tripitaka_21

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 201เขาจะไดทาํ ความเคารพนบนอบในหมอมฉนั เหมือนในพระผูม ีพระภาคเจากห็ าไม. ขา แตพระองคผเู จรญิ เร่อื งเคยมมี าแลว หมอมฉนั ยกกองทพั ออกไปเมื่อจะทดลองชา งไมชอ่ื อิสิทนั ตะและชางไมปรุ าณะนดี้ ู จงึ เขา พกั อยูในที่พกัอนั คับแคบแหง หนึง่ . ขาแตพระองคผ เู จริญ ครงั้ น้นั แล นายชา งอสิ ิทนั ตะและนายชา งปุราณะเหลานี้ ยงั กาลใหล วงไปดวยธรรมกี ถาตลอดราตรเี ปนอนั มากไดฟง วา พระผูมีพระภาคเจา ประทับอยูท ศิ ใด เขาก็ผนิ ศีรษะไปทางทิศนน้ันอนเหยยี ดเทา มาทางหมอ มฉนั . หมอมฉนั มีความคิดวาทา นผูเจรญิ ท้งั หลายนาอัศจรรยนักหนอ ไมเคยมมี าแลว หนอ นายชางอิสทิ ันตะและนายชา งปรุ าณะเหลานี้ เราชุบเลยี้ งไว ใชยวดยานก็ของเรา เราใหเ ครอ่ื งเลี้ยงชพี แกเขานาํ ยศมาใหเ ขา แตถ งึ กระนั้น เขาจะไดท าํ ความเคารพนบนอบในเรา เหมอื นในพระผูมีพระภาคเจากห็ าไม. ทา นเหลานี้คงจะรูคุณวเิ ศษยง่ิ ขึน้ ไปกวา เดิมในศาสนาของพระผูมพี ระภาคเจา พระองคน น้ั เปนแน. ขา แตพ ระองคผ เู จริญแมข อ นี้ ก็เปนความเล่อื มใสในธรรมในพระผูมพี ระภาคเจา ของหมอมฉัน.... [๕๖๙] ขาแตพระองคผ ูเจรญิ อกี ประการหน่งึ แมพระผมู ี-พระภาคเจา กเ็ ปน กษัตริย แมห มอ มฉนั กเ็ ปนกษัตริย แมพระผมู พี ระภาคเจากเ็ ปน ชาวโกศล แมห มอมฉนั กเ็ ปนชาวโกศล แมพระผมู ีพระภาคเจา กม็ ีพระชนมายุ ๘๐ ป แมหมอ มฉันกม็ อี ายุ ๘๐ ป ขาแตพ ระองคผูเจริญดวยเหตุนี้แล หมอมฉนั จงึ ไดทาํ ความเคารพนบนอบเปน อยา งย่งิ ในพระผูมีพระภาคเจา และแสดงอาการเปนฉนั ทม ิตร ขาแตพระองคผ ูเ จรญิ ถา เชนนั้นหมอมฉันขอทูลลาไป ณ บดั น้ี หมอมฉันมกี ิจมาก มกี รณยี ะมาก. พระผูมี-พระภาคเจาตรสั วา ดูกอ นมหาบพติ ร มหาบพิตรจงทรงทราบกาลอันควรในบัดน้ีเถดิ . ลาํ ดบั น้นั พระเจาปเสนทโิ กศลเสดจ็ ลุกจากทป่ี ระทบั ทรงถวายอภิวาทพระผูมพี ระภาคเจา ทรงกระทําประทกั ษณิ แลวเสดจ็ หลกี ไป.

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 202 ตรัสธรรมเจดีย [๕๗๐] ครั้งน้ันแล เมอ่ื พระเจาปเสนทิโกศลเสด็จไปแลวไมน านพระผมู พี ระภาคเจา ตรัสเรียกภิกษุท้งั หลายมาตรัสวา ดูกอ นภิกษุท้ังหลาย พระ-เจาปเสนทโิ กศลพระองคน ี้ ตรสั ธรรมเจดยี  คือพระวาจาเคารพธรรม ทรงลกุ จากที่ประทบั น่ังแลว เสด็จหลกี ไป ดูกอนภกิ ษทุ ง้ั หลาย เธอทง้ั หลายจงเรียนธรรมเจดียนี้ไว จงทรงจําธรรมเจดยี น ี้ไว ดกู อ นภกิ ษทุ งั้ หลาย ธรรมเจดียประกอบดว ยประโยชน เปนอาทพิ รหมจรรย. พระผูมีพระภาคเจา ไดต รสั พระพทุ ธพจนน ้ีแลว ภิกษเุ หลาน้ันพากนัชน่ื ชมยินดพี ระภาษติ ของพระผูมีพระภาคเจา ฉะน้แี ล. จบธรรมเจติยสตู รท่ี ๙

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 203 อรรถกถาธรรมเจติยสูตร ธรรมเจติยสตู รมีคาํ เริม่ ตน วา ขา พเจาไดส ดบั มาแลว อยา งนี้ :- ในพระสตู รนนั้ คําวา เมทลุป เปน ชอ่ื ของนิคมนัน้ . กไ็ ดยนิ วานิคมนน้ั มแี ผน หินมีสดี จุ มันขน (๑) เกดิ ขึ้นหนาแนนในทน่ี ั้น ๆ เพราะฉะนน้ัจึงถึงการนบั วา เมทลุปะ. อน่งึ เสนาสนะ ในนิคมนนั้ กไ็ มแนน อน ฉะนัน้จงึ มิไดกลาวไว. บทวา นครก ไดแกน คิ มหนึง่ ของเจา ศากยะมชี ่ืออยางนน้ั .คําวา ดวยพระราชกรณยี ะบางอยา ง คอื มใิ ชดวยกรณียะอยางอ่นื แตพระเจา ปเสนทิโกศลน้ี ตรัสสั่งวา พวกเจาจงจบั พนั ธลุ ะเสนาบดี พรอ มดว ยบุตร ๓๒ คน ใหไดโ ดยวนั เดียว. ก็ในวันนัน้ นางมัลลิกาภรยิ าของพนั ธุละเสนาบดีน้นั ทลู นมิ นตพระผูมพี ระภาคเจา พรอมดว ยภกิ ษุ ๕๐๐ รปู .พอภิกษสุ งฆม พี ระพุทธเจาเปน ประมุข เสด็จถึงเรือนประทับนง่ั แลวเจาหนาที่กน็ ําขาววา ทา นเสนาบดถี ึงอสัญกรรมแลว มาใหนางมลั ลิกา.นางรับหนังสอื ถามวา เปนขาวดี (หรอื รา ย). กเ็ รียนวา พระราชาทรงใหจับเสนาบดพี รอ มดว ยบุตร ๓๒ คน ประหารชีวติ พรอ มกนั แมเ จา . นางกลา ววา พวกเจาอยา ไดกระทาํ ใหแ พรงพรายแกมหาชน แลวเอาหนังสือใสหอ พกไว อังคาสพระภกิ ษสุ งฆ. ในตอนนน้ั เจา หนาท่ียกหมอสปั ปมาหมอหนึง่ (เผอญิ ) หมอ สัปปน ้นั กระทบธรณปี ระตแู ตก จงึ สัง่ ใหไ ปนาํ หมออื่นมาอังคาสพระภิกษุสงฆ. พระศาสดาทรงกระทาํ ภัตกจิ เสรจ็ แลว จงึ ตรัสวา นางไมควรคดิเพราะเหตุหมอ สปั ปแตก เพ่ือเปน เหตใุ หต้ังกถาข้นึ . ขณะน้นั นางมลั ลิกา๑. ศลิ ามสี ีอันแดงงามดุจหงอนไกเ ทศ (ลิป)

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 204จงึ นาํ หนังสือออกมาวางตรงหนา พระพักตรพ ระผูมพี ระภาคเจา แลวกราบทูลวาขาแตพระองคผูเจริญ นี่เปนขาวการตายของเสนาบดกี บั บุตร ๓๒ คน หมอม-ฉันมไิ ดค ิดแมเ ร่ืองน้ี เหตุไรจะคดิ เพราะเหตุหมอ สปั ป (แตก). พระผมู พี ระ-ภาคเจาทรงกระทาํ ธรรมีกถาใหป ฏสิ ังยุต ดวยสามญั ลกั ษณะมีความไมเ ท่ยี งเปน ตนวา ดูกอนนางมัลลกิ า อยาคิด (มาก) ไปเลย ธรรมดาในสังสารวฏั ฏม ที ี่สุดและเบ้อื งตนอนั ใคร ๆ ไปตามอยู รูไมไดแลว ยอ มเปน ไปเชนนั้น แลวเสดจ็กลับ. นางมัลลิกาเรียกลูกสะใภ ๓๒ คน มาใหโอวาท. พระราชารบั สัง่ ใหนางมัลลกิ าเขาเฝา ตรัสถามวา ในระหวา งเสนาบดกี บั เรา โทษทีแ่ ตกกันมหี รอืไมม ี.(๑) นางทลู วา ไมมี พะยะคะ. พระราชาทรงทราบวา เสนาบดีนั้นไมมีความผิดตามคําของนาง จงึ มีความเดือนรอนเกิดความเสยี พระทัยอยา งลนพน. พระองคท รงราํ พึงวา ไดน ําสหายผยู กยองเราวา กระทําสิ่งท่ีหาโทษมไิ ดเห็นปานน้มี าแลว ใหพินาศแลว ตง้ั แตน ้ันไป ก็ไมไดความสบายพระทยั ในปราสาทหรือในเหลานางสนม หรือความสุขในราชสมบัติทรงเรมิ่ เท่ยี วไปในทีน่ ั้น ๆ.กจิ อนั น้แี หละไดม แี ลว. หมายถงึ เรอื่ งนี้ จงึ กลา วไววา ดวยราชกรณียกิจอยางใดอยางหนง่ึ ดงั น.ี้ บทวา ทีฆ การายน ความวา ทฆี การายนะซึ่งเปนหลานของพันธุละเสนาบดีคิดวา พระราชาทรงฆา ลุงของเรา ผมู ิไดท าํ ผดิ นั้นโดยไมมเี หตุพระราชาไดทรงต้ังไวในคาํ แหนง เสนาบดีแลว . คําน้นั ทานกลา วหมายถงึเร่ืองน้ี. คาํ วา มหจจฺ ราชานภุ าเวน ความวา ดว ยราชานภุ าพอนั ใหญหมายความวา ดว ยหมพู ลมากมายงดงามดวยเพศอนั วจิ ิตร ดจุ ถลม พื้นธรณีใหพ ินาศ ประหนงึ่ จะยงั สาครใหป ว นปน ฉะน้ัน . บทวา ปาสาทิกานิ ความวาอนั ใหเกิดความเล่ือมใสพรอมทัง้ นา ทัศนาทเี ดยี ว. บทวา ปาสาทนียานิ เปน๑. ส.ี จติ ฺตโทโส.

