tripitaka_72

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาที่ 353 เมอ่ื พระพุทธเจา ผูคงทพ่ี ระองคน ้ันบนั ลอืสหี นาทอนั นา สะพรึงกลวั ยอมไมม เี ทวดามนุษยหรือพรหมบันลอื ตอบได พระพทุ ธเจาผูแ กลว กลาในบรษิ ัท ทรงแสดงธรรมอันประเสริฐ ชวยมนษุ ยพรอมทั้งเทวดาใหข ามวัฏสงสาร ทรงประกาศธรรมจักร พระผูม พี ระภาคเจา ตรัสสรรเสรญิ คณุเปน อนั มากของพระสาวก ผไู ดร บั สมมติวา เลศิกวา ภกิ ษผุ ูท ี่มปี ฏภิ าณทง้ั หลาย แลวทรงตงั้ ทานไวในตําแหนง เอตทัคคะ ครงั้ นั้น เราเปนพราหมณชาวเมอื งหังสวดีเปนผูไดร ับสมมตวิ า เปน คนดี รแู จง พระเวททกุคมั ภรี  มีนามวา วงั คีสะ เปน ทไี่ หลออกแหงนักปราชญ เราเขา ไปเฝาพระมหาวีรเจา พระองคน้นัสดับพระธรรมเทศนานัน้ แลว ไดป ต อิ นั ประเสรฐิเปน ผยู ินดใี นคุณของพระสาวก จงึ ไดนมิ นตพระสุคต ผูทาํ ใหโลกใหเ พลดิ เพลนิ พรอ มดวยพระสงฆใ หเสวยและฉัน ๗ วนั แลว นิมนตใ หครองผา . ในครงั้ น้ัน เราไดห มอบลงแทบพระบาททัง้ สองดวยเศยี รเกลา ไดโอกาสจงึ ยืนประนม

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ท่ี 354อัญชลอี ยู ณ ทค่ี วรสว นขา งหนึง่ เปน ผูราเรงิ กลา วสดุดีพระชนิ สีหผ สู งู สุดวา ขาแตพระองคผ ูเปน ท่ีไหลออกแหงนกั -ปราชญ ขา พระองคข อนอบนอ มแดพ ระองคขา แตพระองคผ ูเปน ฤาษสี งู สุด ขาพระองคข อนอบนอมแดพ ระองค ขาแตพ ระองคผ ูเลศิ กวาโลกทัง้ ปวง ขา พระองคข อนอบนอ มแดพระองค ขาแตพ ระองคผทู รงทําความไมมภี ัยขา พระองคขอนอบนอ มแดพ ระองค ขาแตพระองคผทู รงยาํ่ ยมี ารขา พระองคขอนอบนอ มแดพระองคขา แตพ ระองคผ ทู รงทําทฏิ ฐใิ หไหลออก ขา -พระองคข อนอบนอ มแดพระองค ขา แตพ ระองคผูทรงประทานสนั ตสิ ุข ขาพระองคขอนอบนอมแดพ ระองค. ขา แตพ ระองคผ ูท รงทําใหเ ปนท่นี บั ถอืขาพระองคข อนอบนอมแดพ ระองค พระ-องคเปน ท่ีพึ่งของชนท้ังหลายผูไมมีทพ่ี ่งึ ทรงประทานความไมมีภยั แกคนทง้ั หลายทีก่ ลวั เปนท่ีคนุ เคยของคนทั้งหลาย ที่มภี มู ธิ รรมสงบระงบัเปน ที่พึง่ ท่รี ะลึกของคนท้ังหลายผูแสวงหาทพ่ี ่งึ ที่ระลกึ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ท่ี 355 เราไดชมเชยพระสมั พทุ ธเจาดว ยคาํ กลาวสดดุ มี ีอาทอิ ยางนี้ แลว ไดกลา วสรรเสรญิ พระคณุอันใหญ จึงไดบ รรลุคติของภิกษุผูกลาวานักพูด ครงั้ น้นั พระผมู พี ระภาคเจาผมู ปี ฏญิ าณไมมที ีส่ นิ้ สุดไดต รสั วา ผใู ดเปน ผูเ ลือ่ มใสนมิ นตพระพุทธเจาพรอมดว ยสาวก ใหฉ นั ส้ิน ๗ วันดว ยมือท้ังสองของตน และไดกลาวสดุดคี ุณของเรา ปรารถนาตาํ แหนงแหง ภิกษผุ กู ลา กวานักพูด ในอนาคตกาล ผูนั้นจักไดต าํ แหนงน้ีสมดังมโนรถปรารถนา เขาจกั ไดเสวยทพิ ยสมบตั ิและมนษุ ยสมบัติมปี ระมาณไมน อ ย ในกปั ท่แี สนแตกปั น้ี พระศาสดามีพระนามวา โคดมซ่งึ สมภพในวงศพระเจา โอกกาก-ราช จกั เสดจ็ อบุ ตั ิข้นึ พราหมณนจี้ กั ไดเปน ธรรมทายาทของพระศาสดาพระองคนน้ั จกั เปนโอรสอนั ธรรมเนรมติ จกั เปนสาวกของพระศาสดามีนามชื่อวา วังคสี ะ เราไดสดับพระพทุ ธพยากรณนั้นแลวเปนผมู คี วามเบิกบาน มจี ิตประกอบดว ยเมตตา บํารงุพระพิชติ มารดวยปจจยั ท้งั หลายในกาลครงั้ นนั้ จนตราบเทาสิ้นชีวติ

