พจนานุกรม พุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม ( PDFDrive )

หมวดเกิน 10 283 [356] 1. กามาวจรจติ 54 (จติ ที่เปน ไปในกามภมู ิ — Kàmàvacara-citta: consciousness of the Sense Sphere) 1) อกุศลจิต 12 (จติ อันเปน อกศุ ล — Akusala-citta: immoral consciousness) อกศุ ลจิต มแี ตท เ่ี ปน กามาวจรนเ้ี ทานน้ั คอื • โลภมลู จติ 8 (จิตมีโลภะเปนมลู — Lobhamåla-citta: consc rooted in greed) 1. โสมนสสฺ สหคตํ ทฏิ ิคตสมปฺ ยตุ ฺตํ อสงฺขาริกํ 2. ” ” สสงขฺ าริกํ 3. ” ทฏิ ิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ 4. ” ” สสงฺขาริกํ 5. อเุ ปกฺขาสหคตํ ทิฏิคตสมฺปยุตตฺ ํ อสงฺขารกิ ํ 6. ” ” สสงฺขารกิ ํ 7. ” ทิฏ ิคตวปิ ปฺ ยุตฺตํ อสงขฺ ารกิ ํ 8. ” ” สสงฺขารกิ ํ 1. จิตทเ่ี กดิ พรอ มดว ยโสมนัสสเวทนา ประกอบดว ยมิจฉาทิฏฐิ ไมม ีการชกั นาํ 2. ” ” มกี ารชกั นาํ 3. ” ไมป ระกอบดว ยมจิ ฉาทิฏฐิ ไมมีการชกั นํา 4. “ ” มกี ารชักนาํ 5. จติ ท่เี กดิ พรอ มดวยอุเบกขาเวทนา ประกอบดว ยมจิ ฉาทฏิ ฐิ ไมมกี ารชกั นาํ 6. ” ” มกี ารชักนาํ 7. ” ไมป ระกอบดว ยมิจฉาทฏิ ฐิ ไมม กี ารชกั นาํ 8. ” ” มกี ารชกั นํา 1. One consc, accom by joy, assoc with wrong view, unprompted.* 2. ~ , ~ , ~ , prompted. 3. ~ , ~ , dissoc from wrong view, unprompted. 4. ~ , ~ , ~ , prompted. 5. One consc, accom by indif, assoc with wrong view, unprompted. 6. ~ , ~ , ~ , prompted. 7. ~ , ~ , dissoc from wrong view, unprompted. 8. ~ , ~ , ~ , prompted. * consc = consciousness; accom = accompanied; assoc = associated; dissoc = dissociated; indif = indifference.

[356] 284 พจนานุกรมพทุ ธศาสตร • โทสมลู จติ 2* (จติ มีโทสะเปนมลู — Dosamåla-citta: consc rooted in hatred) 1. โทมนสสฺ สหคตํ ปฏิฆสมฺปยตุ ฺตํ อสงขฺ าริกํ 2. ” ” สสงฺขาริกํ 1. จติ ทีเ่ กดิ พรอมดว ยโทมนสั สเวทนา ประกอบดวยปฏฆิ ะ ไมม กี ารชกั นํา 2. ” ” มกี ารชักนาํ 1. One consc, accom by grief, assoc with resentment, unprompted. 2. ~ , ~ , ~ , prompted. • โมหมลู จติ 8 (จติ มโี มหะเปน มลู — Mohamåla-citta: consc rooted in delusion) 1. อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกจิ ฉฺ าสมปฺ ยตุ ฺตํ 2. ” อุทธฺ จฺจสมปฺ ยุตตฺ ํ 1. จิตท่เี กดิ พรอ มดว ยอุเบกขาเวทนา ประกอบดวยวจิ ิกจิ ฉา 2. ” ประกอบดว ยอทุ ธัจจะ 1. One consc, accom by indif, assoc with uncertainty. 2. ~ , ~ , assoc with restlessness. 2) อเหตกุ จติ 18 (จิตอันไมมสี มั ปยตุ ตเหตุ คือ ไมประกอบดว ยเหตุ 6 ไดแ ก โลภะ โทสะ โมหะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ — Ahetuka-citta: rootless consc) • อกศุ ลวบิ ากจติ 7 (จติ ทเ่ี ปน ผลของอกศุ ล — Akusalavipàka-citta: rootless resultant- of-immorality consc) 1. อเุ ปกขฺ าสหคตํจกฺขุวิฺาณํ 2. ” โสตวิฺาณํ 3. ” ฆานวิฺาณํ 4. ” ชิวฺหาวิฺาณํ 5. ทกุ ฺขสหคตํ กายวิฺาณํ 6. อุเปกฺขาสหคตํสมปฺ ฏิจฺฉนนฺ ํ 7. อเุ ปกขฺ าสหคตํสนตฺ รี ณํ 1. จักขวุ ญิ ญาณจิต ที่เกิดพรอ มดว ยอุเบกขาเวทนา 2. โสตวิญญาณจติ ” 3. ฆานวญิ ญาณจติ ” 4. ชิวหาวิญญาณจติ ” * เรียก ปฏฆิ สมั ปยุตตจิต กไ็ ด

หมวดเกิน 10 285 [356] 5. กายวิญญาณจติ ทเี่ กดิ พรอ มดวยทกุ ขเวทนา 6. สมั ปฏิจฉนั นจติ ทเ่ี กดิ พรอ มดวยอเุ บกขาเวทนา 7. สนั ตีรณจิต ” 1. Eye-consc, accom by indif. 2. Ear-consc, ~ 3. Nose-consc, ~ 4. Tongue-consc, ~ 5. Body-consc, accom by pain. 6. Receiving-consc, accom by indif. 7. Investigating-consc, ~ • กศุ ลวบิ ากอเหตกุ จติ 8 (จติ ทเ่ี ปนผลของกศุ ล ไมม ีสัมปยตุ ตเหตุ — Kusalavipàka- ahetuka-citta: rootless resultant-of-morality consc) 1. อเุ ปกขฺ าสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ 2. “ โสตวิฺาณํ 3. “ ฆานวิฺาณํ 4. “ ชิวฺหาวิฺาณํ 5. สขุ สหคตํ กายวิฺาณํ 6. อเุ ปกฺขาสหคตํ สมฺปฏิจฉฺ นนฺ ํ 7. โสมนสสฺ สหคตํ สนฺตีรณํ 8. อุเปกขฺ าสหคตํ สนตฺ ีรณํ 1. จักขวุ ิญญาณจิต ทเี่ กิดพรอมดวยอเุ บกขาเวทนา 2. โสตวิญญาณจิต ” 3. ฆานวิญญาณจติ ” 4. ชิวหาวิญญาณจิต ” 5. กายวิญญาณจติ ทเ่ี กิดพรอมดวยสขุ เวทนา 6. สัมปฏิจฉันนจิต ทเ่ี กิดพรอมดวยอุเบกขาเวทนา 7. สนั ตีรณจิต ท่ีเกดิ พรอ มดวยโสมนัสสเวทนา 8. สันตีรณจติ ทเี่ กดิ พรอมดว ยอุเบกขาเวทนา 1.–4. Eye-, Ear-, Nose-, Tongue-consc, accom by indif. 5. Body-consc, accom by pleasure. 6. Receiving-consc, accom by indif.

[356] 286 พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร 7. Investigating-consc, accom by joy. 8. Investigating-consc, accom by indif. • อเหตกุ กริ ิยาจิต 3 (จิตท่เี ปนเพยี งกิริยา ไมมีสมั ปยตุ ตเหตุ — Ahetukakiriyà-citta: rootless functional consc) 1. อเุ ปกขฺ าสหคตํ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ 2. ” มโนทฺวาราวชฺชนํ 3. โสมนสสฺ สหคตํ หสิตปุ ปฺ าทจติ ฺตํ 1. ปญ จทวาราวัชชนจิต* ที่เกิดพรอมดว ยอเุ บกขาเวทนา 2. มโนทวาราวัชชนจิต** ” 3. หสิตปุ ปาทจิต*** ทเ่ี กดิ พรอ มดว ยโสมนสั สเวทนา 1. Five-sense-door adverting consc, accom by indif. 2. Mind-door adverting consc, accom by indif. 3. Smile-producing consc, accom by joy. 3) กามาวจรโสภณจติ 24 (จิตดงี ามท่ีเปนไปในกามภมู ิ — Kàmàvacara-sobhaõa-citta: Sense-Sphere beautiful consc • มหากุศลจิต หรอื สเหตุกกามาวจรกุศลจิต 8 (จิตที่เปน กศุ ลยิ่งใหญ หรอื กศุ ลจติ ที่ เปน ไปในกามภูมิ มีสมั ปยตุ ตเหตุ — Mahàkusala-citta: moral consc) 1. โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตตฺ ํ อสงฺขาริกํ 2. ” ” สสงขฺ าริกํ 3 ” าณวปิ ฺปยตุ ฺตํ อสงฺขารกิ ํ 4. ” ” สสงฺขารกิ ํ 5. อเุ ปกฺขาสหคตํ าณสมปฺ ยตุ ตฺ ํ อสงขฺ ารกิ ํ 6. ” ” สสงขฺ ารกิ ํ 7. ” าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารกิ ํ 8. “ “ สสงฺขารกิ ํ 1. จติ ทเ่ี กดิ พรอ มดว ยโสมนสั สเวทนา ประกอบดว ยปญ ญา ไมมกี ารชักนํา 2. ” ” มีการชกั นาํ * จติ ท่ีราํ พึงถงึ อารมณที่กระทบทวารทง้ั 5 ** จติ ทร่ี ําพงึ ถงึ อารมณอนั มาถึงคลองในมโนทวาร = โวฏฐพั พนะ ***จติ ทท่ี าํ ใหเ กดิ การแยมยิม้ ของพระอรหันต

หมวดเกนิ 10 287 [356] 3. จิตที่เกดิ พรอ มดวยโสมนสั สเวทนา ไมประกอบดวยปญญา ไมมีการชกั นํา 4. ” ” มกี ารชักนํา 5. จิตท่ีเกิดพรอมดวยอเุ บกขาเวทนา ประกอบดวยปญ ญา ไมม ีการชกั นํา 6. ” ” มกี ารชักนํา 7. ” ไมป ระกอบดวยปญ ญา ไมมีการชักนํา 8. ” ” มกี ารชกั นาํ 1. One consc, accom by joy, assoc with knowledge, unprompted. 2. ~ , ~ , ~ , prompted. 3. ~ , ~ , dissoc from knowledge, unprompted. 4. ~ , ~ , ~ , prompted. 5. One consc, acc by indif, assoc with knowledge, unprompted. 6. ~ , ~ , ~ , prompted. 7. ~ , ~ , dissoc from knowledge, unprompted. 8. ~ , ~ , ~ , prompted. • มหาวิบากจติ หรือ สเหตุกกามาวจรวิบากจติ 8 (จิตอนั เปนผลของมหากศุ ล หรือ วิบากจติ ทีเ่ ปน ไปในกามภมู ิ มสี มั ปยตุ ตเหตุ — Mahàvipàka-citta: resultant consc) (เหมือนกับมหากศุ ลจิตทกุ ขอ ) • มหากริ ยิ าจติ หรือ สเหตกุ กามาวจรกริ ิยาจติ 8 (จิตอนั เปน กริ ยิ าอยางท่ีทาํ มหากุศล แตไมม ีวิบาก ไดแกการกระทาํ มหากศุ ลของพระอรหนั ต หรือกริ ยิ าจติ ในกามภมู ิ มีสมั ปยตุ ต เหตุ — Mahàkiriyà-citta: functional consc) (เหมือนกบั มหากุศลจิตทกุ ขอ) 2. รปู าวจรจติ 15 (จติ อนั เปน ไปในรปู ภมู ิ — Råpàvacara-citta: Form-Sphere consciousness) 1) รปู าวจรกศุ ลจติ 5 (กศุ ลจติ ทเ่ี ปน ไปในรปู ภมู ิ ไดแ กจ ติ ของผเู ขา ถงึ รปู ฌาน — Råpàvacara- kusala-citta: Form-Sphere moral consc) 1. วิตกฺกวิจารปต สิ ุเขกคคฺ ตาสหติ ํ ปมชฌฺ านกสุ ลจิตฺตํ 2. วิจารปต ิสุเขกคฺคตาสหิตํ ทุติยชฺฌานกุสลจติ ตฺ ํ 3. ปต ิสเุ ขกคฺคตาสหิตํ ตติยชฌฺ านกุสลจิตตฺ ํ 4. สเุ ขกคฺคตาสหิตํ จตุตถฺ ชฺฌานกสุ ลจิตฺตํ 5. อุเปกฺเขกคฺคตาสหติ ํ ปจฺ มชฌฺ านกุสลจิตฺตํ 1. ปฐมฌานกุศลจติ ทปี่ ระกอบดว ย วติ ก วจิ าร ปต ิ สขุ เอกัคคตา 2. ทตุ ิยฌานกุศลจิต ท่ปี ระกอบดวย วิจาร ปต ิ สุข เอกคั คตา

[356] 288 พจนานุกรมพุทธศาสตร 3. ตติยฌานกุศลจติ ที่ประกอบดว ย ปติ สขุ เอกคั คตา 4. จตุตถฌานกุศลจติ ท่ีประกอบดว ย สุข เอกัคคตา 5. ปญ จมฌานกุศลจติ ทีป่ ระกอบดวย อเุ บกขา เอกคั คตา 1. First Jhàna consc with initial application, sustained application, rapture, happiness and one-pointedness. 2. Second Jhàna consc with sustained application, rapture, happiness and one- pointedness. 3. Third Jhàna consc with rapture, happiness and one-pointedness. 4. Fourth Jhàna consc with happiness and one-pointedness. 5. Fifth Jhàna consc with equanimity and one-pointedness. 2) รปู าวจรวบิ ากจิต 5 (วบิ ากจิตทเ่ี ปนไปในรปู ภมู ิ คอื จิตทีเ่ ปน ผลของรูปาวจรกุศล — Råpàvacara-vipàka-citta: Form-Sphere resultant consc) (เหมอื นกบั รปู าวจรกุศลจิต ทกุ ขอ เปลี่ยนแตค าํ ทา ยเปน วปิ ากจติ ฺต)ํ 3) รปู าวจรกริ ยิ าจติ 5 (กริ ยิ าจติ ทเี่ ปน ไปในรปู ภมู ิ คอื จติ ของพระอรหนั ตผ กู ระทาํ รปู าวจร กศุ ล — Råpàvacara-kiriyà-citta: Form-Sphere functional consc) (เหมอื นกบั รูปาวจร กุศลจิตทุกขอ เปล่ยี นแตค าํ ทา ยเปน กริ ิยาจิตตฺ ํ) 3. อรปู าวจรจติ 12 (จติ ทเี่ ปน ไปในอรปู ภมู ิ — Aråpàvacara-citta: Formless-Sphere consc) 1) อรูปาวจรกุศลจติ 4 (กศุ ลจติ ท่เี ปน ไปในอรปู ภูมิ ไดแก จิตของผูเขา ถึงอรปู ฌาน — Aråpàvacara-kusala-citta: Formless-Sphere moral consc) 1. อากาสานจฺ ายตนกุสลจติ ฺตํ 2. วิฺาณฺจายตนกสุ ลจิตฺตํ 3. อากิฺจฺายตนกุสลจิตฺตํ 4. เนวสฺานาสฺ ายตนกสุ ลจิตตฺ ํ 1. กุศลจิตประกอบดว ยอากาสานญั จายตนฌาน 2. กุศลจิตประกอบดว ยวญิ ญาณัญจายตนฌาน 3. กศุ ลจติ ประกอบดวยอากญิ จญั ญายตนฌาน 4. กุศลจิตประกอบดวยเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน 1. Moral Jhàna consc dwelling on the infinity of space. 2. Moral Jhàna consc dwelling on the infinity of consciousness. 3. Moral Jhàna consc dwelling on nothingness. 4. Moral Jhàna consc wherein perception neither is nor is not. 2) อรูปาวจรวบิ ากจิต (วิบากจติ ท่ีเปน ไปในอรปู ภมู ิ คอื จิตที่เปน ผลของอรปู าวจรกศุ ล —

หมวดเกิน 10 289 [356] Aråpàvacara-vipàka-citta: Formless-Sphere resultant consc) (เหมอื นกบั อรูปาวจร- กศุ ลจิตทุกขอ เปลี่ยนแตค ําทายเปน วปิ ากจิตตฺ )ํ 3) อรปู าวจรกริ ยิ าจติ (กริ ยิ าจติ ทเ่ี ปน ไปในอรปู ภมู ิ คอื จติ ของพระอรหนั ตผ กู ระทาํ อรปู าวจร- กศุ ล — Aråpàvacara-kiriyà-citta: Formless-Sphere functional consc) (เหมือนกับ อรูปาวจรกุศลจติ ทุกขอ เปลยี่ นแตคาํ ทา ยเปน กริ ิยาจิตตฺ ํ) 4. โลกุตตรจิต 8 หรอื 40 (จติ ทเี่ ปน โลกุตตระ — Lokuttara-citta: supermundane consc) 1) โลกตุ ตรกศุ ลจติ 4 หรอื 20 (กศุ ลจิตท่ีเปน โลกุตตระ คอื กุศลจิตทท่ี าํ ใหขา มพน อยเู หนือ โลก — Lokuttara-kusala-citta: moral supermundane consc) 1. โสตาปตฺติมคฺคจติ ตฺ ํ 2. สกทาคามมิ คฺคจิตตฺ ํ 3. อนาคามิมคฺคจิตฺตํ 4. อรหตตฺ มคคฺ จิตฺตํ 1. จิตท่ปี ระกอบดว ยโสตาปตตมิ คั คญาณ คือ กศุ ลจิตที่เปนทางใหถงึ กระแสอนั ไหลไปสนู พิ พาน 2. จิตทปี่ ระกอบดวยสกทาคามิมคั คญาณ คอื กุศลจิตทเี่ ปนทางใหถงึ ความเปนพระสกทาคามี 3. จติ ท่ปี ระกอบดวยอนาคามมิ ัคคญาณ คือ กศุ ลจิตทเี่ ปน ทางใหถงึ ความเปน พระอนาคามี 4. จิตที่ประกอบดว ยอรหัตตมัคคญาณ คอื กุศลจิตทเ่ี ปน ทางใหถงึ ความเปนพระอรหันต 1. Consc belonging to the Path of Stream-Entry. 2. Consc belonging to the Path of Once-Returning. 3. Consc belonging to the Path of Non-Returning. 4. Consc belonging to the Path of Arahantship. อยา งพสิ ดาร ใหแ จกมคั คจติ 4 นี้ ดว ยฌาน 5 ตามลาํ ดบั กจ็ ะไดจ าํ นวน 20 ตามตวั อยา งดงั นี้ วติ กกฺ วิจารปติสเุ ขกคฺคตาสหติ ํ ปมชฌฺ านโสตาปตตฺ ิมคคฺ จติ ตฺ ํ ฯลฯ 2) โลกตุ ตรวบิ ากจิต 4 หรือ 20 (วิบากจติ ทเ่ี ปนโลกตุ ตระ คือ จติ ท่เี ปน ผลของโลกตุ ตร- กศุ ล — Lokuttara-vipàka-citta: resultant supermundane consc) 1. โสตาปตฺตผิ ลจติ ฺตํ 2. สกทาคามผิ ลจิตฺตํ 3. อนาคามผิ ลจติ ฺตํ 4. อรหตฺตผลจติ ฺตํ 1. จิตทีป่ ระกอบดวยโสตาปตติผลญาณ 2. จติ ทป่ี ระกอบดวยสกทาคามิผลญาณ 3. จิตทปี่ ระกอบดวยอนาคามิผลญาณ

