tripitaka_40

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ท่ี 301นาํ ฟน ๑,๐๐๐ เลมเกวียนมาสุมอยู กไ็ มอ าจเพ่ือจะทําพระปจ เจกพทุ ธเจาภายในสมาบตั ิ แมใหมีอาการสักวา อนุ ได. เพราะฉะน้ัน พระปจ เจก-พทุ ธเจานัน้ ในวนั ที่ ๗ จึงไดล กุ ข้นึ ไปตามสบายแลว . หญงิ เหลา นัน้ไหมใ นนรกส้ินหลายพนั ป เพราะความท่กี รรมน้นั อันทาํ ไวแลว ไหมแ ลวในเรอื นทถ่ี ูกไฟไหมอยู โดยทาํ นองนี้แล ส้ิน ๑๐๐ อตั ภาพ ดว ยวิบากอนั เหลอื ลงแหงกรรมนน้ั แล. นีเ้ ปน บรุ พกรรมของหญิงเหลา น้ัน ดว ยประการฉะนี้. บุรพกรรมของนางขชุ ชตุ ตรา เมือ่ พระศาสดาตรสั อยางน้นั แลว ภิกษุทง้ั หลาย จงึ ทูลถามพระ-ศาสดาวา \"ขาแตพ ระองคผ เู จรญิ ก็นางขุชชตุ ตราเลา เพราะกรรมอะไร ? จึงเปนหญิงคอ ม, เพราะกรรมอะไร ? จึงเปน ผูมีปญญามาก,เพราะกรรมอะไร ? จึงบรรลุโสดาปต ตผิ ล, เพราะกรรมอะไร จงึ เปนคนรบั ใชของคนเหลาอ่ืน.\" พระศาสดา ตรัสวา \" ภิกษทุ ้ังหลาย ในกาลทพ่ี ระราชาองคน น้ั แล ครองราชสมบตั ิในกรงุ พาราณสี พระปจเจก-พุทธเจา องคน้นั เหมือนกนั ไดเปน ผูม ีธาตุแหงคนคอ มหนอยหนึง่ . ลาํ ดับนนั้ หญิงผูอปุ ฏฐายิกาคนหนง่ึ หมผากัมพลถือขนั ทองคําทําเปน คนคอมพทุ ธเจาของพวกเรายอ มเทยี่ วไปอยางนี้และอยางน.ี้ \" เพราะผลอันไหลออกแหงกรรมนั้นนางจงึ เปนหญงิ คอม. อน่งึ ในวนั แรก พระราชาทรงนมิ นตพระปจเจกพทุ ธเจาเหลาน้ัน ใหน่ังในพระราชมณเฑยี รแลว ใหร าชบุรุษรบั บาตร บรรจบุ าตร

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ท่ี 302ใหเ ตม็ ดว ยขาวปายาสแลวรับสัง่ ใหถ วาย. พระปจเจกพทุ ธเจา ทง้ั หลายถอื บาตรอันเตม็ ดวยขาวปายาสรอน ตองผลดั เปล่ยี น (มอื ) บอ ย ๆ.หญงิ น้ัน เห็นทานทาํ อยอู ยางนน้ั ก็ถวายวลัยงา ๘ วลัย ซึ่งเปนของของตน กลา ววา \" ทานจงวางไวบนวลัยนี้แลวถอื เอา.\" พระปจเจก-พทุ ธเจา เหลาน้นั ทาํ อยางนนั้ แลว. แลดูหญงิ นั้น. นางทราบความประสงคของทานทั้งหลาย จงึ กลา ววา \" ทา นเจา ขา ดิฉันหามีความตองการวลัยเหลา นี้ไม, ดฉิ ันบรจิ าควลยั เหลาน้นั แลวแกท านท้งั หลายนั่นแล,ขอทา นจงรับไป.\" พระปจเจกพุทธเจา เหลานัน้ รบั แลวไดไปยงั เงอื้ มเขาชื่อนนั ทมูลกะ. แมทกุ วันนี้ วลัยเหลา น้นั ก็ยังดี ๆ อยนู น่ั เอง. เพราะผลอนั ไหลออกแหงกรรมนนั้ ในบัดน้ี นางจงึ เปนผทู รงพระไตรปฏ ก มีปญ ญามาก. เพราะผลอนั ไหลออกแหงการอุปฏฐาก ซ่งึ นางทาํ แกพ ระ-ปจ เจกพุทธเจา ทั้งหลาย นางจงึ ไดบรรลโุ สดาปต ตผิ ล. นี้เปน บรุ พกรรมในสมยั พุทธนั ดรของนาง. สว นในกาลแหงพระกัสสปสัมมาสัมพุทธเจา ธิดาของเศรษฐีในกรงุพาราณสคี นหน่งึ จับแวน นง่ั แตงตวั อยูใ นเวลามีเงาเจรญิ ( เวลาบาย).