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ที่ 356 เพราะกรรมที่ทําไวด แี ลว นนั้ และเพราะการต้ังเจตนจ าํ นงไว เราละรางมนษุ ยแ ลว ไดไ ปสวรรคช ัน้ ดาวดึงส ในภพสุดทายในบัดนี้ เราเกดิ ในสกลุปริพาชก เม่ือเราเกิดในคร้งั หลัง มอี ายุได ๗ ปแตกําเนิด เราเปนผูรเู วททุกคมั ภีรแ กลว กลา ในวาทศาสตรม เี สยี งไพเราะ มีถอ ยคาํ วิจติ ร ยํา่ ยีวาทะของผูอ ื่น เพราะเราเกดิ ทวี่ ังคชนบท และเราเปนใหญในถอ ยคาํ เราจึงช่อื วา วงั คสี ะ เพราะฉะน้นั ถงึ แมช อื่ ของเราจะเปนเลศิ ก็เปนชอ่ื สมมติตามโลก ในเวลาที่เรารูเดยี งสาตั้งอยูในปฐมวัย เราไดพบทา นพระสารบี ตุ รเถระในพระนครราชคฤหอนั รืน่ รมยจบภาณวารท่ี ๒๕ ทา นถอื บาตร สาํ รวมดี ตาไมล อกแลกพูดแตพ อประมาณ แลดเู พยี งช่ัวแอก เทย่ี วบิณฑบาตอยู คร้ันเราเห็นทา นแลวกเ็ ปน ผูอศั จรรยใจไดกลาวบทคาถาอนั วจิ ติ ร เปน หมวดหมูเ หมือนดอกกรรณิการ ท่ีรอ ยไวแ ลว

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาที่ 357 ทา นบอกแกเ ราวา พระสัมพุทธเจา ผนู าํโลก เปน ศาสดาของทาน คร้งั นน้ั ทานพระสารี-บตุ รเถระผฉู ลาด เปน นกั ปราชญน น้ั ไดพ ดู แกเราเปนอยา งดียิง่ เราอันพระเถระผูคงที่ใหยินดีดวยปฏภิ าณอนั วิจิตร เพราะทําถอ ยคําที่ปฏิสังยตุ ดว ยวิราค-ธรรมเหน็ ไดยาก สูงสุด จึงซบศรี ษะลงแทบเทาของทานแลว ก็กลา ววา ขอไดโปรดใหกระผมบรรพชาเถิด ลาํ ดบั น้ัน ทา นพระสารบี ตุ รบตุ รผมู ีปญ ญามาก ไดนําเราไปเฝา พระพทุ ธเจาผูประ-เสรฐิ สุด เราซบเศียรลงแทบพระบาทแลว นัง่ ลงในท่ีใกลพระศาสดา พระพทุ ธเจาผปู ระเสริฐกวานักปราชญท ัง้ หลาย ไดตรัสถามเราวา ดูกอนวงั คีสะ ทานรูศรี ษะของคนท่ตี ายไปแลว วา จะไปสสู ุคติหรือทุคติดวยวิชาพิเศษของทา นจริงหรือ ถาทานสามารถกข็ อใหท า นบอกมาเถดิเมื่อเรากราบทูลวา เปน ศีรษะของคนทเี่ กดิ ในนรกและเทวดา ครงั้ นั้น พระผูมพี ระภาคเจา ผนู ําของโลกไดแ สดงศรี ษะของพระขีณาสพ ลําดบั น้ัน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ที่ 358เราเหมดมานะ จึงไดท ลู ออ นวอนขอบรรพชาครนั้ บรรพชาแลว ไดกลาวสดุดีพระสคุ ตเจา โดยไมเ ลือกสถานท่ี ครง้ั น้นั แล ภกิ ษุท้งั หลายพากนั โพนทนาวา เราเปน จิตตกวี ลาํ ดบั น้ัน พระพทุ ธเจา ผชู ้นั วเิ ศษไดตรัสถามเราเพอ่ื ทดลองวา คาถาเหลานีย้ อมแจม-แจง โดยควรแกค นท้งั หลายผตู รึกตรองแลว มิใชห รือ เราทลู วา ขา แตพ ระองคผมู ีความเพียรขาพระองคไมใ ชนกั กาพยกลอน แตวาคาถาทงั้หลายแจม แจงโดยควรแกเหตุแกข าพระองค พระผูม ีพระภาคเจาตรัสวา ดูกอ นวงั คสี ะถา กระนน้ั ทา นาจงกลา วคาถาสดุดีพระธรี เจาผเู ปนพระฤาษสี งู สุดแลว พระพิชิตมารทรงพอพระทยัในคราวนั้น จงึ ทรงตั้งเราไวใ นตาํ แหนงเอตทัคคะ เราดหู มิ่นภิกษอุ ืน่ ๆ ก็เพราะปฏภิ าณอนัวจิ ติ ร เราเปน ผมู ศี ีลเปน ท่ีรัก จึงเกิดความสลดใจเพราะเหตุน้นั ไดบรรลุพระอรหัต พระผูมีพระภาคเจา ไดตรสั วา ไมมีใครอน่ื ท่จี ะเลศิ กวาภกิ ษุทั้งหลาย ท่ีมีปฏภิ าณเหมอื นดงั วังคสี ะภิกษุนี้ ดกู อนภิกษุทัง้ หลาย ทานท้ังหลายจงทรงจาํ ไวอ ยางน้ี