[357] 290 พจนานุกรมพทุ ธศาสตร 4. จิตทป่ี ระกอบดว ยอรหัตตผลญาณ 1. Consc belonging to the Fruition of Stream-Entry. 2. Consc belonging to the Fruition of Once-Returning. 3. Consc belonging to the Fruition of Non-Returning. 4. Consc belonging to the Fruition of Arahantship. อยา งพสิ ดาร ใหแ จกผลจติ 4 น้ี ดว ยฌาน 5 ตามลาํ ดบั กจ็ ะไดจ าํ นวน 20 ตามตวั อยา งดงั น้ี วิตกกฺ วิจารปต ิสุเขกคฺคตาสหติ ํ ปมชฌฺ านโสตาปตฺตผิ ลจติ ตฺ ํ ฯลฯ Comp.81–93. สงคฺ ห.1–6. [357] ตณั หา 108 (ความทะยานอยาก, ความรานรน — Taõhà: craving) ตัณหา 108 ในพระบาลีเดิมเรยี ก ตัณหาวจิ รติ (ความเปน ไป หรือการออกเที่ยวแสดงตวั ของตณั หา) [อง.ฺ จตกุ กฺ .21/199/290; อภ.ิ ว.ิ 35/1033/530 = A.II.212; Vbh.393] จดั ดงั นี้ ตณั หาวิจรติ 18 อันอาศัยเบญจขันธภายใน = เม่ือมีความถือวา “เรามี” จึงมีความถือวา : เราเปน อยางนี้ เราเปนอยา งนัน้ เราเปน อยางอน่ื เราไมเ ปน อยู เราพึงเปน อยางน้ี เราพงึ เปน อยางนั้น เราพงึ เปนอยา งอืน่ ฯลฯ ตัณหาวิจรติ 18 อันอาศัยเบญจขนั ธภายนอก = เมอื่ มคี วามถือวา “เรามีดวยเบญจขนั ธน ี้” จงึ มีความถอื วา: เราเปน อยางนีด้ ว ยเบญจขนั ธน ี้ เราเปน อยางนั้นดว ยเบญจขนั ธน ี้ เราเปน อยางอน่ื ดว ยเบญจขันธนี้ ฯลฯ ตัณหาวิจรติ 18 สองชุดน้ี รวมเปน 36 × กาล 3 (ปจจุบัน อดีต อนาคต) = 108 อกี อยา งหน่งึ ตณั หา 3 (กามตัณหา ภวตัณหา วภิ วตณั หา) × ตณั หา 6 (ตัณหาในรูป ใน เสยี ง ในกลนิ่ ในรส ในโผฏฐพั พะ ในธรรมารมณ) = 18 × ภายในและภายนอก = 36 × กาล 3 = 108 [วสิ ทุ ธิ.3/180 = Vism.568] ดู [74] ตณั หา 3. [358] เวทนา 108 (การเสวยอารมณ, ความรูสึกรสของอารมณ — Vedanà: feeling) เวทนา 108 มกี ลา วถงึ ในพระสตู รบางแหง เฉพาะจาํ นวน (ม.ม.13/99/96; สํ.สฬ.18/412/278; 425/283 = M.I.398; S.IV.225,228) และตรัสแจกแจงไวใ น อฏั ฐสตปริยายสูตร (ส.ํ สฬ.18/437/288 = S.IV.232) อธบิ ายโดยยอ ดงั นี้ เวทนา 6 (เวทนาเกดิ จากสัมผัสทาง ตา หู จมูก ลน้ิ กาย ใจ; ดู [113] ) × 3 (ทเ่ี ปนโสมนสั โทมนัส และอุเบกขา; ดู [111]) × 2 (เปนเคหสิต คือ องิ เรือน หรอื เปน ความรูสึกแบบชาวบา น ฝา ยหนงึ่ และเปนเนกขัมมสติ คือ องิ เนกขัมม หรอื เปน ความรูส กึ อิงความสละสงบ ฝายหนงึ่ ) = 36 × กาล 3 (อดตี อนาคต ปจ จุบัน) = 108 [359] กิเลส 1500 (สภาพท่ที าํ ใหจ ติ เศรา หมอง — Kilesa: defilements)

หมวดเกนิ 10 291 [359] กเิ ลส 1500 ทจี่ ดั เปน ชดุ จาํ นวนอยา งน้ี ไมม ใี นพระบาลี แมจ ะมกี ลา วถงึ ในอรรถกถาบางแหง ก็ แสดงเพยี งตวั อยา ง ไมค รบถว น ระบไุ วอ ยา งมากทสี่ ดุ เพยี ง 336 อยา ง (ดู อ.ุอ.172, 424; อติ .ิอ.166) เชน โลภะ โทสะ โมหะ วปิ รติ มนสกิ าร อหริ กิ ะ อโนตตปั ปะ ถนี ะ มทิ ธะ โกธะ อปุ นาหะ ฯลฯ อกศุ ลกรรมบถ 10 … ตณั หา 108 ในคมั ภรี ร นุ หลงั ตอ มา ไดม กี ารพยายามนบั จาํ นวนกิเลสพันหา ใหเปน ตวั เลขทีช่ ดั เจน ดงั ปรากฏในธมั มสงั คณอี นฏุ กี า (ฉบบั มจร. สงคฺ ณ.ี อนฏุ กี า23–24) ซง่ึ ไดแ สดงระบบวธิ นี บั ไวห ลายอยา ง สรปุ ไดเ ปน 2 แบบ คอื แบบลงตวั จาํ นวน 1500 ถว น และแบบนบั ครา วๆ ขาดหรอื เกนิ เลก็ นอ ย นบั แตจ าํ นวนเตม็ แบบที่ 1 จํานวนลงตัว 1500 ถว น คอื อารมณ 150 × กิเลส 10 = กิเลส 1,500 กเิ ลส 10 ดู [318] กิเลส 10 อารมณ 150 หมายถึงอารมณซงึ่ เปนทต่ี งั้ ของกิเลส แตมีวิธนี ับ 2 นยั คือ ก) อารมณ 150 = ธรรม 75 [อรปู ธรรม 53 (คอื จติ 1 + เจตสกิ 52) + รปู รปู 18* +อากาส- ธาตุ 1 + ลักขณรปู 3**] × 2 (ภายใน + ภายนอก) ข) อารมณ 150 = ธรรม 75 [อรูปธรรม 57 (คอื จิต 1 + เวทนาเจตสิก 5 + เจตสิกอนื่ ๆ 51) + รปู รปู 18] × 2 (ภายใน + ภายนอก) แบบท่ี 2 จํานวนไมลงตวั ขาดหรอื เกินเลก็ นอย นับจาํ นวนเตม็ ปด เศษ แบบท่ี 2 นี้ ทา นแจงวิธีนบั ไวห ลายอยาง เปน 1,584 บาง 1,580 บา ง 1,512 บาง 1,510 บา ง 1,416 บา ง แตจ ะไมนาํ รายละเอยี ดมาแสดงไวทน่ี ี้ เพราะจะทาํ ใหฟน เฝอ ในภาษาไทย มคี าํ พดู เปนสาํ นวนเกา ท่ีนิยมกลาวอางกันสืบๆ มาแบบติดปากวา “กิเลสพัน หา ตัณหารอยแปด” พงึ ทราบวา เปน ถอยคําทีอ่ งิ หลักธรรม 2 หมวด คอื [359] กเิ ลส 1500 และ [357] ตัณหา 108 ท่ีแสดงแลว นี้ —————————— * รปู ท้ังหมดมี 28 (ดู [40]) ในจาํ นวนน้ี 18 อยา ง เรียกวา รปู รูป เพราะเปน รูปที่เปนรูปธรรมจริงๆ หรอื แปล งา ยๆ วา “รูปแท” ไดแ ก มหาภูตรปู 4, ปสาทรูป 5, วสิ ัยรูป 4, ภาวรูป 2, หทัยรปู 1, ชวี ติ รูป 1 และ อาหารรปู 1 สวนรปู ท่ีเหลอื อีก 10 อยา ง (คือ ปริจเฉทรูป 1, วิญญตั ริ ูป 2, วิการรปู 3, ลกั ขณรปู 4) เปน เพียงอาการลกั ษณะหรือความเปนไปของรปู เหลานน้ั จงึ ไมเ ปน รูปรูป ** ลกั ขณรปู นบั เต็มมี 4 (ดู [40] ฏ.) แต 2 อยางแรก นบั รวมเปน 1 ได เรียกวา ชาติรูป กลาวคอื อุปจยะ หมายถงึ การเกิดทเี่ ปน การกอ ตัวขน้ึ ทีแรก และ สนั ตติ หมายถงึ การเกดิ สบื เนอ่ื งตอๆ ไป โดยนยั นี้ จึงนับ ลกั ขณรูปเปน 3

Index of Pāli Terms All references are to marginal group numbers in brackets. Akaniññhà 351 Attàdhipateyya 125 Akampitacitta 353 Attha 64, 132, 133 Akàliko 306 Atthakkhàyã 169 Akiriya-diññhi 14 Atthacariyà 186, 229 Akusala-kamma Attha¤¤utà 287 Akusala-kammapatha 4 Attha-pa¤¤atti 28 Akusala-citta 321 Attha-pañisambhidà 155 Akusala-cetasika 356 Atthi-paccaya 350 Akusala-dhamma 355 Atthi-sukha 192 Akusala-måla 85 Adinnàdàna 137, 238, 321 Akusala-vitakka 68 Adinnàdànà veramaõã 240, 319 Akusalavipàka-citta 70 Adukkhamasukha-vedanà 111 Akkodha 356 Adosa 67, 355 Akkhadhutta 326 Addhà 340 Agati 199 Adhammakàra-nisedhanà 339 Aggi 196 Adhikaraõasamuppàdavåpasamakusalo 322 Aïguttara-nikàya 130, 131 Adhicitta-sikkhà 124 Ajjhattikàyatana 75 Adhiññhàna 197, 325 A¤jalikaraõãyo 276 Adhipaccasãlavantañhàpanà 138 A¤¤athatta 307 Adhipa¤¤à-sikkhà 124 A¤¤adatthuhara 117 Adhipati-paccaya 350 A¤¤ama¤¤a-paccaya 168 Adhipateyya 125 A¤¤asatthuddesa 350 Adhimokkha 328, 355 A¤¤asamàna-cetasika 275 Adhivàsanà 202 A¤¤àtàvindriya 355 Adhisãla-sikkhà 124 A¤¤indriya 349 Adhisãle samàdapada 255 Aññhaïgika-magga 349 Ana¤¤ata¤¤assàmãtindriya 349 Aññha-sãla 293 Anaõa-sukha 192 Aññhika 240 Anattatà 76 Aõóaja 336 Anatta-sa¤¤à 331 Atappà 171 Anantara-paccaya 350 Atijàta-putta 351 Anantariyakamma 245 Atimàna 90 Anabhijjhà 319 Atãta§sa-¤àõa 347 Anariya-pariyesanà 33 Attakilamathànuyoga 72 Anavajjakamma 353 Atta¤¤utà 15 Anavajja-bala 229 Attattha 287 Anavajja-sukha 192 Attavàdupàdàna 133 Anàkulakammanta 353 Attasammàpaõidhi 214 Anàgata§sa-¤àõa 72 Attasampadà 140, 353 Anàgàmi-phala 165 Attahitasampatti 280 Anàgàmi-magga 164 304

293 Anàgàmã 56, 60 Apàyasahàya 168 Anàsava-cetovimutti-pa¤¤àvimutti 252 Apu¤¤àbhisaïkhàra 129 Anikkhittadhuro 269 Appañivàõità ca padhànasmi§ 65 Aniccatà 40, 76 Appaõihita-vimokkha 107 Anicca-sa¤¤à 331 Appaõihita-samàdhi 47 Animitta-vimokkha 107 Appanà-bhàvanà 99 Animitta-samàdhi 47 Appanà-samàdhi 45, 46 Anukampaka 169 Appama¤¤à 161 Anujàta-putta 90 Appama¤¤à-cetasika 355 Anuttara§ pu¤¤akkhetta§ lokassa 307 Appamàõasubhà 351 Anuttariya 126, 127 Appamàõàbhà 351 Anuttaro purisadammasàrathi 303 Appamàda 3, 239, 353 Anudayata§ pañicca 219 Appamàda-gàravatà 261 Anupahacca 219 Appamàda-sampadà 280 Anupàdinnaka-råpa 41 Appiccha-kathà 314 Anupàdinnaka-saïkhàra 48 Appicchatà 294 Anupàdinna-dhamma 22 Abbhåtadhamma 302 Anupàdisesa-nibbàna 27 Abbhokàsikaïga 342 Anupubbanirodha 313 Abyàkata-dhamma 85 Anupubbavihàra 313 Abyàpàda 319 Anupubbikatha§ 219 Abyàpàda-vitakka 69 Anupubbikathà 246 Abrahmacariyà veramaõã 240 Anuppiyabhàõã 168 Abhijaccabala 230 Anurakkhanà-padhàna 156 Abhijjhà 321 Anuloma¤àõa 311 Abhijjhàvisamalobha 347 Anuviccavaõõabhàsaka 257 Abhi¤¤à 274, 295 Anuviccàvaõõabhàsaka 257 Abhi¤¤àya-dhammadesanà 134 Anusaya 288 Abhiñhàna 275 Anusàsanã-pàñihàriya 94 Abhiõhapaccavekkhaõa 247, 248 Anussatànuttariya 127 Abhidhamma-piñaka 75 Anussati 335 Abhisaïkhata-saïkhàra 185 Anottappa 318, 355 Abhisaïkharaõaka-saïkhàra 185 Antagàhika-diññhi 337 Abhisaïkhàra 129 Antaràparinibbàyã 60 Abhisaïkhàra-màra 234 Antaràyikadhammavàda 180 Abhisambuddhaññhàna 188 Anta 15 Amaccabala 230 Apacaya 294 Amoha 67, 355 Apacàyanamaya 89 Ayasa 296 Apaõõaka-pañipadà 128 Ayyà-bhariyà 282 Aparàpariyavedanãya-kamma 338 Arahatta-phala 165 Aparihàniyadhamma 289, 290, 291 Arahatta-magga 164 Apassena 202 Arahanta 56, 61, 62 Apàya 198 Arahantaghàta 245 Apàyakosalla 71 Araha§ 303 Apàyabhåmi 351 Ariyadhana 292 Apàyamukha 199, 200 Ariya-pariyesanà 33

294 Ariyapuggala 55, 63 Ahetukakiriyà-citta 356 Ariyava§sa 203 Ahetuka-citta 356 Ariyasacca 204 Ahetuka-diññhi 14 Ariyasacca-dassana 353 Ahetuvàda 101 Ariyasaccesu kiccàni 205 Ahosi-kamma 338 Ariyà vaóóhi 249 âkappavattasampanna 251 Aråpa 207 âkàra 340 Aråpa-jhàna 8, 313 âkàsa-kasiõa 315 Aråpa-dhamma 19 âkàsa-dhàtu 40, 148 Aråpa-bhava 98 âkàsàna¤càyatana 207 Aråpa-ràga 329 âkàsàna¤càyatana-bhåmi 351 Aråpa-loka 104 âki¤ca¤¤àyatana 207 Aråpàvacarakiriyà-citta 356 âki¤ca¤¤àyatana-bhåmi 351 Aråpàvacarakusala-citta 356 âcariya 211 Aråpàvacara-citta 356 âcàra-vipatti 175 Aråpàvacara-bhåmi 162, 351 âciõõa-kamma 338 Aråpàvacaravipàka-citta 356 âjãvaññhamaka-sãla 241 Alàbha 296 âjãvapàrisuddhi-sãla 160 Alãnatà 201 âjãva-vipatti 175 Alobha 67, 355 âjjava 326 Avajàta-putta 90 âdãnava-¤àõa 311 Avigata-paccaya 350 âdãnava-sa¤¤à 331 Avijjamàna-pa¤¤atti 28 âdesanà-pàñihàriya 94 Avijjamànena-avijjamàna-pa¤¤atti 28 ânàpànasati, ânàpànassati 331, 335, 346 Avijjamànena-vijjamàna-pa¤¤atti 28 âne¤jàbhisaïkhàra 129 Avijjà 208, 209, 288, 329, 340 âpo-kasiõa 315 Avijjàsava 135, 136 âpo-dhàtu 39, 147 Avirodhana 326 âbàdhika 83, 84, 150 Avihà 351 âbhassarà 351 Avihi§sà 326 âmisa-iddhi 42 Avihi§sà-vitakka 69 âmisa-dàna 11 Asaïkhata-dhamma 21 âmisa-pañisanthàra 31 Asaïkhata-lakkhaõa 118 âmisa-påjà 30 Asaïkhàra-parinibbàyã 60 âmisa-vepulla 44 Asa¤¤ãsattà 351 âmisa-saïgaha 49 Asantuññhibahulo 269 âyakosalla 71 Asantuññhità kusalesu dhammesu 65 âyatana 341 Asammoha-sampaja¤¤a 189 âyu 227 Asa§sagga-kathà 314 âyussa-dhamma 250 Asubha 336 ârakkhasampadà 144 Asubha-sa¤¤à 331 âra¤¤ikaïga 342 Asurakàya 198, 351 ârammaõa-paccaya 350 Asekha 55 ârammaõåpanijjhàna Asekhadhamma 333 âruppa 7 Asokacitta 353 ârogya 207 Ahirika 318, 355 201

295 âloka-kasiõa 315 Uttari¤ca patàreti 269 âlokabahulo 269 Udayabbaya¤àõa 311 âvajjana 343 Udàna 302 âvañabhaya 210 Uddesàcariya 211 âvàsa-macchariya 233 Uddesika-cetiya 141 âvàsa-sappàya 241 Uddhacca 318, 329, 355 âvàsikadhamma 251, 252, 253, Uddhacca-kukkucca 225 âsanna-kamma 254, 255, 256, 257 Uddhambhàgiya-sa§yojana 329 âsava 338 Uddha§soto-akaniññhagàmã 60 âsavakkhaya¤àõa 135, 136 Uddhumàtaka 336 âsevana-paccaya 106, 274, 297, 323 Upakàraka 169 âhàra 350 Upakkilesa 347 âhàra-paccaya 212 Upaghàtaka-kamma 338 âhàra-råpa 350 Upacaya 40 âhàre-pañikålasa¤¤à 40 Upacàra-bhàvanà 99 âhuneyyaggi 354 Upacàra-samàdhi 45, 46 âhuneyyo 131 Upa¤¤àta-dhamma 65 307 Upaññhàna 328 Upatthambhaka-kamma 338 Itivuttaka 302 Upadhi-vipatti 176 Itthatta 40 Upadhi-viveka 109 Itthindriya 349 Upadhi-sampatti 177 Itthãdhutta 199 Upanàha 347 Idappaccayatà 340 Upanissaya 202 Iddhi 42 Upanissaya-paccaya 350 Iddhi-pàñihàriya 94 Upapajjavedanãya-kamma 338 Iddhipàda 213 Upapatti-deva 82 Iddhividhà, Iddhividhi 274, 297 Upapàramã 325 Indriya 228, 349 Upapãëaka-kamma 338 Indriya-paccaya 350 Uparima-disà 265 Indriyaparopariyatta-¤àõa 323 Upasama 197, 295 Indriyasa§vara 128, 222 Upasamànussati 335 Indriyasa§vara-sãla 160 Upasampadàcariya 211 Iriyàpatha-sappàya 241 Upahacca-parinibbàyã 60 Issarakaraõavàda 101 Upàdàna 214, 340 Issà 308, 330, 347, 355 Upàdà-råpa 38, 40 Upàdinnaka-råpa 41 Uggaha-nimitta 87 Upàdinnaka-saïkhàra 48 Ugghañita¤¤å 153 Upàdinna-dhamma 22 Uccàsayanamahàsayanà veramaõã 240 Upàyakosalla 71 Uccheda-diññhi 13 Upàsaka-dhamma 259, 260 Ujupañipanno 307 Upàsaka-parisà 151 Uññhànasampadà 144 Upàsikà-parisà 151 Utu-niyàma 223 Upekkhà 112,161, 281, 325, 328 Utu-sappàya 241 Upekkhà-vedanà 111 Uttara-disà 265 Upekkhindriya 349