ลําดับนน้ั นางภิกษณุ ีขณี าสพรปู หน่ึง ซง่ึ เปน ผูคุนเคยของนางไดไปเพือ่เยยี่ มนาง. จริงอยู นางภกิ ษุณี แมเปน พระขีณาสพก็เปน ผปู รารถนาเพ่อื จะเหน็ ตระกูลอุปฏฐากในเวลาเย็น. กใ็ นขณะนน้ั หญิงรบั ใชไร ๆ ในสาํ นกั ของธดิ าเศรษฐีไมมเี ลย. นางจงึ กลาววา \"ดิฉนั ไหว เจา ขาโปรดหยบิ กระเชา เครื่องประดับนนั่ ใหแกดฉิ นั กอ น.\" พระเถรี คดิ วา\" ถาเรา จักไมห ยิบกระเชา เครอื่ งประดบั น้ใี หแกน างไซร นางจักทําความอาฆาตในเราแลว บังเกดิ ในนรก, แตว า ถา เราจกั (หยบิ )

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท่ี 303ให, นางจักเกดิ เปน หญิงรบั ใชของคนอ่ืน; แตว า เพยี งความเปนผูรบัใชของคนอน่ื ยอมดกี วา ความเรา รอนในนรกแล.\" พระเถรีนัน้ อาศัยความเอน็ ดู จงึ ไดหยิบกระเชาเครื่องประดับน้นั ใหแกนาง. เพราะผลอันไหลออกแหง กรรมนน้ั นางจงึ เปน คนรับใชข องคนเหลาอื่น. พระศาสดาเสด็จมาแสดงธรรมทธ่ี รรมสภา รงุ ข้ึนวันหนงึ่ ภกิ ษุทัง้ หลาย สนทนากันในโรงธรรมวา หญงิ ๕๐๐มีพระนางสามาวดีเปน ประมขุ ถูกไฟไหมแลวในตําหนัก, พวกญาติของพระนางมาคันทิยา ถกู จดุ ไฟอนั มฟี างเปนเช้อื ไวเบือ้ งบนแลวทําลายดวยไถเหล็ก, พระนางมาคนั ทยิ า ถกู ทอดดว ยนา้ํ มันอันเดอื ดพลา น, ในคนเหลานั้น ใครหนอแล ? ชอ่ื วา เปน อย,ู ใคร ? ชอื่ วา ตายแลว.\" พระศาสดาเสด็จมาตรสั ถามวา \"ภกิ ษุทง้ั หลาย บัดนเ้ี ธอทัง้ หลายน่ังประชมุ กันดว ยเรือ่ งอะไรหนอ ? เมื่อพวกภกิ ษุนนั้ กราบทูลวา \" ดว ยเร่ืองชอื่ นี้ \" ดังนแ้ี ลว จึงตรัสวา \" ภกิ ษุท้ังหลาย คนเหลาใดเหลา หนึง่ประมาทแลว, คนเหลา น้นั แมเ ปนอยตู ้งั ๑๐๐ ป กช็ ื่อวาตายแลวโดยแท;คนเหลาใด ไมประมาทแลว, คนเหลา นน้ั แมต ายแลว ก็ช่อื วา ยงั คงเปนอยู; เพราะฉะนน้ั พระนางมาคนั ทยิ า จะเปน อยกู ็ตาม ตายแลวกต็ ามก็ช่ือวา ตายแลว ทีเดียว หญงิ ๕๐๐ มพี ระนางสามาวดเี ปนประมุข แมตายแลว ก็ชอ่ื วาเปน อยนู ั่นเทยี ว; ภกิ ษุทั้งหลาย เพราะวาผูไมป ระมาทตายแลว ช่อื วา ยอ มไมต าย; ดังนีแ้ ลว ไดภ าษิตพระคาถาเหลา นี้วา ๒. อปปฺ มาโท อมต ปท ปมาโท มจฺจุโน ปท อปปฺ มตฺตา น มียนตฺ ิ เย ปมตฺตา ยถา มตา

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ท่ี 304 เอต วิเสสโต ตฺวา อปปฺ มาทมหฺ ิ ปณฺฑติ า อปปฺ มาเท ปโมทนฺตื อรยิ าน โคจเร รตา เต ฌายโิ น สาตตถิ า นิจจฺ  ทฬหฺ ปรกฺกมา ผุสนฺติ ธรี า นพิ ฺพาน โยคกฺเขม อนตุ ฺตร \"ความไมป ระมาทเปน เคร่อื งถงึ อมตะ๑ ความ ประมาทเปน ทางแหงมัจจุ ผไู มประมาทแลว ช่ือวา ยอ มไมตาย: ผใู ดประมาทแลว ผนู ั้นยอม เปนเหมอื นคนตายแลว; บณั ฑิตรคู วามน่นั โดย แปลกกนั แลว (ตงั้ อยู ) ในความไมประมาท บันเทิงอยใู นความไมป ระมาท: ยินดีในธรรม เปนทโ่ี คจรของพระอริยะทง้ั หลาย, บัณฑติ ผูไม ประมาทเหลา นน้ั มคี วามเพง มคี วามเพียรเปน ไปติดตอ. บากบ่นั ม่ันเปนนติ ย เปน นักปราชญ ยอ มถูกตอ งพระนพิ พาน อันเปนแดนเกษมจาก โยคะอนั ยอดเยยี่ ม.