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาท่ี 359 กรรมทเ่ี ราไดท าํ ไวในกปั ท่ีแสน ได แสดงแกผลแกเ ราแลว ในอตั ภาพนี้ เราหลุดพน จากกิเลส เหมือนลูกศรพนจากแลง ฉะน้ัน กเิ ลส ทงั้ หลายเราเผาเสยี แลว เราเผากเิ ลสทงั้ หลายแลว . . . คาํ สอน ทั้งหลายพระพทุ ธเจาเราไดท ําเสรจ็ แลว ดังน.้ี ทราบวา ทานพระวงั คีสเถระไดภ าษิตคาถาเหลา นี้ ดวยประการฉะนแี้ ล. จบวงั คีสเถราปทาน ๕๔๔. อรรถกถาวงั คีสเถราปทาน พงึ ทราบเร่อื งราวในอปทานท่ี ๔ ดงั ตอไปน:้ี - อปทานของทา นพระวงั คีสเถระ มคี ําเรม่ิ ตน วา ปทุมุตฺตโร นามชโิ น ดังน้.ี แมพระเถระรูปน้ี ก็ไดเ คยบาํ เพ็ญกุศลมาแลว ในพระพทุ ธเจา พระ-องคกอน ๆ ไดสง่ั สมบญุ อนั เปน อปุ นสิ ัยแหงพระนิพพานไวเ ปนอันมากในภพน้ัน ๆ ในกาลแหงพระผมู ีพระภาคเจา พระนามวา ปทุมุตตระ ทานไดบงั เกดิในตระกูลที่มโี ภคะมากมาย ในหังสวดนี คร เจริญวัยแลว ไดไ ปยังพระวิหารพรอ มกับชาวพระนคร ผูก าํ ลงั เดนิ ไปเพ่อื ฟง ธรรม ขณะ กาํ ลังฟง ธรรม ไดเห็นภิกษรุ ปู หนึ่ง ซึ่งพระศาสดาทรงสถาปนาเธอไวในตาํ แหนงทเ่ี ลิศกวา พวกภกิ ษผุ มู ปี ฏภิ าณแลว ไดบ าํ เพญ็ กรรมท่ีดียิ่งแดพระศาสดาแลว ต้ังความ