296 Uposatha 240 Kalyàõamittadhamma 278 Uppàda 117 Kalyàõavàca 251, 252, 253 Ubbegà-pãti 226 Kavaëiïkàràhàra Ubhatobhàgavimutta 62, 63 Kasiõa 40, 212 Ubhayattha 133 Kàma 315 æmibhaya 210 Kàmaguõa 5 Ekaggatà 355 Kàma-chanda 6 Ekattheràpadesa 166 Kàma-taõhà 225 Ekantanibbidà 295 Kàma-bhava 74 Ekabãjã 58 Kàmabhogã 98 Ekàsanikaïga 342 Kàma-ràga 316 Ehipassiko 306 Kàma-loka Okàsa-loka 102 Kàma-vitakka 288, 329 Okkantikà-pãti 226 Kàma-sa§vara 104 Ogha 215 Kàmasukhallikànuyoga 70 Ottappa 23, 292, 355 Kàmasugati-bhåmi 239 Odàta-kasiõa 315 Kàmàdãnava-kathà 15 Opanayiko 306 Kàmàvacara-citta 351 Opapàtika 171 Kàmàvacara-bhåmi 246 Obhàsa 328 Kàmàvacarasobhaõa-citta 356 Orambhàgiya-sa§yojana 329 Kàmàsava Ovàdàcariya 211 Kàmupàdàna 162, 351 Kaïkhàvitaraõa-visuddhi 242 Kàmesumicchàcàra 356 Kata-¤àõa 73 Kàmesumicchàcàrà veramaõã Kata¤¤utà 353 Kàya 135, 136 Kata¤¤åkatavedã 29 Kàya-kamma 214 Katattà-kamma 338 Kàyakamma¤¤atà Kathàvatthu 75, 314 Kàyagatàsati 137, 321 Kamma 4, 66, 338 Kàya-duccarita 238, 319 Kammakàraõappatta 84 Kàya-dvàra 40, 276 Kamma-kilesa 137 Kàya-dhàtu 66, 319, 321 Kamma¤¤atà 40 Kàya-passaddhi Kammaññhàna 36, 354 Kàya-pàgu¤¤atà 355 Kamma-niyàma 223 Kàya-bala 335 Kamma-paccaya 350 Kàya-bhàvanà 80 Kamma-vañña 105 Kàya-mudutà 77, 78 Kammavipàka-¤àõa 323 Kàya-lahutà 348 Kamma-saddhà 181 Kàya-vi¤¤atti 355 Kammassakatà 247 Kàya-vi¤¤àõa 355 Kammassakatà-saddhà 181 Kàyavi¤¤àõa-dhàtu 230 Karuõà 161, 305, 355 Kàya-viveka 37 Kalyàõamitta 250 Kàya-våpakàsa 355 Kalyàõamittatà 1, 144, 280, 324 Kàyasakkhã 355 Kàya-saïkhàra 40 Kàya-samphassa 268 Kàyasamphassajà-vedanà 348 109 222 63 119, 120 272 113

297 Kàya-sucarita 81 Khãõàsava-pañi¤¤à 180 Kàyànupassanà-satipaññhàna 182 Khuddaka-nikàya 75 Kàyika-dukkha 16 Khuddakà-pãti 226 Kàyika-vedanà 110 Khetta-sampatti 115 Kàyika-sukha 52 Khemacitta 353 Kàyindriya 349 Gati 351 Kàyujukatà 355 Gati-vipatti 176 Kàlacàrã 250 Gati-sampatti 177 Kàla¤¤utà 287 Gantha-dhura 26 Kàla-vipatti 176 Gandha 6, 40, 277 Kàla-sampatti 177 Gandha-taõhà 264 Kàlàmasutta-kaïkhàniyaññhàna 317 Gandha-dhàtu 348 Kicca-¤àõa 73 Gandha-sa¤cetanà 263 Kiccàni, Ariyasaccesu 205 Gandha-sa¤¤à 271 Kilesa 318, 359 Gambhãra¤ca katha§ kattà 278 Kilesa-kàma Garu 278 Kilesa-parinibbàna 5 Garuka-kamma 338 Kilesa-màra 27 Gahapataggi 131 Kilesa-vañña 234 Gahapati-parisà 152 Ki§karaõãyesu dakkhatà 105 Gàthà 302 Kukkucca 324 Gàrava 261, 353 Kumbhãlabhaya 355 Gàravatà 261 Kula-ciraññhiti-dhamma 210 Gilànasatuppàdaka 255 Kula-macchariya 138 Gihi-padhàna 32 Kusala-kamma 233 Gihi-sukha 192 Kusala-kammapatha 4 Guõàtireka-sampadà 190 Kusala-dhamma 319, 320 Geyya 302 Kusala-måla 85 Gocara-råpa 40 Kusala-vitakka 67 Gocara-sappàya 241 Kusalavipàka-ahetuka-citta 69 Gocara-sampaja¤¤a 189 Kodha 355 Gotrabhå-¤àõa 345 Kolaïkola 308, 347 Gharàvàsa-dhamma 139 Kosalla 58 Ghàna 40, 276 71 Ghàna-dvàra 78 Ghàna-dhàtu 348 Khaõika-samàdhi 46 Ghàna-vi¤¤àõa 268 Khaõikà-pãti 226 Ghànavi¤¤àõa-dhàtu 348 Khaõóaphullapañisaïkharaka 254 Ghàna-samphassa 272 Khattiya 173 Ghànasamphassajà-vedanà 113 Khattiya-parisà 152 Ghànindriya 349 Khanti 24, 139, 325, 326, 353 Ghàyana 343 Khanti-sa§vara 243 Ghosa-pamàõa 158 Khandha, Pa¤ca 216 Cakka 140 Khandhaka 75 Khandha-parinibbàna 27 Khandha-màra 234 Khalupacchàbhattikaïga 342

298 Cakkavatti 142 Cetiya 141 Cakkavatti-vatta 339 Cetopariya¤àõa 274, 297 Cakkhu 40, 217, 276 Cetovimutti Cakkhu-dvàra 78 Corã-bhariyà 43 Cakkhu-dhàtu 348 282 Cakkhundriya 349 Chanda 213, 355 Cakkhumà 95 Chanda-sampadà 280 Cakkhu-vi¤¤àõa 268 Chandàgati 196 Cakkhuvi¤¤àõa-dhàtu 348 Chaëabhi¤¤a 62 Cakkhu-samphassa 272 Cakkhusamphassajà-vedanà 113 Janaka-kamma 338 Catuttha-jhàna 9 Jaratà 40 Catudhàtuvavaññhàna 147, 354 Jaràdhammatà 247 Caraõa 344 Jarà-maraõa 340 Carita 262 Jalàbuja 171 Cariyà 262 Javana 343 Càga 139, 197, 249, 292 Jàgariyànuyoga 128 Càga-sampadà 191 Jàtaka 302 Càgànussati 335 Jàtaññhàna 188 Càtummahàràjikà 270, 351 Jàtaråparajatapañiggahaõà veramaõã 242 Citta 157, 213, 355 Jàti 340 Citta-kamma¤¤atà 355 Jiõõa 83, 84, 150 Citta-niyàma 223 Jiõõapañisaïkharaõà 138 Citta-passaddhi 355 Jivhà 40, 276 Citta-pàgu¤¤atà 355 Jivhà-dvàra 78 Citta-bhàvanà 37 Jivhà-dhàtu 348 Citta-mudutà 355 Jivhà-viõõàõa 268 Citta-lahutà 355 Jivhàvi¤¤àõa-dhàtu 348 Citta-vipallàsa 178 Jivhà-samphassa 272 Citta-viveka 109 Jivhàsamphassajà-vedanà 113 Citta-visuddhi 242 Jivhindriya 349 Citta-saïkhàra 119, 120 Jãvita-råpa 40 Citta-sampatti 115 Jãvitindriya 40, 349, 355 Cittànupassanà-satipaññhàna 182 Cittujukatà 355 Jhàna 7, 8 Cintàmaya-pa¤¤à 93 Jhànalàbhã 252, 253, 254, 322 Cãvara 159 Jhànàdisaïkilesàdi-¤àõa Cãvara-santosa 203 323 Cuti 343 ¥àõa 72, 73, 328, 345 Cutåpapàta-¤àõa 106, 323 ¥àõa-carita 262 Cetanà 263, 355 ¥àõadassana-visuddhi 242 Cetanà-sampadà 190 ¥àõa-sa§vara 243 Cetasika 157, 355 ¥àtakasaïgaha 353 cetasika-dukkha 16 ¥àtattha-cariyà 96 Cetasika-vedanà 110 ¥àta-pari¤¤à 92 Cetasika-sukha 52 ¥àyapañipanno 307

299 òhànàñhàna-¤àõa 323 Diññhadhammavedanãya-kamma 338 Diññhadhammikattha 132 Taõhà 74, 91, 264, 340, 357 Diññhadhammikattha-sa§vattanika-dhamma 144 Tatiya-jhàna 9 Diññhàsava 136 Tatramajjhattatà Diññhi 13, 14, 91, 288, 318, 330, 355 Tathàgatabodhi-saddhà 355 Diññhippatta 63 Tathàgata-sàvaka 181 Diññhiyà supañividdhà 231 Tadaïga-nirodha 142 Diññhi-vipatti 175 Tadàlambana 224 Diññhi-vipallàsa 178 Tapa 343 Diññhi-visuddhi 242 Tàvati§sà 326, 353 Diññhi-sampadà 280 Titthàyatana 270, 351 Diññhi-sàma¤¤atà 273 Tipiñaka 101 Diññhujukamma 89 Tiracchànayoni 75 Diññhupàdàna 214 Tilakkhaõa 198, 351 Dibbacakkhu 217, 274, 297 Tisaraõa 76 Dibbasota 274, 297 Tãraõa-pari¤¤à 116 Disà 265 Tusità 92 Dãgha-nikàya 75 Tecãvarikaïga 270, 351 Dukkha 16, 112, 204, 296 Tejo-kasiõa 342 Dukkhatà 76, 79 Tejo-dhàtu 315 Dukkha-dukkhatà 79 Tevijja 39, 147 Dukkha-nirodha 204 62 Dukkha-nirodhagàminã pañipadà 204 Thambha 347 Dukkha-vedanà 111 Thãna 318, 355 Dukkha-samudaya 204 Thãna-middha Dukkhà pañipadà khippàbhi¤¤à 154 Thåpàraha-puggala 225 Dukkhà pañipadà dandhàbhi¤¤à 154 Theradhamma 142 Dukkhindriya 349 Thero ratta¤¤å 322 Duccarita 80 322 Dutiya-jhàna 9 Dakkhiõa-disà 265 Dullabha-puggala 29 Dakkhiõà-visuddhi 143 Deyyadhamma-sampatti 115 Dakkhiõeyyaggi 131 Deva 82 Dakkhiõeyyo 307 Devatànussati 335 Dama 139 Devadåta 83, 84 Dasa-bala¤àõa 323 Devaputta-màra 234 Dasa-sãla 242 Deva-loka 103 Dassana 343 Deva-sampatti 114 Dassanànuttariya 126, 127 Desanà 17, 18 Dahara 84 Desanàvidhi 172 Dàna 11, 12, 123, 186, Domanassa 112 Dàna-kathà 239, 229, 325, 326, 353 Domanassindriya 349 Dànamaya 246 Dosa 68, 318, 355 Dàrasaïgaha 88, 89 Dosaggi 130 Dàsã-bhariyà 353 Dosa-carita 262 282 Dosamåla-citta 355

300 Dosàgati 196 Dhammànusàrã 63 Dvàra 77, 78 Dhammànussati 335 Dhammikathàya sandassaka 253 Dhatà 231 Dhammikàrakkhà 339 Dhanànuppadàna 339 Dhàtu 146, 148, 348 Dhamma 19, 20, 21, 22, 35, 85,100, 206, 277 Dhàtukathà 75 Dhamma-iddhi 42 Dhàtu-kammaññhàna 147 Dhammakàmatà 324 Dhàtu-cetiya 141 Dhammakàmo 322 Dhàtu-manasikàra 147 Dhamma-khandha 218 Dhutaïga 342 Dhamma-gàravatà 261 Dhura 26 Dhamma-guõa 306 Dhammacakkappavattanaññhàna 188 Na antaràvosàna§ 291 Dhammacariyà 320, 353 Na àmisantaro 219 Dhamma-cetiya 141 Na àvàsamaccharã 257 Dhamma¤¤utà 287 Na kammàràmatà 291 Dhamma-taõhà 264 Na kulamaccharã 257 Dhamma-dassane nivesaka 255 Naccagãtavàditavisåkadassana- Dhamma-dàna 11 màlàgandhavilepanadhàraõa- Dhammadesaka-dhamma 219 maõóanavibhåsanaññhànà veramaõã 240 Dhammadesanà 134 Naccagãtavàditavisåkadassanà veramaõã 242 Dhammadesanàmaya 89 Naññhagavesanà 138 Dhamma-dhàtu 348 Natthika-diññhi 14 Dhamma-niyàma 86, 223, 340 Natthi-paccaya 350 Dhamma-pañisanthàra 31 Na niddàràmatà 291 Dhamma-pañisambhidà 156 Na pàpamittatà 291 Dhamma-pamàõa 158 Na pàpicchatà 291 Dhamma-macchariya 233 Na bhassàràmatà 291 Dhamma-vicaya 281 Na làbhamaccharã 257 Dhammavinaya-jànanalakkhaõa 294, 295 Navakabhikkhu-dhamma 222 Dhamma-vepulla 44 Navaïga-satthusàsana 302 Dhamma-saïgaha 49 Na saïgaõikàràmatà 291 Dhamma-sa¤cetanà 263 Nàthakaraõadhamma 324 Dhamma-sa¤¤à 271 Nànàdhàtu-¤àõa 323 Dhamma-samàdàna 145 Nànàdhimuttika-¤àõa 323 Dhamma-samàdhi 218 Nàma-pa¤¤atti 28 Dhamma-sàkacchà 353 Nàma-råpa 340 Dhammassavana 353 Nàmaråpa-pariccheda-¤àõa 345 Dhammassavanamaya 89 Nikanti 328 Dhammassavanànisa§sa 221 Nindà 296 Dhammàcariya 211 Nippariyàya-suddhi 54 Dhammàdhiññhàna-desanà 17 Nibbàna 27, 157, 295, 310 Dhammàdhipateyya 125, 339 Nibbàna-sacchikiriyà 353 Dhammànudhamma-pañipatti 179, 193 Nibbàna-sampatti 114 Dhammànupassanà-satipaññhàna 182 Nibbidà¤àõa 311 Dhammànuvatti 201 Nimitta 87, 150

301 Nimmànaratã 270, 351 Pa¤¤à 93,197, 228, 237, Niyàma 223 249, 292, 305, 324, 325 Niyyànikadhammadesanà 180 Pa¤¤à-kathà 314 Niraya 198, 351 Pa¤¤à-khandha 218 Niràmisa-sukha 53 Pa¤¤à-cakkhu 217 Nirutti-pañisambhidà 155 Pa¤¤àpana-pa¤¤atti 28 Nirodha 204, 224, 295 Pa¤¤àpiya-pa¤¤atti 28 Nirodha-sa¤¤à 331 Pa¤¤à-bala 229, 230 Nivàta 353 Pa¤¤à-bhàvanà 37 Nissaya 159 Pa¤¤àvimutta 62, 63 Nissaya-paccaya 350 Pa¤¤àvimutti 43 Nissayasampanno 95 Pa¤¤à-sampadà 191 Nissayàcariya 211 Pa¤¤indriya 349, 355 Nissaraõa-nirodha 224 Pañigha 288, 329 Nãtattha 64 Pañiccasamuppàda 340 Nãla-kasiõa 315 Pañipatti-påjà 30 Nãvaraõa 225 Pañipatti-saddhamma 121 Nekkhamma 325 Pañipatti-sàsana 51 Nekkhamma-vitakka 69 Pañipadà 154 Nekkhammànisa§sa-kathà 246 Pañipadà¤àõadassana-visuddhi 242 Neyya 153 Pañipadànuttariya 126 Neyyattha 64 Pañipassaddhi-nirodha 224 Nevasa¤¤ànàsa¤¤àyatana 207 Pañibhàga-nimitta 87 Nevasa¤¤ànàsa¤¤àyatana-bhåmi 351 Pañibhàõa-pañisambhidà 155 Nesajjikaïga 342 Pañiråpadesavàsa 140, 353 No caññhàne niyojaye 278 Pañivinodanà 202 Pañivedha-saddhamma 121 Pakiõõaka-akusala-cetasika 355 Pañisaïkhà¤àõa 311 Pakiõõaka-cetasika 355 Pañisanthàra 31 Paggàha 328 Pañisanthàra-gàravatà 261 Paccatta§ veditabbo vi¤¤åhi 306 Pañisandhi 343 Paccaya 159, 350 Pañisambhidappatta 62 Paccayapariggaha-¤àõa 345 Pañisambhidà 155 Paccayasannissita-sãla 160 Pañisallekhità 251 Paccaya-sampadà 190 Pañisevanà 202 Paccayàkàra 340 Paññhàna 75 Paccavekkhaõa-¤àõa 345 Pañhama-jhàna 9 Paccuppanna§sa-¤àõa 72 Pañhavã-kasiõa 315 Paccekabuddha 142 Pañhavã-dhàtu 39, 147 Pacchàjàta-paccaya 350 Paõóitasevanà 353 Pacchima-disà 265 Pattapiõóikaïga 342 Pa¤ca-khandha 216 Pattànumodanàmaya 89 Pa¤ca-dhamma 239 Pattidànamaya 89 Pa¤ca-sãla 238 Padaparama 153 Pa¤¤atti 28 Padhàna 32, 156 Pa¤¤avà 251 Papa¤ca 91

302 Pabbajita 150 Passaddhi 220, 281, 328 Pabbajita-abhiõhapaccavekkhaõa 248 Pahàtabba-dhamma 206 Pabbajita-padhàna 32 Pahàna 92, 205, 224 Pabbajjà 123 Pahàna-padhàna 156 Pabbajjàcariya 211 Pahàna-pari¤¤à 92 Pamàõa, Pamàõika 158 Pahàna-sa¤¤à 331 Pamàda 347 Pa§sukålacãvara 159 Payoga-vipatti 176 Pa§sukålikaïga 342 Payoga-sampatti 177 Pàñipuggalika-dàna 12 Payogàbhisaïkhàra 185 Pàñimokkhasa§vara 222, 243 Paratoghosa 34 Pàñimokkhasa§vara-sãla 160 Parattha 133 Pàñihàriya 94 Paranimmitavasavattã 270, 351 Pàõàtipàta 137, 321 Paramattha 132 Pàõàtipàtà veramaõã 238, 240, 319 Paramattha-desanà 18 Pàpaõikadhamma 95 Paramattha-dhamma 157 Pàpamitta 199 Paramatthapàramã 325 Pàpavirati 353 Paramattha-sacca 50 Pàpicchà 308 Parahitapañipatti 304 Pàmojja 220 Parikamma-nimitta 87 Pàramã 325 Parikamma-bhàvanà 99 Pàricariyànuttariya 127 Pariccàga 326 Pàrisuddhi-sãla 160 Pariccheda-råpa 40 Pàvacana 35 Pari¤¤à 92, 205 Pàsàdiko 322 Pari¤¤eyya-dhamma 250 Pàhuneyyo 307 Pariõatabhojã 250 Piõóapàta 159 Parittasubhà 351 Piõóapàta-santosa 203 Parittàbhà 351 Piõóapàtikaïga 342 Parinibbutaññhàna 188 Piõóiyàlopabhojana 159 Paribhoga-cetiya 141 Pitughàta 245 Parimitapànabhojanà 138 Pittivisaya 198, 351 Pariyatti-dhamma 332 Piyaråpa sàtaråpa 266 Pariyatti-saddhamma 121 Piyavàcà 186 Pariyatti-sàsana 51 Piyavinàbhàvatà 247 Pariyàyadassàvã 219 Piyo 278 Pariyàya-suddhi 54 Pisuõàvàcà 321 Pariyesanà 33 Pisuõàya vàcàya veramaõã 319 Parivajjanà 202 Pãta-kasiõa 315 Parivàra 75 Pãti 220, 226, 281, 328, 355 Parisa¤¤utà 287 Puggala 153 Parisà 151, 152 Puggala¤¤utà 287 Palàsa 347 Puggalapa¤¤atti 75 Paviveka 294 Puggala-sappàya 241 Paviveka-kathà 314 Puggalàdhiññhàna-desanà 17 Pasa§sà 296 Pu¤¤akaraõàyàrocaka 254, 255 Pasàda-råpa 40 Pu¤¤akiriyà-vatthu 88, 89

