры 6ip тургы- ластарын тауьитгы. TLii, Top6neci. тарихгары бвтен бол- са да. злам нэсЫ коп туста. ойымеп, хуй-хал!мен. ссз!м жалынларымен, таглырммен 6ip-6ipii*c соншалык жакын- ау! Бауырлас. туыс-ау! .Мыиау анпп. акын, казак жасына соны баян ctkc.i I тур!» деген ой, Абайлын 1ш1н куанышты 6ip ссшмыен де жаркыраткаилай. Айналалагы журтты умытый. Абай эссм энмен i.iecin, ой ссз1мню бар ьппасы- мен берьтген ед|. Буиын ажарын байкап, уйдепшн 6opi дс кыбыр ст- пей. Мухахеш а ипын жуэЗнс гана карам калыпты- Ка зак он1 емсс. BipaK сонлай 6ip мунлы шермен, угымлы куймен ыргалгап манда копир, наэды копир толкин Kerri. Мухаметжан: «eiui айрылып калмайын, жалима токмп ллайын» дегепдей бол. токталмай айтады. 0з кон- л! де слжгрсй cyfiinreiuix таныта/iu. Татьянадай жасты
кез алдында квргендей бон, терец сезшш угаиган сыяк* ты. Осы оннйц устшдс угынды. Oiiin токтата боре: — Тал бойыиды уйыгкамлай, сорлы шермеиле вкси, о! .Муны осыншалык кушрснте куйэелткен канлай гана жан екен, Абай ага?! — дел, Абанга карали. Тында) ши взгслср де бул сурауды аса орынды кор- гендей. Bopi де Абайдык жауабын кугп. взгсден женит- деу, шантан сойлейлн Кашксне Молда: — И, они аЛткызыи отырган Фошкии гон! — дед1. Мухамстжан Лунин Kaaipri кн.иккешн жаратпзй калды. Коя турыкызшы. молдеке, Фошкнн демей. Tinri сод акыннын аты да с!з ангкандай смес! Ьдшкене Молла тары да iiiauuiaiuau: — Е. eH.ii калан екен? Мен бек дурыс аГгтам, солай! — Жок. Абай агам Пушкин дейтш емккш — дс- Ai дс. Мухамсгжан Абайга карады. Абай Пушкиншк OMipln, ел>мш ю кка баян crin бе- pin, «Татьяна хатына» кайта оралды. Мухамегжаннык жазбасын карап, онланып кей жерш туэей отырды. — Осы да журех мунын жстк!зе битген тм -ayl Ши ны керек те, Пушкиндей акынды казак баласы сен де, Tiiui iiici мусылман галамы — сен дс, ari корген жок- сын... Но деосц уй дс! — дсп, онлана свйлси отыр. — Ия. o flT ey ip , кыз байгус шер-шемешн айта б!лген- ак' —дсп Баймагамбсг куптайды- Керпебай осы кезде кумалакка таман тагы ун!ле бе- pin СД1. Мухзмегжан байкдмаган бон, TbeciMCH кумалак агашты шетке таман ысырып ж1бсрш, Абайга карап: — BipaK ен.и' сол Татьянаныц осындай yni жауап- сыз калганы эдшет пе, Абай ага?! Ж>пт те 6ip орай соз- д| айтса макул батмас па, кеудсс1нде жаны бар болса елпрепбей тура алар ма? — додй — Вех дурыс айтады .Мухамсгжан. ГумансЬ дурыс соз осы, Абай!— дсп. Кинкеле .Молда да Абайдаи титек егкен тэр1зд1. Абай аз ойланын отырып: —Од да дурыс екен. Онсгинд! сойлету керек болар! — дсп 6ipaa отырды да,— ой. 6ipa:< ол из! опасыз сдБау, о !— дсп ундемей калды. Пушкинд! кайта окуга Kipicri. •Сол кун! Абайдык yfliiue тусгсн1н алып, Мухамет- жан Ссмсйге жур1п Kerri. Абай бупнг! кеш боны Пуш- хина! тагы да кайта окумсн болгаи. Byrinri кун анда-сан- да алан егкен уак жайлар болса да, Абайдык Пушкинге 2 7 — м . О,■ »»*. 11-тон 417
окушы гана емес, лкишиа жлкмндаскзк кун!. Туысын тапкэндай боп, шабыгш уи косин, толгана бой ург'ап ку- HiHin 6ipi. Тунде кеш iiIckch crriii алдында, Пушкин томыи жаунп жатки, Абай уймите ccTipTin 6ip сыр айтты. — Дунисге коз!мд! аштын-ау. 'Михайлов, камлай каз- наларга менi жетектсп акелген Miк!.. E u i мент кагбам орнынаи Kouiin, куишмгысым — кумбатыс, хуибатысым — куншыгыс бои баралы! Солай болса, бахмншы! —лсд!. Ac iuiin болгаи сон. уйлщ iuii жатиай, куилеп одет бойыиша, «Абайлан т э т 6ip онпмс шыгар на екси» ле- генлей боп узак отрлы . Аллында. там жзккаипаи асха iiiefiiii Kiran окыган Абай, сил! уйдсН жыйын конлш сс- Kepin. опросе бунын знпмслмнн телMiре кутетш, бупиде ятакты ертскш! бои алган Ваймагамбсм! ойлаи жопе Oi'irepiMiiiH де улем! хурметпен лен коятын куйin сехе алый, eH.ii 6ip тын э н п м е аГпыи бермск болды. Сонымеи. туи ортаемна raeflin мыз бакпай. калала ка рай, бунм тындагаи мзжЫскс осы кештс Абай француз жазушысы Александр Дюманын атакты романы «тш мушхстерл!» кызык »нг:ме ст5п, узак баянлап отирлы. Dyriiiri кештс, Семей каласыпыц кумбатыс жак шо- Tiiuerl Такжарык леген усак саудагсрдщ утиле, б1ргалзй жастын басы косылды. Тацжарык yfti — Абайдын тагы 6ip туыскаиы Кысатай деген жас жМтпн norepi- Кыса- тай кмрдагы дагдысымен калала да конакшыл. xonuii.i болатын. ©з! аз свйлсйтй!, моммн жас болумен 6ipre, од ыакайыиа кчп адамды жыйнап, к«м!лд! можйп'с куруга эркашан куштар. Бунин бу-rifiri конактары Абайдын жакын туыстары мен акын, oiuni жастар. Сол жыйыпдагы лаглылы копактын 6ipi — кяшрдс кялын кара сакаллы болтан Шубар. Кохбай мусылкам- шага жст!к болса. бул 6ip жагынан орысшаиы да 6i.:« бастягаи. Абайша #»здiriiicn 1зден1п, орыс к1талтарык ла карай журет!н. Абайлан жастары xi:ui Кокбай да. Шубар да оный алдында квп жазылын свйлемейд!. Б!рак. ол жок жерде вэлс-piii «взге казлктын 6Liriiu, д1лман легеи!- иен кем емсстнз», дсп ойлайтын. Шубар — санд! кл1чсп'н, смлянтан, кербез. Жанада сатып алган алтын сагатыныи 41S