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ที่ 360ปรารถนาไววา ในอนาคตกาล แมเ ราก็พงึ เปน ผเู ลศิ กวา พวกภิกษุผูมปี ฏภิ าณบา ง ดังน้ี ไดร ับการพยากรณจากพระศาสดาแลว ก็บําเพญ็ แตก ุศลกรรมจนตลอดชวี ติ แลว ไดเ สวยสมบตั ิทัง้ สองในเทวโลกและมนษุ ยโลก ในพุทธปุ -บาทกาลน้ี เขาไดบ งั เกิดในตระกูลพราหมณ ในกรุงสาวตั ถี เพราะมีปรพิ าชิกาเปนมารดา ในกาลยอ มา จงึ ไดป รากฏวา ปรพิ พาชก และมชี ่ือวา วังคีสะ เลาเรียนไตรเพทแลว เพราะไตรเพทนัน้ จึงทําอาจารยใ หยินดี ไดศึกษามนตช นดิ ท่สี ามารถจะรไู ดดว ยหัวกระโหลก เอาเล็บดดี หัวกระโหลกแลว ยอมรูวา สัตวผูน ้ีไดบังเกดิ ในกาํ เนิดโนน . พวกพราหมณ พากันคิดวา อาชพี น้ี เปน ทางเครื่องเลีย้ งชีวิตของพวกเรา จึงพาวงั คีสะน้ันทองเท่ยี วไปในหมูบา น ตําบลและตวั เมอื ง. วังคีสะประกาศใหผคู นนําเอาศรี ษะ เฉพาะของพวกคนผตู ายไปแลว ภายในขอบเขต๓ ปม าแลว เอาเลบ็ คิดแลวกลา ววา สตั วผนู ี้ บังเกิดแลวในกําเนิดโนนดงั นีแ้ ลว ใหชนเหลา น้ันนาํ เอามาเพอ่ื กําจดั ตัดความสงสยั ของมหาชนเสียแลวก็ใหหวั กระโหลกบอกถงึ คตขิ องตนของตน. ดวยเหตนุ นั้ มหาชนจงึ เล่อื มใสอยา งย่ิงในตวั เขา. เขาอาศัยมนตอ นั น้นั ยอ มไดเ งนิ ๑๐๐ กหาปณะบาง๑,๐๐๐ กหาปณะบา ง จากมอื ของมหาชน พวกพราหมณ อาศัยวงั คสี ะพากนั เที่ยวไปแลวตามความสบายใจ. วังคีสะไดสดบั พระคณุ ท้ังหลายของพระ-ศาสดาแลว ไดมคี วามประสงคจะเขาไปเฝาพระศาสดา. พวกพราหมณ พากันหามวา พระสมณโคดมจักเอามายาเขา กลบั ใจทา นเสีย. วงั คีสะ ไมเ ชอ่ื คําของพราหมณเ หลานนั้ เขาไปเฝาพระศาสดากระทําการปฏิสนั ถารแลว นั่ง ณ ทสี่ มควรขา งหนึ่ง. พระศาสดาตรัสถามเขาวาวังคสี ะ เธอรูศ ลิ ปะอะไรบาง. วงั คีสะกราบทูลวา ขา แตพระโคดมผูเจรญิ

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ท่ี 361ใชแ ลว ขา พระองค รมู นตอ ยางอนึง่ ช่ือวา มนตสําหรับดดี หัวกระโหลก โดยการทข่ี า พระองค เอาเล็บดดี ศรี ษะแมข องคนทตี่ ายแลว ภายในระยะเวลา ๓ ปก็จะรถู งึ ที่ทีเ่ ขาไปบงั เกดิ แลว ได. ลําดับน้นั พระศาสดารับส่ังใหภ กิ ษุนําเอาศีรษะของผูทีบ่ งั เกิดในนรก ๑ ศรี ษะ ศีรษะของคนท่ีบงั เกดิ ในหมมู นษุ ย๑ ศีรษะ ศีรษะของผูบงั เกิดในหมเู ทวดา ๑ ศีรษะ ศรี ษะของผปู รินิพพานแลว ๑ ศรี ษะ ใหแ สดงแกวังคสี ะนน้ั . เขาดีดศีรษะที่ ๑ แลว กราบทลู วาขา แตพระโคดมผูเจรญิ สตั วผ ูน้ีไปบังเกดิ ในนรก. พระศาสดาตรสั วา ดลี ะวงั คีสะ เธอเห็นแลวดว ยดี แลวตรัสถามอีกวา สตั วผูน ี้ ไปบังเกิดทไี หน ?วังคสี ะ กราบทลู วา ในมนุษยโลกพระเจาขา. พระศาสดาตรัสถามอีกวาสัตวผนู ้ี ไปบังเกิดที่ไหน วงั คสี ะกราบทูลวา ในเทวโลกพระเจา ขา. วังคสี ะไดกราบทลู ที่บงั เกดิ ของสัตวท งั้ ๓ ไดอ ยางถูกตอ ง. แตเม่อื เอาเลบ็ ดีดศีรษะของผูปรนิ พิ พานแลว กไ็ มเ ห็นเบ้อื งตนและเบือ้ งปลาย. ลําดบั นัน้ พระศาสดาจงึ ตรสั ถามเขาวา วังคสี ะไมส ามารถหรือ วังคีสะกราบทูลวา ขาแตพระ-โคดมผเู จริญ พระองคคอยดูนะ ขอใหข า พระองคพ จิ ารณาดกู อน ดังนี้แลวแมจ ะพยายามรา ยมนตก บั ไปกลบั มา ก็ไมสามารถจะรศู ีรษะของพระขีณาสพดวยมนตภายนอก. ลําดบั นนั้ เหง่ือไดไหลออกจากศรี ษะของเขาแลว . เขาละอายใจไดแตนง่ิ เงียบไป. ลาํ ดับนัน้ พระศาสดา จงึ ไดตรัสกะเขาวา ลาํ บากใจนักหรือ วังคีสะ. วงั คีสะ กราบทูลวา ขาแตพระโคดมผูเจรญิ ใชแลวขาพระองคไมส ามารถทจี่ ะรถู งึ ทบี่ ังเกดิ ของศีรษะนี้ได ถาพระองคท รงทราบขอจงตรัสบอก. พระศาสดาตรัสวา วงั คีสะ เรารถู งึ ศีรษะนไี้ ดอ ยางดี เรารูยงิ่ กวาน้ี ดงั น้แี ลว ไดตรสั พระคาถา ๒ คาถาน้วี า. ผูใดรูการจตุ แิ ละการอบุ ตั ิของสัตวทง้ั ปวงสัตว ไดท้งั หมด เรากลาวผนู ้ัน ซ่งึ ไมข ัดของ ไปดี