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 205ไวพจนของคํานน้ั . อกี นยั หนึ่ง บทวา ปาลาทิกานิ ความวา นาดู (นาทัศนา). บทวา ปาสาทนียานิ ไดแ กใหเ กดิ ความเล่ือมใส. บทวา อปฺปสทฺ-ทานิ คอื ไมม ีเสียง. บทวา อปฺปนิคฺโฆสานิ ความวา เวนจากเสียงกกึ กอ ง เพราะอรรถวา ไมปรากฏ. บทวา วิชนวาตานิ ความวา ปราศจากกลิน่ ของคน. บทวา มนุสสฺ ราหสเฺ สยฺยกานิ ความวา สมควรแกงานท่ีจะพึงทําในทลี่ ับของมนษุ ย อรรถวา สมควรแกผ ทู ่ีปรกึ ษาคน ควาอยา งลล้ี ับ.บทวา ปฏิสลลฺ านสารปุ ฺปานิ ความวา สมควรแกค วามเปน ผูเ ดียวซอ นเรนอย.ู บทวา ยตถฺ สทุ  มย ความวา พระผมู ีพระภาคเจา มไิ ดเคยเสด็จไปในท่ีน้นั ในคาํ นี้มีอรรถดังน้ี พระผูมีพระภาคเจา ควรเสดจ็ เขาไปในทีเ่ ชนน้ัน เพราะเปน ท่ีพวกเราทงั้ หลายมีความสขุ . บทวา อตถิ ิ มหาราชา ความวา เสนาบดผี ูฉลาด ยอมทราบวาพระราชาทรงนับถือพระผมู พี ระภาคเจา . เสนาบดนี น้ั จะสงจารบุรษุ ไป จนรูท ่ีประทับของพระผมู พี ระภาคเจาอยู ดวยคดิ วา ถาพระราชาถามเราวา พระผูมีพระภาคเจาทรงประทับที่ไหน ก็ควรจะกราบทลู ไดโ ดยมิชักชา เพราะฉะน้นัจงึ กลาวอยา งนัน้ . บทวา อาราม ปาวิสิ ความวา ทรงตัง้ คายไวน อกนิคมแลว เสดจ็เขาไปกับการายนะเสนาบด.ี ทา นกลาววา วิหาโร หมายเอาพระคนั ธกุฎี. บทวาอาฬินทฺ  แปลวา หนามขุ . บทวา อุกฺกาสิตฺวา คอื กระทําเสยี งกระแอม.บทวา อคฺคฬ คอื บานประตู. บทวา อาโกฏเฏหิ ทา นกลา วอธบิ ายไววา ทรงเคาะทใี่ กลชองกญุ แจคอย ๆ ดว ยปลายพระนขา. ไดย ินวา พวกอมนุษยยอมเคาะประตสู ูงเกินไป ทีฆชาตกิ ็เคาะตา่ํ เกนิ ไป จงึ ไมเคาะอยางน้ันคอื เคาะทใ่ี กลชองตรงกลาง นเี้ ปนมรรยาทในการเคาะประตู ทา นโบราณาจารยกลา วแสดงไวด ว ยประการดังนี.้ บทวา ตตฺเถว คือในทีท่ ภ่ี กิ ษุทั้งหลายกลาว

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 206แลวน่ันแหละ. คําวา ขคฺคจฺ อุณหฺ สี ฺจ นัน้ เปน เพยี งเทศนา. อน่ึงพระราชาทรงมอบราชกกุธภัณฑ ทั้ง ๕ ท่มี าแลว คือ พัดวาลวชี นี อณุ หิส พระขรรค ฉตั ร และฉลองพระบาท พระราชาเสดจ็ ลงจาก ยานจอดซอ นไว.ถามวา กพ็ ระราชาทรงมอบเบญจราชกกุธภณั ฑ เพราะเหตุไร. ตอบวา เพราะไมค วรเสดจ็ เขาไปยงั สํานกั พระสัมมาสมั พุทธเจา ซึง่ เปน ที่เคารพยงิ่ ดว ยเพศแหงอิสรยิ ยศ และทรงคิดวา จะเขา ไปเฝา เพียงพระองคเ ดียวจะไดส นทนาไดตามพอพระทัยของพระองค ก็ในบรรดาราชกกุธภัณฑทั้ง ๕ พระองคใหก ลบั แลว ก็ไมไ ดก ลา ววา ทานจงกลบั . จะกลบั ไปเองท้งั หมดทเี ดียว. พระราชาทรงมอบไปดวยเหตุ ๒ ประการ ดังกลา วมานี้. บทวา รหายติ ความวา ยอมกระทาํ เรน ลบัคือ ซอ นเรน ไดยนิ วา เสนาบดนี ้นั มีประสงคดังนวี้ า พระราชานี้ แมคราวกอนกป็ รึกษาจตกุ ัณณมนตก บั พระสมณโคดม แลว ใหจ บั ลุงของเรากบั บุตร๓๒ คน แมคร้ังน้ี กค็ งปรึกษาจตุกัณณมนต ส่ังใหจบั เราอกี กระมังหนอเสนาบดีน้นั ไดมคี วามคิดดังน้ี เพราะอาํ นาจแหงความโกรธ. บทวา ววิ ริ ภควา ทฺวาร ความวา พระผมู พี ระภาคเจา มิไดทรงลุกข้นึ เปด ประตู. แตท รงเหยียดพระหตั ถตรัสวา จงเปด เถอะ. ตอแตน ัน้ประตกู ็เปดเองทเี ดียว กลาววา ขาแตพ ระผูม พี ระภาคเจา พระองคเมอ่ื ใหทานอยูใ นโกฏแิ หง กัปปมใิ ชนอ ย มิไดเ คยกระทํากรรมคอื การกั้นประตูดว ยพระ-หัตถของพระองค. กป็ ระตนู ้ัน เพราะเปดออกดว ยพระทัยของพระผูมีพระ-ภาคเจา เพราะฉะนั้น จึงควรกลา วไดว า พระผูมีพระภาคเจา เปด ประตูแลว บทวา วหิ าร ปวิสิตวฺ า ความวา เขา ไปสูพ ระคันธกฏุ แี ลว . กเ็ มื่อพระราชาพอเสดจ็ เขาไปแลว การายนะเสนาบดี กถ็ อื เอาเบญจราชกุกธภณั ฑกลับคา ย เรียกวิฑฑู ภะมาวา เพอ่ื นรัก จงยกฉัตรขนึ้ . วิฑูฑภะถามวา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 207พระชนกของขาพเจาไปแลวหรอื . ตอบวา อยาถามถึงพระชนกเลย ถาทา นไมยก ขาพเจาจะถอื ฉัตรนัน้ ยกขึ้นเอง. วิฑฑู ภะจงึ กลาววา ขา พเจา จะยกเองสหาย. การายนะเสนาบดี ท้งิ มาไวใหพระราชาตัวหน่งึ ดาบเลมหนึง่นางสนมคนเดียวเทานัน้ สัง่ วา ถา พระราชาอยากจะมีชีวิตอยู ก็อยาตามมาแลว ยกฉัตรใหวฑิ ฑู ภะ แลวพาวฑิ ูฑภะน้นั ไปยงั นครสาวตั ถีทเี ดียว. บทวาธมฺมนฺวโย ความวา รูตาม คือ อนมุ าน คอื เขาใจธรรม กลา วคอืปจ จักขญาณ. บดั นี้ คําวา สมมฺ าสมฺพุทโธ ภควา ดังนเ้ี ปน ตน ยอ มมีแกพระราชาน้นั ดว ยความรตู ามธรรมอันใด เพอื่ แสดงความรูตามธรรมอนั น้ัน จงึกลาววา อธิ ปนาห ภนเฺ ต ดงั น้เี ปนตน ในบทเหลา นั้น บทวา อา-ปาณโกฏติ  ความวา ชีวติ ชือ่ วา ปาณะ (ปราณ) การทาํ เขตแดนแหง ชวี ิตอนั มีลมปราณเปน ทส่ี ุดนัน้ ไวใ นภายใน ทา นอธิบายวา แมในสมัยใกลตาย ก็ยังทองเที่ยวไปอยเู ทยี่ ว จึงกาวลวงชีวติ นัน้ ไปไมไ ด. ปาฐะวา อาปนโกฏกิ (๑)ดงั นกี้ ม็ .ี หมายความวา มีชีวติ เปน ที่สดุ รอบ. อธิบายวา บางคนกา วลวงอยูไมก ระทาํ ชวี ิตอันมีปราณเปนทสี่ ุดเท่ยี วไป เพราะเหตุแหงชีวิตฉันใด ภิกษุทง้ั หลายยอ มไมเปน อยา งนนั้ . คาํ วา อยมฺป โข เม ภนเฺ ต พระอรรถกถา-จารยย อ มแสดงวา ขอ น้ียอ มเปน อยางน้ี เพราะพระพทุ ธเจาทรงตรสั รูดีแลวพระธรรมอันพระผมู พี ระภาคเจา ตรสั ดีแลว และพระสงฆเปน ผูปฏิบตั ดิ ีแลวขา แตพ ระองคผ ูเจรญิ ความเลือ่ มใสในธรรมในพระผูมีพระภาคเจา ของขาพระองคนี้ยอมเปนอยา งน.้ี ในบททุกบท ก็มนี ัยดงั นี้แล. บทวา น วิย มเฺ ญ จกขฺ ุ พนฺธนฺเต (๒) (ดเู หมอื นราวกะวา ไมหวงใยจักษุ) ความวา เหมอื นไมผ ูกพนั จักษุ. เพราะมองดเู หน็ อยางไมนา เล่ือม๑. ฉ. อปาณโกฎกิ ๒. ฎกี า จกฺขุ อตฺตนิ พนธฺ นตฺ .

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 208ใสแลว ยังไมท ําหนา ท่ใี นการแลดอู ีก ฉะนน้ั เขาจงึ ชอ่ื วา ไมผ ูกพนั จกั ษ.ุเห็นอยางนาเลอื่ มใสแลว ยังทํากจิ ในการแลดเู นือง ๆ ฉะน้ันเขาชือ่ วา ผกู พันจักษุ. กท็ า นเหลา น้ี เปน ผไู มนา เลื่อมใส ฉะนน้ั ทา นจึงกลา วอยางน้นั .บทวา พนธฺ ุกโรโค โน ไดแก โรคแหงตระกลู (โรคกรรมพนั ธ)ุ . อาจารยทงั้ หลายกลาววา มโี รคเหน็ ปานนี้ เกดิ ในตระกูลของเราทัง้ หลาย. บทวาอฬุ าร คอื มศี กั ดิ์ใหญ. บทวา ปพุ ฺเพนาปร ไดแกเปน อยางอ่ืน คอื แตกตางจากกอน. คือกระทํากสิณบรกิ รรมจนบงั เกดิ สมาบัติ ชื่อวา รูกวา งขวางคอื วเิ ศษกวากอ นในคํานั้น. กระทําสมาบัติใหเปนปทฏั ฐาน เจรญิ วิปสสนาถือเอาพระอรหตั ต ชอ่ื วา รกู วางขวาง คอื วิเศษยิง่ กวาแตก อน. บทวาฆาเฏตาย วา ฆาเฏตุ ความวา เพอ่ื ใหฆา คนทีค่ วรฆา. บทวา ชาเปตายวา ชาเปตุ ความวา จะใหร บิ คนทคี่ วรริบดว ยทรัพย คอื กระทําใหเสือ่ มส้นิ ใหไ มม ีทรพั ย. บทวา ปพพฺ าเชตาย วา ปพพฺ าเชตุ คอื ใหเ นร-เทศคนทค่ี วรเนรเทศเสยี จากรัฐ. บทวา อิสิทนฺตปรุ าณา คือ อิสิทนั ตะและบรุ าณะ. ในคนทั้ง ๒ นัน้ คนหนึง่ เปน พรหมจารี คนหนงึ่ เปน สทารสนั โดษ (ยนิ ดีแตภรยิ าของตน). บทวา มมภตฺตา ความวา ช่อื วา มมภตั ตาเพราะอรรถวา ภตั รอันเปนของแหง ตนของชนเหลา น้นั มอี ยู. บทวา มมยานาความวา ช่ือวา ยวดยานของเรา เพราะอรรถวา ยวดยานอันเปน ของแหงเรามอี ย.ู บทวา ชวี ติ  ทาตา ไดแ ก เปนผใู หความเปนไปแหงชวี ติ . บทวาวีม สมาโน คือเมอ่ื จะทดลอง. ไดย ินวา ในกาลนน้ั พระราชามิไดท รงบรรทมหลับเลย ทรงบรรทมเหมือนหลับอยู. ที่นั้นไดต รสั ถามชางไมเ หลานน้ั วา พระผูมีพระภาคเจาประทบั ทางทิศาภาคไหน คร้ันไดทรงสดับวา ทางทศิ าภาคโนน จึงปรกึ ษากนั วา พระราชาทรงหนั พระเศียรไปยงั ทิศาภาคทพ่ี ระสมั มาสัมพทุ ธเจา