алтын бауы кара желстшш очырауында жаркырай сал- бырайды. Ол тартына c e iL n e iu i. 6ipaK сейлесе iprc бор- мой. взгелсрд! 1ле свйлепш, мыскылшыл. Булардан баска, конактыи 6ipi — ец жас коняк. Абай- дып аса жаксы керепм баласы Магауыя. Ол — арыкша б>тксн аппак сур. суйммд! жас. BuiK, кец ак мапдайы да, жоталы келген кырлы сулу ыурны да. ваге жыйын iuiiiiac бумы 6ip оку бЫммеи агарган жан смякты керсстепн. Жасынын езгелерден к!ш1л1г1н« карамай, ол мынандай мэжл!с 1ш!нде кай евзге болса да батыл xipicin. тек боп араласып отырадм. Булардан баска алты-жеп xici'.iiu 'иНндс атакты энил — Мука бар. Воздай шыгатын ээр уи- Д1 Мука — би1к денел! акшыл жузд!. келбетп Ж1г!т. Они осыдан ек1 жыл бурын. api aiuiii, api ломбмрашм. скрип- хаты болгандыктан. Абай Уак !ш!нон Keiuipm, вз колына алган. Магяуыяга жоллас спи берген болатыи. Бугаи та- кау отырган — Ырсайдын Ыскагы. Оныц да вз eiiepi бар- Квкбай-Мукалар казак «лен! мен oiilii, казак шфж]ресш айиалдыратын болса, Ыскак 6ip жагы Абай аркылы, 6ip жагы вз бепмен !зденш, окып-токуы аркылы улайы араб, парсы хикаяларын «жадина жыйган» жас. Ол б!лмеген «Жэмшит». «КаЬарман Катран», «Рустем Дастаи». «Бак- тажар», «Мыц 6ip тун», «Квр углы Султан» эцпмелер! жок деугс батады. Осы жыйыи Жана гака бастары косылып. кона жат- пак боп. атшыларын пэтср-плтерлср!нс кайтарысып Ж1- берген. Енд! эзы. эцпмсге K ip icc бергеиде. ауыз уйл!к cciri шалкасынян ашылды. Танжарык yflinin улкен сары самаурыпы. eKi Hiiiinen буы буркырай торг! уйгс K ipin мелел! ежен. Саудагсрд1ч толык. ак денел! кербез кел!н- шеп самауырды б!р жйпке кетертш, вз! дастаркан экс- ле жатыр. Узыиша ксн б м м е к сактеи торге шеД1н жа- ймлган жумсак кврпелер. коп жастыктар бар. Солардыц успиде кес!ле. шынтактай отырган копактар enai кетср|- л!п. малдастарын кура отырып, денгелск устсл мен сямау- ырга орын Oepicri. “ стел уст! жасалумеи катар. Кысатай- дын житп шхафтак 6ip бётелке коньяк пен тагы 6ip бв- телке зубровканы экеп койды. Ауылдаи сотым тер!с!мсн кел'ш. калада 6ip ай, cxi ай жагып кайтатын бул жастар. кейб!р кештсрдс осыч- дай жыйын ycriiue. аракты мэжипс. аи-сауык xemni вт- Kiaerin. Шайга арналган т э т дэмд!меа катар, топазы и турган казы-картэ, жал-жая да тураулы куйдс, устсл 27' 410
успне орнай бастялы. Ыскак мыиау квршкке квц1лде«1п, Pip —ыргЕа,лбыаиек'к.оМйдыын.аумц якмл бодды гой, Кмсага.’И— детсаде, Cipa i журт ко:не.мстген кулд! Шубар Ыскзкты •'.‘31л етш, <xi айта беретin 6ip евзд! lain, кагытмп: — СХыныа os! да «базы Жэкюиди» болып бара ма лейкйц Ыскяк! — легенде. Магауыя, Кекбайлар xy.iicin койды. Ыскак антатын cptvjri хикандардын iininae осы отырраи журттыц бэр1н1и Кулагина збдеи каныкты бол тан создан 6ipiii айтхаи с.п Шубар. Улхен лчцголек устелд!н айналасына хорала Г: жыйыл- гаи коиактар imin-жен отырып. эралуян хекыыЕ жел1кт« ачпмелергс Keiiii отырысты. Bipin-6ipi азмдей, ые сой дется хулк! де бар. Ыекак dip кезде Абайдын осынлай ЖаС мэжшегп TOVip ХОрелнш сохе алып: — Абаft агам осы жолы халага бекер келмей халды- ау! — дсп сд1. — Жох. уГппде ошреа огырсын- Осы быйыл кыая оку мол едок жазута жакса бет Йерген жилы бог. тур! — Ae,ii Кьесатай. Шубар кыяегана сойлсп. Марауыяга карай: — Эй бзлменмш, сол шынарии осе берсс, е т и з ыгын- да кап, олеи хтазурл батылымыз бар май кллатыи болма- сак, •дегеи ед:. Мунисы. б»р7нлай жастыц, жаиа жазтак алевдернт Абай сынына беруге коргании тартымып журет1нй| oui- дйргендей. Оккц аргы туктбршле Шубар конлшде жат- клн кызгамыш та жон. ov.v-ii. Шубар сонры сайлауда больгетыхгян Tycin калган. 1штсrt дорежехумэр. менменипл болеандыкган бул жыы Абайдын кундс acin Коле жаткам акып-атагын да кьдта- патъ:с1. Осы купле Абайдын lili досгарынын арасын.1 Kipiil api акын, api omui атанбакка барын салып жур: Бунин жанаты с031ис Магауыи ку.|д( де: — Ендеше, rjyip плен шыхкашла, Корееглей тура турамыз да! — додк Шубар мун шаккандай балды. — Toyip, жаманын кладам бктешн, aAreyip быйыл знака «лшеу, жаиа уэзж тзлешп, 6ip влек жадып апарып керсстш ем: «Бул елец булан жазылмпнды! Осы «лшгу- мен мен жазамын» дсп. сол жаиалкрымды алып та ко.Ч- ды-ау, <Ы! — дсп хкжалдака кулдК Енд‘. Сир аз,да ауыз уйд'К ©с;п аишлып, холина кам 420
шы устатан, бет-аузын кырау баскам, табаиымы» карм шакыр-шукыр еткен. аяздаган 0ip жолаушм Kipin кслеп скен. Ол xipc берс: —- АссалаумагалсЙкум! — дсп, мэжлкке даурыга са лом бердк Отырган жург бунын салемш тосыркай, жак- тырмай, акырын алды. «Ki»i схем!* .iccin, y»i.ic карасты. Жолаушьжы алдыиен таныган Ыскак бачди. Ол жады- рай кул iп ж1берт: «К, Мухамстжанбысмн?» дсгсндс, уй- дсг1и1н барий» шырайы шапшак взгердт Дбай ауылынан кетксн беннен кялага буг1н жег!л, Мухамстжан жапа ксп, ат тумсыгын ii|>ercM жер1 осы. Ол ел-журпын амапдыгып жапмрлам сурап жатка» жыйынга жауап боре турып, сантаыасын тастады. Бел:» uieuiin, сыргхы KiiiMhi uicinin болып. шокша сакалы мои кыскалау муртына каткам муллы армлтып, 6ipas тохта- лып турды, Кнд|. отыргандар ар жерле» кагилып, «бы- лай шык. былай шык!» десксше ке/iin eai. Мухамстжан саспастан суртнмп, ыкшамлаиып а.тмп, тор жакка па рады. — Дал бупи осы Мука мен Квкбайды» тап ортасы- на» отыруга рухсат па, кауым! — дед1. Мука томен ка- гыла бсрд|. Мухамстжан xe.iin касына отырганда, Квкбайды» ойына 6ip сезгк Kipin калды. Зндс дс. акындыкта да осы отырган жастарды» ешкайсысына жат бермоймin дсйт1н кеудс Мухамстжанда анык бар екеш кумэнсЬ. БуНи оз!н- Дс 6ip кыжал бар сыякты. Мухамстжан жайлапын баз- мастак, Кекбай сохтыга свйледг. — Сакал-муртына муз катим, шакыр-шукыр басып кедген к!м десем, ауыл скен той! Мухамстжан: — Ауыл жаман болса, медресеш тастап, кудайдын yiliiien кашын. взщ негып ауылга барыг: ^cypciii? Бурын Квкбайды» иолдалык окуын окыганын ескс алып, журтты кулд!р« ксп, Мухамстжан: — Ундемс, оерокс сол ауылда. нетыласын! — дед!. — Кай 6epcKcni айтасыи? — детей Квкбайга: — Кай бсрсксш айтсан да, тауып беруге мен Kcni.i батаны». Тек шайымды iinxiiiiii, жаным!—дсп пандана парады. Осыдан со» Мухамстжан ундеген жок, шайга Klpicri. Озгслср ixtiin, же» банан. Ксшн-кейш merinin, бурынтыша энные. aii.TicpiHe ауысты. Шубарды» TLaeri бойынша ендг журт эн-куйге аулы.