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ที่ 362 แลว รูแลววา เปนพราหมณ. เทวดา คนธรรพ และหมมู นุษย ไมร ูทางไปของผใู ด เรากลาว ผนู ั้น ผูส ิน้ อาสวะ เปนพระอรหนั ต วา เปน พราหมณ ดงั นี.้ วังคีสะนัน้ กราบทูลวา ขา แตพระโคดมผเู จรญิ ถา เชนน้ันขอพระ-องค จงประทานวชิ านั้นใหแ กข า พระองคเ ถิด แลว แสดงความเคารพน่งั เฝาพระศาสดาแลว . พระศาสดาตรัสวา เราจะใหแกคนทม่ี ีเพศเสมอกบั เรา.วังคีสะคิดวา เราควรทําอะไรอยา งใดอยา งหน่ึงแลว เรยี นมนตนใี้ หได จงึเขาไปหาพวกพราหมณพ ูดวา เมอื่ เราออกบวชพวกทา นก็อยาคดิ อะไรเลยเราเรยี นมนตแ ลว จักไดเปนผูยง่ิ ใหญในชมพูทวีปท้ังสนิ้ แมพ วกทานก็จักมีชื่อเสยี งไปกับเราน้ันดวย. วังคีสะนัน้ เขาไปเฝา พระศาสดาแลว ทลู ขอบวชเพือ่ ตอ งการมนต. ก็ในเวลานั้นพระนิโครธกัปปเถระ อยูในสํานกั ของพระผมู ีพระภาคเจา พระผมู ีพระภาคเจา ทรงสั่งเธอวา นโิ ครธกปั ปะเธอจงบวชวงั คีสะผนู ี้ดวยเถิด ดงั น้แี ลว ทรงบอก (สมถะ) กมั มัฏฐานคืออาการ ๓๒ และวิปสสนากัมมัฏฐานใหแลว. พระวงั คสี ะนนั้ เมอ่ื กาํ ลงั สาธยายกัมมัฏฐานคืออาการ ๓๒ อยู กเ็ รมิ่ บําเพญ็ วิปสสนากมั มัฏฐานแลว . พวกพราหมณเ ขาไปหาวังคสี ะนน้ั แลว ถามวา วังคสี ะผเู จริญ ทา นเลาเรียนศิลปะในสาํ นักของพระสมณโคดมจบแลวหรือ. พระวังคสี ะตอบวา ใช เราเลาเรยี นจบแลว. พวกพราหมณก ลา ววา ถาเชนน้นั ทา นจงมา พวกเราจกั ไปกนั ประโยชนอะไรดว ยการศกึ ษาศิลปะ. พระวงั คีสะ ตอบวา พวกทานจงไปกนั เถิด เราไมม ีกิจทจี่ ะพึงทาํ รวมกับพวกทา น. พวกพราหมณ กลา ววาบัดน้ี ทานตกอยภู ายใตอ าํ นาจของพระสมณโคดม พระสมณโคดมใชมายา

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาที่ 363กลบั ใจทานเสียแลว พวกเราจักทําอะไรในสาํ นกั ของทานได ดังนแี้ ลว จงึหลีกไปตามหนทางท่ีมาแลวนัน่ เอง. พระวงั คสี ะเจรญิ วิปสสนาแลว กระทําใหแจงพระอรหตั . พระเถระบรรลพุ ระอรหัตแลว อยางนัน้ ก็ระลึกถึงบุรพกรรมของตนเกิดความโสมนสั ใจ เมือ่ จะประกาศถงึ เรื่องทีต่ นเคยไดประพฤตมิ าแลว ในกาลกอ น จึงกลาวคาํ เร่มิ ตนวา ปทุมุตตฺ โร นาม ชโิ น ดังน้ี. ขาพเจา จกัพรรณาเฉพาะบทท่ีมีเนือ้ ความยากเทานนั้ . บทวา ปภาหิ อนุรชฺ นฺโตความวา พระผูม พี ระภาคเจาพระนามวา ปทุมตุ ตระพระองคน ้ัน ทรงเปลง ปลง่ัรุง เรอื ง สวยงาม โชติชว งดว ยพระรัศมี มแี สงสวา งดวยฉัพพรรณรังสี มีสีเขยี วและสเี หลืองเปน ตน. บทวา เวเนยฺยปทมุ านิ โส ความวา พระอาทิตยคือพระพทุ ธเจา พระนามวาปทมุ ุตตระ. ทรงยังดอกปทมุ คือเวไนยชนใหตื่น ใหเบกิ บานโดยพเิ ศษ ดว ยรัศมีแหง พระอาทิตย กลา วคือพระดํารัสของพระองคไดแ ก ทรงกระทาํ ใหผลิผลได ดวยการบรรลอุ รหตั มรรคแล. บทวาเวสารชเฺ ชหิ สมฺปนฺโน ความวา สมบูรณ พรง่ั พรอมคอื ประกอบพรอ มแลวดว ยจตุเวสารชั ชญาณ สมตามท่ที านกลาวไวอ ยางนว้ี า :- พระพทุ ธเจา ทรงแกลวกลา เปนอยางดี ในฐาน ๔ เหลาน้ีคือ ในเมอ่ื มอี ันตราย ในธรรม เครอื่ งนาํ ออกจาวฏั ฏะ ในความเปน พระพทุ ธเจา และในการทําอาสวะใหส ้ินไปห ดงั น.ี้ บทวา วาคโี ส วาทิสูทโน ความวา เปนใหญค ือเปน ประธานของพวกนักปราชญ คอื พวกบัณฑติ . พงึ ทราบวา ควรจะกลา ววา วาทโี ส แตกลาวไวอยา งน้ัน เพราะทํา ท อักษรใหเปน ค อักษร. ชื่อวา วาทิสทู นะ เพราะทํา