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 209ประทับ หนั พระบาทนา (ทางน)้ี ถาพระศาสดาทรงหันพระเศยี รไปยงั ทิศาภาคท่ีพระราชาประทบั หันพระบาทมา เราจักกระทาํ อยา งไรด.ี แตน ้นั ชา งไมเหลานนั้ จึงคดิ กันวา พระราชาทรงขดั พระทัยอยู เคยทรงใหส่งิ ใดแกพ วกเรา กท็ รงตดั ส่ิงนน้ั เสีย ชางไมท ้งั หลายพูดกันวา ก็พวกเราไมสามารถที่จะหนั เทาไปทางพระศาสดาได จึงหนั เทา ไปทางพระราชาแลว จงึ นอนแลว .พระราชานี้ ทรงหมายถึงขอนนั้ จึงตรัสอยา งนี.้ บทวา ปกกฺ ามิ ความวาพระราชาเสดจ็ ออกจากพระคนั ธกุฎแี ลว ทรงดาํ เนินไปถึงที่ท่กี ารายนะอยูไมเ หน็ การายนะนั้นในที่น้ัน จงึ เสดจ็ ไปยงั คายทพ่ี กั พล. แมใ นทนี่ ้นั กไ็ มเห็นใครอื่น จึงตรสั ถามหญงิ น้ัน. หญิงนัน้ จึงกราบทลู เรอื่ งราวท้ังสน้ิ ใหทรงทราบ. พระราชาทรงพระดําริวา บดั นีเ้ ราไมค วรไปในพระนครนนั้ แตผูเ ดียว เราจะไปยงั พระนครราชคฤห กลับมากบั หลานแลว ยึดราชสมบตั ิของเรา ดังน้ี เม่ือเสดจ็ ไปยังพระนครราชคฤห ไดทรงเสวยพระกระยาหารขา วปลายเกรยี น ทรงดม่ื น้าํ ทข่ี นุ ในระหวา งทาง. อาหารของพระองค ซึง่ มีปกตเิ ปน สขุ มุ าลชาติ ไมยอ ยไปโดยงาย. พระองคแ มเสด็จถงึ พระนครราช-คฤห ก็เปน เวลาวกิ าล ถงึ เมื่อประตูพระนครปด เสียแลว . ทรงดําริวา วนั นี้นอนทศ่ี าลา (น้ี ) ตอ พรงุ น้จี งึ เขาไปหาหลานของเรา ดงั นี้ จึงทรงบรรทมท่ีศาลาภายนอกพระนคร. พระองคเ สด็จลกุ ข้ึนตลอดราตรเี สด็จไปขา งนอกหลายครัง้ . ต้งั แตน ั้น ก็ไมอาจทรงพระดําเนินไปดว ยพระบาท ทรงบรรทมท้ังเหนือตักของหญิงน้ัน พอใกลร ุงก็ทรงสวรรคตแลว . หญิงทราบวา พระราชาสวรรคตแลว ก็เรมิ่ ปรเิ ทวนาดวยการรองไหค รํ่าครวญดวยเสียงดังวา บดั นี้พระเจา โกศลสามขี องเราเสวยราชสมบัตใิ นรฐั ท้ัง ๒ มานอนสวรรคตอยา งคนอนาถา ทศ่ี าลาของคนไรท พ่ี ่งึ ภายนอกพระนครของคนอน่ื ดังนเ้ี ปนตน.พวกมนษุ ยไดส ดบั ขา วจงึ มากราบทลู แดพระราชา. พระราชาเสด็จมาทอดพระ

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 210เนตรแลว ทรงจําได ทรงทราบเหตุที่เสดจ็ มาแลว ทรงจดั ทําสรีรกจิ อยางสมพระเกยี รตทิ รงใหเ จาพนกั งานตีฆองรองประกาศวา เราจักจับพระเจาวิฑูฑภะ ประชมุ หมูพลใหพ รักพรอ มแลว . อาํ มาตยทั้งหลายพากนั มาหมอบแทบพระยุคลบาททลู วา ขอเดชะ ถาหากพระเจาลงุ ของพระองคไมม ีโรค พระองคก็ควรเสด็จ แตบ ดั นี้ แมพ ระเจาวฑิ ูฑภะ สมควรยกฉัตรขนึ้เพราะอาศยั พระองคท เี ดยี ว ทลู ใหเ ขา ใจ หามไวแ ลว. บทวา ธมฺมเจตยิ านี เปน คาํ บอกถึงการทาํ ความเคารพพระธรรม.จริงอยู เม่ือกระทําความเคารพในรัตนะหน่ึง ในบรรดารตั นะทงั้ ๓ ก็ยอมเปนอนั กระทาํ ในทกุ รัตนะทีเดียว. เพราะฉะนั้น เมอื่ กระทําความเคารพในพระผูมีพระภาคเจา กย็ อ มเปน อันกระทําความเคารพในพระธรรมดว ย เพราะฉะน้ันพระผมู พี ระภาคเจา จึงตรัสวา ธรรมเจดียท ั้งหลาย. บทวา อาทิพรฺ หมฺ -จรยิ กานิ ความวา อนั เปน เบ้ืองตน ของมรรคพรหมจรรย หมายความวาอนั เปนการปฏบิ ตั ิในสวนเบอ้ื งตน . คาํ ท่ีเหลือในท่ที ัง้ ปวงงา ยทัง้ นั้นแล. จบอรรถกถาธรรมเจตยิ สตู รท่ี ๙

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 211 ๑๐. กรรณกตั ถลสูตร [๕๗๑] ขาพเจา ไดส ดับมาอยา งน้ี :- สมัยหนึง่ พระผมู ีพระภาคเจาประทับอยู ณ ตาํ บลกรรณกัตถลมคิ ทาย-วนั ใกลอุทญั ญานคร. กส็ มัยนั้นแล พระเจา ปเสนทิโกศลเสด็จไปถงึ อทุ ัญญานครดวยพระราชกรณยี ะบางอยาง. ครัง้ นนั้ พระเจาปเสนทิโกศลตรัสเรยี กบรุ ษุ คนหน่งึ มาตรัสสั่งวา ดกู อนบุรุษผเู จรญิ มานแี่ นะ ทา นจงเขา ไปเฝาพระผูมพี ระภาคเจา ถึงท่ปี ระทบั แลว ถวายบงั คมพระยคุ ลบาทดวยเศียรเกลา จง-ทูลถามถงึ ความมพี ระอาพาธนอ ย มพี ระโรคเบาบาง ทรงกระปรี้กระเปรา มีพระกาํ ลงั ทรงพระสาํ ราญ ตามคาํ ของเราวา ขา แตพระองคผูเจริญ พระเจาปเสนทิโกศลขอถวายบังคมพระยุคลบาทของพระผมู พี ระภาคเจาดว ยพระเศยี รเกลา ทลถามถงึ ความมีพระอาพาธนอ ย มีพระโรคเบาบาง ทรงกระปร้กี ระ-เปรา มีพระกําลัง ทรงพระสาํ ราญ และจงกราบทูลอยา งนี้วา ขา แตพระองคผูเ จรญิ ทราบดวยเกลาวา วันน้ีพระเจา ปเสนทโิ กศลเสวยพระกระยาหารเชา แลวเวลาบายจกั เสด็จเขามาเฝา พระผมู ีพระภาคเจา บรุ ุษนั้นทูลรับสนองพระบรมราชโองการแลว เขา ไปเฝาพระผมู ีพระภาคเจาถึงท่ีประทบั ถวายบงั คมแลว นั่งณ ที่ควรสวนขางหนึ่ง คร้ันแลวไดกราบทลู วา ขา แตพระองคผ เู จริญ พระเจา-ปเสนทโิ กศล ขอถวายบงั คมพระยุคลบาทของพระผมู ีพระภาคเจา ดว ยพระเศยี รเกลา ทรงทลู ถามถงึ ความมีพระอาพาธนอย มพี ระโรคเบาบาง ทรงกระปรี้กระเปรา ทรงพระกาํ ลัง ทรงพระสําราญ และรบั สงั่ มาทูลอยางนว้ี า ขาแตพระองคผ ูเจรญิ ทราบวา วนั นี้พระเจา ปเสนทิโกศลเสวยพระกระยาหารเขา แลวเวลาบายจักเสดจ็ มาเฝาพระผมู พี ระภาคเจา พระเจา ขา .

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 212 [๕๗๒] พระราชภคนิ ีทรงพระนามวา โสมา และพระราชภคนิ ที รงพระนามวาสกุลา ไดทรงสดับขา ววา ไดท ราบวาพระเจาปเสนทโิ กศลเสวยพระกระยาหารเชา เสรจ็ แลว เวลาบา ยจะเสดจ็ ไปเฝา พระผูมีพระภาคเจา ลําดับนน้ั แล พระราชภคินีพระนามวา โสมา และพระราชภคินพี ระนามวา สกุลาเสดจ็ เขาไปเฝาพระเจา ปเสนทิโกศลในทเี่ สวยพระกระยาหาร แลวไดก ราบทูลวาขา แตม หาราช ถาเชน น้นั ขอพระองคท รงถวายบงั คมพระยคุ ลบาทของพระผ-ูมพี ระภาคเจา ดวยพระเศียรเกลา จงทรงถามถงึ ความมพี ระอาพาธนอย มพี ระโรคเบาบาง ทรงกระปรกี้ ระเปรา ทรงพระกําลัง ทรงพระสาํ ราญ ตามคาํของหมอมฉนั ท้งั หลายวา ขา แตพระองคผูเจรญิ พระภคินีนามวาโสมาและภคนิ ีนามวา สกลุ า ขอถวายบงั คมพระยคุ ลบาทของพระผมู ีพระภาคเจา ดว ยเศียรเกลาทลู ถามถงึ ความมีพระอาพาธนอ ย มีพระโรคเบาบาง ทรงกระปรก้ี ระเปราทรงพระกาํ ลัง ทรงพระสาํ ราญ. [๕๗๓] ลําดบั น้นั แล พระเจาปเสนทโิ กศลเสวยพระกระยาหารเชาเสรจ็ แลว เวลาบายเสด็จเขา ไปเฝา พระผูมีพระภาคเจาถึงท่ีประทบั ทรงถวายบงั คมพระผูมพี ระภาคเจา แลว ประทับน่ัง ณ ที่ควรสวนขา งหนึ่ง คร้นั แลว ไดกราบทูลพระผมู ีพระภาคเจา วา ขา แตพระองคผ ูเจริญ พระภคินีนามวา โสมาและพระภคนิ นี ามวา สกลุ า ขอถวายบังคมพระยคุ ลบาทของพระผูมีพระภาคเจาทลู ถามถงึ ความมีพระอาพาธนอย มีพระโรคเบาบาง ทรงกระปรก้ี ระเปราทรงพระกําลงั ทรงพระสําราญ พระเจา ขา. พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสถามวาดกู อ นมหาบพติ ร ก็พระราชภคนิ พี ระนามวาโสมาและพระราชภคินีพระนามวาสกลุ า ไมทรงไดผูอื่นเปน ทตู แลว หรอื ขอถวายพระพร. ป. ขาแตพ ระองคผเู จรญิ พระภคนิ ีนามวา โสมาและพระภคินีนามวาสกุลาไดส ดับขา ววา วันนี้หมอมฉนั บรโิ ภคอาหารเขา แลว เวลาบายจกั มาเฝา