Бу-i кезлерд'ш бвршдс, Мухакеокап аглырыл. тоназып кслген бетшлс у>1 к;г:.' ай. казы-картаны жои. тайлы ней- -litiuitf терлей iiuin отыр c.ii. Журттык елец; i де. a»iiii дс Ti.Tii тынтамянян Topiaai. «©зепчл! жылыгып алайын» деи койып, Кыелтай усынган коиьяктан да Oip- &xi рюмка ;ш:п алгак. Оргджте. б.:р р е п е Ыечак бугаи: «Дбай ауылыиа 0 1 .4 - ТЫК бс, дс-iii ray чи охни?» дсп сурйгапла, кур fana: «Сок- ги к . сзу. лом аГпты» дсп капа хойган. Акыриназ ол. шайга <г5деп канин бачмп, хейш uierniin ujwkiw Д асгар- кап жыйы.'.чы. Осы везде, боэДйГ: шыккэи, Гг-сым уид; Мука «Топай кокке» ссрчсп oi:.n cai. Kc-fila ж урп ы к ii- -;eyi бойынша rais: да баска б1рок1 энл! ангин шыкть;. О очгцси б:р копир IVXi ОН. СвЗ! ЛС «Г:улик хеш in ба- рг.ды к*х кауллига» скеп. Осы он) б1те бергепле. Мухамстжан жургтык сурлга- HUII куглСсген, тамагыи кенсп а;:. Мукпнин дамбырасмла кол созды. Лнау аа oiiin 6ii'pin, уетата Ccpin од!. .Му.ча- мепхан домбыраиып кулягыи бурай. хук-тей огы; и:; — Осынша акын жынылил sn. «жабагы арык, тай семit кви сауггпга» доп отмрарммсын ал! куше! Tuiua- <;ж ~оецнш олеп!и ганда. Свз олай смес. была»! дед! до. бягелмсстсн эн сом жвяелд!. Ьул кегкеи, Татьяпанык ио;пк каш: «Лмал хчч хайт- тын быиирмей». Журт калт отпей, тына кап тынаадм Мухаисгжан :iHiHiii rty.iapFa мзл:ч d ip epcKUKVlIri — ешб!р Щсел! шала болмяй, аник «сч!лет1и. А.-пйшкы лумзли «егкчнде. тындаушылар «ватт орыс эн! ме?» :. п. iicni ■ шидая отырглпмн айыра а.гузды. Алдан сои бул эннщ взгеше 6ip копир муки бар, шер m -.кыткп шыгаргэи, са.тмякты, тсрек эл схсш блйкалди. Осымеп катар, acipc- Се жургги уйыта баете ran —влек! мен т!лГ cai. Блрлмк жас ?кмндар шуцди гошик дсбЬш укрсап сы- пкты Гка .ц н . Bipax сонымсн катар, «осмлай белее корж сл! гой» деумск 6ipre, ез:м!з eciri кор-мегск сыр мен шор ехед-йу дел. ку.1?.н тыщайдь:. Exi-yin ауыз.тан сок Му- .хг.мстанкык аузына барлик елдзк кол: кадалып канты. Тзк-твмаща кллдпргап, гажал саз. Жане 00111113.1и к но- з(к буралип ыргалгад таза есзЬпмен оокдпйлык 6ip ис тых жулех Ti.i катил, yat са.Л1г-.ндпй. Квз!н1ц жасин трк;л турып айткап, коз а •• -тлея, тыимс алмг: гур п ы к ш н л хои!.т... Му.чаксгжаккык кызарв пурланеан жуз:н :л р т . жа-
кагыдай осей жырына елтш отырып, акквньт Ысклк 6ip эрсджтс т!л катки каллы. Ой. K6MeftiiuiCH яйиалайын! —дсйль Эжисйпиде ку- лсрлж 1с жай. Б1рак мынау халде, сшк1м до тыиыштыкты бузгзн жок. Omni ipxuucii отырып. барлык «Татьяна хашн> ахи- рыма ineflin жырлап <иыкти да. Kypcinin ап. матиайыныц терж сурте бастады. Yfi iuii c i . i тмпмп каппа. Кокбам да. Шубар да ун катпанды. Булар сурлана томсаргандай бон, Мухамстжаннын туеiнс дс карамаЛ- ды. Оных 6ет1нен ыккан тэр!эд1. Квкбай Мухамстжаннын «ссл!с1нсн-ак осындай бтрдсмс шыгарыи ссзгендей бода- тын. hniiicii: «Летам свйлеп келтпсд1, Tcriii смес схем» дел. мынау влек мен onniii жен-жосыгын да еурауга блтпады. 0згс акын-ошимер дс осы сыякты халде отыр. Журттын упдсмсгсн жым-жырпык куГпн Магауыи гана бузды. Ол Мухаметжанга a ii cyflciiie караган жуэбен: — Ал. .Мука. CH.ii бул энн1н, бул влснн)и жон-жосы- 1ыи айтпайеыз ба? — дедь Шубар мен Кекбай .Мухаметжанга cu.ii караеты. Di- рак. exeyi дс капы кудткпен караган тэрЬдь Мухаметжан бегелген жок- Кйокснс .Молда жазган хапы Квкбайга берш жатып: — Бул Пушкнншн соз! смес пе, ж1г1гтер! Соны жз- кында казакшага ауларып жэнс мынадай ап шыгарыи, «осымсн айтындар» деген Лбай агам. Бэр!нс ж1бсрген, пенен жтберген солемдемеа осы! —леей. Шубар сид! гама жадырап, култ ж>бсрд1. —- yii! Жаным Жака к!рд! гой. Мухаметжан «вз!м шыгардым» дсп сала ма лея эорсм жок ед1! — дед!. Кокбай да cyftciiic кулд!. — Босс, мынадай жыр шыгарган, Мухаметжан-ау.сен батеач сснтмсн нс дсп тайталасар ед'тм? Жолды берш, сид! «ленд! жалкыз сен айт. мен койдым дегеннеп басха нем калар сд!? Туу. багымды алып коя жзадзгандай бон шукшыйып ей, рахмет саган, шыи рахмет, Мухаметжан,— д&п. Осы кезде .Мухаметжан сыртта калган атын сеже алып, тыска шыгып KCTii. Kyui бойы терлеп кеп, ендт далада сяяда тоиазып. ,iipi.i,icn турган атып жылы корага вз кв- з!мсн к!рг!зд!р!п. жайластырып батып. .Мухаметжан кой- та уйгс к!рген уакытта карзса. уйд1н imiiiaeri жай б!р- Typ.Ti жат бол, взгерш каты . <23
Eiui улкси устслдщ ортасьта пеш кырыпда гургзн лаыпаны эксп комысыпты. Бастыгы Мскак боп, бес-ад ты Kiel кзгаз. карындаш алыл, устелге- жзбмсып канты. Ше- т!нен квш1р1п жа тканы — Ктшкенс Молда жтберген «Татьяна хаты». Мухаметжаи уидемей Kipin, естк алдылда бтраз турып, ммрс erri. Е, мынанын 6»pi MCiiin буйрыгммды xouiipin жат* кан тк-cipiM боты гой. Борехелде Пушкин, tiini аруагын- нан айналайын! —дед1. Акындарлын кур кулген1 болма- са, бул со.зге жауап кайырзр муршасы да жок. Олар тег!с xouiipin болтан сон, осы кеш бойында 6i- pfty ломбырамсн. б:роу унмен ылгый «Татьяна хатын» ай- туда баллы. Тех уйрене алмагандар Мухамстжэнга бас- татып, оздер: екиен-уштсн косылып отырып айтты. Со- нымсн, тун ортасы ауганша, барлыгынык дси койганы — Мухаметжаи экелгеи жакллык стай c.ii. Коп-хон мезги «Tin. жатарманга такаганда. бул уйд|ц 1ш1ндс домбыра тартын, он сала биет'н адамнын барлыты да Татьяна oitiii. муныи жаттап алды. Осы кештен eKi кун откен сон. каладагы 6ip Уактыц кыз узататыи тойына Муканы шакырыокаи од!. Сондагы кыз-кслшшек. куйеу-жолдастар. кайын-журт, жас-хорлбч ортасында «Татьяна хаты*. Пушкин уш:н озгеше жана б:р кауым ортасында. тунгыит рег топ алдына шыкты. Лтакты omnium ушмен орыс акыны сазын шергтт. Бунда да барлык MMiLiiCTi шын oesiu, шыншыл паз уйыта мул- riTTi. Мука соцгы создертн ыргап. кайырып болтакда. онш'п басынаи-ак кулай тынлап огырган 6ip карт еоэ капы. Карагым. коп жаса, бойлы балкытып-ак онор айг- тын. Ал, екд! осыны айткан xiM? Соны 6ip mcuiin берсец- и::! - дел <\\ai. Энш! ж тт: • Орыстыи баятыла отксн акыны Пушкин деген к'.с! дбеодл!т.ан охен, сонын созт. Казакшага аударган Абай! — Осы кундердс калада, оз! хездескен ыэжтлтеге Ыскак то. Мухячетжакнык oai де yiieaii «Татьяна эиш* айтумеи болып ед!. Каладан кайтар аллында Магаш .Михайловна соцгы рст x'p.ii. Абайта досы жазган хапы алып отырып, бундаты жас арасында кызыты басылмаган, жана onion де жайыи айтып e.ii, Абайдын Пушкияд! лударгаиын, о. ресс Татьяна хатын аударганын ест!рейде Михайлов,