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ที่ 364อรรถะของตนใหเ ปน อรรถะอืน่ คอื ใหไหลออก ไดแ ก ทําใหช ดั เจนบทวา มารมสนา มวี ิเคราะหว า ช่อื วา มารมสนะ เพราะถูกตอง ลบู คลาํทาํ ลายมาร ๕ มีขันธมารเปน ตนได. บทวา ทิฏสทู นา มีวิเคราะหวาชอ่ื วา ทฏิ ฐิสทู นะ เพราะความเหน็ ตามทฏิ ฐคิ ือจรงิ ตามทโ่ี ลกกลา ว ยอมหลง่ั ไหลออก คือแสดงถึงความไหลออก. บทวา วิสสฺ ามภมู ิ สนตฺ านความวา ภูมิเปน ท่ีพัก ท่ีเปนท่ีหยดุ อยู ไดแ กเปนทเ่ี ขาไปสงบของสัตวผ ูตองสบื ตอ ผลู าํ บากอยูในสงสารสาครทงั้ ส้นิ ดวยการบรรลุมรรคมีโสดาปตติ-มรรคเปน ตน. บทวา ตโตห วิหตารมโฺ ก ความวา เพราะไดเ หน็ พระสรีระของพระปจเจกพุทธเจาพระองคนนั้ เราฆาความหัวด้ือ ทาํ ความแขง ดใี หพนิ าศไป กําจัดมานะเสยี ไมม วั เมาแลว จงึ ออ นวอนขอการบวชแลว. คําที่เหลอื มีเนือ้ ความพอจะรไู ดโดยงายทีเดียวแล. จบอรรถกถาวังคสี เถราทาน นันทกเถราปทานที่ ๕ (๕๔๕) วาดวยบพุ จรยิ าของพระนนั ทกเถระ [๑๓๕] ในกปั ทแ่ี สนแตภ ทั รกปั นี้ พระ- พิชติ มารพระนามวา ปทุมตุ ตระ ผมู ีจกั ษุในธรรม ทงั้ ปวง เปนพระผูนาํ ไดเสดจ็ อุบัตขิ ึน้ แลว พระ- องคประเสรฐิ กวานกั ปราชญทัง้ หลาย เปนบุรุษ อาชาไนย ทรงปฏบิ ตั เิ พือ่ เกอื้ กลู เพ่อื ประโยชน เพื่อสุขแกสรรพสตั ว ในโลกพรอ มดวยเทวโลก.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ท่ี 365 ถงึ ความเปนผเู ลศิ ดว ยยศ มสี ิริ มีเกียรตคิ ุณเปน เคร่ืองอลงั การ ทรงชาํ นะมาร ไดรบั การบูชาท่ัวโลก ปรากฏท่วั ไปทุกทิศ พระองคท รงขา มพนวจิ ิกิจฉา ลวงพนความสงสัย มีความดาํ รชิ อบเต็มเปย ม ทรงบรรลุสัมโพธญิ าณอันอดุ ม ทรงยงั หนทางที่ยงั ไมเ กิดใหเ กิด เปนผสู ูงสุดกวา นรชน ตรัสบอกสง่ิ ทค่ี นอ่ืนยังไมไดบอก และทรงยังสง่ิ ท่ยี งั ไมเกิดใหเกิดมพี รอม ทรงรูจ กั หนทาง ทรงเขาใจหนทางแจงชัด ตรสั บอกหนทางให ประเสรฐิ กวานรชนทรงฉลาดในหนทาง เปน ครู เปนพระผสู งู สดุ กวานายสารถที ัง้ หลาย คร้ังน้ัน พระโลกนายกผปู ระกอบดวยพระมหากรุณา ไดตรสั พระธรรมเทศนา ทรงฉุดข้ึนซงึ่ สตั วทง้ั หลาย ผจู มลงแลวในหลมคือโมหะ พระมหามุนีทรงสรรเสริญพระสาวกผูมีสมมติวาเลศิ ในการใหโอวาทแกน างภกิ ษณุ ีทงั้หลาย ไดท รงแตง ตัง้ ไวต าํ แหนงเอตทัคคะ เราไดฟง พระพุทธดาํ รสั นน้ั แลว ก็ชอบใจจงึ นิมนตพระตถาคตพรอ มดวยพระสงฆใหเสวยและฉนั ภตั ตาหาร แลว ปรารถนาฐานันดรนน้ั