\" แกอรรถ บรรดาบทเหลา นัน้ บทวา อปปฺ มาโท ยอมแสดงเนอื้ ความกวางคอื ถอื เอาเนื้อความกวา งตงั้ อย.ู จริงอยู พระพทุ ธพจน คอื พระไตรปฎ กแมทัง้ ส้นิ ซึ่งอาจารยท้งั หลายนํามากลาวอยู ยอมหย่งั ลงสูความไมประมาทนน่ั เอง, เพราะเหตนุ น้ั พระผมู พี ระภาคเจา จึงตรสั ไวว า \"ภกิ ษทุ ้งั หลาย๑. อมต ปท แปลวา เปน ทางแหง อมตะ ก็ได เปน ทางไมต าย ก็ได.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 305รอยเทาเหลาใดเหลา หน่งึ ของสัตวทง้ั หลายผสู ญั จรไปบนแผนดิน, รอยเทา ท้งั ปวงนั้น ยอ มถึงความประชุมลงในรอยเทาชา ง, รอยเทา ชา ง อนัชาวโลกยอมเรยี กวาเปนยอดแหงรอยเทาเหลาน้ัน. เพราะรอยเทา ชางนี้เปนของใหญ แมฉ นั ใด, ภิกษทุ ั้งหลาย กศุ ลธรรมเหลา ใดเหลาหนง่ึ ,กศุ ลธรรมเหลา นน้ั ทง้ั หมด มคี วามไมป ระมาทเปน รากเหงา มีความไมประมาทเปน ทป่ี ระชมุ ลง, ความไมประมาท อันเรากลา ววา เปน ยอดแหง ธรรมเหลาน้นั ฉนั นั้น เหมือนกนั แล๑.\" ก็ความไมป ระมาทน้ันน่ัน โดยอรรถ ชื่อวา ความไมอ ยูปราศจากสต,ิ เพราะคําวา \" ความไมป ระมาท\" นัน่ เปน ช่ือของสอิ ันต้งั ม่นัเปน นิตย. พึงทราบวินิจฉัยในคาํ วา อมต ปท , พระนิพพาน พระผมู ี-พระภาคตรัสเรยี กวา อมตะ, เพราะพระนิพพานน้นั ชอ่ื วา ไมแกไ มต ายเพราะความเปน ธรรมชาตไิ มเกดิ , เหตุนนั้ พระองคจึงตรัสเรยี กพระ-นพิ พานวา อมตะ, สัตวท งั้ หลายยอมถึง อธบิ ายวา ยอ มบรรลุอมตะดว ยความไมป ระมาทนี้ เหตนุ น้ั ความไมประมาทนีจ้ ึงช่อื วา เปนเครอื่ งถึง; (ความไมประมาท) ทานกลา วอธิบายไววา \" เปน อุบายเครือ่ งบรรลุซงึ่ อมตะ\" จึงชอื่ วา อมต ปท . ภาวะคอื ความมวั เมา ชอ่ื วา ความประมาท. คาํ วา ความประมาทนนั่ เปน ช่อื ของการปลอยสติ กลา วคอื ความมีสตหิ ลงลืม. บทวา มจฺจโุ น แปลวา แหง ความตาย. บทวา ปท คอืเปน อบุ าย ไดแกเปนหนทาง. จริงอยู ชนผูประมาทแลว ยอมไม๑. ส . มหาวาร. ๑๙/๖๕.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 306เปนไปลว งซึง่ ชาตไิ ด, แมเกดิ แลว กย็ อ มแกดวย ยอ มตายดวย เหตุนน้ัความประมาท จึงชื่อวาเปน ทางแหง มจั จุ คือยอ มนาํ เขา หาความตาย. บาทพระคาถาวา อปปฺ มตตฺ า น มียนฺติ ความวา กผ็ ูประกอบดวยสติ ชอ่ื วา ผไู มป ระมาทแลว. ใคร ๆ ไมพ ึงกําหนดวา \"ผไู มประมาทแลวยอ มไมตาย คือเปน ผไู มแ กและไมตาย\" ดังน้,ี เพราะวาสตั วไร ๆ ช่ือวา ไมแ กและไมตาย ยอ มไมม,ี แตช ื่อวา วฏั ฏะของสัตวผูป ระมาทแลว กําหนดไมได; (วัฏฏะ) ของผูไ มป ระมาทกําหนดได;เหตนุ น้ั สัตวผูป ระมาทแลว แมเปน อยู ก็ช่ือวา ตายแลว โดยแท เพราะความเปนผูไมพนจากทกุ ข มีชาติเปน ตนได, สว นผูไมประมาท เจริญอัปปมาทลกั ษณะแลว ทาํ ใหแ จงซงึ่ มรรคและผลโดยฉบั พลนั ยอ มไมเกิดในอัตภาพท่ี ๒ และท่ี ๓; เหตุนั้นสตั วผ ไู มป ระมาทเหลา นัน้ เปนอยกู ็ตาม ตายแลว กต็ าม ชอ่ื วายอ มไมต ายโดยแท. บาทพระคาถาวา เย ปมตตฺ า ยถา มตา ความวา สวนสัตวเหลาใดประมาทแลว, สัตวเ หลาน้ัน ยอ มเปนเหมือนสตั วท ี่ตายแลวดวยการขาดชีวิตินทรีย มีวิญญาณไปปราศแลว เชนกับทอนฟน ฉะนนั้ เทียวเพราะความท่ตี นตายแลว ดวยความตาย คือ ความประมาท; จรงิ อยูแมจติ ดวงหนง่ึ วา \" เราจกั ถวายทาน, เราจกั รกั ษาศีล เราจักทาํ อุโบสถกรรม\" ดงั นี้ ยอมไมเ กิดขนึ้ แมแกเขาทง้ั หลายผเู ปนคฤหัสถก อน,จิตดวงหนึ่งวา \"เราจกั บําเพญ็ วตั รทง้ั หลาย มีอาจรยิ วตั รและอุปชฌาย-วตั รเปนตน, เราจกั สมาทานธุดงค, เราจักเจรญิ ภาวนา\" ดังนี้ ยอ มไมเ กิดขน้ึ แกสัตวเ หลาน้ัน แมผูเ ปน บรรพชติ ดังจติ ดวงหน่งึ ไมเ กดิ ข้นึแกสตั วท ีต่ ายแลว ฉะนนั้ , สัตวผ ปู ระมาทแลวน้นั จะเปน ผูมีอะไรเปน

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 307เครือ่ งกระทําใหตา งจากสัตวผูตายแลว เลา ? เพราะฉะนั้น ยอ มเปน เหมอื นคนตายแลว .\" บาทพระคาถาวา เอต วิเสสโต ตวฺ า ความวา รคู วามนน้ัโดยแปลกกนั วา \" การแลนออกจากวฏั ฏะของผปู ระมาทแลว ยอมไมม,ีของผูไ มประมาทแลว มีอยู.\" มปี จุ ฉาวา \"กใ็ ครเลา ยอมรคู วามแปลกกันน่นั ?\" มีวิสัชนาวา \" บัณฑิตท้งั หลาย ตงั้ อยใู นความไมประมาทยอ มรู.\" อธบิ ายวา บัณฑติ คือผมู ีเมธา ไดแ ก ผมู ีปญ ญาเหลาใด ตง้ั อยูในความไมป ระมาทของตนแลว เจริญความไมประมาทอยู บณั ฑิตเหลาน้ัน ยอ มรูเหตอุ นั แปลกกนั นนั่ . บาทพระคาถาวา อปปฺ มาเท ปโมทนฺติ ความวา บณั ฑติ เหลานั้นครัน้ รอู ยา งน้แี ลว ยอมบันเทิง คือ เปน ผมู ีหนายิม้ แยม ไดแก ยินดีรา เริง ในความไมประมาทของตนนน้ั . บาทพระคาถาวา อริยาน โคจเร รตา ความวา บัณฑิตเหลานัน้ บนั เทิงอยใู นความไมป ระมาทอยางน้นั เจรญิ ความไมป ระมาทนั้นแลว ยอ มเปน ผยู ินดี คอื ยนิ ดยี งิ่ ในโพธปิ ก ขิยธรรม ๓๗ เเยกออกเปนสตปิ ฏ ฐาน ๔ เปน ตน และในโลกุตรธรรม ๙ ประการ อนั นับวา เปนธรรมเคร่ืองโคจรของพระอริยะทั้งหลาย คือ พระพทุ ธเจา พระ-ปจเจกพุทธเจา และสาวกของพระพุทธเจา ทั้งหลาย. สองบทวา เต ฌายิโน ความวา บณั ฑติ ผูไมป ระมาทเหลา นน้ัเปนผมู คี วามเพง ดว ยฌานทัง้ สองอยา ง คอื ดว ยอารมั มณูปนิชฌาน กลาว

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 308คอื สมาบตั ิ ๘๑, และดว ยลักขณูปนชิ ฌาน กลาวคือ วปิ ส สนามรรคและผล. บทวา สาตตกิ า ความวา เปน ผมู คี วามเพียร ซ่ึงเปน ไปทางกายและทางจติ เปน ไปแลว ติดตอ จาํ เดิมแตก าลเปน ทอ่ี อกบวชจนถึงการบรรลุพระอรหตั . บาทพระคาถาวา นิจฺจ ทฬหฺ ปรกกฺ มา ความวา ผปู ระกอบดว ยความเพียรเหน็ ปานน้วี า \"ผลน้นั ใด