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 213พระผูมพี ระภาคเจา ลาํ ดับนนั้ พระภคนิ พี ระนามวา โสมาและพระภคนิ ีพระนามวา สกุลา ไดเขามาหาหมอมฉนั ในที่บริโภคอาหาร แลวตรัสส่ังวา ขาแตมหาราช ถาเชนน้ัน ขอพระองคทรงถวายบงั คมพระยุคลบาทของพระผมู ีพระภาคเจาดว ยเศยี รเกลา ขอใหทลู ถามถึงความมีพระอาพาธนอย มพี ระโรคเบาบาง ทรงกระปรี้กระเปรา ทรงพระกาํ ลัง ทรงพระสาํ ราญ ตามคาํ ของหมอมฉนั วา พระภคนิ ีพระนามวาโสมาและพระภคนิ พี ระนามวาสกุลาถวายบังคมพระยุคลบาทของพระผูม พี ระภาคเจาดวยเศียรเกลา และทลู ถามความมีพระอาพาธนอย มีพระโรคเบาบาง ทรงกระปรกี้ ระเปลา ทรงพระกําลัง ทรงพระสาํ ราญพระเจาขา. พ. ดูกอนมหาบพิตร ขอพระราชภคนิ ีพระนามวา โสมาและพระราช-ภคนิ พี ระนามวาสกุลา จงทรงพระสําราญเถดิ ขอถวายพระพร. พระเจา ปเสนทิโกศล ทลู ถามวรรณะ ๔ [๕๗๔] ลําดบั นัน้ แล พระเจาปเสนทโิ กศลไดท ลู ถามพระผมู พี ระภาค-เจา วา ขา แตพ ระองคผ ูเจริญ หมอ มฉนั ไดสดบั มาวา พระสมณโคดมตรัสอยางนี้วาสมณะหรือพราหมณผ ูรูธรรมทั้งปวง ผูเหน็ ธรรมทงั้ ปวง จกั ปฏญิ าณความรูความเห็นอนั ไมม สี ว นเหลอื ไมม ี ขอ น้ไี มเ ปนฐานะที่จะมีได ขา แตพระองคผเู จรญิ ชนเหลา ใดกลาวอยางนวี้ า พระสมณโคดมตรสั อยา งนีว้ า สมณะหรอืพราหมณผ ูรูธรรมท้ังปวง ผเู ห็นธรรมทง้ั ปวง จกั ปฏญิ าณความรูความเห็นอันไมมีสวนเหลือ ไมม ี ขอ นีไ้ มเปนฐานะทีจ่ ะมีได ชนเหลา นน้ั เปนอนั กลาวตามท่ีพระผมู พี ระภาคเจา ตรัสแลว ไมเ ปนอันกลา วตพู ระผมู ีพระภาคเจา ดว ยคาํ ไมจ ริงและพยากรณธ รรมสมควรแกธรรม อนึง่ การกลา วและการกลา วตามอนั ประกอบดว ยเหตุบางอยา ง จะไมมาถึงฐานะอันผรู ูจ ะพึงตเิ ตียนแลหรือ พระเจาขา .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 214พระผมู ีพระภาคเจา ตรสั ตอบวา ดูกอนมหาบพิตร ชนเหลา ใดกลาวอยางนวี้ าพระสมณโคดมตรสั อยางนี้วา สมณะหรอื พราหมณผ รู ธู รรมท้ังปวง ผเู หน็ ธรรมทัง้ ปวง จกั ปฏิญาณความเหน็ อันไมม สี วนเหลือไมมี ขอ นั้น ไมเปนฐานะทีจ่ ะมีไดด งั นี้ ชนเหลานั้นไมเปนอันกลาวตามที่อาตมภาพกลาวแลว และยอ มกลา วตอู าตมภาพดว ยคาํ อนั ไมเ ปน จรงิ ขอถวายพระพร. [๕๗๕] ลําดับน้นั แล พระเจาปเสนทิโกศลจึงรบั สงั่ ถาม วฑิ ูฑภ-เสนาบดีวา ดูกอนเสนาบดี ใครหนอกลาวเร่ืองน้ใี นภายในนคร วิฑฑู ภเสนาบดีกราบทูลวา ขา แตม หาราช พราหมณส ญชยั อากาสโคตรกลาวเรื่องน้ี ขอเดชะ.ลําดบั นัน้ พระเจาปเสนทโิ กศลจึงตรสั เรยี กบรุ ษุ คนหน่ึงมารับสงั่ วา มานแี่ นะบรุ ุษผเู จริญ ทานจงไปเชิญพราหมณสญชยั อากาสโคตรตามคาํ ของเราวา ดูกอนทานผเู จริญ พระเจาปเสนทิโกศลรบั สัง่ หาทาน. บุรุษนัน้ ทูลรบั สนองพระบรม-ราชโองการแลว ไดเขา ไปหาพราหมณสญชัยอากาสโคตรถงึ ท่ีอยู แลวกลา วกะพราหมณส ญชัยอากาสโคตรวา ดกู อ นทา นผเู จริญ พระเจา ปเสนทิโกศลรบั สง่ัหาทาน. ครัง้ นน้ั พระเจาปเสนทิโกศลไดท ูลถามพระผูมพี ระภาคเจาวา ขา แตพระองคผูเ จรญิ พระดํารัสอยา งหนง่ึ ทพ่ี ระผูม ีพระภาคเจา ทรงหมายเอาเนือ้ ความบางอยางตรสั ไว แตค นอื่นกลบั เขาใจพระภาษติ นน้ั เปนอยางอื่นไป พึงมีหรอืหนอ กพ็ ระผมู พี ระภาคเจา ยงั ทรงจาํ พระดาํ รัสวา ตรสั แลวอยางไรบางหรอืพระเจาขา . พระผูมพี ระภาคเจาตรัสวา ดกู อ นมหาบพิตร อาตมภาพจําคําท่ีกลา วแลวอยางนีว้ า สมณะหรอื พราหมณจ กั รูธรรมท้ังปวง จักเห็นธรรมท้ังปวงในคราวเดยี วเทา น้นั ไมม ี ขอ น้ไี มเ ปนฐานะท่ีจะมไี ด. ป. ขา แดพระองคผเู จริญ พระผมู ีพระภาคเจาตรสั สภาพอนั เปนตัวเหตุ ขาแตพ ระองคผเู จริญ พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั สภาพอันเปนตวั ผลพรอม

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 215ท้ังเหตวุ า สมณะหรือพราหมณจักรธู รรมทั้งปวง จกั เหน็ ธรรมทัง้ ปวง ในคราวเดียวเทานนั้ ไมมี ขอนี้ไมเ ปนฐานะท่ีจะมีได ขา แตพ ระองคผ ูเ จรญิวรรณะ ๔ จําพวกนี้ คอื กษตั รยิ  พราหมณ แพศย ศทู ร ขา แตพระองคผเู จริญ วรรณะ ๔ จําพวกนจ้ี ะพึงมีความแปลกกัน จะพึงมกี ารกระทาํ ตางกนักระมงั หนอ. [๕๗๖] พ. ดกู อนมหาบพิตร วรรณะ ๔ จาํ พวกนี้ คือ กษัตรยิ พราหมณ แพศย ศทู ร ดกู อนมหาบพติ ร บรรดาวรรณะ ๔ จาํ พวกน้ี วรรณะ๒ จําพวก คอื กษัตรยิ และพราหมณ อาตมาภาพกลาววาเปนผูเลิศ คอื เปนทกี่ ราบไหว เปน ที่ลกุ รับ เปนท่ีกระทําอญั ชลี เปนทกี่ ระทําสามีจกิ รรม ขอถวายพระพร. ป. ขาแตพระองคผ ูเจรญิ หมอมฉนั มไิ ดทูลถามถึงความแปลกกันในปจจุบันกะพระผูมพี ระภาคเจา หมอ มฉันทูลถามถงึ ความแปลกกันในสมั ปราย-ภพกะพระผมู พี ระภาคเจาวา ขาแตพ ระองคผเู จริญ วรรณะ ๔ จําพวกนี้ คือกษัตริย พราหมณ แพศย ศทู ร ขาแตพ ระองคผเู จริญ วรรณะ ๔ จาํ พวกนจี้ ะพึงมีความแปลกกัน จะพึงมีการกระทาํ ตา งกันกระมงั หนอ พระเจา ขา . องคแ หง ภิกษผุ มู คี วามเพยี ร ๕ [๕๗๗] พ. ดกู อ นมหาบพิตร องคแ หง ภกิ ษุผูม คี วามเพียร ๕ ประ-การน้ี. ๕ ประการเปนไฉน. ดกู อ นมหาบพิตร ๑. ภิกษใุ นธรรมวนิ ยั นี้ เปน ผูมีศรัทธา เธอพระปญญาตรสั รขู องพระตถาคตวา แมเ พราะเหตุน้ี ๆ พระผมู ีพระภาคเจาพระองคน ้นั เปนพระ-อรหนั ต. . . เปน ผเู บิกบานแลว เปน ผูจําแนกพระธรรม.

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 216 ๒. ภกิ ษุเปนผูมีอาพาธนอย มีโรคเบาบาง ประกอบดวยไฟธาตุสาํ หรบั ยอ ยอาหารอนั สมา่ํ เสมอ ไมเยน็ นกั ไมรอ นนกั เปนปานกลาง ควรแกการทําความเพียร. ๓. เปนผไู มโออวด ไมมีมายา เปดเผยตนตามความเปนจริงในพระ-ศาสดา หรอื ในเพ่อื นพรหมจรรยท้ังหลายผูเปน วิญู. ๔. เปนผปู รารภความเพยี รเพอื่ ละอกุศลธรรม เพื่อยงั กุศลธรรมใหถงึ พรอม เปนผูมกี ําลงั มีความบากบ่นั มนั่ คงไมทอดธรุ ะในกศุ ลธรรมทง้ั หลาย. ๕. เปน ผูมีปญ ญา ประกอบดวยปญญาเครอ่ื งพิจารณาความเกิดและความดบั เปน อรยิ ะ เปน เครือ่ งชําแรกกเิ ลส ใหถงึ ความสิ้นทกุ ขโดยชอบ. ดูกอนมหาบพติ ร องคแหง ภกิ ษผุ มู ีความเพยี ร ๕ ประการนีแ้ ล. ดูกอนมหาบพิตร วรรณะ ๔ จาํ พวกนี้ คอื กษัตรยิ  พราหมณ แพศย ศูทรถาวรรณะ ๔ จาํ พวกนนั้ จะพงึ เปนผปู ระกอบดว ยองคแ หงภกิ ษผุ มู ีความเพียร๕ ประการนี้ ขอน้ันกจ็ ะพงึ เปนไปเพ่ือประโยชนเ กื้อกลู เพ่ือความสขุ แกว รรณะ๘ จําพวกนนั้ ตลอดกาลนาน ขอถวายพระพร. [๕๗๘] ป. ขา แตพ ระองคผูเจริญ วรรณะ ๔ จําพวกนี้ คือ กษัตรยิ พราหมณ แพศย ศูทร ถา วรรณะ ๔ จําพวกนน้ั พึงเปนผปู ระกอบดว ยองคแหง ภิกษผุ ูม คี วามเพยี ร ๕ ประการนี้ ขา แตพระองคผูเจรญิ ในขอ น้ี วรรณะ๔ จาํ พวกนั้น จะพงึ มคี วามแปลกกัน จะมีการกระทําตางกนั หรอื พระเจา ขา. พ. ดูกอ นมหาบพติ ร ในขอน้ี อาตมภาพกลาวความตา งกนั ดว ยความเพยี รแหง วรรณะ ๔ จําพวกน้ัน ดกู อนมหาบพติ ร เปรียบเหมอื นสตั วค ูหน่ึง เปน ชา งทค่ี วรฝกก็ตาม เปนมาที่ควรฝกกต็ าม เปนโคท่คี วรฝก ก็ตามเขาฝกดีแลว แนะนําดแี ลว คูห นึ่งไมไดฝก ไมไ ดแนะนํา ดูกอ นมหาบพิตรมหาบพิตรจะทรงสําคญั ความขอ น้นั เปนไฉน สตั วคูห นึ่งเปน ชา งท่ีควรฝกกต็ าม

พระสุตตันตปฎก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 217เปน นา้ํ ท่คี วรฝกก็ตาม เปน โคทีค่ วรฝกก็ตาม เขาฝกดแี ลว แนะนาํ ดแี ลวสัตวค หู นงึ่ ท่เี ขาฝกแลว เทา น้ันพึงถึงเหตุของสตั วทฝี่ กแลว พงึ ยงั ภมู ขิ องสัตวที่ฝก แลว ใหถ งึ พรอมมิใชห รือ ขอถวายพระพร. ป. อยางน้นั พระเจาขา . พ. ดกู อ นมหาบพิตร ก็สัตวค ูหน่งึ เปนชา งทค่ี วรฝก กต็ าม เปนมาทีค่ วรฝก ก็ตาม เปน โคทคี่ วรฝก กต็ าม เขาไมไ ดฝก ไมไ ดแนะนํา สตั วคูนัน้ทเ่ี ขาไมไดฝก เลย จะพงึ ถงึ เหตขุ องสตั วทีฝ่ กแลว จะพึงยังภมู ิของสตั วท ีฝ่ กแลว ใหถึงพรอมเหมอื นสตั วคูหน่งึ เปนชา งทคี่ วรฝก กต็ าม เปน มาทค่ี วรฝก ก็ตาม เปนโคท่ีควรฝก ก็ตาม ท่ีเขาฝกดีแลว แนะนาํ ดแี ลว ฉะน้ันบา งหรอื ไมขอถวายพระพร. ป. ไมเปนอยางน้นั เลย พระเจา ขา. พ. ดกู อ นมหาบพติ ร ฉันนัน้ เหมือนกันแล อิฐผลใดอนั บุคคลผูมีศรทั ธา มอี าพาธนอ ย ไมโ ออ วด ไมมีมายา ปรารภความเพยี ร มีปญ ญาพงึ ถึงอฐิ ผลน้นั บุคคลผไู มมีศรทั ธา มีอาพาธมาก โออวด มีมายา เกยี จคราน มปี ญญาทราม จกั ถึงได ดังน้ี ขอ นี้ไมเ ปนฐานะทจ่ี ะมไี ด ขอถวายพระพร. [๕๗๙] ป. ขา แตพ ระองคผ เู จริญ พระผมู ีพระภาคเจา ตรัสสภาพอันเปน เหตุและตรัสสภาพอันเปน ผลพรอ มกบั เหตุ ขาแตพ ระองคผ เู จรญิ วรรณะ๔ จาํ พวกน้ี คือ กษัตริย พราหมณ แพศย ศูทร ถาวรรณะ ๔ จาํ พวกเหลานัน้ พึงเปน ผปู ระกอบดว ยองคแหง ภกิ ษผุ ูมคี วามเพียร ๕ ประการ นี้ และมีความเพยี รชอบเหมอื นกัน ขาแตพ ระองคผเู จริญ ในขอ นี้ วรรณะ ๔ จาํ พวกนัน้ พึงมีความแปลกกัน พงึ มกี ารกระทําตา งกนั หรอื พระเจา ขา.







































พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 237นง่ั ยันพระหนุ เมอ่ื ประทบั น่ังในละแวกบา น ไมท รงครั่นครา ม ไมท รงหวนั่ ไหวไมท รงขลาด ไมทรงสะดงุ ทรงปราศจากโลมชาติชูชัน ทรงเวียนมาในวิเวกเม่ือประทบั นง่ั ในละแวกบา น เม่ือทรงรบั นํ้าลา งบาตร ไมท รงชูบาตรข้ึนรับไมท รงลดบาตรลงรับ ไมทรงจองบาตรคอยรับ ไมทรงแกวงบาตรรับ ทรงรับน้าํ ลางบาตรไมนอ ยนัก ไมมากนกั ไมท รงลางบาตรดังขลุก ๆ ไมทรงหมนุบาตรลา ง ไมทรงวางบาตรทีพ่ ้นื ทรงลา งบนพระหัตถ เม่อื ทรงลา งพระหัตถแลว กเ็ ปน อนั ทรงลางบาตรแลว เมอ่ื ทรงลา งบาตรแลว เปนอนั ทรงลางพระหัตถแ ลว ทรงเทนํ้าลางบาตรไมไ กลนกั ไมใกลนกั และทรงเทไมใหน าํ้กระเซ็น เมอ่ื ทรงรับขา วสุก ไมทรงลดบาตรลงรบั ไมท รงลดบาตรลงรบั ไมทรงจองบาตรคอยรับ ไมท รงแกวง บาตรรบั ทรงรับขาวสกุ ไมน อ ยนกั ไมมากนกั ทรงรบั กบั ขาวเสวยอาหารพอประมาณกับขาว ไมท รงนอ มคําขาวใหเกินกวา กบั ทรงเคีย้ วคาํ ขาวในพระโอษฐส องสามครัง้ แลวทรงกลืน เยอ่ื ขา วสกุ ยังไมร ะคนกนั ดเี ลก็ นอ ย ยอมเขา สูพระกาย ไมมีเยอ่ื ขาวสกุ สกั นิดหนอ ยเหลอื อยใู นพระโอษฐ ทรงนอมคําขา วเขา ไปแตก่งึ หนงึ่ ทรงทราบรสไดอยา งดีเสวยอาหารแตไ มทรงทราบดวยดีดวยอํานาจความกําหนัดในรส เสวยอาหารประกอบดวยองค ๘ ประการ คอื ไมเ สวยเพือ่ นเลน ๑ ไมเ สวยเพอื่ มัวเมา ๑ ไมเสวยเพื่อประดบั ๑ ไมเ สวยเพอ่ื ตกแตง ๑ เสวยเพียงดํารงพระกายนไี้ ว ๑ เพ่ือยงั พระชนมชีพใหเปน ไป ๑ เพ่ือปองกันความลําบาก ๑เพ่อื ทรงอนเุ คราะห ๑ ดว ยทรงพระดาํ ริวา เพยี งเทาน้ีกจ็ กั กาํ จดั เวทนาเกาได จักไมใ หเวทนาใหมเ กดิ ขึ้น รางกายของเราจกั เปน ไปสะดวก จักไมมโี ทษและจักมคี วามอยูสําราญ เมื่อเสวยภัตตาหารเสรจ็ แลว เมื่อจะทรงรบั นาํ้ ลางบาตร ไมท รงชูบาตรขนึ้ รบั ไมท รงลดบาตรลงรบั ไมทรงจองบาตรคอยรับไมท รงแกวงบาตรรับ ทรงรับนํ้าลางบาตรไมนอยนัก ไมม ากนกั ไมท รงลา ง

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 238บาตรดังขลุก ๆ ไมทรงหมนุ บาตรลาง ไมท รงวางบาตรท่ีพื้น ทรงลา งบนพระ-หตั ถแ ลว กเ็ ปน อนั ทรงลางบาตรแลว เมอื่ ทรงลา งบาตรแลว ก็เปน อนั ลางพระหตั ตแลว ทรงเทนาํ้ ลา งบาตรไมไ กลนัก ไมใกลน ัก และทรงเทไมใ หนํ้ากระเซน็ เม่ือเสวยภตั ตาหารเสรจ็ แลว ไมท รงวางบาตรทพี่ ื้น ทรงวางในทไี่ มไกลนัก ไมใ กลน ัก จะไมท รงตองการบาตรก็หามิได แตก็ไมต ามรักษาบาตรจนเกินไป เมือ่ เสวยเสรจ็ แลว ประทับน่ิงเฉยอยูค รหู นง่ึ แตไ มทรงยงั เวลาแหงการอนโุ มทนาใหลว งไป เสวยเสร็จแลว กท็ รงอนุโมทนา ไมทรงตเิ ตียนภตั น้ันไมท รงหวงั ภตั อ่ืน ทรงชแ้ี จงใหบ รษิ ัทนัน้ เหน็ แจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญใหร า เริง ดวยธรรมกถา คร้นั แลวทรงลกุ จากอาสนะเสดจ็ ไป ไมเสด็จเรว็ นักไมผ ลุนผลันเสดจ็ ไป ไมท รงจวี รสงู เกินไป ไมท รงจีวรตํา่ เกินไป ไมท รงจีวรแนน ติดพระกาย ไมท รงจีวรกระจุยกระจายจากพระกาย ทรงจวี รไมใหลมพัดแหวกได ฝนุ ละอองไมติดพระกาย เสดจ็ ถงึ พระอารามแลวประทับนง่ั ครั้นประทบั น่งั บนอาสนะที่เขาจดั ไวถ วายแลว จงึ ทรงลางพระบาท ไมทรงประกอบการประดับพระบาท ทรงลา งพระบาทแลว ประทบั นั่งคบู ัลลังก ตั้งพระกายตรงดํารงพระสติไวเบ้ืองพระพักตร ไมท รงดํารเิ พื่อเบียดเบยี นพระองคเอง ไมทรงดาํ ริเพ่ือเบียดเบียนผอู ่ืน ไมทรงดําริเพอ่ื เบยี ดเบยี นทั้งสองฝาย ประทบั นง่ัทรงดํารแิ ตส ิ่งท่ีเปน ประโยชนแ กพ ระองค สิง่ ท่เี ปนประโยชนแกผ อู นื่ ส่งิ ทีเ่ ปนประโยชนท ้ังสองฝา ย และส่ิงทเ่ี ปน ประโยชนแ กโ ลกทงั้ ปวง เนอื้ ประทบั อยใู นพระอารามทรงแสดงธรรมในบริษัท ไมทรงยอบรษิ ัท ไมท รงรกุ รานบริษัททรงชี้แจงใหบริษัทเห็นแจง ใหส มาทาน ใหอาจหาญ ใหร า เรงิ ดว ยธรรมกี ถาทรงมพี ระสุรเสียงอนั กองเปลง ออกจากพระโอษฐ ประกอบดว ยองค ๘ ประการคือ สละสลวย ๑ รไู ดชัดเจน ๑ ไพเราะ ๑ ฟง งา ย ๑ กลมกลอม ๑ไมพรา ๑ พระสรุ เสียงลึก ๑ มกี ังวาล ๑ บรษิ ทั จะอยางไร ก็ทรง