303 Pu¤¤àbhisaïkhàra 129 Buddha-ovàda 97 Putta 90 Buddha-guõa 303, 304, 305 Puttasaïgaha 353 Buddha-cakkhu Pubbakàrã 29 Buddha-cariyà 217 Pubbekatapu¤¤atà 140, 353 Buddhattha-cariyà 96 Pubbekatavàda 101 Buddha-dhammadesanà 96 Pubbenivàsànussati 274, 297 Buddhàmata 134 Pubbenivàsànussati-¤àõa 106, 323 Buddhànussati 201 Puratthima-disà 265 Buddhàpadesa 335 Purisatta 40 Buddhi-carita 166 Purisamedha 187 Buddho 262 Purisindriya 349 Bojjhaïga 303 Purejàta-paccaya 350 Bodhipakkhiya-dhamma 281 Puëuvaka 336 Byàdhita 352 Påjaneyya-påjà 353 Byàdhidhammatà 83, 84, 150 Påjà 30 Byàpàda 247 Påtimuttabhesajja 159 Byàpàda-vitakka 225, 321, 347 Peyyavajja 229 Brahmacariya 70 Brahmacàrã 353 Pharaõà-pãti 226 Brahmapàrisajjà 250 Pharusavàcà 321 Brahmapurohità 351 Pharusàya vàcàya veramaõã 319 Brahma-loka 351 Phala 165, 310 Brahmavihàra 103 Phala¤àõa 345 Bràhmaõa 161 Phassa 272, 340, 355 Bràhmaõa-parisà 173 Phassàhàra 212 Bhagavà 152 Phusana 343 Bhaginã-bhariyà 303 Phoññhabba 6, 40, 277 Bhaïga¤àõa 282 Phoññhabba-taõhà 264 Bhabbatà-dhamma 311 Phoññhabba-dhàtu 348 Bhaya 267 Phoññhabba-sa¤cetanà 263 Bhaya¤àõa 210 Phoññhabba-sa¤¤à 271 Bhayàgati 311 Bhariyà 196 Bala 227, 228, 229, 230 Bhava 282 Bahukàra-dhamma 25, 279, 292 Bhavaïga 98, 340 Bahula-kamma 338 Bhava-cakka 343 Bahussuta Bhava-taõhà 340 Bahussutaïga 251, 252, 253, 254 Bhava-ràga 74 Bahussutà 231 Bhavàsava 288, 330 Bahussuto 231 Bhassapariyanta 135, 136 Bàla-asevanà 322 Bhassa-sappàya 222 Bàhà-bala 353 Bhàvanà 241 Bàhiràyatana 230 Bhàvanà-padhàna 36, 37, 99, 205 Bàhusacca 277 Bhàvanàpahànàràmatà 156 Bãja-niyàma Bhàvanàmaya 203 Buddha 237, 292, 324, 353 88, 89 223 100, 142

304 Bhàvanàmaya-pa¤¤à 93 Mano-vi¤¤àõa 268 Bhàvanãyo 278 Manovi¤¤àõa-dhàtu 348 Bhàva-råpa 40 Manosa¤cetanàhàra 212 Bhàvetabba-dhamma 206 Mano-samphassa 272 Bhikkhu-aparihàniyadhamma 290, 291 Manosamphassajà-vedanà 113 Bhikkhunã-parisà 151 Mano-sucarita 81 Bhikkhu-parisà 151 Maraõadhammatà 247 Bhåta-kasiõa 315 Maraõassati 335 Bhåmi 162, 351 Mala 308 Bhesajja 159 Mahàkiriyà-citta 355 Bhoga 227 Mahàkusala-citta 355 Bhoga-àdiya 232 Mahàpadesa 166, 167 Bhoga-bala 230 Mahàbrahmà 351 Bhoga-vibhàga 163 Mahàbhåta 38, 39 Bhoga-sukha 192 Mahàvipàka-citta 355 Bhojana-sappàya 241 Ma§sa-cakkhu 217 Bhojane-matta¤¤utà 128 Ma§sa-vaõjjà 235 Màtàpitu-upaññhàna 123, 353 Makkha 308, 347 Màtà-bhariyà 282 Magga 164, 204, 310 Màtughàta 245 Magga¤àõa 345 Màna 91, 288, 309, 318, 329, 347, 355 Magga-paccaya 350 Màyà 308, 347 Maggàmagga¤àõadassana-visuddhi 242 Màra 234 Magguppàda-pubbanimitta 280 Màlàgandhavilepanadhàraõa Maïgala 353 maõóanavibhåsanaññhànà veramaõã 242 Maccu-màra 234 Micchatta 334 Macchariya 233, 308, 330, 347, 355 Micchà-àjãva 334 Majjapànasa¤¤ama 353 Micchàkammanta 334 Majja-vaõijjà 235 Micchà¤àõa 334 Majjhima-nikàya 75 Micchàdiññhi 308, 321, 334 Mata 83, 84, 150 Micchàvàcà 334 Matta¤¤utà 287 Micchàvàyàma 334 Mada 347 Micchàvimutti 334 Maddava 326 Micchàsaïkappa 334 Manasànupekkhità 231 Micchàsati 334 Manasikàra 355 Micchàsamàdhi 334 Manindriya 349 Mittapañiråpaka 168 Manussa 351 Middha 355 Manussa-loka 103 Mu¤citukamyatà¤àõa 311 Manussa-sampatti 114 Mudità 161, 355 Mano 276 Mudutà 40 Mano-kamma 66, 319, 321 Musàvàda 137, 308, 321 Mano-duccarita 80 Musàvàdà veramaõã 238, 240, 319 Mano-dvàra 77, 78 Måla 340 Mano-dhàtu 348 Mettà 161, 325 Manomayiddhi 297 Mettà-karuõà 239

305 Mettàkàyakamma 273 Råpàvacarakusala-citta 355 Mettàmanokamma 273 Råpàvacara-citta 355 Mettàvacãkamma 273 Råpàvacara-bhåmi 162, 351 Methunasa§yoga 283 Råpàvacaravipàka-citta 355 Moha 68, 318, 355 Lakkhaõa-råpa 40 Moha-carita 262 Lakkhaõåpanijjhàna Mohamåla-citta 355 Lahutà 7 Mohàgati 196 Làbha 40 Yathàbala-santosa 122 Làbha-macchariya 296 Yathàlàbha-santosa 122 Làbhànuttariya 233 Yathàsanthatikaïga 342 Låkha-pamàõa 127 Yathàsàruppa-santosa 122 Loka 158 Yamaka 75 Lokattha-cariyà 102, 103, 104 Yasa 296 Lokadhamma 96 Yàmà 270, 351 Lokapàla-dhamma 296 Yoga 170 Lokavidå 23 Yogabahulo 269 Lokàdhipateyya 303 Yoni 171 Lokiya-dhamma 125 Yonisomanasikàra 2, 34, 179, 193, 280 Lokuttarakusala-citta 20 Ratanattaya 100 Lokuttara-citta 355 Rasa 6, 40, 277 Lokuttara-dhamma 355 Rasa-taõhà 264 Lokuttara-bhåmi 20, 310, 332 Rasa-dhàtu 348 Lokuttaravipàka-citta 162 Rasa-sa¤cetanà 263 Lobha 355 Rasa-sa¤¤à 271 Lobhamåla-citta 68, 318, 355 Ràgaggi 130 Lohitaka 355 Ràga-carita 262 Lohita-kasiõa 336 Ràjadhamma 326 Lohituppàda 315 Ràja-saïgahavatthu 187 Vacanakkhamo 245 Rukkhamålasenàsana 159 Vacasà paricità 278 Rukkhamålikaïga 342 Vacã-kamma 231 Råpa 6, 38, 40, 41, 157, 277 Vacã-duccarita 66, 319, 321 Råpa-khandha 216 Vacãdvàra 80 Råpa-jhàna 8, 313 Vacãparama 77 Råpa-taõhà 264 Vacã-vi¤¤atti 168 Råpa-dhàtu 348 Vacã-saïkhàra 40 Råpa-dhamma 19 Vacã-sucarita 119, 120 Råpa-pamàõa 158 Vajjã-aparihàniyadhamma 81 Råpa-bhava 98 Vañña 289 Råpa-ràga 329 Vaóóhana-mukha 105 Råpa-loka 104 Vaóóhi, Ariyà 201 Råpa-sa¤cetanà 263 Vaõijjà 249 Råpa-sa¤¤à 271 Vaõõa 235 Råpàvacarakiriyà-citta 355 Vaõõa-kasiõa 173, 227 315

306 Vaõõa-macchariya 233 Vipassanà-bhàvanà 36 Vattà ca 278 Vipassanåpakilesa 328 Vatthu-kàma 5 Vipàka-paccaya 350 Vatthu-sampadà 190 Vipàka-vañña 105 Vadhakà-bhariyà 282 Vipàka-saddhà 181 Vaya 117 Vipubbaka 336 Vara 227 Vippayutta-paccaya 350 Vàjapeya 187 Vibhaïga 75 Vàyo-kasiõa 315 Vibhava-taõhà 74 Vàyo-dhàtu 39, 147 Vimuttànuttariya 126 Vikàra-råpa 40 Vimutti 43 Vikàlabhojanà veramaõã 240 Vimutti-kathà 314 Vikkhambhana-nirodha 224 Vimutti-khandha 218 Vikkhàyitaka 336 Vimutti¤àõadassana-kathà 314 Vikkhittaka 336 Vimutti¤àõadassana-khandha 218 Vigata-paccaya 350 Vimutto 322 Vicàra 266, 355 Vimokkha 107, 298 Vicikicchà 225, 288, 318, 329, 355 Virajacitta 353 Vicchiddaka 336 Virati 108 Vijjà 106, 297 Viratãcetasika 355 Vijjamàna-pa¤¤atti 28 Viràga 294, 295 Vijjamànena-avijjamàna-pa¤¤atti 28 Viràga-sa¤¤à 331 Vijjamànena-vijjamàna-pa¤¤atti 28 Viriya 213, 228, 281, 325, 355 Vijjàcaraõa-sampanno 303 Viriya-bala 229 Vi¤¤atti-råpa 40 Viriya-sa§vara 243 Vi¤¤àõa 268, 340 Viriyàrambha 237, 294, 324 Vi¤¤àõa-kasiõa 315 Viriyàrambha-kathà 314 Vi¤¤àõa-kicca 343 Viriyindriya 349 Vi¤¤àõa-khandha 216 Viveka 109 Vi¤¤àõa¤càyatana 207 Visaya-råpa 40 Vi¤¤àõa¤càyatana-bhåmi 351 Visa-vaõijjà 235 Vi¤¤àõaññhiti 240 Visa§yoga 294 Vi¤¤àõa-dhàtu 148 Visuddhi 242, 305 Vi¤¤àõàhàra 212 Visuddhi-deva 82 Vitakka 266, 355 Vihi§sà-vitakka 70 Vitakka-carita 262 Vãma§sà 213 Vidhåro 95 Vuóóhi-dhamma 179 Vinaya 35, 353 Vedanà 110, 111, 112, 113, 340, 355, 358 Vinaya-piñaka 75 Vedanà-khandha 216 Vinãlaka 336 Vedanànupassanà-satipaññhàna 182 Vipacitतå 153 Vedalla 302 Vipatti 175, 176 Vedabahulo 269 Vipariõàma-dukkhatà 79 Vepulla 44 Vipallàsa 178 Vepulla-dhamma 269 Vipassanà-¤àõa 297, 311 Veyyàkaraõa 302 Vipassanà-dhura 26 Veyyàvaccamaya 89

307 Vesàrajja 180 Sati-sampaja¤¤a 239 Vesàrajjakaraõa-dhamma 311 Sati-sa§vara 243 Vessa 173 Satindriya 349 Vehapphalà 351 Sattakkhattu§parama 58 Voññhapana 343 Satta-loka 102 Satta-vaõijjà 235 Saupàdisesa-nibbàna 27 Sattàvàsa 312 Sakadàgàmi-phala 165 Sattha-vaõijjà 235 Sakadàgàmi-magga 164 Satthà devamanussàna§ 303 Sakadàgàmã 56, 59 Satthu-gàravatà 261 Sakkàyadiññhi 329 Sadàrasantosa 239 Sakhã-bhariyà 282 Sadda 6, 40, 277 Sagga 270 Sadda-taõhà 264 Sagga-kathà 246 Sadda-dhàtu 348 Saïkhata-dhamma 21 Sadda-pa¤¤atti 28 Saïkhata-lakkhaõa 117 Sadda-sa¤cetanà 263 Saïkhata-saïkhàra 185 Sadda-sa¤¤à 271 Saïkhàra 48, 119, 120, 185, 340 Saddhamma 121, 332 Saïkhàra-khandha 216 saddhamma-samannàgato 301 Saïkhàra-dukkhatà 79 Saddhammassavana 179, 193 Saïkhàra-loka 102 Saddhà 181, 228, 237, 249, 292, 355 Saïkhàrupekkhà¤àõa 311 Saddhà-carita 262 Saïkhepa 340 Saddhàdeyyàvinipàtaka 255 Saïgaõã 75 Saddhànusàrã 63 Saïgaha 49, 340 Saddhàvimutta 63 Saïgaha-bala 229 Saddhà-sampadà 191 Saïgahavatthu 186 Saddhindriya 349 Saïgahavatthu, Ràja 187 Sanidàna-dhammadesanà 134 Saïgha 100 Santati 40 Saïgha-gàravatà 261 Santãraõa 343 Saïgha-guõa 307 Santuññhi, Santuññhã 122, 294, 324, 353 Saïgha-dàna 12 Santuññhi-kathà 314 Saïgha-bheda 245 Santuññho 322 Saïghànussati 335 Santosa, Santuññhi 122 Saïghàpadesa 166 Sandassanà 172 Sacca 50, 139, 197, 239, 325 Sandiññhiko 306 Sacca-¤àõa 73 Sandhi 340 Sacchikàtabba-dhamma 206 Sapadànacàrikaïga 342 Sacchikiriyà 205 Sappàñihàriya-dhammadesanà 134 Sa¤cetanà 263 Sappàya 241 Sa¤¤à 271, 331, 355 Sappàyakàrã 250 Sa¤¤à-khandha 216 Sappàya-sampaja¤¤a 189 Sa¤¤à-vipallàsa 178 Sappàye matta¤¤å 250 Sa¤¤àvedayitanirodha 313 Sappurisa-kammanto 301 Sati 25, 228, 281, 324, 355 Sappurisa-cintã 301 Satipaññhàna 182 Sappurisa-dàna 300

308 Sappurisa-dàna§ deti 301 Sampatta-virati 108 Sappurisa-diññhã 301 Sampatti 114, 115, 177 Sappurisa-dhamma 287, 301 Sampadà 190 Sappurisa-pa¤¤atti 123 Sampayutta-paccaya 350 Sappurisa-bhattã 301 Samparàyikattha 132 Sappurisa-mantã 301 Samparàyikattha-sa§vattanika-dhamma 191 Sappurisa-vàco 301 Sampaha§sanà 172 Sappurisa-sa§seva 179, 193 Samphappalàpa 321 Sappurisåpassaya 140 Samphappalàpà veramaõã 319 Sabbacittasàdhàraõa-cetasika 355 Samphassa 272 Sabbatthagàminãpañipadà-¤àõa 323 Sambahulattheràpadesa 166 Sabbaloke anabhiratasa¤¤à 331 Sambodha 295 Sabbasaïkhàresu aniññhasa¤¤à 331 Sammati-deva 82 Sabbàkusalasàdhàraõa-cetasika 355 Sammati-desanà 18 Sabbe dhammà anattà 86 Sammati-sacca 50 Sabbe saïkhàrà aniccà 86 Sammatta 333 Sabbe saïkhàrà dukkhà 86 Sammappadhàna 156 Sama-càgà 183 Sammasana-¤àõa 311, 345 Samajãvità 144 Sammà-àjãva 239, 293, 355 Samajãvi-dhamma 183 Sammàkammanta 293, 355 Samaõa-dassana 353 Sammà¤àõa 333 Samaõa-parisà 152 Sammàdassana 222 Samaõabràhmaõa-paripucchà 339 Sammàdiññhi 293, 319 Samatha-bhàvanà 36 Sammàdiññhi-paccaya 34 Samathayànika 61 Sammàpàsa 187 Samanantara-paccaya 350 Sammàvàcà 293, 355 Samanta-cakkhu 217 Sammàvàyàma 293 Sama-pa¤¤à 183 Sammàvimutti 333 Sama-saddhà 183 Sammàsaïkappa 293 Sama-sãlà 183 Sammàsati 293 Samàdapanà 172 Sammàsamàdhi 293 Samàdàna-virati 108 Sammàsambuddha-pañi¤¤à 180 Samàdhi 45, 46, 47, 220, 228, 281 Sammàsambuddho 303 Samàdhikathà 314 Saraõa 116 Samàdhi-khandha 218 Savana 343 Samàdhi-bhàvanà 184 Savanànuttariya 127 Samàdhindriya 349 Sasaïkhàra-parinibbàyã 60 Samànattatà 186, 229 Sassata-diññhi 13 Samànasukhadukkha 169 Sassamedha 187 Samàpatti 299 Sahajàta-paccaya 350 Samuccheda-nirodha 224 Saëàyatana 340 Samuccheda-virati 108 Sa§yutta-nikàya 75 Samuttejanà 172 Sa§yojana 329, 330 Samudaya 204 Sa§vara 243 Sampaja¤¤a 25, 189 Sa§vara-padhàna 156 Sampañicchana 343 Sa§vejanãyaññhàna 188