อันบคุ คลพงึ บรรลุไดดว ยเรี่ยวแรงของบุรุษ ดวยความเพียรของบุรษุ ดวยความบากบ่ันของบุรษุ ยงัไมบรรลุผลนนั้ แลว หยดุ ความเพยี รเสีย จกั ไมม ี๒\" (เชนนี)้ ชือ่ วาบากบ่ันมน่ั ช่ือวา เปนไปแลวเปนนิตย เหตไุ มทอ ถอยในระหวา ง. ในคําวา ผสุ นตฺ ิ น้ี พึงทราบวนิ ิจฉยั ดังตอ ไปนี้ :- การถกู ตอ งมี ๒ คอื ญาณผุสนา (การถูกตอ งดว ยญาณ),วิปากผุสนา ( การถกู ตองดว ยวบิ าก). ในผสุ นา ๒ อยา งน้ัน มรรค ๔ชอื่ วา ญาณผุสนา. ผล ๔ ชอื่ วา วิปากผสุ นา. ในผุสนา ๒ อยา งนั้นวปิ ากผุสนา พระผูม พี ระภาคเจา ทรงประสงคเ อาในบทวา ผสุ นฺติ น.ี้บัณฑติ ผเู ปนนกั ปราชญ เม่ือทาํ นิพพานใหแจง ดวยอรยิ ผล ชื่อวา ยอ มทํานิพพานใหแ จงดวยวปิ ากผุสนา. บาทพระคาถาวา โยคกเฺ ขม อนตุ ฺตร ความวา (ซึง่ นพิ พาน)๑. สมาบตั ิ ๘ คอื ปฐมฌาน ทตุ ยิ ฌาน ตตยิ ฌาน จตุตถฌาน รวมเรียกวา รปู สมาบัติ ๔.อากาสานญั จายตนะ วิญญาณญั จายตนะ อากิญจัญญายตนะ เนวสญั ญานาสัญญายตนะ รวมเรยี กวาอรปู สมาบัติ ๔.๒. สงั . นิ. ๑๖/๓๔.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 309อนั เปน แดนเกษม คอื ไมม ภี ยั จากโยคะ ๔๑ อนั ยังมหาชนใหจมลงในวฏั ฏะ ชอ่ื วา ยอดเย่ียม เพราะความเปนสงิ่ ประเสรฐิ กวาโลกิยธรรมและโลกุตรธรรมทั้งปวง. ในทส่ี ดุ แหงเทศนา ชนเปน อนั มาก ไดเ ปนพระอริยบคุ คล มีโสดาบนั เปน ตน. เทศนา เปน กถามปี ระโยชนแ กมหาชน ดังน้แี ล. เรอื่ งพระนางสามาวดี จบ.๑. โยคะ ๔ กามโยคะ ภวโยคะ ทิฏฐโิ ยคะ อวชิ ชาโยคะ.



































































พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาที่ 343ของเรา ปรารภความเพยี รแลว ยอ มเปนเจาของแหงโลกตุ รธรรมไดเทย่ี ว\"ดังน้ีแลว ตรัสคาถานว้ี า ๓. อฏุ  าเนนปฺปมาเทน สฺ เมน ทเมน จ ทีป กยิราถ เมธาวี ย โอโฆ นาภิกรี ติ. \" ผูมปี ญ ญา พึงทําเกาะ (ที่พง่ึ ) ทหี่ วงน้าํ ทว มทบั ไมไ ด ดวยความหมนั่ ดว ยความไม ประมาท ดวยความระวัง และดว ยความฝก. \" แกอรรถ บรรดาบทเหลา น้นั สองบทวา ทีป กยิราถ ความวา ผูมปี ญ ญาประกอบพรอ มแลวดวยปญญาอันรงุ เรอื งในธรรม พงึ ทาํ คือพงึ กระทําไดแกอ าจทาํ เกาะ คอื อรหตั ผล อันเปนท่ีพ่งึ พาํ นักของตนในสาครคอืสงสารอนั ลึกยง่ิ โดยความเปน ทีพ่ ่งึ อนั ไดย ากยง่ิ น้ี ดว ยธรรมอันเปนเหตุ๔ ประการเหลา นี้ คือ; ดว ยความหมัน่ กลา วคอื ความเพียร ๑ ดว ยความไมประมาท กลาวคือการไมอยปู ราศจากสติ ๑ ดว ยความระวงั กลาวคือปารสิ ทุ ธศิ ลี สี่ ๑ ดว ยความฝก อินทรยี  ๑. ถามวา \"พงึ ทําเกาะเชน ไร ?\" แกวา \"พึงทําเกาะที่หวงนาํ้ ทว มทับไมไ ด. \" อธิบายวา พงึ ทําเกาะทห่ี ว งนํ้า คือ กิเลสทั้ง ๔ อยา ง ไมส ามารถจะทวมพัดคือกาํ จดั ได;แทจ รงิ พระอรหตั อันโอฆะไมสามารถจะทว มทับไดเลย.