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาท่ี 366 ครัง้ นนั้ พระโลกนาถผูแสวงหาคุณอันยงิ่ ใหญ ทรงเบิกบานพระทัยไดต รสั กะเราวาทา นจงมคี วามสุข อายุยืนเถดิ ทานจักไดฐ านัน-ดรน้ี สมมโนรถปรารถนา ในกปั ท่ีแสนแตกปั น้ี พระศาสดามีพระ-นามวาโคดม ผทู รงสมภพในวงศพ ระเจา โอก-กากราช จักเสดจ็ อบุ ัตขิ นึ้ ในโลก ทานจักเปนธรรมทายาทของพระศาสดาพระองคน้ัน จักเปนโอรสอนั ธรรมเนรมิต จักไดเ ปน สาวกของพระศาสดา มนี ามวานนั ทกะ เพราะกรรมท่ไี ดท าํ ไวดนี น้ั และเพราะการตงั้ เจตนจ าํ นงไว เราละรางมนุษยแ ลว ไดไปสวรรคชน้ั ดาวดึงส กใ็ นภพสุดทา ยในบัดนี้ เราเกิดในสกุลเศรษฐี อันม่ังคงั่ สมบูรณ มที รัพยมากมาย ในพระนครสาวตั ถี เราไดพ บพระสคุ ตเจา ในวันท่ีพระองคเสด็จเขา พระนคร เปน ผูม ใี จอัศจรรยไดอ อกบวชเปน บรรพชติ ในวันที่พระพทุ ธองคท รงรับพระ-เชตวนาราม. ไดบ รรลอุ รหัตผลโดยกาลไมน านเลยคร้ังนนั้ เราอันพระศาสดาผูทรงเหน็ ธรรมท้งั ปวงทรงพราํ่ สอน จงึ ขามพนสังสารวฏั ไปได

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาที่ 367 เราสอนธรรมแกพ ระภิกษุทัง้ หลาย พระภิกษณุ ที เี่ ราสอนน้ันรวม ๕๐๐ รูปดว ยกนั ลว นเปนผูไ มม อี าสวะ ครง้ั นั้น พระผมู พี ระภาคเจา ผมู ีประโยชน เกือ้ กูลใหญ ทรงพอพระทัย จงึ ทรงตงั้ เราไวใ น ตาํ แหนง แหง ภกิ ษุผเู ลิศกวา ภกิ ษทุ ั้งหลายให โอวาทพระภิกษุณี กรรมท่ีเราทําไวใ นกปั ท่ีแสน แสดงผล แกเ ราในอัตภาพนีแ้ ลว เราเปนผพู นจากกเิ ลส ดว ยดี เหมือนลูกศรท่ีพน ไปจากแลง ฉะนัน้ เรา เผากิเลสเสยี แลแลว เราเผากเิ ลสทง้ั หลาย. . .คําสอน ของพระพทุ ธเจา เราไดทําเสร็จแลว ดงั นี.้ ทราบวา ทา นพระนันทกเถระไดภาษิตคาถาเหลา นี้ ดว ยประการฉะนแี้ ล. จบนันทกเถราปทาน ๕๔๕. อรรถกถานันทกเถราปทาน พงึ ทราบเรอ่ื งราวในอปทานท่ี ๕ ดงั ตอไปน้ี :- อปทานของทา นพระนนั ทกเถระ มีคาํ เริม่ ตนวา ปทมุ ุตตฺ โร นามชโิ น ดงั น้.ี