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 239ใหเขา ใจดว ยพระสรุ เสยี งได พระสุรเสยี งมไิ ดก อ งออกนอกบริษทั ชนท้งั หลายทีท่ านพระโคดมทรงชีแ้ จงใหเ ห็นแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหร า เรงิดว ยธรรมีกถา เมอื่ ลกุ จากทีน่ ั่งไป ยังเหลียวดูโดยไมอยากจะละไป ตางราํ พงึวา เราไดเหน็ ทา นพระโคดมพระองคน ัน้ เสดจ็ ดาํ เนนิ ประทับยนื เสดจ็ เขาละแวกบาน ประทบั นงั่ น่ิงในละแวกบา น กําลังเสวยภตั ตาหารในละแวกบา นเสวยเสด็จแลว ประทบั น่ังนิ่ง เสวยเสรจ็ แลวทรงอนโุ มทนา เม่ือเสด็จกลบั มายงั พระอาราม เมื่อเสดจ็ ถึงพระอารามแลวประทับนง่ั นิ่งอยู เมื่อประทบั อยูใ นพระอาราม กําลังทรงแสดงธรรมในบริษัท ทานพระโคดมพระองคนั้นทรงพระคณุ เชนนี้ ๆ และทรงพระคณุ ยง่ิ กวาทก่ี ลา วแลวน้นั . [๕๙๐] เมอ่ื อุตตรมาณพกลาวอยา งนแี้ ลว พรหมายพุ ราหมณล กุ จากท่ีนั่งหม ผาเฉวียงบาขา งหนง่ึ ประนมอญั ชลีไปทางทพ่ี ระผมู พี ระภาคเจา ประทับอยูแลว เปลงอทุ านขึ้น ๓ ครั้งวา ขอนอบนอมแดพระผมู ีพระภาคเจา อรหนั ตสมั มาสัมพทุ ธเจา พระองคน นั้ แลวคิดวา ไฉนหนอ เราจงึ จะไดส มาคมกับทา นพระโคดมพระองคน ั้น สักครงั้ คราว ไฉนหนอ จะพึงไดเจรจาปราศรัยสักหนอยหนึง่ . [๕๙๑] ครัง้ นนั้ แล พระผมู ีพระภาคเจา เสด็จไปในวิเทหชนบทโดยลําดบั เสดจ็ ถงึ เมอื งมถิ ลิ า ไดทราบวา ณ ทน่ี ั้น พระผูม ีพระภาคเจาประทบั อยูณ มฆเทวอัมพวนั ใกลเ มอื งมถิ ลิ า พราหมณแ ละคฤหบดีชาวเมืองมิถลิ า ไดสดับขาววา พระสมณโคดมศากยบุตร ทรงผนวชจากศากยสกลุ เสดจ็ เทยี่ วจารกึ ไปในวเิ ทหชนบท พรอมดว ยภิกษุสงฆหมใู หญประมาณ ๕๐๐ รูป เสดจ็ถึงเมืองมถิ ิลาแลว ประทับ อยู ณ มฆเทวอัมพวัน ใกลเมอื งมถิ ลิ าแลว ก็กิตตศิ พั ทอันงามของทา นพระโคคนพระองคนัน้ ขจรไปแลว อยา งน้ีวา แมเพราะเหตุน้ี ๆ พระผูมีพระภาคเจาพระองคน้ัน เปนพระอรหนั ต... เปน

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 240ผเู บิกบานแลว เปน ผจู ําแนกธรรม พระองคทรงทาํ โลกนี้ พรอมทั้งเทวโลกมารโลก พรหมโลกใหแ จง ชัดดวยพระปญญาอันยง่ิ ของพระองคเองแลว ทรงสอนหมสู ัตว พรอ มทัง่ สมณพราหมณ เทวดาและมนษุ ย ใหร ตู าม ทรงแสดงธรรมอนั งามในเบ้อื งตน งามในทา มกลาง งามในท่ีสดุ ทรงประกาศพรหม-จรรย พรอมท้ังอรรถ พรอ มทั้งพยญั ชนะ บรสิ ทุ ธิ์บรบิ รู ณสน้ิ เชิง กก็ ารไดเห็นพระอรหันตท ง้ั หลายเห็นปานนยี้ อ มเปนความดีแล ลาํ ดบั นน้ั แล พราหมณเละคฤหบดชี าวเมอื งมถิ ลิ า ไดพากนั เขาไปเฝา พระผมู พี ระภาคเจา ถึงท่ปี ระทับคร้นั แลว บางพวกถวายบงั คมพระผมู ีพระภาคเจา แลว นง่ั อยู ณ ที่ควรสวนขา งหนึ่ง บางพวกไดป ราศรยั กบั พระผูมพี ระภาคเจา ครัน้ ผา นการปราศรยั พอใหระลกึ ถึงกันไปแลว จงึ น่ัง ณ ท่คี วรสวนขา งหน่งึ บางพวกประนมอญั ชลีไปทางพระผูมีพระภาคเจา แลว นัง่ ณ ทค่ี วรสวนขางหนึง่ บางพวกประกาศชื่อและโคตรในสาํ นกั พระผมู ีพระภาคเจา แลว นั่ง ณ ที่ควรสว นขางหน่งึ บางพวกนง่ั นง่ิ อยู ณ ทคี่ วรสวนขางหน่ึง. [๕๙๒] พรหมายุพราหมณไ ดส ดบั ขา ววา พระสมณโคดมศากยบุตรทรงผนวชจากศากยสกลุ ประทบั อยู ณ มฆเทวอมั พวนั ใกลเ มืองมิถลิ าคร้ังน้ันแล พรหมายุพราหมณพ รอ มดว ยมาณพเปน อันมาก พากนั เขาไปยังมฆเทวอัมพวนั ลําดบั น้ัน พรหมายุพราหมณ ไดม ีความคดิ ข้นึ ในที่ไมไ กลมฆเทวอมั พวนั วา การทเ่ี ราไมท ลู ใหทรงทราบเสยี กอ น พงึ เขาไปเฝา พระสม-โคดมไมส มควรแกเราเลย ลาํ ดบั นนั้ พรหมายุพราหณเ รยี กมาณพคนหนงึ่ มากลาววา มานแ่ี น พอ มาณเพ พอ จงเขาไปเฝาพระสมณโคดมถงึ ทีป่ ระทับ แลวจึงทลู ถามพระสมณโคดมถงึ ความมพี ระอาพาธนอย มีพระโรคเบาบาง ทรงกระปรี้กระเปรา มพี ระกําลงั ทรงพระสาํ ราญ ตามคาํ ของเราวา ขา แตทาน

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 241พระโคดม พรหมายุพราหมณทูลถามทานพระโคดมถงึ ความมีพระอาพาธนอย...ทรงพระสําราญ และจงทลู อยางนีว้ า ขาแตท า นพระโคดม พรหมายพุ ราหมณเปน คนแกเฒา เปนผูใหญ ลวงกาลผานวยั มาโดยลําดบั มีอายุ ๑๒ ป แตเกิดมา รูจ บไตรเพทพรอ มทง้ั คัมภรี นิฆัณฑุและคมั ภีรเ กฏภ ะ พรอมทั้งประ-เภทอักษร มคี ัมภีรอติ หิ าสะเปนที่ ๕ เขา ใจตัวบท เขาใจไวย ากรณ ชํานาญในคัมภีรโ ลกายตะและตําราทาํ นายมหาปรุ ิสลกั ษณะ ขา แตท านผเู จริญ พราหมณและคฤหบดมี ีประมาณเทาใด ยอมอยูอาศัยในเมืองมิถลิ า พรหมายุพราหมณปรากฏวาเลศิ กวา พราหมณแ ละคฤหบดีเหลา น้ัน เพราะโภคะ เพราะมนตเพราะอายุและยศ ทา นปรารถนาจะมาเฝา ทา นพระโคดม. [๕๙๓] มาณพน้ันรบั ดําพรหมายพุ ราหมณแ ลว เขา ไปเฝา พระผมู -ีพระภาคเจาถึงท่ปี ระทับ ไดป ราศรยั กับพระผมู ีพระภาคเจา ครน้ั ผา นการปราศรยั พอใหร ะลกึ ถึงกนั ไปแลว ไดย นื อยู ณ ท่ีควรสวนขางหน่ึง แลว ไดกราบทูลพระผมู พี ระภาคเจาวา ขา แตทา นพระโคดม พรหมายุพราหมณท ลูถามทา นพระโคดมถงึ ความมพี ระอาพาธนอย... ทรงพระสาํ ราญ ขาแตท านพระโคดม พรหมายพุ ราหมณเ ปน คนแกเฒา เปนผใู หญ. .. ทา นปรารถนาจะมาเฝาทานพระโคดม พระเจาขา พระผมู พี ระภาคเจา ตรัสวา มาณพ พรหมายุพราหมณ ยอมรกู าลอนั ควรในบัดน้เี ถดิ . ครั้งน้ันแล มาณพน้นั จงึ เจา ไปหาพราหมณถึงทอี่ ยู ครน้ั แลวไดกลาวกะพรหมายุพราหมณว า ทานเปน ผอู ันพระสมณโคดมประทานโอกาสแลวจงรกู าลอันควรในบัดน้ีเถิด. [๕๙๔] ลําดับน้ัน พรหมายพุ ราหมณ ไดเขา ไปเฝาพระผมู ีพระ-ภาคเจา บริษัทนัน้ ไดเ ห็นพรหมายพุ ราหมณม าแตไ กล จงึ รีบลุกขึน้ ใหโอกาสตามสมควรแกผูม ชี ือ่ เสยี ง มียศ คร้งั นนั้ พรหมายุพราหมณไดก ลา วกะบริษทั