Магашка снгелсп, жакынлай густ!. Бул хабар»а кызигип сурастыпа бастады. — Калай? Ибрагим Купанбаевич «Татьянаны* казак тл н п е сейлетксн бс? Кандай боп шыккаи? Макан казак* ша болса да айтып шыгыны.з. Дсыкпаныз!— дсдь Магаштын журуге ынглйланмп колына устап отырган утыстмсадгыхсмйеннс камшысым. Михайлов кос колымен алды да, койды. — KoHi. Maraiu, айтыныз, маран айтып бсршЫ Абай аударган создал i менin бмгзм келедИ — лсд1. Maraui Михайловка тагы rtip жаналык айтты. — Свз гана еыес, oni де бар. Б!з «Татьяна эш» доп, каз!р осы барлык Семей inahapiiie купле-купле айтып, жайып журм!з! — OHi! Музыкасы ма? Оны Kin шыгарган? — Оны да эксм шыгарган. — ЛТлиниз ендеше, эн!мен айтыныз. Магаш осыдан сон. «Татьяна хатын» Мнхайловтын жузже тура карап отырын, тугел айтып шыкты. Михайлов, бул кездерде казактын ru in квп тус!иет!н бон калган-ды. Oai жаратылысында, ан-куйге дс аса 6е- f.iM адам Солатын. Балалык тэрбиес!нлс музыка сабагмн б!рнсше жыл окыганы да бар-ды. Л\\агаш эти сокгы кез1нс жеткенде. од ынылдап отырып, 6ipre костап, косыла ай тып шыкты. Лбай энж о да жадында тез тутып каллы. Айтумен катар, энн!н уззппмен атен жолдын влшеулерш дс- саиай отырып. ж1гтт эн!н 61т«рреи кезде, ол орнынан атып турды. Маглшты cxi иырынан кысып, аз cuimtc туеш: «Рахмет. квп рахмет!» дед! де, сол арада тез свй- леп Kerri. — Ибрагим Кунанбасвичко солем айтыныз, мен оны куттыктаймын. Бунысы жаксы, аса жаксы. Пушкнид! онын халкы бьтмок ксрск. Б!лмск туги, суймск керек! — деп, кызына сейлсл алды. Сонын артынан он уст!иле вз| байкаган 6ip жайын айтты. — DipaK. менщ ойыыша, аударган ла Пушкиным кей жерin дол аудармаган схеп. Ocipecc, барлык жолдардык e.'iiuey.iepi Г1ушкиимсн унем! б!рлей шыкпаган. С|'з айт- кан анге Караганда, солай байкалдм. Тек мен муны ксм- uiuin лемеймш. Казахшаны шала ангардым. Тугел уккач жок. Сондыктан влекши бар жаксылыгын 6i.iin ал- май, кемшЫпм айтып сынау. эд1тетс1зд1к болар e.ii. 63iHi3inc, оз бьтуййзше, казакша влен: жаксы мз, капай? 425
Пушкин осы «Татьяна хатына» Караганда, с:зше, ©перл! акын ба? — дел!. Сонги сурауы т айрыкша магма бермт ангты. «Татьяна хатып» казакша охыгамнан 6epi Пушкин турасындагы Магаштын ойы Tiirri балех, аса кад!рлеген ой сд!. — О. Евгений Петрович, Пушкин ар влокшде осы «Татьяна хатындай» болса, 61з казак баласы ондайлык куатты корген емесшз. Пушкишпк 613 б!лгеи ортада, теп лое! жок па дел ойланмкн. «Татьяна хаты», б:'зге оком аударып борген корк!нде,чГlyiuxiHui соншалык кзекетпен. сэулетпен таныгты! — дедт. Михайлов бул создсн аударманын анык акын аудар- масы ексиж ангарып, Абайга тагы да алгыска толы, калткысыз достыхка толы сэлемдерш жатда:; жатты. .ч Буг!н, Акшохьгдагы луылда калым думай бар. ауыл a6 iгордо. Keuixi шайдан сок, Абай отырган улкен балмоге, конзктардан баска, барлык ауыл адамдары да б:р! арты- кан 6ipi ксп, лык толган едь Нелмого сыймагзндарды Эйгертм, Ербол. Бай магамбот жако АбаЙдын жас iHici К а т а й TopTcyi, меймандос жузбен ryxiiip уйге орналас- тырды. Ауыз уйге жайгаскан жастар да бар. Абайдын тагу, сыйллс xoptuinopi — шал Байторы, картан Бурк!т- бай, Байкадаы сыяктылар кастарынз ксмп:рлер!н срт:п кем. Абайдын ез жанына от изыскан. Да усы жМшке болса да, аса катты шыгашн К о т а й , Эйгертмгс комок- TCCin, .уш уйдсп жыйыиныц борте oai шай жасатып бор- ri3rcn. Кай уйге барса да, ашык жаркын жуз!мен жыйын- дь- ырзалап, улкеншн бк*р!не адепт! ini боладн. Женгс курбылэрга оз;лкой, аккойлох, ашык кзйыи боп. Абай можл!сш бул ауылдык барлык жанына ерк:н, кызык можл;с oTKici колод!. К о т а й — Абайдын Ыскак деген iniciHiK баласы. Жа- сы Мзгауыя>*сп курдас. Ол eKcyi, достык пен туысканды- гы, курбыт&гы косилни, жан жузшдсец 6ip Toni, нстык жзкындар болатын. KoxiraH, Магауиядаи кысы-жазы айрылмспайды. Сонги cxi жыл бойында удалы Абай ауылында. сомыц оз тарбиесшде журетж. Кен, ашык жузд! оюшактау келген суду, отк!р квэд! Кэхггайдын мурны пюлактау болса да, бстшдс бала-бозбалалык. уыз жастык бар. Жукалау,
кып-кызш cpin^pi v!i.4Ci3, кснасыз, тазалыкпеи тиныс алалы. Каплан сулу кызта бггседс. м:нд« .'KTiacp.lix емко. Опии оеындан имиалай ашик, таза ивдд1р жузбсн min- хглдсп, капы сойлгйтш жакс бар шинымсп уиом> ашыч СОЙлейттн xtin:-.i;u‘.|):n Абай ерекше суйвдн Оз бвлалдрынан, тек Магаш пен Эбш бил»аса. Кожгайды сопагурлы» ар- '.и:'. передн Оми .жс-шсшслсрше ж;6ермейдк Мскак пен Т«-х:»дся, Мон!исд*зм не ш ш алушец? r.r-iiiH атан ан.щ осинда oei» боламын. >\\cnin Gay- рыила. касыкда .к-Fui. Аса ме£Нрлемш. Кэжтанди iv<:/iVi tcinipin отырлды. Калига блрыл окый ал мае» да, секты cui жал боАында КэкГгай Абайдын к о си н а сти- ры.г, чэрысша jin yflpeaytv, женьт «огаптлр охуга бар к. iTHcuii салим жур- Жазди кун1«лгс келген Эбкигск сол жал бойы окмп калган едт. Калада, шхпл/из болтан Ма геуминыи б:лгск:>км ,те коп пайдаланатын. ©si АбайДЫН кксинаи exi одi айрыляайди. Ат yeti жур;сто, жай отыр- ган мэжл!сте. ас успндс. кыскдсы. Абайдын ка.