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท่ี 344 ในเวลาจบคาถา ชนเปนอนั มาก ไดเปนพระอรยิ บคุ คล มพี ระ-โสดาบันเปนตน แลว . เทศนามปี ระโยชนแกบ รษิ ทั ผปู ระชุมกนั แลวดังน้แี ล. เร่ืองพระจูฬปน ถกเถระ จบ.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาที่ 345 ๔. เรอ่ื งพาลนกั ษัตร [๑๘] ขอความเบอ้ื งตน พระศาสดา เมื่อประทบั อยูใ นพระเชตวัน ทรงปรารภนักษตั รของคนพาล ตรัสพระธรรมเทศนานว้ี า \"ปมาทมนยุ ุฺชนฺติ\" เปนตน . คนพาลชาวเมืองสาวตั ถีเลน นักษัตร ความพิสดารวา ดงั ไดส ดับมา ในสมัยหนงึ่ เขาปา วประกาศช่ือพาลนกั ษัตร๑ ในพระนครสาวัตถ.ี ในนกั ษัตรนนั้ พวกชนพาลผูม ปี ญ ญาทราม เอาเถา และโคมยั (มูลโค) ทารา งกาย เทีย่ วกลา ววาจาของอสตั บรุ ษุ ไปตลอด ๗ วัน, เห็นใคร ๆ เปน ญาติกต็ าม เปน สหายก็ตามเปน บรรพชิตกต็ าม ช่อื วา ละอายอยู ไมม ี, ยืนกลาววาจาของอสตั บุรุษอยูทปี่ ระตทู ุก ๆ ประตู. มนุษยท ัง้ หลายไมอาจฟงอสปั ปุริสวาทของพวกเขาได จึงสงทรัพยใหก่งึ บาทบา ง บาทหน่งึ บา ง กหาปณะหนง่ึ บา งตามกาํ ลงั , พวกเขาถอื เอาทรัพยท ่ีไดแ ลว ๆ ทีป่ ระตูเรือนของมนุษยเหลานนั้ ๆ แลว กห็ ลีกไป. กใ็ นกาลน้ัน พระนครสาวตั ถี มอี ริยสาวกประมาณ ๕ โกฏิ. ทา นเหลา น้ันสง ขาวไปถวายพระศาสดาวา \"ขา แตพระองคผ เู จริญ ขอพระ-ผมู พี ระภาคเจากับภิกษสุ งฆ อยาเสด็จเขา ไปสูพ ระนคร จงประทับอยูแตในพระวิหารสิ้น ๗ วัน,\" กแ็ ลตลอด ๗ วนั นั้น (ทานเหลา นน้ั ) จดัขาวยาคแู ละภัตเปนตน (สง ไป) ในพระวิหารนัน่ แลเพ่อื ภิกษุสงฆ แมตนเองก็ไมอ อกจากเรือน.๑. การร่นื เรงิ ของคนพาล.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนาท่ี 346 ก็ครนั้ เมื่อนกั ษตั รสุดสิน้ หลงแลว, ในวนั ท่ี ๘ อริยสาวกเหลาน้นันมิ นตภ ิกษสุ งฆม ีพระพทุ ธเจาเปน ประมขุ ใหเ สดจ็ เขา ไปยังพระนครถวายทานใหญ น่ัง ณ สว นขางหน่งึ แลว กราบทลู วา \"ขา แตพ ระองคผูเจรญิ ๗ วนั ของพวกขาพระองคล วงไปไดโ ดยยากอยา งย่งิ , เมอ่ื พวกขา พระองคไ ดยินวาจามใิ ชข องสตั บรุ ษุ ของพวกพาล, หทู ัง้ สองเปนประ-หนง่ึ วาถึงอาการแตกทาํ ลาย, ใคร ๆ ก็ไมละอายแกใคร ๆ, เพราะเหตุน้นัพวกขาพระองค จงึ ไมใหพระองคเสด็จเขา ภายในพระนคร, ถงึ พวกขาพระองคก ็ไมอ าจออกจากเรือน.\"คนพาลกบั คนฉลาดมอี าการตา งกนัพระศาสดา ทรงสดบั ถอยคาํ ของอริยสาวกเหลานั้นแลว ตรสั วา\" กริ ิยาของพวกผูมปี ญ ญาทราม ยอ มเปน เชน น,ี้ สว นผมู ปี ญญาทง้ั หลายรักษาความไมประมาทไวเ หมือนทรพั ยอ ันเปนสาระ ยอ มบรรลุสมบัติคอือมตมหานพิ พาน\" ดงั นีแ้ ลว ไดทรงภาษิตพระคาถาเหลา นว้ี า :-๔. ปมาทมนยุ ุชฺ นตฺ ิ พาลา ทุมเฺ มธิโน ชนาอปฺปมาทฺจ เมธาวี ธน เสฏ ว รกขฺ ติ.มา ปมาทมนุยุ ฺเชถ มา กามรติสนฺถวอปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต ปปฺโปติ วปิ ลุ  สุข .\"พวกชนพาลผมู ีปญญาทราม ยอมประกอบเนอื ง ๆ ซึง่ ความประมาท, สว นผูมีปญญายอมรักษาความไมประมาทไวเหมือนทรพั ยอันประเสริฐ, ทา นท้ังหลายอยาตามประกอบความ