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 242น้นั วา อยาเลยทานผเู จรญิ ทัง้ หลาย เชญิ ทา นท้งั หลายนงั่ บนอาสนะของตน ๆเราจกั นัง่ ในสาํ นักแหงพระสมณโคดมนี้ ลําดบั นน้ั พรหมายุพราหมณไดเขาไปเฝาพระผูม พี ระภาคเจา ถึงทป่ี ระทับ ไดปราศรยั กบั พระผมู ีพระภาคเจา ครน้ัผานการปราศรยั พอใหระลกึ ถึงกนั ไปแลว จึงนงั่ ณ ทค่ี วรสว นขางหนึง่ ครัน้แลวพจิ ารณาดูมหาปรุ สิ ลักษณะ ๓๒ ประการ ในพระกายของพระผมู ีพระ-ภาคเจา ไดเ หน็ มหาปุริสลักษณะ ๓๒ ประการโดยมากเวน อยู ๒ ประการ คือพระคยุ หฐานอนั เรน อยใู นฝก ๑ พระชวิ หาใหญ ๑ จึงยงั เคลือบแคลง สงสัยไมน อมใจเช่ือ ไมเลอื่ มใสในพระมหาปรุ สิ ลกั ษณะ ๒ ประการ ลําดับนน้ัพรหมายพุ ราหมณไ ดกราบทลู พระผมู ีพระภาคเจาดว ยคาถาวา ขาแตพ ระโคดม มหาปรุ ิสลกั ษณะ อนั ขาพเจาไดส ดบั มาวา ๓๒ ประการ แต ยงั ไมเหน็ อยู ๒ ประการในพระกายของ พระองคท า น ขาแตพระองคผูส ูงสุดวา นรชน พระคุยหฐานของพระองคท า น เรนอยูในฝก ทีผ่ ฉู ลาดกลา ววา คลายนารี หรือพระชวิ หาไดน รลักษณห รือ พระองค มพี ระชวิ หาใหญหรือ ไฉนขา พเจา จึงจะ ทราบความขอ นั้น ขอพระองคทรงคอ ยนํา พระลักษณะน้ันออก ขอไดโ ปรดทรงกําจดั ความสงสัยของขาพเจาเถดิ ขาแตท าน ฤาษี ถาพระองคป ระทานโอกาส ขาพเจา จะขอทูลถามปญ หาที่ขาพเจา ปรารถนาย่ิง

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 243 อยา งหนงึ่ เพอื่ ประโยชนเกอื้ กูลในปจจุบัน และเพ่ือความสขุ ในสัมปรายภพ. [๕๙๕] ครง้ั นน้ั แล พระผูมพี ระภาคเจา ไดทรงพระดาํ ริวา พรหมายุพราหมณเ หน็ มหาปุริสลกั ษณะ ๓๒ ประการของเราโดยมาก เวน อยู ๒ ประ-การคอื คยุ หฐานอนั เรน อยูใ นฝก ๑ ล้นิ ใหญ ๑ ยงั เคลอื บแคลง สงสัย ไมน อ มใจเช่อื ไมเ ล่ือมใสในมหาปุริสลักษณะ ๒ ประการ ลาํ ดบั นัน้ พระผูม ีพระ-ภาคเจา จึงทรงบันดาลอิทธาภสิ งั ขาร ใหพรหมายุพราหมณไดเ หน็ พระคยุ หฐานอนั เรน อยูในฝก และทรงแลบพระชวิ หาสอดเขาชองพระกรรณทง้ั สองกลับไปมา สอดเขา ชองพระนาสิกทั้งสองกลบั ไปมา ทรงแผปด ท่ัวมณฑลพระนลาฏลาํ ดับนน้ั พระผูมพี ระภาคเจาไดต รสั กะพราหมณด วยพระคาถาวา ดกู อนพราหมณ มหาปุริสลักษณะท่ี ทานไดสดับมาวา ๓๒ ประการนน้ั มอี ยู ในกายของเราครบทกุ อยาง ทา นอยาสงสัย เลย ดูกอนพราหมณ สิ่งที่ควรรูย ่งิ เรารูยิง่ แลว ส่งิ ท่คี วรเจริญเราเจริญแลว และสง่ิ ที่ ควรละเราละไดแลว เพราะเหตุน้ัน เราจึง เปนพทุ ธะทานเปนผูอ นั เราใหโอกาสแลว เชิญถามปญหาทีป่ รารถนายิง่ อยางหนึ่ง เพอื่ ประโยชนเ ก้ือกลู ในปจจบุ ันและเพอื่ ความสขุ ในสัมปรายภพเถิด. [๕๙๖] คร้งั น้นั แล พรหมายพุ ราหมณไดม คี วามดํารวิ า เราเปนผูอนั พระสมณโคดมประทานโอกาสแลว จะพึงทลู ถามประโยชนใ นปจ จุบนั หรือ

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 244ประโยชนใ นสมั ปรายภพหนอ ลําดบั นน้ั แล พรหมายุพราหมณไดม คี วามคดิ วา เราเปน ผูฉลาดในประโยชนป จจบุ นั แมค นอนื่ ๆ ก็ถามเราถึงประโยชนในปจ จบุ ัน ถากระไร เราพงึ ทลู ถามประโยชนใ นสมั ปรายภพกะพระสมณโคดมเถดิ ลาํ ดบั นนั้ พรหมายพุ ราหมณไ ดท ลู ถามพระผมู ีพระภาคเจา ดว ยคาถาวา ขาแตพ ระองคเ จริญ อยางไรบุคคล จึงชอ่ื วาเปน พราหมณ อยา งไรชอื่ วาเปน ผูจบเวท อยางไรชอ่ื วา เปนผมู ีวชิ ชา ๓ บัณฑิตกลาวบุคคลเชนไรชือ่ วา เปน ผูมี ความสวัสดี อยา งไรชื่อวา เปน พระอรหนั ต อยา งไรช่อื วามคี ุณครบถวน อยา งไรชอ่ื วา เปนมุนแี ละบัณฑติ กลา วบุคคลเชนไรวา เปนพทุ ธะ. [๕๙๗] ลาํ ดับนั้น พระผมู พี ระภาคเจา ไดตรัสตอบพราหมณด ว ยพระคาถาวา ผใู ดรรู ะลึกชาติกอ น ๆ ได เหน็ สวรรคและอบาย บรรลถุ งึ ควานส้นิ ชาติ ผูน ั้นชือ่ วา เปนมุนีผรู ูยง่ิ ถงึ ทส่ี ุด มุนีน้นั ยอ มรจู ติ อันบรสิ ุทธอ์ิ ันพนแลวจากราคะ ท้งั หลายโดยประการทงั้ ปวง เปนผูละชาติ และมรณะไดแ ลว ชอ่ื วามคี ณุ ครบถว น แหง พรหมจรรย ช่อื วาถงึ ฝงแหงธรรมทัง้ ปวง บัณฑิตกลาวบุคคลผเู ชนนนั้ วา เปน พทุ ธะ.

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 245 [๕๙๘] เม่ือพระผูมพี ระภาคเจาตรสั อยางนแ้ี ลว พรหมายุพราหมณลกุ ข้นึ จากที่นั่ง หมผาเฉวียงบาขา งหนง่ึ ซบศรี ษะลงแทบพระยคุ ลบาทของพระผมู พี ระภาคเจา จูบพระยุคลบาทดว ยปาก นวดดวยฝามือ และประกาศช่อื ของตนวา ขาแตพ ระโคดมผูเ จรญิ ขาพระองคเ ปน พราหมณช ่ือพรหมายุขาแตพระโคดมผูเจริญ ขาพระองคเปน พราหมณชอื่ พรหมายุ. ครง้ั น้นั แลบรษิ ทั น้นั เกดิ ความอัศจรรยใจวา นาอศั จรรยนกั หนอ ทา นผเู จรญิ ไมเ คยมีมาหนอ ทานผูเจริญ พระสมณะเปน ผูมฤี ทธ์มิ าก มอี านภุ าพมาก พรหมายุพราหมณนี้เปน ผมู ชี ่อื เสียง มยี ศยงั ทาํ ความเคารพนบนอบอยางยง่ิ เห็นปานนี้ครัง้ นน้ั แล พระผูมีพระภาคเจาไดตรสั กะพรหมายุพราหมณว า พอละ พราหมณเชิญทานลกุ ข้ึนน่งั บนที่น่งั ของตนเถดิ เพราะจิตของทา นเล่อื มใสในเราแลวลําดับนัน้ พรหมายุพราหมณจงึ ลุกขึ้นน่งั บนทนี่ ั่งของตน. [๕๙๙] ครัง้ น้นั แล พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสอนุปพุ พิกถาแกพรหมายุ-พราหมณ คอื ทรงประกาศทานกถา สลี กถา สคั คกถา โทษของกามทั้งหลายอนั ตํ่าทราม เศราหมอง และอานิสงสในเนกขมั มะ เมอื่ ใด พระผมู พี ระ-ภาคไดทรงทราบวา พรหมยุพราหมณม ีจิตคลอ ง มีจติ ออน ปราศจากนวิ รณมจี ติ สูงผองใส เมื่อน้นั จึงทรงประกาศพระธรรมเทศนาทีพ่ ระพทุ ธเจาทง้ั หลายทรงยกข้นึ แสดงดวยพระองคเ อง คอื ทกุ ข สมทุ ัย นิโรธ มรรค ธรรมจกั ษุอนั ปราศจากธุลีปราศจากมลทนิ เกิดขนึ้ แกพรหมายพุ ราหมณ ณ ท่นี ั่งนั้นเองวา สงิ่ ใดสง่ิ หนง่ึ มีความเกิดขึ้นเปนธรรมดา สิง่ น้นั ท้งั มวลลวนมีความดบั ไปเปนธรรมดา เปรยี บเหมอื นผา ขาวทีส่ ะอาด ปราศจากดาํ ควรรับนาํ้ ยอมดว ยดี ฉะนน้ั . [๖๐๐] ครัง้ น้ันแล พรหมายุพราหมณผ เู ห็นธรรมแลว บรรลธุ รรมแลว รแู จงธรรมแลว หย่งั ทราบธรรมแลว ขามความสงสยั ไดแ ลว ปราศ

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 246จากความเคลือบแคลง ถึงความแกลว กลา ไมต องเธอผูอนื่ ในคาํ สอนของพระศาสดา ไดกราบทูลพระผมู ีพระภาคเจาวา ขา แตพระโคดมผเู จริญ ภาษติ ของพระองคแ จมแจง นัก ขาแตพระโคดมผูเจริญ ภาษิตของพระองคแ จม แจงนัก. . . ขอพระโคดมผเู จรญิ โปรดทรงจาํ ขาพระองควาเปนอุบาสกผถู ึงสรณะตลอดชีวิต ตัง้ แตวันน้ีเปนตนไป อน่งึ ขอพระโคดมผูเจริญพรอมดว ยภกิ ษุสงฆโปรดรับภัตตาหารของขาพระองคใ นวนั พรงุ นี้เถิด พระเจา ขา พระผมู ีพระภาคเจา ทรงรับอาราธนาดวยดษุ ณีภาพ. [๖๐๑] ครัง้ นน้ั แล พรหมายพุ ราหมณทราบวา พระผมู ีพระภาคเจา ทรงรบั อาราธนาแลว จงึ ลุกจากทน่ี ั่ง ถวายบงั คมพระผมู พี ระภาคเจาทาํ ประทกั ษิณแลวหลีกไปครัง้ น้ันพรหมายพุ ราหมณไ ดส ่งั ใหต กแตง ขาทนยี โภชนยี าหารอยางประณีต ในนิเวศนของตนตลอดคืนยังรงุ แลวใชค นใหไ ปกราบทลู เวลาภตั กาลแดพระผมู ีพระภาคเจาวา ขา แตพ ระโคดมผเู จริญ ถึงเวลาแลว พระเจา ขาภตั ตาหารสาํ เรจ็ แลว คร้งั นนั้ เปนเวลาเชา พระผมู ีพระภาคเจาทรงครองอนั ตร-วาสกแลว ทรงถือบาตรและจวี รเสด็จเขา ไปยงั นิเวศนข องพรหมายพุ ราหมณแลวประทับนงั่ บนอาสนะที่เขาจัดไว พรอ มดวยภิกษุสงฆ ลาํ ดับนัน้ พรหมายุพราหมณไ ดอ ังคาสภิกษุสงฆมพี ระพุทธเจา เปน ประมุข ใหอ่ิมหนําเพียงพอดว ยขาทนียโภชนียาหารอันประณีตดว ยมอื ของคนตลอด ๗ วัน คร้ังนน้ั พอลวง ๗วันนัน้ ไป พระผูมีพระภาคเจา เสดจ็ จาริกไปในวเิ ทหชนบท. [๖๐๒] คร้ังนน้ั แล เม่อื พระผมู พี ระภาคเจา เสด็จหลีกไปไมนานพรหมายุพราหมณไ ดทาํ กาละ คร้งั น้นั ภกิ ษเุ ปน อันมากพากนั เขาไปเฝาพระผมู พี ระภาคเจาถึงท่ีประทับ ถวายบังคมแลว จึงนั่ง ณ ท่ีควรสว นขางหนึ่ง ครน้ัแลว ไดทูลถามพระผมู ีพระภาคเจาวา ขาแตพระองคผูเจริญ พรหมายุพราหมณ