и егксн бис кезшдо г.рыс TMi женшеы, окыган ««татар »эндер>- ксн унем: сураныл. талипотам ткчтпмп. гурт; нумен бй латын. Сэл Кэютай бугнп Абай ауилинии конмчтарынз да у.зкен кизу, кызик же.т'х бпзргендей. Кинакгярдыд ж. тары Абайиан xiuii бплганнен, кдз)р Абай алдыида К->ч - тлды.ч epKiiuirin, с-рке ислшн керш, его'; i отирыл, озл«- pi де буНн Абак: я бм> уйд'Н iinin,ic5. жзнаса. жзкындай тускен сач/ли. Пул ксиактар бетон гч.,- Дб.зйдин ;н . дсогары. ■чин. они!:, жас хяуы.чи бочаткм. Олар баулк ч тобимен GlpueiUje ай Семейде жур!л. Жа ка кайтмя келген. Були кун батар алдында, ЛГмГс ауылы- на. кеп шлка, кнп салт язнен асьньгп. саг,, ннемп жокеи: Мука, Магауыл, Мрели, Кысатяй. Мухаистжпм.игз бода- тык Жастар ксл5я, шайка отырмастйи бурин-ак, Лбам мен Oi'iropixHOH. Ерболдан бупнд кешт1 вздерм;и№ кок сяуич-. пен епбзуге рухеит отшген. Топ атынлн бул жийдьг б:л- д:ргсн Ыскак. Абай ата. б;3дщ оси тобыимз бынылты кыегя Со ме;! кзласинда И!ег1м!эдек oinni акын бон атак алии кейтпадык на! Атакты окон мыла Мука билай турсын. Каллда кип узатылса, колin туссе, сундег тойы базой, ар- жзк. бер ж.зктын бар.зык уйлср:. оем Cia^iH 6;.p,io-6jpivi3- ;;i колга Tycipin, 93 мзжлйгторзНн шырайын лшуга со.мн;а
куштар балды! Tinii, хвнымыз жерге тагея жох. Кала- г.ыздын алаханыиап гускем1з жок дсуге боляды. Ссш н куплен коп ce6c6i - cisaiii оидерш:з. энмсн айгхилзи Олсцдор!я1л болды. Ocipcc.-. мыка Мухвмегжан апарган «Татьяна сн|ноз> тал боны уйымаган жыйак корпелж. Cyimii Mine. г.уъглыпызеа осы кеп огыреан ш!-<54.умрда- рын. он-внердщ улкен 6ip думаяы боп, тын впер тауыл ксп отыр. Г>уг1и сол тобымызбен алдыныздян етеПiк. Бгз- д;н саунеымьшы кор!ки!— деген-дк Абай Ыскак обв.чер!'» нуле открыл. cyAentc тшыидм. — bipcyiuHin озin 6ip уи.чт думами бодсап. бупм хз- уымыя бон келгенде. Лкпюкига кап базарды Koinipin кед- Aix дсссннп. Сад! Садшиар shir мен сауыгыилы! дедк Содан xc&iiri тогон. шай бастала бвряеи кезде. yfliinl дос- тгзрыка харатыл айтха::. — OAropiM, Каклтай, Ербол, Баймагамбст! Сен твр- теущ, сндсая;, ауылдагы липу кврпП-кллшылар хораеин деец барлик уйлерд'н шал-хехшрлерш, жнс-желсц1и ту- лг.1 жиЙ1. п экелш. булардцц ан-сауыгып б;р:ч гыпд-'ндар. Одарлыц Koiuii серпа кнлемн. Мына хонактарык белея, CeMcftjiu кг-.лин кала, мол жининдерында бойгеге туст, тосслш кедгендер, мэнляйы ашылеапдйр корinсд1. Алии ны зор емос. по! Б :зд т тортгу. босеу гана бон шнлпглнм- ммзды азсынар, Mice тутплс. Осылар олхысынып. уртын шайиап алмасын, уйренген кауммым. ха.зхын хастарыка жийып беЫедер. Бар уйлсргс жайрастарыл отыргызып, оларды ля жахсылап конах crimen! дегек. Ымырт жабылеаниан Ocpi карая, Коготай. Блнмаеяк- б<т екиуипк гыным влияй. еарп урип жур1м, журтты жыйглнлары, квн!лде1зе куткенлер! сонаи сор бастал- глн-ды. Думан-саумк бястадгашнй Маеаш Абайгя калзлпгы кон ж&калыктарды айтып отаргап. Б»р .уякыг экесшш сурауымш Михайлов жалына KOuiri. взМ н Михайлов уйшде 6ipKeuie per болтании лГгтты Буеяи да х'иаптяр oepin, комок етхенш coiwcai. Сонымеп б:ргс. сн соней ксзлссуд! eciric алды. «Татьяна а»пне» 6аЛ- ланыегы Михайлов Miiieiucfmi. АбаЙга аГпкан жаксы e.v лемдер1н жетк1зд„ Жале де «Пушкин wnucyi мен Абан ya3!iri дол OipaeA смес пс?> детей куд!кп ойы болтании Дн жетзозш Сергеи e’ i. 'Абай. Михаилоты к таныг.тплы- гына тячыркгл, cyAciain свЙлед!. — Миххйлоетын айтканы рас, «irirrep- Mciiiti горж!- 42а
мам Пушкин влнгермсн уном! бфдсй тус!п отырган жок. Дол тапках. Одам баска, Татьинанын журск Ti.iiH казак т'.т!меи айткызуда, мент оз!мше. в31мд1к б!р себсптсрж'н. койде дал «ныгармаганым да бар! — дед:. «Эзгмдж б:р себсппен» дегои!ндс, оз каны мен жаныкан тукан кембij> шындыктар барын туслалдаган. Bipax, бул жайды, бул отырыста осыдан api шешшп, таратыи аГпхысы кет ген жок. Михайловкз-оуйсшгсн ойына кайта оралды. Япырлй. панталык хайран каларлык ссргскт!к, сезгтшпк бар Михайловта. Казак Twin жсте б!лменд!. 61- рак сонда да мешн куджл жерлср!мд! дал б а с ы п айгкан. Бу гылым, а л а м н ы н б о й ы н з ciK H i. бар жаратылыеын агарткан ш а к т а , кандзйлык кырагы касиет бтт!рсд|. Ка- с ы м д а г ы хазактан да алыста о т ы р г а н Михайлов мент бярымды б !л :п , болжап отыр гой! — дед!. Бул кеш — тун ортасына шейш созылган он мен «лен. оосм онер жарысынык кылу оркш сауыгы болды. Тунп астан сок корш!лсрден келген конактар, жагар мезгЫн ойлан, тараскип ед». Енд! кала конактарымен. Лбайдын си жакын айнзласы гама, улксн уйде, ксн1рсх тыныш жлйгасып ошрысты. Бул кезге шей!н, конактар мен ауыл адамдарынын imiicic он айтлагандар аз-ак. Ол тек АбаЙ мен Эйгер1м гана. Екеушен басканын барлыгы. 6ipece жеке айткан Мука, Мухаметжан бател. б1рдс скеулеп литкам Мяrayftя мен Кок:тай болды. Кейде Ыскак, Ер- бат, Бзймагамбетке шейin косылып, тобымен. озжшс хор болын та айтыскан. Енд1п отырысга, Лбай мен ЭйгерЫнж кадауы бойын- ша, жеке, шебер эншиер гана ескйй-жаца on.aep.ii айтып отыр ед!. Б:о кезокте Ыскак пен Мухамегжан 0нгср5мнщ 03i пйтуын втн1д1. — Талайдан жецсшсмн1ц он!н ecTiMefi кстт!к кой! ' Нел!хтсн зйтпай кетт!! Dip тыкдайтын шагымыз бол малы на. Лбай ага!— дссксн. Абай да O flre p iM H iH нурлана балкыган, ак-кызылы шапак атып хоржтенген жуз!не, аса ынтыккандай, карап калган ексн. АГ1тпай K ctT i г о н Эйг»л!м! Айтады дейм:с1н!—д е д !. Ун!нде, exiiiim Topi3,Ti. б!р кыймас кыйналу салкыны да бардай. Шынында, сокгы б:рнешс жыл бэйында, Абай мен OnrcpiM арасы тех 6ip сыйластык кома сактаскандай. Коиу1Д1'н тоны ж:бш, бурынгысыпдай oMipeti!ск-см куйд! кайта таба алмаган. Сырт оуМсненджпсн гана, 6ip орым-