309 Sa§sedaja 171 Sutamaya-pa¤¤à 93 Sàñheyya, Sàtheyya 308, 347 Sutta 302 Sàtthaka-sampaja¤¤a 189 Sutta-piñaka 75 Sàdhàraõabhogã 273 Sudassà 351 Sàma¤¤a-phala 165 Sudassã 351 Sàma¤¤a-lakkhaõa 76 Sudda 173 Sàmisa-sukha 53 Suddhavipassanàyànika 61 Sàmãcipañipanno 307 Suddhàvàsa 351 Sàyana 343 Suddhi 54 Sàraõãyadhamma 273 Supañipanno 307 Sàrambha 347 Subhakiõhà 351 Sàsana 51 Subharatà 294 Sikkhà 124 Subhàsitavàcà 353 Sikkhà-gàravatà 261 Suràdhutta 199 Sikkhànuttariya 127 Suràmerayamajjapamàdaññhànà veramaõã Sikkhàpada, Pa¤ca 238 238, 240 Sikkhàpadapa¤¤atti-atthavasa 327 Susukàbhaya 210 Sippa 353 Suhadamitta 169 Sãla 201, 237, 249, 292, 324, 325, 326 Sekha 55 Sãla, Aññha 240 Setughàta-virati 108 Sãla, Dasa 242 Senàsana 159 Sãla, Pa¤ca 238 Senàsana-santosa 203 Sãla-kathà 246, 314 Sota 40, 276 Sãla-khandha 218 Sota-dvàrà 78 Sãlànussati 335 Sota-dhàtu 348 Sãlabbataparàmàsa 329 Sota-vi¤¤àõa 268 Sãlabbatupàdàna 214 Sotavi¤¤àõa-dhàtu 348 Sãla-bhàvanà 37 Sota-samphassa 272 Sãlamaya 88, 89 Sotasamphassajà-vedanà 113 Sãlavà 250, 252, 253, 254, 322 Sotàpatti-phala 165 Sãla-vipatti 175 Sotàpatti-magga 164 Sãla-visuddhi 242 Sotàpattiyaïga 193, 194, 195 Sãla-sampadà 191, 280, 344 Sotàpanna 56, 58 Sãlasàma¤¤atà 273 Sotindriya 349 Sukkhavipassaka 61, 62 Sobhaõakaraõa-dhamma 24 Sukha 52, 53, 112, 220, 227, 296, 328 Sobhaõa-cetasika 355 Sukhapañisa§vedanàya saphalappadhàna 174 Sobhaõasàdhàraõa-cetasika 355 Sukha-vedanà 111 Somanassa 112 Sukhà pañipadà khippàbhi¤¤à 154 Somanassindriya 349 Sukhà pañipadà dandhàbhi¤¤à 154 Soracca 24 Sukhindriya 349 Sovacassatà 324, 353 Sugato 303 Sosànikaïga 342 Sucarita 81 Soëasa-¤àõa 345 Su¤¤ata-vimokkha 107 Soëasavatthuka-ànàpànasati 347 Su¤¤ata-samàdhi 47 Svàkkhàto 306 Suta 201, 249 Svàgatapàñimokkho 322

Hatavikkhittaka 310 23, 292, 355 Hadaya-råpa 265 Hadaya-vatthu 336 Hiri 350 40 Heññhima-disà 40 Hetu-paccaya

ภาค 2 พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ไทย–อังกฤษ ◉ Part II Thai–English Buddhist Dictionary

First Edition — B.E. 2506 Second Edition — B.E. 2512 Third Edition — B.E. 2513 Fourth Edition — B.E. 2515 (published ever since as Part II of the present volume) Fifth Edition — B.E. 2526 Sixth Edition — B.E. 2545 (All rights reserved)

คาํ นํา (ในการพิมพคร้ังที่ ๑) หนังสอื เก่ียวกับพระพทุ ธศาสนาท่เี ปนภาษาอังกฤษมีอยูเ ปน จาํ นวนมาก ปราชญแ ละทานผูรูท้งั หลายผปู ระพนั ธห นงั สอื เหลา นน้ั ไดน าํ คาํ ศพั ทธ รรมภาษาบาลซี ง่ึ เปน ศพั ทเ ฉพาะวชิ าการทางพระพทุ ธศาสนา ไปถา ยทอดแปลเปน ภาษาองั กฤษ ในการถา ยทอดนนั้ ศพั ทท ไี่ ดค วามหมายแทนลงกนั กม็ จี าํ นวนมาก ทพ่ี อ เทยี บกนั ไดก ม็ ี และทยี่ งั ขดั แยง กนั อยกู ม็ บี า ง นกั ศกึ ษาสมควรจะไดท ราบความหมายเหลา นท้ี ่ีปราชญท ั้ง หลายใชกันอยู เพ่ือนําศัพทธรรมไปถายทอดไดถกู ตอ ง หรอื อยา งนอ ยที่สุด เพ่ือนํามาประกอบการ พิจารณาเทียบเคยี งในการคดิ ศัพทข นึ้ ใชใหม ผูจัดทําไดมีโอกาสสอนวิชาเก่ียวกับภาษาอังกฤษในแผนกบาลีเตรียมอุดมศึกษาของมหาจุฬา- ลงกรณราชวิทยาลัย และไดนาํ เอาวิชาธรรมภาคภาษาองั กฤษเขา บรรจุสอนเปน สวนหนงึ่ ดวย รสู ึกวา นักศึกษามีความสนใจดี เห็นเปนการสมควรท่ีจะรวบรวมศัพทเหลานี้จัดเรียงลําดับอักษร ทําเปน พจนานกุ รมอันเหมาะท่ีนักศกึ ษาจะหามาไวใชไดทวั่ กัน และใหม ขี นาดเล็กสามารถนําติดตวั ไปไหนมาไหน ไดส ะดวก จงึ ไดจ ัดทาํ หนังสือนีข้ ึ้น โดยนําเอาศพั ทท างพระพทุ ธศาสนาที่นกั ศึกษาควรทราบ เพราะจะ ตองพบเหน็ หรอื ใชอ ยเู สมอๆ มาบรรจไุ ว ในหนงั สือน้ี ไมมีความหมายศพั ทธ รรมเปนภาษาไทย เพราะผจู ัดทําเหน็ วา นักศึกษายอมทราบ ความหมายของศพั ทธรรมนัน้ ๆ ในภาษาไทยดีอยูแ ลว และแมไมทราบกส็ ามารถดูไดจ ากคาํ อธบิ ายใน พากยองั กฤษซง่ึ ใหไวโ ดยยอ อกี ประการหน่ึง การใหความหมายภาษาไทยเพมิ่ ขึน้ จะทําใหหนังสือมีขนาด หนามาก ผดิ จุดมุงหมายท่ีตงั้ ไวเ ดิม ในการจดั พมิ พค รั้งนี้ คงจะมีขอบกพรองอยูห ลายประการ เพราะการจดั ทําเปน ไปอยางเรงดว น นอกจากนี้ การจดั พิมพโรเนียวยากแกก ารแกไ ขขอ ผิดพลาดและตกเตมิ บางแหงเมือ่ ผิดแลว ตองตดั ทง้ิ ไปท้ังศัพทกม็ ี ทัง้ เคร่ืองหมายตา งๆ กม็ ใี ชไมค รบถวน จึงหวงั วา ถามีโอกาสจดั พมิ พใหมจ ะไดท ําใหเ รียบ รอยยง่ิ ขนึ้ ตามควร ในท่ีสุด ขอขอบคุณทานเจาของตําราและหนังสือตางๆ ท่ีนํามาใชในการเก็บศัพทหรือเทียบ เคียงความหมาย ขออนโุ มทนาขอบคุณ คณุ สมบูรณ อยสู นทิ แหงแผนกบาลอี บรมศึกษา ท่ไี ดพมิ พ กระดาษไขโดยตลอด และขอขอบคณุ พระมหาสมบรู ณ สมปฺ ุณโฺ ณ แหงสํานักงานเลขาธิการ ม.จ.ร. ท่ี ไดเ ปน ธุระชวยจัดการโรเนยี วโดยตลอด. พระมหาประยุทธ ป. อารยางกรู ๒ มีนาคม ๒๕๐๖

คาํ ชีแ้ จง ก. ขอบขา ยของหนงั สอื นี้ คาํ ศพั ทท ร่ี วบรวมไวใ นพจนานกุ รมนแ้ี บง ออกไดเ ปน 3 ประเภท คอื 1. ศพั ทธ รรมแทๆ ไดร วบรวมมาไวแ ทบทง้ั สนิ้ ยกเวน ศพั ทท ที่ า นผกู ขน้ึ ใชใ นคมั ภรี ร นุ หลงั เฉพาะ แหง เฉพาะกรณี ไมเ ปน ทยี่ อมรบั นาํ ไปใชใ นทอี่ นื่ และไมน ยิ มนบั ถอื เปน ศพั ทว ชิ าการอนั มคี วามหมายพเิ ศษ จาํ เพาะตวั 2. ศพั ทท ว่ั ๆ ไปเกยี่ วกบั พระพทุ ธศาสนา ขอ นมี้ ไิ ดเ ปน จดุ มงุ หมายโดยตรง แตก ไ็ ดเ กบ็ มาเปน สว น มาก และไดใ หค วามหมายไวโ ดยยอ 3. ศพั ทเ กย่ี วกบั ศาสนา ลทั ธนิ ยิ ม ประเพณี และความเชอ่ื ถอื อยา งอนื่ ทไี่ ดย นิ ไดฟ ง คนุ หู แมท เี่ ปน เรอื่ งภายนอกพระพทุ ธศาสนา ข. ศัพทต ัง้ ภาคภาษาไทย 1. การเรียงลาํ ดบั ศพั ท ถอื ตามพจนานุกรมฉบับราชบณั ฑติ ยสถาน ยกเวนคํามีประวสิ รรชนยี  ท่ี เปน ตนศัพทข องคาํ อน่ื ๆ จะเรียงไวกอ นคําที่อาศยั ตนศัพทนนั้ เชน เถระ เรยี งไวก อ น เถรคาถา และ เถรวาท ฆานะ เรียงไวก อน ฆานทวาร และ ฆานวิญญาณ เปนตน 2. คําท่ีมี - ตอทาย หมายความวา ศัพทท ีข่ ึ้นตนดว ยคํานัน้ ถา ไมพบในลาํ ดบั ของคาํ น้ันเอง ใหดู ตามท่ีอา ง เชน กัมม- ดู กรรม- คําวา กมั มบถ ไมมี ใหดู กรรมบถ ดงั นเ้ี ปน ตน 3. ศพั ทท เี่ ปน หวั ขอ หมวดธรรม คอื มจี าํ นวนขอ ยอ ย เชน อบายภมู ิ 4, อนปุ พุ พกิ ถา 5 เปน ตน ใหด รู ายละเอยี ดในภาค 1 คอื พจนานกุ รมหมวดธรรม ค. ภาคภาษาบาลี 1. ศัพทตั้งทุกคาํ ไดแสดงรูปศัพทเดมิ หรอื คําแปลภาษาบาลีไวเปนอักษรโรมนั ในวงเลบ็ ตอจาก ศพั ทน ั้น ๆ เพอ่ื ใหน ักศกึ ษาชินตอ อักษรโรมนั ซึง่ ตองใชในเมื่อจะเขียนคําบาลีคกู ับภาษาอังกฤษ 2. ศัพทตั้งหลายแหงเปนคํทา่ีเกิดข้ึนหรือบัญญัติขึ้นภายหลังในภาษาไทย จึงไมมีคําเรียกใน ภาษาบาลี ในกรณเี ชน นไ้ี ดแ ตง ศัพทบาลีขนึ้ ใหมพอใหส อื่ ความหมายได และเพ่อื ใหทราบวา เปนคําที่ผกู ขึ้นใหม จึงใสเครอ่ื งหมายดอกจัน (*) กาํ กับไว เชน เปรยี ญ (Pari¤¤å*, Pàli¤¤å*), วดั หลวง (Ràja- varavihàra*, Ràjàvàsa*) เปนตน 3. คําบาลีสวนมากแสดงไวในรปู ศพั ทท่ีเปนนามอยางเดยี ว แมว า พากยไ ทยและอังกฤษจะเปน คํากรยิ า กพ็ งึ แปลงรูปเอาเองตามวิธขี องไวยากรณ เชน องั คาส (Parivisana) เมอ่ื นาํ ไปใชพงึ เปล่ียน เปน ปรวิ ิสติ เปนตน (ศัพทอ่นื ๆ เชน ตักบาตร, ปดทอง, ผูกสมี า เปน ตน) ง. ภาคภาษาองั กฤษ 1. ความหมายโดยพยญั ชนะ (lit.) ถา มี จะมาเปน อนั ดบั แรก ตอจากน้นั เปนความหมายท่เี หมาะ สมหรอื นิยมใชตามลาํ ดบั 2. คาํ บาลบี างคาํ เมอ่ื นาํ มาใชใ นภาษาไทย ไดม คี วามหมายคลาดเคลอื่ นหรอื เพย้ี นไปจากเดมิ บา ง เกดิ มคี วามหมายใหมซ อ นขน้ึ มาอกี บา ง พจนานกุ รมฯ นไ้ี มใ หค วามสาํ คญั แกค วามหมายทคี่ ลาดเคลอื่ น เพยี้ น ไป หรอื เกดิ ขน้ึ ใหมเ หลา น้ี โดยทว่ั ไปจงึ มไิ ดแ สดงความหมายเชน นไี้ ว แสดงเฉพาะความหมายเดมิ เทา นนั้ เชน

315 อารมณ = sense-object (ไมใ ช emotion) สงสาร = the round of rebirth (ไมใ ช pity) มานะ = conceit; lust for power (ไมใ ช effort; exertion) แตบ างคาํ เหน็ วา ควรทราบ กแ็ สดงไวด ว ย ในกรณเี ชน นี้ ทใ่ี ดแสดงความหมายทกี่ ลายหรอื เกดิ ใหมใ นภาษาไทย กจ็ ะใส (T,) กาํ กบั ไวห นา ความหมายนน้ั เชน มาตกิ า ... (T,) funeral chanting; อจั ฉรยิ ะ ... (T,) genius; อจิ ฉา ... (T,) ดู อสิ สา 3. ความหมายของบางศพั ทเ ปน ทย่ี อมรบั กนั ทวั่ ไปแลว แตบ างศพั ท เชน คาํ วา ฌาน เปน ตน ยงั ขดั แยง กนั อยู คราวนยี้ งั มไิ ดท าํ เครอ่ื งหมายแสดงไวเ ปน พเิ ศษ และความหมายของคาํ บางคาํ ไมใ ชค วามหมายที่ ตรงแท เปน แตน ยิ มใชใ นเมอ่ื พอเทยี บเคยี งกนั ไดก บั ของศาสนาอนื่ ในบางแง ในกรณนี ี้ หากความหมายนน้ั ชวนใหเ กดิ ความเขา ใจผดิ ได จะมอี กั ษรยอ (mis.) กาํ กบั ไวด ว ย เชน โบสถ = ... (mis.) church; temple เปน ตน 4. ศพั ทท นี่ ยิ มเรยี กทบั ศพั ท เชน กรรม, ธรรม และ นพิ พาน เปน ตน กไ็ ดใ หร ปู ทบั ศพั ทไ วด ว ย แสดงวา ศพั ทน น้ั นยิ มใชก นั เชน นนั้ 5. ศพั ทแ ละความหมายสว นมากเปน noun แมท เี่ ปน อยา งอนื่ กพ็ งึ ทราบไดโ ดยงา ย จงึ มไิ ดใ หอ กั ษร ยอ ระบวุ จวี ภิ าคกาํ กบั ไว เวน แตใ นกรณตี อ งการแยกใหเ หน็ ตา งหากจากกนั หรอื ควรกาํ หนดเปน พเิ ศษ 6. คาํ ทอี่ ยสู ดุ บรรทดั ซงึ่ พมิ พไ มพ อจบคาํ ตอ งตดั แยกออกไปขนึ้ บรรทดั ใหม ในการตดั แยกคาํ ได พยายามปฏบิ ตั เิ ครง ครดั ตามหลกั การแบง พยางค (syllabication) โดยถอื พจนานกุ รมภาษาองั กฤษมาตรฐาน เปน หลกั การทที่ าํ ความเขา ใจในขอ นไ้ี วเ พราะปจ จบุ นั มกี ารละเลยในเรอ่ื งนกี้ นั มาก จนบางทลี มื กนั ไปวา หลกั ในเรอื่ งนมี้ อี ยู อนง่ึ ในกรณที ี่ British English กบั American English เขยี นตา งกนั ในการสะกดตวั กด็ ี ในการ ตดั แยกพยางคก ด็ ี เชน British English วา mar • vel • lous; know•ledge ฯลฯ แต American English เปน mar•vel•ous; knowl•edge ฯลฯ พจนานกุ รมฯ นถี้ อื ตาม British English อยา งไรกต็ าม ในกรณที ่ี พจนานกุ รมภาษาองั กฤษตดั แยกคาํ ตา งกนั จะตกลงใจถอื อยา งใดอยา งหนงึ่ ตามสมควร จ. ขอควรทราบเกย่ี วกบั การเขียนภาษาบาลี 1. รูปสระ เมอื่ เขียนภาษาบาลดี ว ยอกั ษรไทย สระทกุ ตัว (ยกเวน สระ อ) มที ง้ั รปู “สระลอย” (เม่อื ไมม พี ยญั ชนะตนประสมอยดู ว ย) และรูป “สระจม” (เม่อื มพี ยัญชนะตน ประสมอยดู ว ย) เชน อาภา (àbhà ), อสิ ิ (isi ), อตุ ุ (utu) สระ อ (a) จะปรากฏรูปเมื่อเปน สระลอย และไมป รากฏรปู เมื่อเปนสระจม เชน อมต (amata) นอกจากน้ี ตวั อ ยงั ใชเ ปน ทุนใหสระอนื่ เกาะ เมอ่ื สระน้ันใชเปนสระลอย เชน เอก (eka), โอฆ (ogha) สวนในอักษรโรมนั สระทกุ ตวั ปรากฏรูปเสมอไป และมีรูปเดยี วกนั ไมวาจะใชเปนสระลอยหรอื สระจมกต็ าม เชน àkàra (อาการ) 2. รูปพยัญชนะ พยัญชนะเมือ่ ประสมกับสระใด กจ็ ะมรี ูปสระนน้ั ปรากฏอยดู วย (ยกเวน เม่อื ประสมกับสระ อ) เชน พุทฺโธ (buddho) พยัญชนะท่ีใชโดยไมมีรูปสระปรากฏอยู และไมมีเครื่องหมาย ฺ (พนิ ทุ) กาํ กับ แสดงวาประสม กับสระ อ (a) เชน รตน (ratana) สวนพยัญชนะท่ีมีเครื่องหมายพินทุกํากับ ก็แสดงวาไมมีสระใดประสมอยูดวย เชน ธมมฺ (dhamma), พฺรหฺม (brahma) 3. เคร่ืองหมายนิคหิต เครอื่ งหมาย  (นคิ หิต) ตอ งอาศัยสระ และจะปรากฏเฉพาะหลังสระ อ (a ), อิ (i ) หรอื อุ (u) เชน อสํ (a§sa), เอวํ (eva§), กึ (ki§), วสิ ุ (visu§)

316 หมายเหต:ุ ในการพมิ พค รง้ั ท่ี 2 (พ.ศ. 2515–2518) ไดเ พมิ่ เตมิ ศพั ทเ ขา อกี ประมาณ 250 ศพั ท ศพั ทท เี่ พมิ่ ใหมเ หลา นี้ แทรกเขา ในระหวา งศพั ทท มี่ อี ยใู นฉบบั เดมิ และตอ งการสงวนเนอื้ ท่ี จงึ ไมไ ดใ หค าํ บาลอี กั ษรโรมนั ไวด ว ย อยา งไรกต็ าม ในการพมิ พค รงั้ ที่ 4 (พ.ศ. 2527) ไดเ พมิ่ เตมิ ศพั ทเ ขา อกี ประมาณ 50 ศพั ท ปรบั ปรงุ และเพม่ิ เตมิ ความหมายของศพั ทท ม่ี อี ยแู ลว แตเ ดมิ ขน้ึ อกี เปน อนั มาก และไดแ ทรกคาํ บาลอี กั ษรโรมนั เขา จนครบทกุ ศพั ท สว นในการพมิ พค รงั้ ที่ 10 (พ.ศ. 2545) ไดเ พม่ิ เตมิ ศพั ทป ระมาณ 31 ศพั ท และไดแ กไ ขปรบั ปรงุ อกี ประมาณ 24 ศพั ท adj. adjective อักษรยอและเครือ่ งหมาย lit. literally (mis.) misleading v. verb n. noun * newly coined Pali term (T.) in Thai usage เทยี บอักษรโรมนั ทใ่ี ชเขยี นบาลี* อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ aài ãuåe o กขคฆง k kh g gh ï §, ü หรอื N จ ฉ ชฌ c ch j jh ¤ ฏ  ฑฒณ ñ ñh ó óh õ ตถทธน t th d dh n ปผพภม p ph b bh m ย ร ล ว ส ห ฬ อํ yr lvshë นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ธฺ สสฺ . สพพฺ ปาปสสฺ อกรณํ กสุ ลสฺสูปสมฺปทา สจิตตฺ ปริโยทปนํ เอตํ พทุ ธฺ าน สาสน.ํ Namo tassa Bhagavato Arahato Sammàsambuddhassa. Sabbapàpassa akaraõa§, Kusalassåpasampadà, Sacittapariyodapana§; Eta§ Buddhàna sàsana§. * ในทนี่ ม้ี งุ แสดงเพียงรปู ลกั ษณของตัวอกั ษรแตละตวั เทียบกนั เทา นัน้ สว นการเขียนจรงิ ในขอความ พงึ ทราบตามหลกั ทกี่ ลาว ไวในคําชแ้ี จงขอ จ. ขา งตน