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 247ทํากาละแลว คตขิ องเขาเปนเชน ไร ภพเบ้ืองหนา ของเขาเปน เชน ไร พระเจาขา . [๖๐๓] พระผมู ีพระภาคเจา ตรัสตอบวา ภิกษทุ ้งั หลาย พรหมายุพราหมณเปน บัณฑติ ไดบ รรลธุ รรมตามลาํ ดบั ธรรมไมเบียดเบียนเราใหลําบากเพราะเหตแุ หงธรรมเลย พรหมายุพราหมณเ ปนอปุ ปาติกะ (อนาคาม)ี จกัปรนิ พิ พานในภพนนั้ มอี นั ไมก ลับจากโลกนั้นเปนธรรมดา เพราะสงั โยชนเ บ้ืองตาํ่ ๕ ส้นิ ไป. พระผมู พี ระภาคเจา ไดตรสั พระพทุ ธพจนน แี้ ลว ภกิ ษเุ หลานัน้ มใี จช่ืนชมยนิ ดพี ระภาษิตของพระผูมีพระภาคเจา ฉะนแ้ี ล. จบ พรหมายสุ ูตรที่ ๑

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 248 พราหมณวรรค อรรถกถาพรหมายสุ ตู ร พรหมายุสตู ร ขน้ึ ตน วา ขา พเจา ไดสดบั มาแลวอยางนี้ :- ในพรหมายุสูตรน้นั คาํ วา ใหญ ในบทวา พรอ มกับหมูภิกษุใหญ นนั้ ช่อื วา ใหญ เพราะความใหญดวยคณุ บาง ใหญด ว ยจํานวนบา ง.จริงอยู หมูภิกษนุ ้ัน เปน หมใู หญ แมด วยคุณทัง้ หลาย. จัดวาใหญเ พราะประกอบดวยคุณมีความมกั นอ ยเปน ตน และเพราะนับไดถ งึ ๕๐๐ รปู . กับหมูแหง พวกภกิ ษุ ชื่อวา หมภู กิ ษ.ุ อธบิ ายวา กับหมสู มณะท่มี ีทิฏฐิสามญั ญตา และสลี สามัญญตา เทา เทยี มกนั . คําวา พรอ ม คือ ดว ยกัน. คาํ วา ภกิ ษุประมาณ ๕๐๐ รปู คือ ช่ือวามีประมาณหา เพราะประมาณหาแหงรอยของภกิ ษเุ หลา นนั้ . ประมาณทา นเรยี กวา มาตรา. เพราะฉะนน้ั จึงมอี ธบิ ายวาภกิ ษุรูจกั มาตราคือรจู กั ประมาณในโภชนะ ท่ีตรัสวา เปนผรู จู ักประมาณในโภชนะ ฉันใด แมใ นทนี่ ก้ี พ็ ึงเห็นเนือ้ ความอยางนวี้ า มาตราหาไดแกประมาณหา แหง รอ ยของภกิ ษุเหลา นั้น ฉันนั้น. รอยท้ังหลายแหง พวกภกิ ษุช่ือวารอยแหง ภกิ ษทุ ้ังหลาย. กับรอยแหง ภกิ ษุท้งั หลาย มีประมาณหา เหลา นั้น.คําวา มีป ๑๒๐ คือ มีอายุ ๑๒๐ ป. คาํ วา แหงเวทท้งั สาม คือแหงฤคเวท ยชุรเวท และ สามเวท. ชื่อวา ผถู ึงฝง เพราะถงึ ฝง ดวยอํานาจการทองคลองปาก. พรอมดวย นฆิ ัณฑุ และเกฏภ ะ ชื่อวาพรอ มกับนิฆณั ฑุและเกฏภะ. ศาสตรท ี่ประกาศคําสําหรับใชแทน นิฆัณฑศุ าสตร และพฤกษ-

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 249ศาสตรเปนตน ช่อื สนิฆัณฑ.ุ เกฏภะ ไดแ กก ารกาํ หนดกริ ยิ าอาการทเ่ี ปนศาสตรส ําหรับใชเ ปน เครือ่ งมือของพวกกวี. ชือ่ วา พรอ มทงั้ ประเภทอกั ษรเพราะพรอ มกับประเภทอกั ษร. คําวา ประเภทอักษร ไดแ ก สิกขาและนิรตุ ต.ิคาํ วา มีประวัติศาสตรเปน ทห่ี า คือมีประวตั ิศาสตร ซงึ่ ไดแกเ รื่องเกา แกที่ประกอบดว ยคาํ เชน นี้วา เปน อยา งนี้ เลา กนั มาวาเชน นี้ เปน ท่ีหา แหงพระเวททีจ่ ัดอาถรรพณเวทเปนทีส่ ่ีเหลานนั้ ฉะนัน้ จงึ ช่อื วา มปี ระวัติศาสตรเปน ทหี่ า . มีประวตั ิศาสตรเ ปน ที่หาแหง พระเวทเหลานนั้ . ชอื่ วา ผูเ ขา ใจบทฉลาดในไวยากรณ เพราะถือเอาหรือแสดงบทและไวยากรณท น่ี อกเหนือจากบทนน้ั ไดอ ยางแจม แจง. วติ ณั ฑวาทศาสตร เรยี กวา โลกายตะ. คําวาลักษณมหาบุรษุ ไดแกต ําราประมาณ ๑๒,๐๐๐ เลม ทแี่ สดงลักษณะบรุ ษุผูย ง่ิ ใหญ มพี ระพทุ ธเจาเปน ตน มีบทคาถาประมาณ ๑๖,๐๐๐ บท ที่มชี ่ือวาพุทธมนท ซงึ่ เปนเหตุใหรคู วามแตกตางอนั น้คี อื ผูประกอบดว ยลกั ษณะเปน พระพุทธเจา เปนพระปจเจกพุทธเจา ดวยลกั ษณะน้ี เปนพระอัครสาวกทง้ั สองดวยลักษณะนี้ เปน พระสาวกผูใหญ แปดสบิ ทา น ดว ยลกั ษณะน้ี เปน พระพทุ ธมารดา, เปน พระพทุ ธบิดา, เปน อคั รอปุ ฏฐาก, เปนอคั รอปุ ฏฐายิกา, เปนพระเจา จกั รพรรดิ ดวยลกั ษณะนี้. คาํ วา เปน ผูช าํ นาญไดแก ผูทําใหบริบูรณ ไมหยอ นในคัมภรี โ ลกายตะ และตําราทายลกั ษณะมหาบุรษุ อธบิ ายวา ไดแกเปน ผไู มข าดตกบกพรอง. ผทู ไี่ มสามารถจาํ ทรงทัง้ ใจความ และคัมภีรไ ด ช่ือวา ผูขาดตกบกพรอ ง. คาํ ท่จี ะตองกลา วในบทเปนตนวา ไดย นิ แลว แล กไ็ ดกลา วเสร็จแลวในสาเลยยกสตู ร.

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 250 คําวา นี้ พอ คอื พรหมายุพราหมณน ้ี เพราะเปน คนแกไ มอ าจไปไดจงึ เรียกมาณพมากลาวอยา งน้ัน. อนงึ่ พราหมณน ีค้ ดิ วา ในโลกนี้ คนทถ่ี อืเอาช่อื ของผูที่ฟงุ ขจรไปวา ขา เปน พทุ ธะ ขาเปน พุทธะ มากลาวมีมากมายเพราะฉะนัน้ เพยี งแตไ ดยินมาเทา นนั้ เราจึงยงั ไมค วรไปหา และเมอื่ เขาไปหาบางคน หลกี ไปเสยี เฉย ๆ กเ็ ปนเรอ่ื งหนกั ใจ ท้งั จะเกิดความเสียหายดวยเปนอนั วา ทางที่ดี เราควรสงศิษยเรา เมอ่ื รวู า เปน พุทธะหรอื ไมเ ปนแลว จงึคอ ยเขา ไปหาเขา เพราะฉะน้นั จึงเรียกมาณพมากลาวคําเปน ตน วา นี้ พอดังน.ี้ บทวา ต ภควนฺต ไดแก ผเู จรญิ นน้ั . คาํ วา เปน อยางนั้นจริง ๆคือ เปน จรงิ อยางน้ัน. กค็ าํ วา สนฺต น้ีเปน ทุตยิ าวิภัติ ลงในอรรถวา เปนเชนน.ี้ ในคําวา นเ่ี ธอทาํ อยางไรเราเลา คือ นเี่ ธอกเ็ ราจะรูจกั ทา นพระโคดมนน้ั ไดอ ยา งไร อธบิ ายวา เธอจงบอกเราโดยประการทเ่ี ราสามารถรจู ักพระโคดมน้นั . อีกอยางหนึ่ง บทวา โดยประการใด น้ีเปนเพยี งคําที่ลงแทรกเขา มาเฉย ๆ กไ็ ด. คาํ วา อยางไร นเี้ ปน คาํ ถามอาการ หมายความวาเราจะรูจ กั ทา นพระโคดมดวยอาการอยา งไร. ไดย ินวา เมอื่ ลกู ศษิ ยวาอยา งน้นั อุปชฌายกลาวกะเธอเปนตนวา พอเจายนื อยูบนแผนดิน แลว มาพูดคลายกะวา ผมมองไมเห็นแผน ดิน ยนื อยูในแสงพระจนั ทรและพระอาทติ ยแลว กลับมาพูดคลา ยกะวา ผมมองไมเ หน็ พระ-จนั ทรและพระอาทติ ยหรอื เม่ือจะแสดงรายละเอียดความรู จงึ กลา วคาํ เปน ตนวา มาแลว แล พอ . ในคาํ เหลานั้น คําวา มนต หมายถงึ พระเวท. พวกเทพชั้นสุทธาวาส บางทา น ทราบวา นัยวา พระตถาคตเจาจะทรงอุบัติ จึงเอาลกั ษณะมาใสไวใ นพระเวท แลว แปลงตวั เปน พราหมณม าสอนพระเวทวาเหลาน้ี ชอื่ พทุ ธมนต คดิ วาโดยทํานองนัน้ พวกสัตว (คน) ผยู ่งิ ใหญ จะรูจกั พระตถาคตเจา ได. เพราะเหตนุ ้นั มหาปุริลกั ษณะ จงึ มาในพระเวทต้ัง