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ท่ี 347 ประมาท, อยาตามประกอบความเชยชิดดวย ความยินดใี นกาม; เพราะวาผไู มประมาทแลว เพง พินิจอยู ยอ มบรรลสุ ขุ อนั ไพบูลย.\" แกอรรถ บรรดาบทเหลา น้นั บทวา พาลา ไดแก ผูป ระกอบดวยความเปนชนพาล คอื ผูทไ่ี มร จู ักประโยชนใ นโลกนแ้ี ละโลกหนา . บทวา ทุมฺเมธโิ น คือไรปญ ญา. พวกชนพาลนั้น เมื่อไมเห็นโทษในความประมาท ชื่อวายอ มประกอบเนือง ๆ ซง่ึ ความประมาท คอืวา ยอ มใหกาลลวงไปดวยความประมาท. บทวา เมธาวี เปน ตน ความวา สว นบณั ฑิตผปู ระกอบดว ยปญญาอันรุง เรืองในธรรม ยอมรักษาความไมประมาทไวเ หมือนทรพั ยคือ รัตนะ ๗ ประการ อันประเสริฐ คอื สูงสุด ซึ่งสืบเนืองมาแตวงศตระกูล. อธบิ ายวา เหมอื นอยา งวา ชนทัง้ หลายเมอื่ เห็นอานสิ งสในทรัพยวา \"เราท้ังหลาย อาศัยทรพั ยอันสูงสุด จกั ถึงสมบตั ิคอื กามคณุ จักทําทางเปน ท่ไี ปสปู รโลกใหห มดจดได,\" ยอมรักษาทรัพยน ้นั ไวฉันใด; แมบณั ฑิตกฉ็ นั นั้น เมอื่ เหน็ อานิสงสใ นความไมป ระมาทวา \"ชนผไู มป ระ-มาทแลว ยอมไดเฉพาะซึง่ ฌานทัง้ หลาย มีปฐมฌานเปนตน ยอมบรรลุโลกตุ รธรรมมีมรรคและผลเปน ตน ยอ มยังวิชชา ๓ (และ) อภิญญา ๖๑ใหถ ึงพรอ มได. \" ยอมรกั ษาความไมประมาทไวเ หมอื นทรพั ยอ นั ประเสริฐ.๑. อทิ ธิวธิ ิ แสดงฤทธ์ไิ ด, ทิพโสต หูทิพย, เจโตปริยญาณ รูจกั กําหนดใจผอู ่นื . ปุพเพนิวา-สานุสสติ ระลกึ ชาติได, ทพิ ยจกั ขุ ตาทิพย, อาสวกั ขยญาณ รจู ักทาํ อาสวะใหส นิ้ , รวมเปนอภิญญา ๖. ๓ ขอ เบอ้ื งปลาย เรยี กวา วชิ ชา ๓ กไ็ ด.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 348 บทวา มา ปมาท ความวา เพราะฉะน้ัน ทานท้ังหลายอยาตามประกอบความประมาท คอื อยา ใหกาลลว งไปดวยความประมาท. บาทคาถาวา มา กามรตสิ นฺถว ความวา อยา ตามประกอบ คอือยา คิด ไดแ ก อยาไดเฉพาะแมซง่ึ ความเชยชิดดว ยอาํ นาจแหง ตัณหา กลาวคอื ความยินดใี นวัตถุกามและกิเลสกาม. บทวา อปปฺ มโฺ ต หิ เปน ตน ความวา เพราะวาบุคคลผูไ มประมาทแลว โดยความเปนผูมสี ติตั้งมนั่ เพง อยู ยอ มบรรลุนพิ พาน-สขุ อนั ไพบูลย คือโอฬาร. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนั มาก ไดเปน อรยิ บุคคลมีพระโสดาบันเปนตน. เทศนามีประโยชนแ กม หาชนแลว ดังนแ้ี ล. เรอ่ื งพาลนักษัตร จบ.