ก กฏัตตากรรม (Kañattàkamma) casual act; กรรมวาจา (Kammavàcà) the formal words of cumulative or reserve kamma. an act; text of a formal act, i.e. a motion (ญัตต)ิ together with one or three proclama- กฐนิ (Kañhina) the Kathin ceremony; the annual tions (อนสุ าวนา) that may follow. robe-presentation ceremony (in the month following the end of the Rains Retreat); post- กรรมวาจาจารย (Kammavàcàcariya) Act- lenten robe-offering; Post-Retreat Robe- Announcing Teacher; (First) Ordination- Presentation. Teacher. กตเวที (Katavedã) one who reciprocates the กรวดน้ํา, การ (Dakkhiõodakapàtana) v. pouring done favour. the water of dedication (to transfer merit to other beings). กตัญตุ า (Kata¤¤utà) gratitude; gratefulness; appreciation. กระถางธปู (Dhåpabhàjana*) incensory; censer. กระทู (Nikkhepapada) topic; theme; subject; กตัญู (Kata¤¤å) adj. grateful; obliging; know- ing the done favour. subject matter; gist; point of a discussion; query. กตัญูกตเวทิตา (Kata¤¤åkatavedità) the กราน (Attharati) v. to spread; stretch; lay out; quality of being a grateful person; grati- carry out (the kañhina robe-making ceremony). tude; gratefulness. กราบ (Abhivàda) to bow to the ground; to pay respect by making the five-point pros- กตัญูกตเวที (Kata¤¤åkatavedã) one who is tration; to prostrate. thankful for benefits received and recip- กรุณา (Karuõà) compassion; pity. rocates them. กลด1 (Mahàchatta) a sunshade. กลด2 (Dussakuñikà) an umbrella-like tent. กตัตตากรรม ดู กฏัตตากรรม กลละ (Kalala) the embryo in the first week กถาวตั ถุ (Kathàvatthu) 1. “Points of Controversy”; after conception. กษัตรยิ  (Khattiya) 1. a man of the warrior name of the fifth book of the Abhidhamma caste; the warrior-ruler; nobles. 2. a king. Piñaka. 2. a subject of discussion. กสิณ (Kasiõa) a meditational device; object กรมการศาสนา (Sàsanàdhikàra*) Department of meditation; the method of inducing of Religious Affairs. concentration by gazing at any of the ten กรรม (Kamma) 1. karma; kamma; a volitional objects, viz., earth, water, fire, air, blue, action; action; deed; good and bad voli- yellow, red, white, space and light. tion. 2. work; job; activity; transaction. กังขา (Kaïkhà) doubt; uncertainty. กรรมกเิ ลส (Kammakilesa) an action causing กณั ฑ (Kaõóa) 1. a chapter, portion or part impurity; depravity of action; vice of conduct. (of a religious book). 2. a sermon. กรรมฐาน (Kammaññhàna) subjects of medi- tation; meditation exercises; the act of กัณฑเทศน (Dhammadesanàpåjà*, Dhamma- meditation or contemplation; ground for mental culture. kathikadeyya*) offerings for a sermon. กรรมนยิ าม (Kammaniyàma) order of act and กปั , กปั ป, กลั ป (Kappa) 1. an aeon; world-aeon; result; the Law of Kamma. กรรมบถ (Kammapatha) course of action; way world-age; world-cycle; world-period. 2. of action; kamma as the way leading to the life-term; life-period; the duration of life. the woeful or blissful existences. กัปปพนิ ทุ (Kappabindu) a smudge that makes กรรมภพ (Kammabhava) kamma-process; the a new robe allowable; dark mark or small active process of becoming.

กัปปยการก 318 กาลัญุตา black dot applied to a new robe to make the Sensuous Sphere. it lawful. v. (ทํากปั ปพินท)ุ to make a robe กามปุ าทาน (Kàmupàdàna) sensuous clinging; allowable by applying a disfiguring smudge (by which the owner can also identify it); attachment to sensuality. mark with a smudge. กาเมสุมิจฉาจาร (Kàmesumicchàcàra) sexual กปั ปย การก (Kappiyakàraka) one who makes things suitable for a monk; attendant of a misconduct; sensual misconduct; unlawful monk. sexual intercourse; adultery. กัมม- ดู กรรม-. กาย (Kàya) 1. the body; material body. 2. the กลั ปนา (Kappanà) 1. merit dedicated to the body of psychic factors, namely, Vedanà, departed. 2. ดู ทีก่ ลั ปนา. Sa¤¤à and Saïkhàra. กลั ยาณมติ ตตา (Kalyàõamittatà) good friendship; กายกรรม (Kàyakamma) bodily action; actions good company; association with the virtuous. performed by the body. กาม (Kàma) sense-desire; desire; sensuality; กายคตาสติ (Kàyagatàsati) mindfulness with an object of sensual enjoyment; sensual regard to the body; reflection or contem- pleasures. plation on the 32 impure parts of the body. กามคุณ (Kàmaguõa) sensual pleasures; ob- กายทวาร (Kàyadvàra) 1. the body-door; body- jects of sensual enjoyment. avenue; the outlet of bodily senses. 2. the กามฉนั ท (Kàmachanda) sensual desire; excite- body-door; the channel of bodily action. ment of sensual pleasure. กายทจุ ริต (Kàyaduccarita) misconduct by the กามตัณหา (Kàmataõhà) sensual craving; body; bodily misconduct; misconduct in craving for sensual pleasures. action. กามภพ (Kàmabhava) the sphere or state of กายวญิ ญัติ (Kàyavi¤¤atti) bodily intimation; existence dominated by sensual pleasures; bodily expression. Sensuous Existence; Sense Sphere. กายวญิ ญาณ (Kàyavi¤¤àõa) body-conscious- กามราคะ (Kàmaràga) sensual passion; sen- ness; consciousness by means of touch. sual lust; sense-desire; sensuality; desire กายวเิ วก (Kàyaviveka) seclusion of the body. for sensual pleasures. กายสังขาร (Kàyasaïkhàra) bodily formation, กามโลก (Kàmaloka) the world of sense- i.e. in-breath and out-breath. desire; the Sense Sphere; the world of sen- กายสัมผสั (Kàyasamphassa) bodily contact; sual pleasures. bodily touch. กามวติ ก (Kàmavitakka) thought of sensual กายสุจริต (Kàyasucarita) good conduct in pleasures. action; good conduct by the body; bodily กามสงั วร (Kàmasa§vara) sexual restraint. good conduct. กามสขุ (Kàmasukha) worldly happiness; happi- กายานปุ ส สนา (Kàyànupassanà) the contem- ness arising from sensual pleasures. plation of the body; mindfulness as regards the body. กามสุขัลลิกานุโยค (Kàmasukhallikànuyoga) กายกิ ทกุ ข (Kàyikadukkha) physical pain; bodily pain; physical suffering. self-indulgence; sensual indulgence; the กายกิ สุข (Kàyikasukha) physical happiness; constant attachment to sensual pleasures. bodily happiness. กามาวจร (Kàmàvacara) belonging to the การเปรยี ญ (Dhammasàlà) preaching hall; study Sense Sphere. hall. กามาวจรภมู ิ (Kàmàvacarabhåmi) the Sensu- กาลมรณะ (Kàlamaraõa) timely death. ous Plane of Existence; the Sense Sphere; กาลญั ตุ า (Kàla¤¤utà) the quality of one who

กาสาวพสั ตร 319 ขุททกนิกาย knows the proper time; knowing the proper กุลุปกะ (Kulupaka) a family-frequenter; family- time; knowledge of how to choose and friend monk; family mentor. keep time. กาสาวพัสตร (Kàsàya, Kàsàvavattha) cloth กุศล (Kusala) adj. wholesome; meritorious; dyed with astringent decoction; the yellow moral; skilful; kammically wholesome. n. robe; ochre robes. merit; good action; virtue; the good; whole- กําเนดิ ดู โยน.ิ some action. กําแพงแกว (Ratanapàkàra) consecrated wall; a parapet (surrounding a sacred building). กศุ ลกรรม (Kusalakamma) wholesome or meri- torious action; right conduct. กิงกฺ รณีเยสุ ทกขฺ ตา (Kiïkaraõãyesu dakkhatà) กศุ ลกรรมบถ (Kusalakammapatha) the tenfold the willingness to give a helping hand. way of good action; the tenfold wholesome กิจจาธกิ รณ (Kiccàdhikaraõa) business to be course of action. enacted by the Sangha; legal questions กศุ ลจติ (Kusalacitta) meritorious thought; moral concerning obligations; duties. or wholesome consciousness. กจิ วตั ร (Kiccavatta*) religious routine; daily religious observances. กศุ ลเจตนา (Kusalacetanà) right or wholesome กิริยาจติ (Kiriyàcitta) functional consciousness; volition; good intention. inoperative consciousness. กเิ ลส (Kilesa) defilements; impurities; impair- กศุ ลมลู (Kusalamåla) (the three) roots of good; ments. root of good action; kammically wholesome กเิ ลสกาม (Kilesakàma) sensuality as defile- root; the wholesome roots. ment; subjective sensuality; desire; lust. กุกกุจจะ (Kukkucca) remorse; brooding; con- กุศลวิตก (Kusalavitakka) wholesome thought. fusion; repentance; worry. กหุ นา (Kuhanà) deceit; fraud; hypocrisy; trickery. กุฎี (Kuñã) an abode of a Buddhist monk or เกตุมาลา (Ketumàlà) garland of rays round novice; a monk’s cell; a monk’s lodging; dormitory; living quarters of monks. the Buddha’s head; the halo. เกดิ ใหม ดู ชาตหิ นา. โกธะ, โกรธ (Kodha) anger; furious or wrath- ful passion. โกศ (Kosa*) mortuary urn; funeral urn. โกสชั ชะ (Kosajja) idleness; indolence; sloth. ข ขณะจติ (Cittakkhaõa) a thought-moment. ance; endurance; firmness; fortitude. ขณกิ สมาธิ (Khaõikasamàdhi) momentary con- ขันธ (Khandha) aggregate; category. ขันธหา ดู เบญจขนั ธ. centration. ขา งขนึ้ (Juõha-pakkha, Sukka-~) the waxing ขณิกาปต ิ (Khaõikàpãti) momentary joy; instan- moon. taneous joy. ขา งแรม (Kaõha-pakkha, Kàëa-~) the waning ขมา (Khamà) patience; tolerance; pardon. ขมา, การขอ (Khamàpana) asking for pardon. moon. ของขลงั (Parittavatthu, Indajàlikavatthu*) some- ขาทนยี ะ (Khàdanãya) hard or solid food. ขีณาสพ (Khãõàsava) an Arahant; the canker- thing said to have magic power; magic object; amulet; talisman; charm; fetish. free one; one whose mind is free from ขดั สมาธิ (Pallaïka§ àbhujati) to sit (flat on mental obsessions. the haunches) cross-legged. ขุททกนิกาย (Khuddakanikàya) “Smaller ขันติ (Khanti) patience; forbearance; toler- Collection”; the “Minor Anthologies of the

ขุททกปาฐะ 320 โคตร Pali Canon”; name of the fifth of the five ขทุ ทกาปต ิ (Khuddakàpãti) slight sense of main divisions of the Sutta Piñaka. interest; lesser thrill. ขทุ ทกปาฐะ (Khuddakapàñha) “Shorter Texts”; the “Text of Small Passages”; name of the เขา พรรษา ดู วันเขา พรรษา. first division of the Khuddaka Nikàya. เขย้ี วแกว ดู ทาฐธาตุ. ค คณะ (Gaõa) group; denomination; monastery lines. 2. (T,) a magic spell. section. คามวาสี (Gàmavàsã) (T,) a town-monk. คารวะ (Gàrava) respect; reverence; esteem; คณปรู กะ (Gaõapåraka) one who completes the quorum; quorum-completing monk. attention; appreciative action. คิดปรุงแตง (Saïkharoti; Abhisaïkharoti) to คณะวินัยธร (Vinayadhara-gaõa, ~-samajjà*) think under the influence of some passion Eccl. judicature. or motive; proliferate. คณะสงฆ (Saïgha) the monastic order; the คิลานปจจัย (Gilànapaccaya) support for the sick; requisites for the sick; medicine. Church, especially the Buddhist monastic คิลานเภสัช (Gilànabhesajja) drug; medicine. order; the Order; the Saïgha. คิหปิ ฏบิ ัติ (Gihipañipatti*) practices for the lay- man; code of morality for the laity. คณะสังฆมนตรี (Saïghamanti-gaõa, ~-samajjà*) คกุ เขา (Jannukàhi nipatati) v. to sit on one’s heels; kneel. Council of Saïgha Ministers; Eccl. Cabinet. คณุ (Guõa) 1. quality; property. 2. good quality; คติ (Gati) (the five) courses of existence; virtue; merit. 3. (T,) help; aid; benefit; support; favour. destiny; destination. คณุ ธรรม (Guõadhamma) goodness; virtue. คนธรรพ (Gandhabba) 1. a heavenly musician. คณุ พเิ ศษ, คณุ วเิ ศษ (Visesa) unusual virtue; extraordinary state; specific attainment. 2. a being ready to take a new existence. ครองผา (Nivàseti, Pàrupati) v. to don; wear; คูสวด (Upasampadàcariya, Kammavàcàcariya + put on (the yellow robe). Anusàvanàcariya) the two monks who chant ครุกกรรม (Garukakamma) Weighty Action; the formal words of an act (especially, of ordination); Act-Announcer; Ordination- kamma of serious or strong effect. Teacher. ครุฏฐานยี บุคคล (Garuññhànãyapuggala) a respec- เครอื่ งราง (Indajàlikavatthu*) an amulet; talisman. โคจร (Gocara) 1. field or sphere of sense table person. perception; a sense-object. 2. a suitable ครธุ รรม (Garudhamma) (the eight) strict place; resort for alms; alms resort. โคจรคาม (Gocaragàma) a village where a conditions or chief rules to be observed monk goes for alms or obtains his food; by the Buddhist nun throughout her life. alms-resort village. คฤหัสถ (Gahaññha) a householder; layman; โคดม, โคตมะ (Gotama) name of the clan to the laity. which the Buddha belonged. ควํ่าบาตร, การ (Pattanikujjanà) the formal act โคตร (Gotta) clan; ancestry; lineage. of exclusion from association; excommuni- cation. คันถธรุ ะ (Ganthadhura) the burden of study- ing the Scriptures; the burden of the books. คนั ธะ (Gandha) odour; odorous object; smell. คมั ภีร (Gantha, Potthaka, Pakaraõa) (T,) a scripture; text; canon; religious book. คาถา (Gàthà) 1. a verse; stanza of 4 half-

ฆนสญั ญา 321 จาคานุสติ ฆ–ง ฆนสญั ญา (Ghanasa¤¤à) perception of com- faith depends on sweet voice or good pactness; the idea of massiveness. repute; those attached to voice. ฆราวาส (Gharàvàsa) 1. the household life. 2. งานมงคล (Maïgala, Maïgala-samaya) auspi- cious ceremony; festive occasion. (T,) a householder; layman; the laity. ฆราวาสธรรม (Gharàvàsa-dhamma) virtues for งานวัด (Cetiyamahàpåjà*, Vihàrasamajja*, a good household life; rules of household ~ussava*, ~maha*) temple fair. conduct; qualities of a good layman. งานศพ (Sarãrajjhàpana) funeral; obsequies; ฆานะ (Ghàna) the nose. ฆานทวาร (Ghànadvàra) nose-door; nose-avenue. cremation ceremony. ฆานวิญญาณ (Ghànavi¤¤àõa) nose-con- งานสมรส (Vivàhakàla, Vivàhamaïgala) wed- sciousness. โฆสัปปมาณกิ า (Ghosappamàõikà) those who ding; marriage ceremony. measure or judge by voice; those whose งานอวมงคล (Avamaïgala, Petadakkhiõàdàna) (T,) funeral; rites for the dead; funereal occasion; memorial service; inauspicious occasion. จ จงกรม (Caïkama) walking up and down; a and the performance of duties. terraced walk. v. to walk up and down. จกั ขุ, จกั ษุ (Cakkhu) the eye. จกั ขทุ วาร (Cakkhudvàra) the eye-door; eye- จตตุ ถฌาน (Catutthajjhàna) the fourth Jhàna; the fourth absorption. avenue. จักขุวิญญาณ (Cakkhuvi¤¤àõa) eye-con- จตุธาตวุ วตั ถาน (Catudhàtuvavatthàna) analysis of the four elements; determining of the sciousness. elements; contemplation on the four essential จกั ร, จกั รธรรม (Cakka) the set of four qualities of which the body is composed. virtues, being like the four wheels of a จตุปจจัย (Catupaccaya) ดู ปจ จัย. carriage, constituting the means to pros- จตุรพิธพร (Catubbidhavara*) the fourfold bless- perity; virtues wheeling to prosperity. จกั รพรรดิ (Cakkavatti) 1. world-king; a uni- ing; the four excellent things, viz., long versal monarch, endowed with the seven life, beauty, happiness and health. valuables or treasures. 2. (T,) an emperor. จตุราริยสจั จ (Cattàri Ariyasaccàni) the Four จกั รวาฬ (Cakkavàëa) a world-circle; solar Noble Truths; the Four Holy Truths. system; universe. จตวุ รรค (Catuvagga) a chapter of four monks. จัณฑาล (Caõóàla) an outcaste; the untouch- จรณะ (Caraõa) behaviour; conduct; good able. conduct. จันทรคติ (Candagati*) the system of a lunar จริต (Carita) the intrinsic nature of a person; calendar. (the six types of) characteristic behaviour; จาคะ (Càga) 1. charity; generosity; sacrifice; character; temperament. self-denial; liberality; munificence; benefac- จรยิ าปฎ ก (Cariyàpiñaka) “Modes of Conduct”; tion. 2. abandoning; giving up; renunciation. name of the fifteenth division of the จาคสัมปทา (Càgasampadà) achievement of Khuddaka Nikàya. charity. จริยาวัตร (Cariyàvatta*) 1. customs and man- จาคานุสติ (Càgànussati) reflection on gener- ners to be observed; duties concerned with osity; recollection of liberality. conduct. 2. conduct and duties; moral conduct