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนาท่ี 368 คาํ ต้งั แตเร่ิมตน เร่ืองวา แมพ ระเถระรปู น้ี ก็ไดเคยบําเพ็ญกุศลมาแลวในพระพุทธเจา พระองคก อ น ๆ ดงั นท้ี ัง้ หมดมีเน้ือความพอจะรูไดโ ดยงายตามแนวพระบาลนี ้ันนั่นแล. จบอรรถกถานนั ทกเถราปทาน กาฬทุ ายเี ถราปทานที่ ๖ (๕๔๖) วาดว ยบพุ จรยิ าของพระกาฬทุ ายเี ถระ [๑๓๖] ในกปั ท่ีแสนแตภ ัทรกัปนี้ไป พระพิชติ มารพระนามวาปทมุ ตุ ตระ ผูมจี กั ษใุ น ธรรมท้ังปวง เปน ผูนํา ไดเ สดจ็ อบุ ัติขึน้ แลว พระองคเ ปน ครผู ูประเสริฐกวาพวกผนู ํา เปน พระพิชิตมารผูเ ขาใจสิ่งดีและสงิ่ ทีช่ ่ัวแจงชัด และ เปน คนกตญั ูกตเวทยี อ มประกอบสตั วท ั้งหลาย เขาในอบุ าย อันเปน เหตุใหถงึ นิพพาน พระองคทรงรธู รรมทงั้ ปวง เปน ทอี่ าศยั อยูแหง ความเอ็นดู เปน ทสี่ ง่ั สมแหงอนนั ตคุณ ทรงพิจารณาดวยพระญาณนัน้ แลว ทรงแสดง ธรรมอันประเสริฐ พระองคเปน ผมู ีความเพยี รใหญ ผูมีพระ ปญญาไมม ีทีส่ ดุ บางคร้งั ทรงแสดงธรรมไพเราะ ปฏสิ ังยุตดว ยสัจจะ ๔ แกห มูชนไมม ีทส่ี ุด

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ท่ี 369 สัตวจ ํานวนแสนไดบรรลธุ รรม เพราะไดฟง ธรรมอันประเสริฐ อันงามในเบื้องตน งามในทามกลางและงามในทสี่ ดุ นั้น ครงั้ นั้น แผน ดินสั่นสะเทอื น เมฆกระหึ่ม ทวยเทพ พรหม มนษุ ยแ ละอสรู ตา งก็แซซ องสาธุการวา โอ พระศาสดา ประกอบดว ยพระกรุณาโอ พระสัทธรรมเทศนา โอ พระพชิ ติ มารทรงฉุดหมสู ัตวท จ่ี มลงในสมทุ รคอื ภพขึน้ มาแลว เมอื่ สัตวพ รอ มทงั้ มนุษย เทวดาและพรหม เกิดความสังเวชเชนนแ้ี ลว พระพิชิตมารไดท รงสรรเสรญิ สาวก ผเู ลศิ กวา ภิกษุทั้งหลายฝายทาํ สกลุ ใหเ ลื่อมใส คร้งั นน้ั เราเกิดในสกุลอาํ มาตยใ นพระ-นครหังสวดี เปน ผนู ํามาซึ่งความเล่อื มใส นาดูมีทรพั ยและธญั ญาหารเหลือลน เราเขา ไปยังพระวิหารหงั สาราม ถวายบงั คมพระตถาคตพระองคน้ัน ไดส ดับธรรมอนัไพเราะ และทําสักการะแดพ ระผคู งท่ี หมอบลงแทบบาทมูลแลว ไดก ราบทูลวา ขาแตพระมนุ ีผมู ีความเพยี รใหญ ภิกษใุ ดในศาสนาของพระ-องค เปน ผูเลศิ กวาภกิ ษทุ ง้ั หลายฝายผทู ําสกลุ ให

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๙ ภาค ๑ - หนา ท่ี 370เลื่อมใส ขอใหข าพระองคไ ดเปนเหมือนภกิ ษุนั้นในศาสนาของพระพทุ ธเจาผปู ระเสรฐิ สุดเถดิ ครง้ั น้นั พระศาสดาผปู ระกอบดว ยพระ-มหากรุณา เมอ่ื จะเอาน้ําอมฤตรดเรา ไดตรัสกะเราวา ลกุ ขึน้ เถดิ ลูก ทานจะไดฐานันดรน้ีสมมโนรถปรารถนา บคุ คลทาํ สกั การะในพระ-พิชติ มารแลว จะพึงเปน ผูปราศจากผล อยา งไรไดเ ลา ในกัปทแ่ี สนแตก ปั น้ี พระศาสดามีพระนามวาโคดม ผูสมภพในวงศพ ระเจา-โอกกากราช เสดจ็ อบุ ตั ขิ ึน้ ในโลก ทา นจกัไดธรรมทายาทของพระศาสดาพระองคนั้นเปนโอรสอันธรรมเนรมติ จักเปน สาวกของพระ-ศาสดา มนี ามวา กาฬุทายี ครง้ั นัน้ เราไดส ดบั พระพทุ ธพยากรณแลว เปนผูเบกิ บาน มีจิตประกอบดว ยเมตตาบํารงุ พระพิชติ มารซง่ึ เปนผูน าํ ชัน้ พเิ ศษดว ยปจจยัทงั้ หลาย ตราบเทา สน้ิ ชีวิต เพราะวบิ ากของกรรมนนั้ และเพราะตงั้ เจตนจํานงไว เราละรา งมนษุ ยแ ลว ไดไ ปสวรรคช้ันดาวดึงส