да турып кал гандаи ед1. Лрзларындг, лдгашхм бокыг жилдарындай. уэак сыр и ••■ши, шср айтатын сагаттар узитен. Ыстык таткын nyruepi токтадыи, алдеиеден, ТКЙЫЛЫЛ Ka.Tiau болатын. Оигертм ж .та гы Лбам на: ;н керш, сил бурыцгы кундердт срскшс naaix сез1италдыш* 'п н , журег! дур о'лкinтеплей банды. Жанн буры- . i. Лба Йгл кара ган нзркес кара колдср:ндс, тунгыйыктакып тургдн коркем ажармсн катар, <$>р с.урау да бар сыпкны. Kyft.'ii, KOJix ушмеи. он ыргагии акырын лйтквн сзнд: саз* дай етя, сил кагш: <■Мепбед1м. Лбай-ayl Лйткызбай ксгксн исршы, 031Н13 пмсспед1н:з,—дси, сыпаны гана култ хойгагг. Ендмие, дйтеш. ОЯгерКм! Шсрпнi Оарынды. БмК- iiin. учканын бар мл. ЖЛкл он:н .' яГггаи! Барчедг сои- дайын? дел. Лбам, нэпе с.чее, епд! гак ЭйгерЫшн айг* К-нпын купи. Осы кезде OiircpiM Ербо.на сан гаиз кабак кагып, бе.нп егксмдей r.ii. Сыр м!нез дос, домбырины Муканык Килынам алый. Эйгершшц кагына отырып, Татьяна auiu тар7ып жвнслдк Охи сапе, бул мзж<л!сто, Лбай *ii дс Ki*iricH сеНмсгсн жлис сскмегешнс еид5 ехигерл'жтей сте- 71Н, жшзлжс хум:с толхын, нозж. сыг.гыр ун кегп. Абай тикдай отырып, тандаяа туоедь 5ул бшхосе дс, «уп рек» дел антнкса да, Ойгс$>ш Татьяна эти жзно Татьяна хатын топе жгхеы бшедг окон. Ербодгя жянн 5 м п еткс н! Эйгср1ми1н схжгы «ездег! сырын сан б!дсп':1. Oran домбыра тарткызып. еонип бзяу .уличен айгуинан Татья- нянык он'н де. барлик хатынин улик свэш дс ОкгсрЫ «дл5г»»«еи жаттап. бьчгтт алгзн окон. Бупык от' шыккян i, Т-пьянз санын ось: куше meiiiii айтин журген ж т т лн* и.чн:к бэр! «гимн Татьяна осы! Л.н-гул жанган ак жуздт, оэгеше нурлы Ойгерйт» дел, клан в.ч!» дел тлпыды. Так ды дз, кыбыр отпей, с1дкшсй тыкды. Абай да. алгяш »нд5 шыглрган куш, Мухаможан \"йг- кандя, 6ip тамаша.тал тыпдася, соиа.м соигы апык 0<>йы opln ты пйгш ы \"Си. Луылда, Лбая касыпда. oniui жастан ешк(\\1 калыагаидыктлн. Тап>яна он: ток дочбылада бол- .маса. onipiiie кол айтыдгр.н жок-?и. Gnrcpixr x;i3)pri eyiiii- дс. Аба усушiit жапа б'р тыные. т.уыс т.нпкандан. Санау жылдгптлл. epi ОЛ:ер:.чнон кал ала злчай. ,iewi узьте кы- быр cirefl, уйып тыадайтын Kyfihi напты. Каир ОйгсрЫ д.н! де омдег! «.ii. б:р либысын булж:лгпг.сгян апык о! in, OpOip a'lra-iT-i! качмгын дз, б.нр ж:.ник салит, жстх ! ■ 43у
айпады. c>:i сиес, бу.ч л и гг сл. лрмакын, назды кунын i::cpTo;.i. Татьяна оы vmcc, ©а журспн'я каймяй шмк.<л i ыстыч жадин шынык аГтгади. Жам-иманын. жзс м!иажа- тын. ку.чыя лугаеындай erin, жазгид Щ)Д|рЛ1.'С.;нс арн.н:- дь-. Абайт айтады... ...<%}ГвТСniiftlp дуывг.пш Е(ж1кс« таксе <\"уг журех, Оуад« тасш: »‘a*-h. Кож.и» ceudii не игрек. Оуелае шрам! ryeiue. Ортяктосш: cnipiKr, Толгау солил iiu'ttr, Соа иундг гк ж.«тын кепли'с . KyJJi'uau болтай Цел cwi. Кудгйкиы мал берл:м, Корге жерле-лк хек ccni. «Осы сиси io4 сол» до_1« Таги ля толки ныв. иазды. муиди жар iut-pi ШЫЙраты- лады. К,аз:р ЭйгсрЫ жуз: аппак болты. Кызыл арай жо- гглраидай. Шип шзЗыгтн аш п, ыстык, толкыиыпа 6до:- Jlirrri. Дяугынз, со.iно бар жакы да озжщ шыншил тикисымгл тугае cpin кбгнлганлай. Айткяп сайын n;oix* тччкп. курлы сырын дша тускенден. Жиньо ды умытым, б'р АбаГшгл нззда.ча, мналзекапдай. «Жязкгым бар ма c'<iJ“ Балса. ксшн.:с:к жал vit! ©з!чг оз:ц ганя болыл, б . рынмснен келмосш жол ма! Таяшы кд<ига буршгы жар* кын, ыешк. synijui. Тапшы вз!мдК» д*гекл<*й: . /Клткли csiiuit yilxura Дуга оцушем аах-гкиап Уйл-м:! »e:ti хрлкыка Журуигдш Kooi.-iwn,. Шсс ь'.»М1**г1а жуяйагип, Олдс '■ '!'! ияллкит. Ж.ас журек «айкг cavceruti Тд-шыяглп шыгзр *Й|а ядче. Осыдап сокгы жилдардыц ж!б-=*к тялдзй кээж шыйра- тилп-.н cmi мел ырпоы Эйгср1и»пн бар куатып. eis.irl тыдаиын, ыктыярлан гыс .oaciperln, y u m lp in аийра жрткакдой. . Нс бился да «згчд! Гапсыраым cisne налипыо, 7оЛТЫриЛ ЖЗСКЛ iwyiM.li Eeipxc дгЛп;н ис1ЛМнь:П_. — к-д Kc-wi до, 9Г:гср;.м токтап Гюлиастян, екст жылап мйберд!, тына халди. Уй itn; да жым-жырг. ЛбаЛ куп-ку
боя, exi x»3i шарасыпан шшмп .удксйш, бар ле-Heci rona- зый д!р!лдсгаией, кабак шытып халды Катарыкда отхр- ган Эй.-epiMл! кагты кмсын кушактай ллып, жасты xoii- иен узах суйin ялды. — Эйгер1м! Асылым! Он'.пмгн, жасынмеи кай га тап- тык 6:! Татьянанык эй:, наз-муни ceiilu до ж урсгт н тыны боп шыкты-ау кенлшнен!— дсгсн сд1. Екиуннк айналасындагы жас достар кауимы да. бу- л&рдын хуйш соигиалых ж:-кем угипды. --- КлГфап Татьяна, казак кызынби да мундагынлы таптын 6aJ Талай ишнтыл жаска т а 6iiipcpcin-ay! — ле- гск ед| Ыскак. взяв журт уп каткан ж<ж. Bipax. «иных рас, шин Свлай» доскендсй. УМ кавхяндай болысты. Жистар Аба') мен Oftrepiaui емд! канта сойдете алгак ЖОХ, Ол OKPylnix журег! кяз;р созд| хажег crcp ексстей. Унстз МЛДвр1нд>*. шыишыл кошлдер;. каз'ф ах сырласып ©гыртандай. Каи- та оянтан катты гашыктык eiiai Х«мд<-ис»1 6ip сйзд1 до. колдснен 6ip.v-6ip квзд: де хорек стер «мссгсО. Осины анык ангарган Мука мен Ыскактар ачирын турисып, та- раса борд;. Дз (уакытта Абай мен OflrepiM exoyl гаиа кал- ганда. Gip:iK-6'*:ii сокшалык кстык жалынмен кушак жай- ьп. узак oyiiicin кадгак сд1. Б5рталай жил угыса алмай. тигылмн калган iufreri туй!пдер1п он тараны. Шабыиы. тек акышиа табыстыр лы. Бул эмiрлс енд! кайгыл хажымастяй, айнымас, азбаг махаббат табыстырды. Татъянаник муиды сяяы мен шеэ- л! пазы кайта куяншл, вшхендергн жаидыра табыстырды. Ссылайте 1887 жылдык кысында, орыстык данасы Пушкин езш т cyfiiKTi Тлтьянасын кольтам жегекгеп кеп, кон казак сахрасынп ск алгаш рст кодам басты. 031. тыидлушысын уйыгкап кад!рд| вкын балды. Тлтьянасы казах жасшзын журен соз!м1пе бурый казах овз1мен антылып кврмсген керксм. шебер т1л Ciripln, жан- ддй жакин туьсси бола ке.йп esi.