จาตุทสี 322 เจาคณะ จาตทุ สี (Càtuddasã) the 14th day of a fortnight. จวี รอธิษฐาน (Adhiññhitacãvara) the determined จาตมุ หาราช (Càtummahàràjikà) the Four Guardian robes; the three robes determined for regular personal use. Deities; the realm of the Four Great Kings. จาตุรงคสันนิบาต (Càturaïgasannipàta) the จวี รอาศยั (Atirekacãvara) an extra robe. จตุ ิ (Cuti) shifting (out of one existence to Great Assembly of Disciples marked by the union of four factors. another); decease; the final thought- จาริก (Càrika) 1. a traveller; wanderer; way- moment of a particular life; death. farer. 2. a wandering place. 3. a journey; จตุ จิ ติ (Cuticitta) death-consciousness; dying wandering. 4. (T,) v. to wander; go on a or death-consciousness; the consciousness journey. disconnecting the present life. จารึก (Likhati) v. to inscribe; incise; engrave. จุติวญิ ญาณ (Cutivi¤¤àõa) ดู จตุ จิ ติ . จําพรรษา, การ (Vassàvàsa) Vassa-residence; จตุ ปู ปาตญาณ (Cutåpapàta¤àõa) the know- the rains-retreat; rains-residence; keeping ledge of the decease and rebirth of beings; the Buddhist Lent; keeping the rainy sea- the clairvoyant supernormal vision dealing son; dwelling permanently at a suitable with the death and rebirth of beings; the place throughout the three months of the perception of the appearing and disappear- rainy season. ing of various beings according to the con- จาํ วดั (Seyya§ kappeti) v. (of a monk or novice) sequences of their past deeds. to sleep. จลุ ลวรรค (Cullavagga) “Smaller Section”; จติ , จติ ต (Citta) thought; mind; a state of name of a book of the Vinaya Piñaka. consciousness. เจดยี  (Cetiya) 1. a person, place or object จติ กาธาน (Citakà) a funeral pile; crema- worthy of worship; reminder. 2. (T,) a sepul- torium; pyre; crematory; catafalque. chral monument; pagoda; shrine; dagoba; จิตตะ (Citta) thought; thoughtfulness; active bell-shaped stupa (with a slender spire); thought. tapering-spired stupa; Phra Chedi. จติ ตนยิ าม (Cittaniyàma) psychic order; psychic เจตนา (Cetanà) volition; will; intention. law; order of mind. เจตภตู (Attà, Jãva) soul; the self; âtman. จติ ตวิสทุ ธิ (Cittavisuddhi) purity of mind; puri- เจตสกิ (Cetasika) mental concomitants; mental fication of consciousness. factors; mental states; mental activities; จิตตสังขาร (Cittasaïkhàra) mental formation; the adjuncts of consciousness; mental mental function, i.e. perception and feeling. adjuncts; mental coefficients. จติ ตานปุ สสนา (Cittànupassanà) the contem- เจตสกิ ทกุ ข (Cetasikadukkha) mental pain. plation of mind; contemplation of various เจตสิกสขุ (Cetasikasukha) mental happiness. states of mind; mindfulness as regards เจโตปรยิ ญาณ (Cetopariya¤àõa) knowledge of thoughts. others’ thoughts; telepathy. จติ ตบุ าท, จิตตุปปาท (Cittuppàda) the rise of a เจโตวมิ ตุ ติ (Cetovimutti) deliverance of mind. thought; thought; intention. เจริญพระพทุ ธมนต (Parittabhaõana) (T,) (used จนิ ตมยปญ ญา (Cintamayapa¤¤à) understanding for auspicious ceremonies) to chant holy through reasoning; wisdom resulting from stanzas. reflection. เจาคณะ (Gaõàdhipati*) 1. chief monk of an จวี ร (Cãvara) 1. the yellow robe (of a Buddhist administrative division; eccl. chief officer; monk or novice); any of the three garments eccl. governor. The term Ecclesiastical, or of the monk. 2. (T,) the upper or inner robe. its abbreviation Eccl. can be prefixed to

เจา คณะจงั หวดั 323 ชอฟา the title of a government administrative Ecclesiastical District Officer. officer at different levels to designate its เจาคุณ (Guõassàmã*) a title unofficially used equivalent in the Ecclesiastical Order, e.g. Eccl. District Officer, for เจาคณะอําเภอ. 2. in speaking to or of a monk of a higher chief monk of a monastery section. rank; “Chao Khun”; “The Right Venerable”. เจาคณะจังหวดั (Nagarasaïghapàmokkha*) the ดู พระราชาคณะ Ecclesiastical Provincial Governor. เจาภาพ (Nimantaka, Dànapati) the host; sponsor; chief donor. เจาคณะตําบล (Gàmasamåhasaïghàdhipati*) เจา อธิการ (Vihàràdhipati*, Adhikàrapati*) the abbot who is an Ecclesiastical Sub-District the Ecclesiastical Commune-Chief; Eccl. Chief as well. Sub-District Head. เจาอาวาส (Vihàrapati*) the abbot. เจาคณะภาค (Cåëasaïghamaõóalapàmokkha*) the เจมิ (Abbha¤jati) v. to anoint; n. anointment. Ecclesiastical Regional Governor. แจกัน (pupphàdhàna*) a vase. แจง (Saïgãtikathà*) preaching or chanting on เจาคณะใหญ (Mahàsaïghamaõóalapàmokkha*) the account of the First Council of Buddhism. โจทก (Codaka) reprover; accuser; plaintiff. the Chief Superintendent of the (Central, โจทนา (Codanà) reproof; charge; accusation; North, South, East, or Dhammayuttika) Eccle- plaint. siastries; Chief of the ... Eccl. Jurisdiction; Eccl. Governor General. เจาคณะอําเภอ (Nigamasaïghàdhipati*) the ฉ ฉกามาพจรสวรรค (Chakàmàvacaradevaloka) proxy vote. ฉันท (Chanda) metrics; prosody; a metre; the six heavens of sensual pleasures. ฉลอง (Mahakamma) celebration. v. to celebrate. metrical composition. ฉฬภิญญา (Chaëabhi¤¤à) the sixfold super- ฉันทาคติ (Chandàgati) the wrong way of normal knowledge; the six psychic powers. behaviour consisting in predilection; pre- ฉตั ร (Chatta) royal canopy; sunshade; parasol. judice caused by love; partiality. ฉนั (Bhu¤jati) v. (of a monk or novice) to eat; ฉพั พัณณรงั สี (Chabbaõõara§sã) the ray of six colours. take food. ฉายา (Chàyà) 1. (T,) the Pali monastic name ฉันทะ (Chanda) 1. will; aspiration; the will to of a Buddhist monk; ordination-name. 2. shade; shadow. do; resolve; zeal; desire; impulse; wish; เฉวยี ง (Eka§sa§) v. to arrange the upper loving interest; desire for truth and robe over one shoulder (the left one). understanding. 2. consent; declaration of consent to an official act by an absentee; ช ชฎลิ (Jañila) a class of ascetics with matted ชลาพชุ ะ (Jalàbuja) womb-born creatures; those hair, usually worshipping fire, sometimes born from the womb; the viviparous. classed under Isi; matted-hair ascetic. ชวนะ (Javana) impulsion; apperception; impulsive ชนกกรรม (Janakakamma) reproductive kamma; moment; a phase or stage of the process of regenerative kamma. consciousness at which there is full perception and at which kamma is performed, usually ชมพทู วปี (Jambådãpa) the continent of the rose- lasting for seven thought-moments. apples, i.e. India. ชอฟา (Kaõõikà, Kåñapilandhana*) the curved ชรา (Jarà) old age; decay.

ชกั ผา 324 ฎกี า finial (of a gable); gable-finial; (elongated of the Buddha. ornate) gable spire. ชิวหา (Jivhà) the tongue. ชักผา ดู บงั สุกุล, ผา ปา . ชิวหาทวาร (Jivhàdvàra) tongue-door; tongue- ชยั มงคลคาถา (Jayamaïgalagàthà) stanzas for the blessing or glory of victory. avenue. ชาครยิ านโุ ยค (Jàgariyànuyoga) practice of watch- ชิวหาวิญญาณ (Jivhàvi¤¤àõa) tongue-con- fulness; avoidance of sleep; wakefulness. ชาดก (Jàtaka) 1. a birth story; the stories of sciousness. the Buddha’s previous lives. 2. “Birth ชี (Muõóakaupàsikà*) a shaven-headed female Stories”; name of the tenth division of the Khuddaka Nikàya. devotee who wears white robes and ชาติ (Jàti) birth; rebirth. observes five or eight precepts; white-robed ชาตกิ อน (Atãtabhava) a previous birth; former female lay follower. life. ชวี ติ (Jãvita) life; vitality. ชาติหนา (Paraloka, punabbhava) rebirth; re- ชีวิตินทรีย (Jãvitindriya) vitality; life-principle; existence; future life. psychic life; the faculty of life. ชินะ (Jina) 1. the conqueror; the victor; the ชกุ ชี (Mahàpañimà-patiññhàna) base (for the Buddha. 2. Jain; Jaina. principal Buddha image); pedestal. ชินบุตร, ชโิ นรส (Jinaputta, Jinorasa) a disciple เชิงตะกอน ดู จติ กาธาน. เชงิ เทียน (Sitthadãpàdhàra*) candlestick. เชงิ บาตร (Pattàdhàraka) bowl-support; bowl- stand. ฌ ฌาน (Jhàna) meditation; absorption; a state ฌาปนกิจ (Jhàpanakicca) cremation. of serene contemplation attained by medi- ฌาปนสถาน (Jhàpanaññhàna) crematorium. tation; (mis.) trance; ecstasy. ญ ญตั ติ, ญัติ (¥atti) a motion. ญาติพลี (¥àtibali) offering to kinsfolk; the ญาณ (¥àõa) knowledge; real knowledge; helping of one’s relatives. wisdom; insight. ญาตสิ ังคหะ (¥àtisaïgaha) good treatment ญาณทศั นะ (¥àõadassana) knowing and seeing; towards kinsmen; the helping of one’s relatives. perfect knowledge; all-comprising know- ledge; a vision of truth; insight; vision ญาติสาโลหติ (¥àtisàlohita) relations and blood through wisdom. relations. ญาณทสั สนวสิ ทุ ธิ (¥àõadassana-visuddhi) purity of knowledge and vision; purity of vision ญายะ, ญายธรรม (¥àya) right path; right regarding intuitive wisdom; purification by method; the Noble Path; truth; Nibbàna. knowledge and vision. ญาติ (¥àti) a kinsman; relative. เญยยธรรม, ไญยธรรม (¥eyyadhamma) any- thing that should be learnt or understood; the knowable. ฎ ฎีกา (òãkà) 1. a sub-commentary. 2. (T,) a monk. 3. (T,) written request for donation. letter of invitation or invitation card to a 4. (T,) petition; appeal.

ฐาน 325 ติณวตั ถารกวนิ ัย ฐ ฐาน (òhàna*) pedestal (as of a Buddha image.) ฐานานศุ ักดิ์ (òhànànusatti) the authority based ฐานานกุ รม (òhànànukkama*) the ecclesi- on one’s rank or dignity. astical order of retinue; assistants or staff ฐติ ิ (òhiti, òhãti) duration; static moment; the members; entourage. moment of standing. ณ เณร ดู สามเณร. ด ดวงตาเหน็ ธรรม ดู ธรรมจักษ.ุ delightful realm; the heaven of the ดาบส (Tàpasa) a hermit; ascetic. satisfied gods; name of the fourth ดาวดงึ ส (Tàvati§sà) the realm (or heaven) of heavenly abode, of which Santusita is the king. the Thirty-three Gods; name of the second heavenly abode, of which Sakka is the เด็กวัด (âràmika; âràmika-kumàra; Daharàràmika; king. ดิรัจฉาน, กําเนิด ดู ติรัจฉานโยนิ. Kappiyakàraka) temple boy. ดู ศษิ ยวัด. ดสุ ิต (Tusità) the realm of delight; the เดียรถีย (Titthiya) an adherent of another religion; heretical teacher. ต ตจปญ จกกมั มฏั ฐาน (Tacapa¤caka-kammaññhàna) appointment; credentials; eccl. warrant. เทียบ สญั ญาบัตร. the “skin pentad” of meditation subjects; ตลกบาตร ดู ถลกบาตร. the subject for meditation comprising the ตักบาตร (Piõóadàna) v. to offer food to the five constituents ending with the skin (the monks on their almsround. four others being hair, body hair, nails and ตชั ชนียกรรม (Tajjanãyakamma) the formal act teeth); มลู กรรมฐาน กเ็ รยี ก. of censure. ตตยิ ฌาน (Tatiyajjhàna) the third Jhàna; the ตณั หา (Taõhà) craving; desire; thirst. third absorption. ตตั รมัชฌัตตตา (Tatramajjhattatà) equanimity; ตถาคต (Tathàgata) 1. the Accomplished One; equipoise; mental balance. the Thus-come; the Thus-gone; the Truth- ตัสสปาปยสกิ า (Tassapàpiyasikà) inflicting a winner; an epithet of the Buddha. 2. an penalty on one who is at fault; decision Arahant. 3. a being. for specific depravity. ตทังคปหาน (Tadaïgapahàna) abandoning by ตาลปตร (Tàlapatta) a palm leaf. (T,) a fan substitution of opposites. made of palm-leaves, with a long handle, ตทังควมิ ุตติ (Tadaïgavimutti) deliverance by used by a monk in ceremonies; cere- substitution of opposites. monial fan. ดู พัดยศ. ตบะ (Tapa) 1. religious austerity; penance. 2. ตํานาน (Va§sa) tradition; chronicle. exertion; mental devotion; ascetic practice. ติณวัตถารกวินัย (Tiõavatthàrakavinaya) pro- ตรัสรู (Bodhi) Enlightenment. v. to be en- cedure for covering over (as) with grass, (a lightened; attain enlightenment. reconciliation of both parties without need ตราต้ัง (Adhikàrapañña*) certificate of

ติรจั ฉานกถา 326 เถยจิต for clearing up the rights and wrongs). the three Vedas; the three divisions of the ตริ ัจฉานกถา (Tiracchànakathà) a variety of Brahmanic canon of authorized religious teaching and practice, viz., Irubbeda, worldly talk; childish talk; aimless talk. Yajubbeda and Sàmaveda, to which the ติรัจฉานโยนิ (Tiracchànayoni) the animal fourth, Athabbana, was added later. ไตรภพ, ไตรภมู ิ (Tibhava, Tebhåmi) the Three kingdom; the realm of the brute creation. Spheres, viz., the Sense Sphere, the Form ตริ จั ฉานวชิ า (Tiracchànavijjà) a low art; pseudo- Sphere and the Formless Sphere; three realms; three worlds; three planes of sciences; any study tending to be an existence. obstacle on the way to Nibbàna. ไตรมาส (Temàsa) three months, especially those of the rainy season. ตสิ รณคมนปู สมั ปทา (Tisaraõagamanåpasampadà) ไตรรตั น (Ratanattaya) the Three Jewels; the Three Gems; Triple Gem. ดู รตั นตรยั . ordination by taking the Threefold Refuge. ไตรลักษณ (Tilakkhaõa) the Three Charac- เตโชกสิณ (Tejokasiõa) fire-contemplation; fire teristics; the Three Signs of Being; also called the Common Characteristics. ดู as a meditational device. สามญั ลักษณะ. เตโชธาตุ (Tejodhàtu) fire-element; the ไตรโลก (Tiloka) the three worlds. ดู ไตรภพ. ไตรสรณะ (Tisaraõa) the Threefold Refuge; element of heat; heat. Three Refuges; Triple Guide. เตวาจกิ (Tevàcika) lit. pronouncing three words ไตรสรณคมน (Tisaraõagamana) taking the Threefold Refuge; going to the Buddha, or three times; especially one who pro- the Dhamma, and the Sangha for refuge. nounces the threefold formula of refuge, the ไตรสกิ ขา (Sikkhàttaya) the Threefold Learning; first being Yasa’s father. the Threefold Training; the Three Studies: โตะ หมบู ชู า (Påjanapãñha*) a set of altar tables. morality, concentration and wisdom, (pre- ไตรจีวร (Ticãvara) the three robes of a ferably, training in higher morality, in higher Bhikkhu, consisting of the under, the mentality, and in higher wisdom.) upper and the outer robes; Triple Robe. ไตรทวาร (Tidvàra) the three doors or avenues of action: body, speech, and mind. ไตรปฎ ก (Tepiñaka) lit. the Three Baskets; the Tipiñaka; the three divisions of the Bud- dhist Canon, viz., Vinaya, Sutta and Abhi- dhamma, generally known as the Pali Canon. ไตรเพท (Tiveda) lit. the three knowledges; ถ ถลกบาตร (Pattathavikà) the bag with a sling, morbid state of mind. used for carrying an alms-bowl in; bowl- ถนี มทิ ธะ (Thãnamiddha) sloth and torpor; case; bowl-bag. sloth and drowsiness; torpor and languor; ถวาย (Deti) v. to offer, give or present (to a stolidity and drowsiness. monk or a prince). ถลุ ลจั จยั (Thullaccaya) a grave offence; Serious Transgression. ถวายพระเพลิง (Sarãrajjhàpana) the cremation ถูปารหบุคคล (Thåpàrahapuggala) persons ceremony. worthy of a tope; those whose relics should be enshrined. ถัมภะ (Thambha) obstinacy; immobility; เถน (Thena) a thief; (T,) unbecoming religious; hardness; obduracy. shameless monk. เถยจิต (Theyyacitta) intention to steal. ถาน (Vaccakuñã) the water closet; toilet (for monks); privy. ถนี ะ (Thãna) sloth; unwieldiness; impliability;

เถยเจตนา 327 ทายก เถยเจตนา (Theyyacetanà) intention to steal. เถรวาท (Theravàda) the Doctrine of the เถยสงั วาส (Theyyasa§vàsa) living clandestinely Elders; Teaching of the Elders; the Southern School of Buddhism. with the monks; disguising oneself as a monk; communion by theft. เถรานเุ ถระ (Therànuthera) senior monks in เถระ (Thera) an elder; a senior member of general. the Order; a senior monk (of at least ten years’ standing). เถรี (Therã) a woman elder; senior nun. เถรคาถา (Theragàthà) “Psalms of the Brethren”; เถรีคาถา (Therãgàthà) “Psalms of the Sisters”; “Verses of the Elders”; name of the eighth division of the Khuddaka Nikàya. “Verses of the Women Elders”; name of the ninth division of the Khuddaka Nikàya. ท ทธิ (Dadhi) curd; sour milk. of their sufferings. ทมะ (Dama) self-command; self-control; taming; ทกั ขณิ าวัฏ (Dakkhiõàvañña) winding to the subjugation; training; mastery; adjustment. right; clockwise. ทวาร (Dvàra) 1. door; avenue. 2. a sense- ทกั ขิโณทก (Dakkhiõodaka) water of dedi- door; sense-avenue. 3. door of action. cation; consecrated water. ทศชาติ (Dasajàti) the ten longest birth-stories of ทกั ขไิ ณยบคุ คล, ทกั ขเิ ณยยบคุ คล (Dakkhiõeyya- the Buddha, regarded as the most important. ทศบารมี (Dasapàramã) the ten perfections; the ten puggala) an individual deserving a dona- tion; one worthy of a donation. principal virtues practised by a Bodhisatta. ทกั ษณิ นิกาย (Dakkhiõanikàya) the Southern ทศพร (Dasavara) the ten blessings; ten boons. School of Buddhism, i.e. the Theravàda. ทศพล (Dasabala) 1. the Ten Powers of the ทกั ษณิ านปุ ระทาน (Dakkhiõànuppadàna*) offering made to a monk or monks on behalf of Buddha. 2. one who is endowed with ten the dead. supernormal powers, i.e. the Buddha. ทณั ฑกรรม (Daõóakamma) punishment; penalty. ทศพลญาณ (Dasabala¤àõa) the ten supreme ทัศนะ, ทรรศนะ, ทัสสนะ (Dassana) 1. seeing; intellectual powers of the Buddha. sight; intuition. 2. view; opinion; theory. ทศพธิ ราชธรรม (Dasaràjadhamma) the tenfold ทฬั หกี รรม (Daëhãkamma) making firm; strength- code of the king; the tenfold virtue or duty ening by repeating, as reordination. of the king; the ten royal virtues; virtues of ทาฐธาตุ (Dàñhadhàtu) the tooth relic (of the a ruler. Buddha). ทองคําเปลว (Suvaõõapatta) (T,) gold leaf. ทาน (Dàna) giving; gift; alms-giving; charity; ทอดกฐนิ ดู กฐนิ . generosity; benevolence; liberality; a gift; donation; alms; benefaction. ทอดผา [บงั สกุ ลุ ] (Pa§sukålacãvaranikkhipana) (T,) ทานบดี (Dànapati) 1. lord of alms; master in liberality. 2. one in charge of alms-giving; v. to lay a robe (as an offering to a monk chief donor. at a funeral or memorial ceremony); lay down ทานมยั (Dànamaya) (merit) gained through, a funeral robe. or connected with, alms-giving; the way of ทอดผาปา ดู ผา ปา. making merit, consisting in alms-giving or ทกั ขณิ า, ทกั ษิณา (Dakkhiõà) a gift; donation; charity. dedicatory gift; an intercessional expiatory ทายก (Dàyaka) almsgiver; donor; benefactor; offering; donation given to a holy person with reference to unhappy beings in the Peta existence, intended for the alleviation