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 349 ๕. เรื่องพระมหากัสสปเถระ [๑๙] ขอ ความเบอ้ื งตน พระศาสดา เมอ่ื ประทับอยใู นพระเชตวนั ทรงปรารภพระมหากัสสปเถระ ตรสั พระธรรมเทศนานวี้ า \"ปมาท อปฺปมาเทน\" เปนตน. พระเถระตรวจดูสตั วโลกดวยทพิ ยจักษุ ความพสิ ดารวา วนั หน่งึ พระเถระอยูในปปผลิคหู า๑ เท่ียวไปบิณฑบาต ภายหลงั ภตั น่งั เจรญิ อาโลกกสณิ ๒ ตรวจดสู ตั วท งั้ หลายผูประ-มาทแลวและไมป ระมาทแลว ซง่ึ จตุ ิและเกิดในทที ัง้ หลาย มีนาํ้ แผนดินและภูเขาเปนตน อยู ดวยทิพยจกั ษ.ุ พระศาสดา ประทบั นัง่ ในพระเชตวันน่ันแล ทรงตรวจดดู วยทพิ ยจักษวุ า \"วนั น้ี กัสสปผูบตุ รของเรา อยดู ว ยธรรมเปนเคร่อื งอยอู ะไรหนอ ?\" ทรงทราบวา \"ตรวจดกู ารจุตแิ ละเกิดของสัตวทั้งหลายอย,ู \"จงึ ตรสั วา \"ช่อื วา การจตุ ิและการเกดิ แหง สตั วท้งั หลาย แมอ นั พุทธญาณไมท รงกําหนด, ใคร ๆ ไมส ามารถจะทาํ การกาํ หนดสัตวท ง้ั หลาย ผถู ือปฏ-ิสนธิในทองของมารดา อนั มารดาบดิ ายังไมท นั รกู จ็ ุติเสียแลวได, การรูจุติและปฏิสนธขิ องสัตวเ หลานัน้ ไมใชวิสัยของเธอ, วิสยั ของเธอมีประมาณนอย, สวนการรูก ารเห็นสตั วท ้งั หลายผจู ตุ แิ ละเกดิ อยโู ดยประการทัง้ ปวง๑. ปป ผฺ ลิ แปลวา ไมเลยี บหรอื ดปี ลี รวมกบั คูหาศัพท แปลวา ถํา้ อันประกอบดวยไมเลยี บหรือดีปลี อีกนยั หนึง่ ถา้ํ น้ี พระมหากัสสปเถระอาศยั อยมู ากกวาท่อี นื่ นามเดิมของพระเถระชอื่ วา ปป ผลิ ถาแปลมงุ เอาชอ่ื พระเถระเปนท่ีตั้งแลว ก็แปลวา ถาํ้ เปน ทอ่ี ยูของพระปป ผลิ.๒. อาโลกกสณิ กสิณกาํ หนดเอาแสงสวา งเปน อารมณ.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย คาถาธรรมบท เลม ๑ ภาค ๒ ตอน ๑ - หนา ที่ 350เปนวิสัยของพระพุทธเจาทั้งหลายเทาน้นั \" ดงั นี้แลว ทรงแผพระรศั มไี ปเปน ประหนง่ึ วา ประทบั น่ังอยูในท่เี ฉพาะหนา ตรัสพระคาถานีว้ า ๕. ปมาท อปฺปมาเทน ยทา นทุ ติ ปณฺฑิโต ปฺ าปาสาทมารยุ ฺห อโสโก โสกนิ ึ ปช ปพฺพตฏโว ภมุ มฺ ฏเ  ธโี ร พาเล อเวกขฺ ต.ิ \"เมื่อใดบณั ฑิตบรรเทาความประมาทดว ยความ ไมป ระมาท เม่อื นัน้ บณั ฑิตน้นั ขน้ึ สปู ญ ญา เพียงดงั ปราสาท ไมเ ศราโศก ยอ มพิจารณา เหน็ หมสู ตั ว ผูมคี วามเศราโศก ปราชญยอ ม พจิ ารณาเหน็ คนพาลท้งั หลายได เหมอื นคนผู ยนื อยูบ นยอดเขา มองเห็นชนผูยนื อยบู นพื้น ดินไดฉ ะนัน้ .\" แกอรรถ บรรดาบทเหลานนั้ บทวา นทุ ติ เปน ตน ความวา เม่อื ใดบณั ฑติพอกพูนธรรมมคี วามไมประมาทเปนลักษณะ ไมใหโ อกาสแกค วามประมาท ชอ่ื วา ยอ มบรรเทา คือยอมขบั ไลซงึ่ ความประมาทนน้ั ดวยกาํ ลังแหงความไมป ระมาท; เหมือนนา้ํ ใหม ไหลเขา สสู ระโบกขรณียงั นา้ํ เกา ใหก ระเพอ่ื มแลว ไมใหโ อกาสแกน ํา้ เกา นน้ั ยอมรุน คอื ยอ มระบายนา้ํ เกา น้ันใหไหลหนไี ป โดยที่สุดของตนฉะนั้นนน่ั แล. เม่ือนน้ับัณฑิตนัน้ มีความประมาทอันบรรเทาแลว บาํ เพญ็ ปฏปิ ทาอันสมควรแกค วามไมป ระมาทนน้ั อย,ู ขึ้นสปู ญ ญาเพยี งดงั ปราสาท กลา วคือ