ЭITил o r Акпюкыда гусак «леи, елок мен эн. сан санали жыр- л.'.р tceuiipuin Жатгалып, эусндеп толкми, тярап жат. и. Алуаи сырлы жгца еоз Аркашин коцмр жедшлсй тай жылжып, 6ip;iK кеп хсайшым тирады. 15ул атрап, бул сахра бурык остзмстен сарын ccri. Расырлар боны жум- бяцтаЙ указ сураккен м-ииншп, ку.тпп туркан дадага ж м вдиатымон жкрдзй жеуяп естк Иг: желдей... Жыл жетерп! б1лд!рет;н хочтсм желшдей ccrl. Ол — г.-фкхтыд жакл Oip телшщ yni. Арттагы кысган туман, аадагы жаэ ушш. жплдык жана <>clM-«ii>wi ушш. гул атар ripciiri уш:к туган тол-'н. ун-лсб5з1. Олин жиры жзка лунке kwk- ccymi, жака «picri Ьде.упп жыр. Барлнк. сергск ой, сеззч* тад журскгср укйк, зынымсыэ оклад ,уш!н, алысар ж:гс-р У»и'н туган жырлар елз од. Лкшокыла пуган одсн. елок моя лн жапалып, кнаи- р:лд1, оуеяде.п т т к н п Гфялша жегп. Абпй кала™ апа рим окыткан жатаклыц жеНм бадяляры Хвоен мот Са- дуакас кош сайын ovtepi коинрш алган еленхорд! окмй* ди. Ку'ДМК баенцдэ. wnixi ауыл сырткнда. от баекпда эр коздо Абай &Ш*р1н буларгя окьпыц отырыл ibuuaft- тип ДэркембаЛ бастатам кап кэрьжае бар. АбаАдык ага досы Даркембай. насыбайык iiic.KCn, mi- Mipxono туейi, хат окыгян каска кабыса тг-кап, узяк ТЫНДЯНДЫ. ...К&лын o.'.ivi. lu s.iru v. iLciipr.ii журтггм Устарасыа аузыца туст) кур-juiu. 28— м. вуали. 11-том -181
- дел, ел мупддры 15оп кетксн Абайды квз яддына слое* гетсдй Омык айтканша сенед1 Ддркемвай. Акын муиыпз карт конлшж мукын косин бас нкм.и. ДэндЮаб. Еренай бон, 6ip кезск «Кузд5» окыгады. Б:р смсс, кайта оштады. Кара кнйядл ор»я кап урнсилй Яерог О дя нилглн ксдеЛга ул*»-н енИн... сл\\- - легенде, барлык кэрЬтср кушырлана кулед!. Буны вечер доп oinOip Тэхожан. Мавбасир, Орнзбявлвр да айтя ал мае... Осы карттар уй imtepiMeii бай ауылдардык шс* liiu e таллй RCiuipivH куЙдср. кундёр гой. Сондайлык оз куйлер1ие доп тиет!н влеидерд: бул жыйын aclpeco коп окмтады. Окытхонды Mice, кылмяй кейде «макачшп айг>, «эндетш о.чЫ» доп, жястлрга онго коашаыл айткк* ярды. Б:р кезск бар жасгар КОСЫЛЫН, жырлап Та котсд:. * Коцыр копие коп ж яеш к ушмен тодкыгги шиидик. жн- ры тыклаушы карпарди катти таныркатады. Суйгпгеи укдер шыгады... Со*1 клада Г:! — Иеткеп е»*ч! -- Аллыс ск! таммрды шимырлатчап свз... - Лнтлрсын Осылей айгарсын... Казак баласы «Йт- пнганды оси янтаре сч. Лблй!.. Дсылым! Шол1мдеп жал- FW3 алтын терег/м. Шатден шулси боп тугаи ccprerlw: — дойд! Лоркомбай. Ко 1 \\\"Rci3 тындяудшнып оуйсшген жа лимый атзды... Лкднжыда тугая «лен. «леи мои он клш1р1л1п. жат* тя.тын Мухамстжап луежмеп Улжан аулына жсткен cai. Кспю кеш боны Осиаи отлуында Мухамегжан Лбай счз- дерш эр; егчып. эр: жырлаи бэргск. Ауылдин кае-жслсш, квп корш1С) Брхежан мен Ослан отауып iirnen корнсп, тыегг.н да жэлмрллб басы:, киталап тыцдарям. Улжан Абайды коглон, шетон бер1 кормлен. Лил кок* л1 сагыпышты o.ii. Такергон Мухаметжандм -и алдыиа шакыртып, Дбай свз;кр:я коп окыгты. Kiproii мен шыч- книга, ат iycri жолаушмиыа кслгеЯню ле кяраган, v >Г:ын бурган Улжан жок. сев Т(»г.и.1, тыааяуши. «и до туям. Kcnffiiii егчлеоге дс *вя! мишп... —flcnri бале: ■ керткен! деЕ Бурыагы Кой- 6ip .1ЯДЗИ г ш н д и . СЛЫМСОК С03Д-, МЛГК'ЛП МЭЗД! ШСНСЛ1] бг.лясы.
«Ел 6y*lri TuCkhtu. К»а ilucuou нсош ;ты!> — ДСТЛ б')р XC3CX- Улжанхыд Дбяй соэдоршс opi тапырхап ырзи болып. .’•pi тсрсщсп ойлглшп уйып калган каллын Оспаннын хатты кулюс! буш*. Шешссшен Тп^н отырган Осла» да, кеюедон Серг: адеп боныnutл уплсмоЯ, кыбыр етпей солTWtuatt сдк O.ii ку.-tre «жаксы, жамап» дсп б|р ауыз се:» кагкан жОк-ты. К»э;р уваз Оспан шугыл кубылЫП. катти озгсрдп Каркылдяп хулт, кушырллня мдз болалы. Анадай жердс кыаыс огырмн, кычмз ituin жатка и Так:;- жанларга карай, иск каши. Сфарды маэакгап хулш отup. — Ои1... Ана оп.'р! Ойбай-ау тап мыполар гой сол абткзпи. E.I fiy.rirl Тобихтм!.. К«л пысикк-1 vxumkiwI.. — дой rycln, таки кулед1. Тэксжшшык касындз Оразбай мен Жнрскше бар-лм. Солардык атсмл' де, Kaaipr: Оспа иды да жактырмаган кабагын та имЯ туч-.’п. Суд eitai .-«Jpecc муз болям. Кяз»р 8ЙКЫ.Ч казак ете кулеш. Жиреншеге бякгы тевтех, сотка? бала Оспан, бупн какта. бзладык каз-калоымон яел'ш ку-'iin отыргандаЯ xopiiui. — Йемене, Оспаи, балаша ыржахтап, саран не бал ды!? — дед:. Оспан онкп соз5н елегсл жок, ех1лсне туеш, катты да- уистая: — Осы yuxyimtcH буд:х атхамйтрд£ сед!п Тобыкти- дап Ьдесе табар va sicl дег?н... ТвбелсрМшек туЯ1« т.ус- кси жох па АбаЙ, худайшылыгцкдь; айгшы 03111, ей ж к- ренше! — дсп, эзЦдсй берд!. Оснанга Абай елен1н:и анык сыры снд1 танылган. ¥лжак Оспандм костап ахыркн мырс бар!л кулл1 дс, кайгадаи ойланьш чалды. К*и ©лен окып бергеи Мухамегжанды «кд! б!раз ток- татып отырыл, барлык уйдеплерге анык ecriptln, садаак- ты Oip евз капы. — Тут анын&к... rinr: тнтгейжен Абанык 6ip т«бс, ©зге 2S* 435