ทายกิ า 328 ทพุ ภาษิต the lay supporter of Bhikkhus; lay giver; ทพิ ย (Dibba) divine; heavenly; celestial. lay supporter. ทีฆนกิ าย (Dãghanikàya) the Collection of ทายกิ า (Dàyikà) a female donor. ทาํ นองสวด (Vatta, Bhàõassara*) mode of chanting. Long Discourses; Dialogues of the Buddha; ทําบุญ (Pu¤¤akaraõa) merit-making; perform- name of the first main division of the ing meritorious action. v. to make merit; do Sutta Piñaka. merit; do good; perform meritorious action. ทก่ี ัลปนา (Kappanàvatthu*) monastic revenue estate. ทําบุญข้ึนบานใหม (Gehapañhamaparibhoga- ทธี่ รณสี งฆ (Saïghikavatthu) monastery estate. ที่วัด (âràmavatthu, Vihàravatthu) monastery maïgala*, Gehappavesana-maïgala*) house- compound. warming ceremony. ที่สดุ ดู อันตา. ทําบุญบาน (Gehamaïgala*) house-blessing ทุกกฏ (Dukkaña) an offence of wrongdoing. ceremony. ทกุ ข (Dukkha) 1. suffering; misery; woe; pain; ill; sorrow; trouble; discomfort; unsatisfactoriness; ทาํ วตั รคา่ํ , ทาํ วตั รเยน็ (Sàyaõha-sajjhàya*, Sàya- problematic situation; stress; conflict. adj. unsatisfactory; miserable; painful; subject to bhàõa*) evening chanting. suffering; ill; causing pain. 2. physical or bodily pain; difficulty; unease; ill-being. ทําวัตรเชา (Pubbaõha-sajjhàya*, Pàta-bhàõa*) ทุกขตา (Dukkhatà) the state of being subject morning chanting. to suffering; painfulness; stress; conflict. ทกุ ขนโิ รธอรยิ สจั จ (Dukkhanirodha Ariyasacca) the ทิฏฐธรรม (Diññhadhamma) the visible order of Noble Truth of the Cessation of Suffering; the things; present condition; this world; the Noble Truth of the Extinction of Suffering. present life; temporality. ทกุ ขนโิ รธคามนิ ปี ฏปิ ทาอรยิ สจั จ (Dukkhanirodha-- ทฏิ ฐธรรมเวทนยี กรรม (Diññhadhammavedanãya- gàminãpañipadà Ariyasacca) the Noble Truth kamma) immediately effective kamma; kamma of the Path that leads to the Cessation (or, ripening during the life-time. the Extinction) of Suffering. ทิฏฐธัมมิกตั ถะ (Diññhadhammikattha) gain for ทกุ ขเวทนา (Dukkhavedanà) painful feeling. this life; present benefit; temporal welfare; sources of happiness in the present life. ทุกขสมุทัยอริยสัจจ (Dukkhasamudaya Ariya- ทฏิ ฐาวกิ ัมม (Diññhàvikamma) an open state- ment of one’s view; explanation of views; sacca) the Noble Truth of the Cause (or, view clarification. the Origin) of Suffering; the Noble Truth of ทฏิ ฐ,ิ ทฐิ ิ (Diññhi) 1. a theory; view; belief; the Condition of the Arising of Suffering. opinion; speculation; dogma. 2. misbelief; ทกุ ขอริยสัจจ (Dukkha Ariyasacca) the Noble erroneous opinion; false theory. Truth of Suffering. ทิฏฐิวิสุทธิ (Diññhivisuddhi) purity of under- ทุกรกริ ยิ า (Dukkarakiriyà) the practice of aus- standing; purification of view. terities; self-mortification. ทิฏฐสิ ามัญญตา (Diññhi-sàma¤¤atà) equality in ทุคติ (Duggati) (the 3 or 4) States of Unhappi- view; unity in view. ness; woeful courses of existence; evil ทฏิ ชุ ุกรรม (Diññhujukamma) straightening of states; woeful existences. one’s own views. ทจุ รติ (Duccarita) bad conduct; wrong action. ทิฏุปาทาน (Diññhupàdàna) clinging to ทตุ ิยฌาน (Dutiyajjhàna) the second Jhàna; the erroneous opinions; attachment to views. second absorption. ทพิ พจักขุ (Dibbacakkhu) divine eye; heavenly ทุพภาษิต (Dubbhàsita) an offence of wrong eye; clairvoyance. ทพิ พโสตะ (Dibbasota) divine ear; heavenly ear; clairaudience.

ทศุ ีล 329 ธรรมจักษุ speech. เทศกาล (Desakàla) a season for merit-making ทุศีล (Dussãla) of bad conduct; void of moral- and local festivals. ity; immoral. เทศนม หาชาติ (Mahàjàtakadesanà*) (T,) “Great- เทพ (Deva) lit. a shining one; god; deity; Birth Sermon”; a sermon on the great birth story of the Bodhisatta Vessantara. divine being. เทวดา (Devatà) a celestial or heavenly being; เทศนา (Desanà) preaching; discourse; ser- mon; instruction. v. to preach; expound deity. the Doctrine; give a sermon. เทวตานสุ ติ (Devatànussati) recollection of เทยี น (Sitthadãpa) a candle. heavenly beings; reflection on deifying virtues as found in oneself. เทียนพรรษา (Vassadãpa, Vassikapadãpa) เทวตาพลี (Devatàbali) an offering to the deity. เทวทตู (Devadåta) lit. gods’ messenger; candle for the rains; Lenten candle. divine messenger; a symbolic name for โทมนสั (Domanassa) a painful mental feeling; those things which remind man of his future and rouse him to earnest striving. (mental) displeasure; sad-mindedness; grief. เทวธรรม (Devadhamma) divine virtue; the โทษ (Dosa, Vajja, âdãnava) fault; blemish; virtues that make divine, i.e. moral shame and dread. defect; corruption; depravity; disadvantage. เทวรูป (Devaråpa*) an image of a deity; idol. โทสะ (Dosa) hatred; anger; ill-will; aversion. เทวโลก (Devaloka) world of gods; heaven; โทสจรติ (Dosacarita) the hateful; one of hating celestial realm. เทวฺ วาจกิ (Dvevàcika) lit. pronouncing two words temperament; a quick-tempered person. or two times; especially those who pro- โทสาคติ (Dosàgati) wrong way of behaviour nounce the words, taking only two refuges, viz., the Buddha and the Dhamma, Tapussa consisting in hatred; prejudice caused by and Bhallika being the first ones. hatred. ไทยทาน (Deyyadàna) a gift fit to be given; gift; donation. ไทยธรรม (Deyyadhamma) that which has the quality of being given; gift; offerings (to monks). ธ ธมกรก (Dhamakaraka) a filter; water-strainer. lecture. ธรณสี งฆ ดู ทธ่ี รณีสงฆ. ธรรมกถกึ (Dhammakathika) one who preaches ธรรม (Dhamma) 1. the Dharma; the Dhamma; the Doctrine; a preacher. the Doctrine; the Teachings (of the Buddha). ธรรมขนั ธ (Dhammakkhandha) a portion of the 2. the Law; nature. 3. the Truth; Ultimate Reality. 4. the Supramundane, especially Dhamma; a main article of the Doctrine; a nibbàna. 5. quality; righteousness; virtue; textual unit; a category of the Dhamma. morality; good conduct; right behaviour. 6. ธรรมคุณ (Dhammaguõa) virtue or quality of tradition; practice; principle; norm; rule; duty. the Dhamma. 7. justice; impartiality. 8. thing; phenomenon. ธรรมจรยิ า (Dhammacariyà) observance of 9. a cognizable object; mind-object; idea. 10. righteousness; righteous conduct. mental state; mental factor; mental activities. ธรรมจักร (Dhammacakka) the Wheel of the 11. condition; cause; causal antecedent. Doctrine; the Wheel of the Law; the Wheel ธรรมกถา (Dhammakathà) ethical discussion; of Truth; the Kingdom of Righteousness; religious talk; talk on the Dhamma; Dhamma- the First Sermon. ธรรมจกั ษุ (Dhammacakkhu) the Eye of Truth;

ธรรมจารกิ 330 ธัมมจักกัปปวตั ตนสตู ร the Eye of Wisdom. ธรรมวชิ ัย (Dhammavijaya) conquest by piety; ธรรมจาริก (Dhammacàrika) wandering conquest by righteousness. Dhamma-preacher; spiritual-welfare worker. ธรรมวินัย (Dhammavinaya) Dhamma-Vinaya; ธรรมเจดยี  (Dhammacetiya) a shrine in which the Norm-Discipline; the Doctrine and the Discipline. sacred texts are housed; a shrine of the Doctrine; doctrinal monument. ธรรมวิภาค (Dhammavibhàga) classification of ธรรมดา (Dhammatà) general rule; nature; the dhammas; enumeration of the Dhamma; law of nature; cosmic law. Dhamma classification. ธรรมทาน (Dhammadàna) the Gift of Truth; gift of the Dhamma. ธรรมสภา (Dhammasabhà) the Hall of Truth; ธรรมทตู (Dhammadåta*) Dhamma-messenger; a hall for the discussion of the Dhamma; a Buddhist field-preacher; Buddhist missionary. place for religious meeting. ธรรมเทศนา (Dhammadesanà) expounding the Dhamma; preaching; exposition of the ธรรมสวนะ ดู ธัมมสั สวนะ. Doctrine; a sermon. ธรรมสากัจฉา (Dhammasàkacchà) discussion ธรรมธร (Dhammadhara) “Dhamma bearer”; one versed in the Dhamma; an expert in about the Doctrine; religious discussion. the Dhamma. ธรรมเสนาบดี (Dhammasenàpati) generalis- ธรรมธาตุ (Dhammadhàtu) 1. a mental object. 2. the cosmic law. simo of the Dhamma; Commander in Chief ธรรมนิยาม (Dhammaniyàma) order of the of the Law; an epithet of the Venerable Sàri- norm; law of the Dhamma; certainty or putta. orderliness of causes and effects; general ธรรมาธปิ ไตย (Dhammàdhipateyya) regard of law of cause and effect. the Dhamma (the Law or righteousness) as ธรรมบท (Dhammapada) 1. “Way of Truth”; being supreme; supremacy of the Dhamma; “An Anthology of Sayings of the Buddha”; dominant influence by the Dhamma; rule of name of the second division of the the true law; rule of righteousness. Khuddaka Nikàya. 2. a line or stanza of the ธรรมาธิษฐาน (Dhammàdhiññhàna) exposition Doctrine; a word of the Doctrine; talk or in terms of ideas; teaching with reference discourse on the Dhamma. to ideas. เทียบ บุคคลาธษิ ฐาน. ธรรมบรรยาย (Dhammapariyàya) disquisition. ธรรมปฏิสมั ภิทา ดู ธัมมปฏิสัมภิทา. ธรรมานุธรรมปฏิบัติ, ธัมมานุธัมมปฏิปตติ ธรรมยตุ , ธรรมยตุ กิ นกิ าย (Dhammayuttika-nikà (Dhammànudhammapañipatti) practice in perfect conformity to the Dhamma. ya*) the Dhammayutika Sect; “Law-Abiding ธรรมารมณ (Dhammàrammaõa) a mind-object; Sect”; Smaller Sub-Order (of the Thai cognizable object; cognoscible object. Monkhood); smaller denomination. เทยี บ ธรรมาสน (Dhammàsana) the Dhamma-seat; a มหานกิ าย. seat on which a monk sits while preach- ธรรมวาที (Dhammavàdã) one who speaks ing; pulpit. according to the Dhamma; speaker of the ธรรมีกถา (Dhammãkathà) religious talk; doctrine; speaker of the rightful things. discussion concerning the Doctrine; ธรรมวจิ ัย (Dhammavicaya) investigation of Dhamma talk. the Truth or the Doctrine; (T,) research on ธัมม- ดู ธรรม-. the Dhamma; search of Truth. ธมั มกามตา (Dhammakàmatà) the quality of one who loves the Dhamma; love of Truth. ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร (Dhammacakkap- pavattanasutta) the discourse of setting in motion the Wheel of the Doctrine; the

ธมั มเทสนามยั 331 นักพรต Discourse of the Foundation of the King- Contemplation of Mind-object; contem- dom of Righteousness; the First Sermon. plation of phenomena; mindfulness as ธมั มเทสนามัย (Dhammadesanàmaya) (merit) regards the Dhamma. connected with, or to be gained through, ธมั มานุสติ (Dhammànussati) recollection of preaching; the way of making merit con- the Doctrine; reflection on the virtues of sisting in moral instruction. the Dhamma. ธัมมปฏสิ ัมภิทา (Dhammapañisambhidà) Discri- ธัมมาภิสมัย (Dhammàbhisamaya) under- mination of the Law; analytical knowledge standing of the Truth; conversion to the of the Law; discriminating knowledge of Dhamma; enlightenment. reasons, conditions or causal relations. ธาตุ (Dhàtu) 1. an element; natural condition; ธมั มสงั คณี (Dhammasaïgaõi) “Classification of that which carries its own characteristic Dhammas”; “Enumeration of Phenomena”; mark. 2. a relic, especially that of the name of the first book of the Abhidhamma Piñaka. Buddha or an Arahant. ธัมมญั ุตา (Dhamma¤¤utà) the quality of one ธาตุกถา (Dhàtukathà) “Discussion with who knows the Law; knowing the cause reference to the Elements”; name of the or origin; knowing the principles. third book of the Abhidhamma Piñaka. ธัมมัปปมาณิกา (Dhammappamàõikà) those ธาตกุ รรมฐาน ดู จตธุ าตวุ วตั ถาน. who measure or judge by righteousness; ธาตเุ จดยี  (Dhàtucetiya) a shrine over the those whose faith depends on the Dhamma Buddha’s relic; dagoba. or on righteous behaviour. ธาตุมนสกิ าร ดู จตธุ าตุววตั ถาน. ธมั มัสสวนะ (Dhammassavana) hearing the ธาตวุ วตั ถาน ดู จตธุ าตุววตั ถาน. Dhamma; hearing the preaching of the ธติ ิ (Dhiti) energy; courage; steadfastness; Dhamma; hearing a sermon; listening to firm character; resolution; wisdom. the good teaching. ธดุ งค (Dhutaïga, Dhåtaïga) (the thirteen) ธัมมสั สวนมัย (Dhammassavanamaya) (merit) Austere Practices; constituents of ascetic connected with, or to be gained through, practice to remove defilements. hearing a sermon; the way of making merit ธรุ ะ (Dhura) burden; load; duty; charge; consisting in listening to the Dhamma. office; responsibility. ธัมมานุปสสนา (Dhammànupassanà) the ธูป (Dhåpa) an incense-stick; joss-stick. น นมัสการ (Namakkàra) salutation; the act of of a festival; festivity. paying homage; homage; veneration; (T,) นักเทศก ดู ธรรมกถกึ . salutation with joined palms. นกั ธรรม (Dhammika*) one learned in the นรก (Naraka, Niraya) abyss; hell; purgatory. ดู Doctrine; Doctrine-knower; one who has นริ ยะ. passed the examination of any of the three grades of Dhamma-study; eccl. นวกภกิ ษุ (Navakabhikkhu) a neophyte; newly graduate of Dhamma studies; Dhamma ordained monk (of less than 5 years’ stand- graduate; Dhamma scholar. ing). นักบวช (Pabbajita) a religious; priest; monk. นักพรต (Yati, Vatavantu) one who takes up a นวกรรม (Navakamma) building new; con- religious practice or observes a religious struction; making repairs. vow; ascetic; recluse; hermit. นวนติ , นวนีตะ ดู เนยขน นกั ขตั ฤกษ (Nakkhattakãëana) the celebration

นักสวด 332 นวิ าต นักสวด (Dhammagàyaka*) a chanter. the eleventh division of the Khuddaka นงั่ ขัดสมาธิ ดู ขัดสมาธิ. Nikàya. 2. description; analytic explanation. นั่งคุกเขา ดู คุกเขา. นทิ าน (Nidàna) 1. source; cause; origin; นั่งพบั เพียบ ดู พบั เพยี บ. reference. 2. (T,) a story. นนิ ทา (Nindà) blame; reproach; fault-finding; นจั จคตี วาทติ วสิ กู ทสั สนะ (Naccagãtavàditavisåka- calumny. v. to blame; calumniate; speak ill of a person. dassana) dancing, singing, music, and นิพพาน (Nibbàna) Nirvàõa; Nibbàna; the unseemly shows (or stage plays). extinction of the fires of greed, of hatred นตั ถกิ ทิฏฐิ (Natthikadiññhi) lit. the theory of and of ignorance; the Unconditioned; the nothingness; nihilism; nihilistic view. supreme goal of Buddhism; the Summum นัตถกิ วาท ก็วา . Bonum of Buddhism; the Final Goal; the นาค (Nàga) 1. a serpentlike water-god. 2. (T,) extinction of all defilements and suffering. an applicant (or candidate) for ordination; นิพพทิ า (Nibbidà) dispassion; disinterest; ordinand. disenchantment. นาม (Nàma) mind; name; mental factors; นมิ นต, การ (Nimantana) invitation (for a mentality. monk). v. to invite (a monk). นามรปู (Nàmaråpa) Mind and Matter; name นิมมานรดี (Nimmànarati) the realm of the and form; mind and body; mentality and gods who rejoice in (their own) creations; corporeality. name of the fifth heavenly abode of which นาสนะ, นาสนา (Nàsana, ~nà) causing to perish; Sunimmita is the king. expulsion. นมิ ติ , นมิ ติ ต (Nimitta) sign; omen; mark; นา้ํ มนต (Parittodaka*) consecrated water; bless- portent; cause; mental image; mental reflex; ing water; lustral water; holy water. boundary marker. นิกเขปบท (Nikkhepapada) a verse or words นยิ สกรรม (Niyasakamma, Niyassa~) the formal of summary; thesis; verse or passage set act of subordination; giving guidance; caus- up for detailed treatment in a discourse; a ing (a monk) to live (again) in dependence. saying quoted for discoursing; discourse- นยิ าม (Niyàma) certainty; fixed method; regular opening verse. order; the state of certainty; the five orders of นกิ าย (Nikàya) 1. a collection; group; any of processes which operate in the physical and the five main divisions of the Sutta Piñaka. mental realms; natural and regular orders 2. a sect; school; denomination. governing all things; natural law. นคิ รนถ (Nigaõñha) lit. one who is freed from all นิรยะ (Niraya) hell; woeful state. ties; a member of the Jain Order; ascetic in นิรุตติปฏิสัมภิทา (Niruttipañisambhidà) the Jainism. Discrimination of Language; knowledge of นคิ หกรรม (Niggahakamma) suppression; punish- dialects or philological analysis; analytical ment; censure; reproach; rebuke; chastise- knowledge of the language (with regard to ment of a perverse monk. the true meaning and the Law). นิจศีล (Niccasãla) regular precepts; uninter- นโิ รธ (Nirodha) the Cessation or Extinction of rupted observance of virtue; the good Suffering; cessation; extinction. conduct to be observed uninterruptedly, นวิ รณ (Nãvaraõa) (the five) hindrances; ob- i.e. the Five Precepts. stacles. นิตยภตั (Niccabhatta) a continuous food- นวิ าต (Nivàta) humbleness; humility; lowli- supply; monthly food allowance. นิทเทส (Niddesa) 1. “Expositions”; name of