кглгдн ерсн-жаран бэр! 6ip тобе «д1. Аналык буй'р1МД1 ток ет!п жатка н б:р алтын жамбымдай «ерушом. вз;мси 6iprc тугаи аналык т1лег1ы, ум1Нм екся. tiyriii сол tuck non у ы т ч ыыяадай бэйтсрспм болты. Etui мен влоем де арманыч жок ана екемш-ау! Шух!рл':к етпч TOiipi... Зор тэкр!м! —лед1. Yftiuil жым-жырт бои тындаган скеи. Дналык шып мшажзт, дуга оспгендей сдк Бфак аз аялдзн сок Токе- ж.-iii. Жакагы Оспзига ыза болган калпына кайта келд!. UlcmcciHiK соз'н .тс жактырмалты. — Ой, апа-ай! — дсп. Улжаига бурыллы да: — Ойге- yip бар бейл:нд! бсрпсшк сол болгзн сон айтасын Foft. Болмаса сон:н валянная баска да тплай тскт!. т1лд': ка зак бои ед! гой. Солар айтпап па сд1: «Кудайга щук!р, тукичммыэдзн баксы мои акын шыкхан жох> дсп. Сен. Салак баксы-кушнаш балды дсп iicciHC чэз балдын!? — Дсдк Жнренше кейдег! сайкал эдетшше, .унс:з сылкылдап кул:п. Оразбайдык санын шычшып, Улжанды багып ка рал клади. Улжан Токежаинын сезшен жирепш xerri. — Е е, уялас itmiii деп отырсык гой. Уяластык да б!р! кумай бэлгаида, 6:pi сендей бор: ала батады схея-ау худауэнда!.. Лесен, де! Б!рак сеш Абайдын б:р сынык карл тырнагьшл ялам ба екем мен! —дед1. Tyci ашулы ехен. Джимы калик, хек жуз! аппак бол, ск! хвз1 жаска талмнкмрап. канталай кызара туоп. Тэ- хежзиды катти атыл карады. Тэхожан тимагы чек камшысын б!р катима шапшак кыитып алды да: Жур! Жур*ндер туго! — дсп. Жнренше мен Ораз- байды взамен коса тургызды. — Алжыган ик*шен:к айтарын сст5п болдык кой! Жур! — дсп адымдап шыгып кстт:... Акшокида туган эн жагталып. сол кундер.тн 6ip кс- шжде, уйкысыз жагкан Кунанбайдик Кулагина жетт!. l>ip ызык эн. тун iuiiHcii у:плмсй согады. Тоссхтс коп ау- нал, тыништыгы кашкам xopi, сол 6ip ызык сарыннан кутила алчайди. Кайта-кайта 6ip соз келед!. Ол — ху- ai-nui жас ж:г5г Кэр!бжан айткан эн. Соз! де Кунанбай К у л а г и н а opixc:3 кактыгады. Кар:бжан жаиада уккан. б:рак шала угынган эн — «Тэнр! коскан жар сд!к оен...> болатын. \"
Куэетш! жас ж1г1т, осы алсни:м злгашкы б!р-ак лун- зын айтады. Кшыкклн свздерш кайталай бород!. Куиаи- бай Кулагина жат соз. алыстан ocspccc озгерт, бузили:: угилады .«TaHpi соккан». «Тэнр: соккан* боп бастала- тин сиякты. 0лен сарыни мен шала-шарпы евзжен кутила алма- гаи Купанбай 6ip кезде лаурыгып Нурганымды оятты. — Калмак! О. Калмак! — лейл!. Токалыи ол Кдлмак дсп атайгын. — Осы анау хуэстип cTanip соккан». «ToHip соккан» лей ме. не дей.и?.. KiM.ii каргап. с!леп жур сол заржак- танып? Бишл! — дед!. Нурганым кузстип aniii б!луш! ед1. — «Тэнр: коскаи жар е д т ссн» дейд! од. Абяй шы- гаргаи эн дел. журт айтып жургси жок па! — дед!. Кунлнбай ah ура 6ip Kypciaai дс. iprere карай аунап тусП. — Айтпасын! Зарламасын! Тый барии! Маэамды ал- ды! — дел. уи! ©шт1. ...T.iiipi коскам жар сд!н сек. Жар ею алкай кеи'и ен...— Нурганым Татьяна зарын тугел ест;п, алгаш укхан шагында, кагты мунмси кеткен. Бул сезде онын oainin де шер! жур. Heine Базаралы коп ед|. Эн басталгаинан. а дегеинен сол сагынышш, ©хЫиш дос cci»c Tycin, :ш- тсн тынып. тунжырап калган-ды. KyveTtiiiмi касына шакырып ап. Нурганым Ofan: «Айт- па. тохтал» дегеи жок. —• Oiiiiui ана жак шегкс бары::, алыстан айт! Бул жакха иелгенде акырын айтласаи. кпр5н!н !ш:н ©ртейд!. Ы аык ©леи. 0.TCIUK опан да ыстык бон турган жок ла! Жакпайды бунда! —дсп. саз гана xypciiai де. уйге кайг- ты. Kysenuirc омсс, ©з;не ©3i аиткан iuiriH. жаниыи ewi e.ai. Аклкжыда тугаи ©лен. ©.зек мен эн жапалып. эуенгс косилып, кен атрапка тарап жлтты. Даланик копир же- л:ндсй. жай соккан самалындай лупш-толкып, Тобыкты жайлауларын тугел шарлып ©ni. Сырпагы Керейге, ойдагы Уакка. Аркада* ы Карахосск. К#андыхха да K e n i. Аягвз, Тарбагатай, Алтай Найманларына да жетх! жатты. Сол кезде М.шкшдагы Найман апы шал ауы.шн.: да жеткен едк Ойда жок 6ip шакта ауылдыц uicrKi уйше калыкдык ойнап жургеи куйеулер кегт: жупыны ки!мд! «?
«*xi жЗгтг ©здсртчдсн кедой уйжсн киз аАтшрган хуйсу *хон. Сол куйеу Молдябед л'гпп болып шыкгы. Корил iceisi ун Гонжаиды аса спал ауты едЗ. F.iui куйсу колген к.шкене сауыныпя момыи корт! шахыргян сон. Тогжаи злой! келш ед|. Сонда ойда «окна «Татьян* хаты» «Оне гин жауабы», «Татьяпакцц exiHiui «иг* толкып к е т . Оцашл тиныигшктз, кошар келге. бурын есИллччд*в панк терец муц калкын тур. Тог-жян журен басталген жер дей: «Лбай» леи. «Луны Яшкам тел Лбай» деп. нык бай- лады. влекши тонн, мэшн еураган да жок. Татьяюшын Оже-инге айтш и cxiitmi cetittc келгендс Томках тачаганап зГфьмгандай болды. К етон 5epi се- эшбегсв Cip ж аш н жудш дс. журе.ни де л езде шарнып, жап o6ircpiite салды. «0з cojiM емос :ic мынлу!? «Баска ом!рге ырза бол- иасам да. кепдгм» деп тур. «Суюден, елгыаудан жакил- 1пасам да eiui сксум мс клйта бзкыт ЖОХ» ДСП тур :>Г(. *Оси едиау!» Жасин жутип отыркп вйтса да, эуру до* и'у-сына, арманды л- сына Ттжжак айткан сот сдЗ-ау. Умггтылмагты. 0ш'щ. жесалманты солдаты шин жалвн. К ;ii онre туезл, мутим ю ) иуншалик, квржтЗ соиге ау* 1-.'я1:пы. Ойдл жокта бутан жеткси .кап солемi сабырын алмай коир ма! Т о та м . «стык жасгык шагын тяуыг. КО* Сзлжыйды. Узс,к к«и боймидл 6ip жанып, б;р тоназыды. У.Слмсс- • ‘ yuch жасгарын кат-кат тямшылзтгы. IruiucH Татья- 1 • лн!н соншалик някыштап, кои кпЙырмл. купил хайи- ры:;. айтып Кетл... Жаздыц 6ip таныin кез.:хЛ0, Каекабулакта, би1кшо ыстак тобехш бясында, xoiuxi ауылдыд Ирлin тыпыеын тыидап Лбай отмрды. Бунин окдиау ну.. ли сыртха шик- п«й. блуирда «ддып, Ойкудык, Ёрдлины жлтактдрмен Kupiui жаГмлran. Калии ел дмрдуыияп эдей! жтрылкн, хилые калган ел’. Буг:н танертек сирт жанлаудан к«п жолаушы жас кэкактар, акын amiii достар ке.тгеп сд . АбаЙга содар жлпз куднытп хзбарлар *cTXi:<:ta. Лбай а й : хаяыккд жэтып. кем жааылып KCTimi. Каркарали-Коянды жэрмек- xwiHc жыйналгаи *гчрт нрисгык бар кэр1-жаси Абай «тына каныкбопти. «Лбэй дегеп жачей шыгы:аы...». «Се* ai, oeneri батек, б<лг1н! и:ы.‘'ЫПТЫ», «Х-зликка чпикор, «укдига дас, жунн-содырна нас жан Дсйд1». «Тобыктыва туеа да, Oip ТоСикты ev.ee иг| ел жексысы, ел улы бои
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 452
Pages: