tripitaka_21

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 251แตก อนมา. แตเ มื่อพระตถาคตเจาปรินิพพานแลว ก็คอ ย ๆ สูญหายไป.ฉะนน้ั บัดน้ี จงึ ไมม ี. คาํ วา ของมหาบรุ ุษ คอื ของบรุ ุษผยู ่ิงใหญดว ยการต้งั พระทยั การยดึ ม่นั ความรูและความสงสารเปน ตน . คาํ วา สองทางเทานั้น คอื ท่ีสดุ สองอยา งเทา น้นั . ในเรอื่ งความรูทว่ั ไป คติศัพท เปนไปในประเภทภพในคาํ เปนตนวา สารีบตุ ร กค็ ติหาอยา งเหลา นีแ้ ล. เปน ไปในท่ีเปน ที่อยใู นคาํ เปนตนวา ปา ใหญเ ปนคติ (ท่อี ย)ู ของพวกเนอื้ . เปนไปในปญ ญาในคําเปนตน วา มีคติ (ปญ ญา) มีประมาณยิ่ง อยา งน.้ี เปนไปในความสละในคาํ เปนตน วา ถึงคติ (ความสละ). แตใ นที่นี้พึงทราบวา เปน ไปในความสําเรจ็ (หรือทีส่ ดุ ). แมถ ึงอยา งน้นั ในลักษณะเหลานั้น ผูป ระกอบดว ยลักษณะเหลาใด เปนพระราชา ก็ไมใชว า เปน พระพุทธเจา ดวยลักษณะเหลา นน้ั เลย. แตท า นเรียกลักษณะเหลา นั้นเพราะความเสมอกันทางชาติเทา น้ัน.เพราะเหตุน้ัน พรหมายุพราหมณจ ึงกลาววา ผปู ระกอบดว ยลกั ษณะเหลาใด.คําวา ถา อยคู รองเรือน คือถา อยูใ นเรือน. คําวา เปนพระเจาจกั รพรรดิความวา เพราะทาํ ใหโลกยินดีดว ยสิ่งอศั จรรย ๔ อยาง และสงิ่ สําหรับยึดเหนี่ยวนาํ้ ใจ ๔ อยาง จงึ ชอ่ื วา ราชา. เพราะมกี ารหมุนจกั รแกว หมนุ ไปดวยสมบตั ิจกั รท้งั ๔ ใหคนอ่นื หมนุ ไปดวยสมบตั จิ กั รทง้ั ๔ นนั้ ดวย และเพราะทรงพระพฤตปิ ระโยชนเ กื้อกูลแกค นอ่ืน และประพฤติเพอ่ื จกั รอันไดแกอริ ิยาบถจงึ ชอื่ วา จกั รพรรด.ิ และในทีน่ ี้ คาํ วา ราชา เปนคาํ ทวั่ ๆ ไป. คาํ วาจักรพรรดิ เปน คาํ วเิ ศษณ (คุณศพั ทข ยายราชา). เพราะทรงประพฤติเปนธรรม. จึงชอื่ วา ผูประกอบดว ยธรรม หมายความวา ทรงประพฤตดิ วยพระ-ญาณทีถ่ กู ตอง. เพราะทรงไดรับราชยโดยธรรม แลว จึงเปน ราชา จงึ ชอื่ วาธรรมราชา. อีกอยางหน่งึ เพราะทรงกระทําเปน ธรรมเพ่ือเกือ้ กูลคนอ่ืน จึงชื่อวา ทรงประกอบดว ยธรรม เพราะทรงกระทาํ เปน ธรรมเกอ้ื กลู พระองค

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 252จึงชือ่ วา พระธรรมราชา. เพราะเปน ใหญใ นแผนดินอันมที ะเลหลวง ๔ เปนขอบเขต จงึ ชอื่ วา จาตรุ นต อธบิ ายวา เปน ใหญในแผนดนิ ท่ีประดับดวยทวปี ทั้งสี่ ซึ่งมีสมทุ รท้ัง ๔ ทิศเปนทีส่ ุด. เพราะทรงชาํ นะขาศกึ มีความโกรธเปน ตนในภายใน และพระราชาท้งั หมดในภายนอก จึงช่ือวา ผูชาํ นะพเิ ศษ.คําวา ถึงความมน่ั คงในชนบท ความวา ถงึ ความแนน อน ความมนั่ คงในชนบท ไมม ใี ครทําใหก ําเริบได อีกอยางหน่งึ ช่ือวาทรงถงึ ความมั่นคงในชนบท เพราะทรงมีชนบททีถ่ งึ ความม่นั คง ไมต อ งทรงมีความขวนขวายยนิ ดีในการงานของพระองค ไมหวั่นไหว ไมค ลอนแคลนในชนบทนน้ั . บทวาอยา งไรน้ี เปนคาํ สําหรับลงแทรกเขามา. ความวา แกว เหลา นั้น ของพระเจาจักรพรรดินั้น คืออะไรบา ง. ในคําวา จักรแกว เปน ตน ชือ่ วา จกั รแกวเพราะสงิ่ นั้นเปน จกั ร และช่ือวาเปน แกว เพราะอรรถวา ใหค วามยินดี. ในทกุบท กเ็ ชน นีท้ ัง้ น้นั . กใ็ นบรรดารัตนะเหลา นี้ พระเจาจกั รพรรดิ ทรงชนะแวนแควน ทย่ี ังไมชนะดว ยจกั รรตั นะ. ทรงเทยี่ วไปตามความสุขสะดวกในแวนแควนดวยชา งแกว และมาแกว ทรงรักษาแวนแควนไดด ว ยปรณิ ายกแกว . ทรงเสวยอปุ โภคสขุ ดว ยรัตนะนอกน.้ี ก็การประกอบดวยอาํ นาจแหง ความอสุ สาหะแหง พระเจาจกั รพรรดนิ ้นั ยอมบรบิ ูรณด ีดว ยรตั นะท่ี ๑ ความประกอบดวยศักดิแ์ หงเจา ยอ มบริบรู ณด ดี ว ยชางแกว มา แกว และคหบดีแกว การประกอบดวยอํานาจแหงความฉลาด ยอ มบริบูรณดีดวยปรณิ ายกแกวสุดทา ย.ผลแหง การประกอบดวยอํานาจสามประการ ยอนบรบิ รู ณด ดี ว ยนางแกว และแกว มณี. พระเจาจักรพรรดนิ ั้น ทรงเสวยความสขุ ในการใชสอยดวยนางแกวและแกวมณ.ี ทรงเสวยอิสริยสขุ ดว ยรตั นะนอกน้ี. อนง่ึ รตั นะ ๓ ขา งตน ของพระเจา จกั รพรรดนิ นั้ ยอมสาํ เรจ็ ดวยอานภุ าพแหงกรรมอนั กุศลมูลคือ อโทสะ

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 253ใหเ กดิ แลว โดยพิเศษ. รัตนะกลาง ๆ ยอ มสําเรจ็ ดวยอานุภาพแหงธรรมอนักุศลมลู คือ อโลภะใหเกิดแลว . รัตนะหลงั อนั เดยี วพึงทราบวา สาํ เร็จดวยอานภุ าพแหงกรรมอันกศุ ลมลู คือ อโมหะ ใหเกิดแลว ความยอ ในรตั นะเหลานเี้ ทา น้ี. สวนความพิสดารพงึ ถอื เอาโดยอุปเทศแหงรัตนสูตร๑ ในโพชฌังคสังยุต.อกี อยางหนึ่ง การพรรณนาพรอมกับลาํ ดับแหง การเกิดของรตั นะเหลานี้ จกั มาในพาลปณ ฑติ สตู ร. บทวา ปโรสหสสฺ  แปลวา เกินกวา พัน. บทวา สรู า ความวาผูม ีชาติแหงคนกลา. บทวา วิรงฺครูปา ความวา มีกายคลา ยเทพบุตร.อาจารยพวกหน่ึงพรรณนาไวอ ยางน้ีกอน. แตใ นเรอื่ งนีม้ ีสภาวะดังตอ ไปน้ี.บทวา วรี า ทา นกลาววา มีความกลาหาญอยา งสูงสุด. คุณแหงผกู ลาหาญช่อื วา วรี งฺค ทา นกลา วอธบิ ายวา เหตุแหง ผูกลา ชื่อวิรยิ ะ... ชอ่ื วา วรี ังครูปเพราะอรรถวา มรี ปู รางองอาจกลา หาญ ทา นกลาวอธบิ ายวา เหมือนมรี า งกายสาํ เร็จดว ยความกลาหาญ. บทวา ปรเสนปปฺ มทฺทนา อธบิ ายวา ถา กองทพัอันยนื เผชิญหนา อยู กส็ ามารถยาํ่ ยีกองทพั นน้ั ได. บทวา ธมเฺ มน ความวาดวยธรรมคอื ศลี หา มีคําวา ไมค วรฆาสัตว ดังน้ีเปน ตน. ในคําวา จะไดเปนพระอรหันตสมั มาสัมพุทเจา เปด หลงั คา(คอื กิเลส) ในโลกแลวนี้ ชอ่ื วา มหี ลงั คาอนั เปดแลว เพราะเปด หลังคาในโลกอันมดื มนดว ยกิเลส ซงึ่ ถกู กเิ ลสคือราคะ โทสะ โมหะ มานะ ทิฏฐิอวชิ ชาและทจุ รติ อันเสมือนหลงั คาทั้ง ๗ ปดแลวนน้ั ทาํ ใหเ กดิ แสงสวางโดยรอบตั้งอยูแลว . ในบรรดาบทเทา น้นั บณั ฑติ พงึ ทราบวา ทานกลา วความเปนผูควรแกก ารบชู าดวยบทแรก กลาวเหตแุ หงความเปนผคู วรแกก ารบูชานน้ั ดวย๑. ส ๓/๘๗

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 254บทที่ ๒ เพราะทรงเปนพระสมั มาสมั พุทธเจา กลาวความเปน ผูมีหลังคาอันเปดแลว อนั เปนเหตุแหงความเปนพระพทุ ธเจา ดวยบทที่ ๓. อีกนัยหน่งึ ช่อื วามีหลงั คาอันเปดแลว เพราะอรรถวา ทงั้ เปด แลวทัง้ ไมมีเครือ่ งมุง ทานกลาวอธิบายวา เวน จากวัฏฏะ และเวนจากเคร่อื งมงุ บัง. ดวยคาํ นัน้ ยอมเปนอันกลาวเหตทุ ้ัง ๒ แหงบทในเบ้ืองตนทงั้ ๒ อยางน้ีวา ชอื่ วา เปนพระอรหนั ตเพราะไมมวี ฏั ฏะ ช่ือวา เปน พระสัมมาสมั พุทธเจา เพราะไมม เี คร่อื งมุงบงั(หลงั คา). กใ็ นขอนน้ั ความสาํ เร็จตอนตน ยอมมดี วยเวสารชั ญาณขอที่ ๒ความสาํ เร็จขอที่ ๒ ยอ มมดี วยเวสารชั ญาณขอท่ี ๑ ความสาํ เร็จขอ ที่ ๓ ยอมมีดวยเวสารชั ญาณขอ ท่ี ๓ และ ๔. พงึ ทราบวา ขอท่ี ๑ ใหสําเรจ็ ธรรมจักษุขอท่ี ๒ ใหสําเรจ็ พทุ ธจักษุ ขอท่ี ๓ ใหสาํ เร็จสมนั ตจักษุดังน้บี าง. ดว ยคําวาตวฺ  มนฺตาน ปฏิคคฺ เหตา นี้ ยอ มใหเ กดิ ความกลาแกม าณพนน้ั . แมอุตตรมาณพนน้ั ปราศจากความเคลอื บแคลงในลกั ษณะทั้งหลายตามถอยคําของอาจารยน้ัน ตรวจดพู ทุ ธมนตอยูประดจุ เกิดแสงเปนอนั เดียวกนัจงึ กลาววา อยางนน้ั ขอรบั ดังนี้ . เนอ้ื ความแหงคาํ น้ัน ดังตอ ไปนี้ ขาแตอาจารยผ เู จริญ ขา พเจาจกั กระทาํ เหมอื นอยา งทา นอาจารยส ัง่ ขาพเจา . บทวาสมนเฺ นสิ ความวา ไดต รวจดูแลว อกี อยางหน่ึง ตรวจดูนบั อยูวา ๑,๒ดังน้ี . คําวา อททฺ สา โข ถามวา ไดเห็นอยา งไร. ตอบวา ก็ใคร ๆ ยอมไมอ าจแสวงหาลกั ษณะแหง พระพุทธเจาผปู ระทับนงั่ หรอื บรรทมได แตเ ม่อื ทรงประทับยืน หรือทรงจงกรมอยู จงึ จะอาจ. เพราะฉะนนั้ พระพุทธเจา ทง้ั หลายคร้ันเห็นผมู าเพ่ือจะตรวจดูลกั ษณะจงึ ทรงลกุ จากอาสนะ. ประทับยืนบา ง ทรงอธฏิ ฐานจงกรมบา ง. อตุ ตรมาณพไดเห็นแลวซ่ึงลกั ษณะแหง พระองคผทู รงยังอริ ิยาบถอนั สมควรแกท่จี ะเหน็ ลกั ษณะ เปนไปอยูดว ยประการฉะนี.้ บทวา เยภยุ เฺ ยน คือ โดยมาก หมายความวา ไดเ หน็ ลกั ษณะมากมไิ ดเ ห็นนอย. แตน ั้น มิไดเหน็ ลักษณะอนั ใด จงึ กลา ววา เปตวฺ า เทฺว

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 255เวน ๒ ลักษณะ เพื่อแสดงถึงลักษณะ ๒ เหลา นน้ั . บทวา กงขฺ ติ ความวาอุตตรมาณพเกดิ ความปรารถนาขน้ึ วา นา อศั จรรยหนอ เราพึงเหน็ (ลกั ษณะอีก ๒ ประการ) . บทวา วจิ ิกจิ ฉฺ ติ ความวา เม่ือเลอื กเฟน อยซู ึ่งลกั ษณะเหลา นนั้ จากลักษณะน้ัน ๆ ยอมลําบาก คือ ไมอาจเพือ่ จะเห็นได. บทวานาธมิ จุ ฺจติ ความวา ยอมไมถึงความตกลงใจ เพราะความสงสัยอน่ื น้นั .บทวา น สมปฺ สีทติ ความวา แตน ัน้ จึงไมเ กิดความเลอ่ื มใสในพระผูม ีพระภาคเจาวา พระองคม ีพระลักษณะสมบูรณ. อกี อยา งหนงึ่ ทา นกลาวความสงสยั อยา งออนดว ยความกังขา อยางกลางดว ยความเคลือบแคลง อยา งแรงดว ยความไมน อ มใจเชอ่ื . เพราะยงั ไมม ีความเลอ่ื มใส จิตจึงมคี วามทอแท ดวยเหตุสามอยา งเหลา น้นั . บทวา โกโสหเิ ต ไดแ ก อันฝก แหงไสป ดแลว. บทวาวตถฺ คุยฺเห ไดแ ก องคชาต. จริงอยู คยุ หฐานอนั เรน อยูในฝกของพระผมู ีพระภาคเจา เสมอดวยหองปทุม มีสีดจุ ทอง ดจุ คยุ หฐานของชา ง. อตุ ตร-มาณพน้นั เมอื่ ไมเ ห็นพระคุยหฐานนั้น เพราะผาปด ไว และความเพียงพอแหงพระชิวหาก็กําหนดไมได เพราะอยใู นพระโอษฐ จึงมีความสงสัย เคลอื บแคลงในลักษณะ ๒ นนั้ . คาํ วา คร้ังนั้นแล พระผมู พี ระภาคเจา ความวาครั้งน้ัน พระผมู ีพระภาคเจา จึงทรงพระดํารวิ า ถาเราไมแสดงลักษณะทั้ง ๒เหลา นแ้ี กอ ตุ ตรมาณพนี้ มาณพน้นั กจ็ ักไมห มดความสงสยั เมอื่ เขายังมีความสงสยั อยู แมอาจารยของเขาก็จักไมห มดความสงสยั ทนี ้ันเขาจักไมม าหาเราเมื่อไมมาก็จักไมไ ดฟ งธรรม เม่ือไมไ ดฟ งธรรม ก็จกั มไิ ดกระทาํ ใหแจง ซึง่สามญั ญผล ๓ แตเมอื่ มาณพนั้นหมดความสงสัยแลว ทง้ั อาจารยของเขากห็ มดความสงสยั เขา มาหาเราแลว ฟงธรรมแลว กจ็ กั กระทาํ ใหแ จง ซึง่ ผล ๓ ได อนึง่เราบําเพญ็ บารมีมากเพอื่ ประโยชนอ ยา งน้ี เราจักแสดงลักษณะเหลาน้นั แกอุตตรมาณพนนั้ ดังน.ี้ พระผมู พี ระภาคเจา จงึ ทรงบันดาลอทิ ธาภิสงั ขารเหน็ปานน้นั .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 256 ทรงบันดาลมีรูปเปน อยางไร ในเรอ่ื งน้ี มถี อยคําทบี่ คุ คลอนื่ พึงกลาวไดอ ยา งไร. คําน้ันพระนาคเสนเถระอนั พระเจามิลนิ ทถามแลว วสิ ัชนาไวแลว. ราชา. พระนาคเสนผูเ จริญ พระผูมพี ระภาคเจา ไดทรงกระทําขนาด ถงึ ส่งิ ท่ีทาํ ไดยาก. นาค. ทรงทาํ อะไร มหาบพติ ร. ราชา. พระคุณเจา พระองคท รงแสดงโอกาสที่ทําใหคนสว นใหญอับ อายแกนายอตุ ตระศิษยพ รหมายพุ ราหมณ แกพวกพราหมณ ๑๖ คน ศษิ ยข องพาวรี และแกมาณพ ๓๐๐ คน ศษิ ยของ เสลพราหมณอ ีกเลา . นาค. มหาบพิตร พระผมู ีพระภาคเจา มิไดทรงแสดงพระองคชาต หรอก ทรงแสดงแตเ งา คือพระองคทรงสรา งขนึ้ ดวยพระฤทธ์ิ แลว ทรงแสดงเพียงรปู เปนเงาทีอ่ ยูในผานุง รัดสายประคตไว แลว หมจีวรทบั . ราชา. เม่อื เห็นเงา ก็ช่ือวา เห็นพระองคชาต มใิ ชห รือครบั . นาค. ขอนัน้ ยกไวกอ นเถิด มหาบพติ ร คนเราตองดูหวั ใจใหเหน็ แลว จงึ จะตรสั รูไดแลว พระสมั มาสมั พุทธเจากจ็ ะตอ งทรงเอา เนือ้ หวั ใจออกมาแสดงดว ยกระนนั้ หรือ. ราชา. พระนาคเสน ทานเกงครับ . บทวา นนิ นฺ าเมตฺวา ไดแ ก ทรงยืน่ (พระชวิ หา) ออก. บทวาทรงสอด ไดแก ทรงสอดเขา ทําเหมอื นสอดเขม็ เยบ็ ผากฐินฉะนนั้ . ก็ในขอนัน้ พึงทราบวา ประกาศความออนดวยการกระทําอยางนัน้ ประกาศความยาวดวยการสอดเขา ชองพระกรรณ ประกาศความบางดว ยการสอดเขาชอ งพระนาสกิประกาศความใหญดวยการปด พระนลาฏ. อน่ึง ในคําวา ชองพระกรรณ

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 257ท้งั สอง เปนตนนี้ พงึ ทราบวนิ ิจฉยั วา มลทินก็ดี สะเก็ดก็ดี ในชอ งพระ-กรรณของพระพทุ ธเจา ทั้งหลายไมมี ยอมเปน เหมือนหลอดเงินที่เขาลางแลววางไว. ในชองพระนาสิกก็เหมอื นกัน. กแ็ มชองเหลา นั้น ยอมเปนเหมอื นหลอดทองทเ่ี ขาทาํ การตระเตรยี มไวเปนอันดีและเหมอื นกบั หลอดแกว มณฉี ะนน้ัเพราะฉะน้นั จงึ ทรงแลบพระชิวหาออกมว นเขาไปในทส่ี ดุ พระโอษฐไ ปขางบนกระทําดจุ เขม็ เย็บผากฐิน สอดเขาสชู องพระกรรณขา งขวา นําออกจากชอ งขวานน้ัสอดเขาทางชอ งพระกรรณซา ย. นําออกจากชองพระกรรณซา ย สอดเขาชอ งพระนาสิกขวา นําออกจากชองพระนาสิกขวา สอดเขาชอ งพระนาสิกาซายได.ครน้ั นําออกจากชอ งพระนาสิกซายแลว เม่อื จะแสดงความใหญ จงึ ปดมณฑลพระนลาฏตลอดทั้งสน้ิ ดวยพระชวิ หาซง่ึ เปน เหมอื นสายฟาอนั รงุ เร่อื งดว ยผนื ผากมั พลแดง ดุจพระจันทรครงึ่ ซีก ถูกเมฆวลาหกสแี ดงปด ไวก งึ่ หน่งึ และประดจุ แผนทองฉะนนั้ . บทวา ยนนฺ ูนาห ถามวา เหตไุ ร อตุ ตรมาณพจึงคดิ . ตอบวาอตุ ตรมาณพ คดิ วาก็เราตรวจดมู หาปุรสิ ลักษณะแลว กลบั ไป หากอาจารยถามวา พออตุ ตระ เจาเห็นมหาปรุ สิ ลักษณะแลวหรอื กจ็ ักอาจบอกไดวา ขอรบัทา นอาจารย แตถ าอาจารยจกั ถามเราวา พระผมู พี ระภาคเจาทรงกระทาํ กิรยิ าเปน เชน ไร เรากไ็ มอ าจตอบคําถามน้ันได แตเ มอื่ เราตอบวา ไมรู อาจารยก ็โกรธวา เราสงเจาไป เพ่อื ใหตรวจดใู หรูลักษณะทง้ั หมดน้ี มใิ ชห รอื เหตไุ รยังไมรู. แลว จึงกลับมาเลา ฉะนัน้ จงึ คดิ วา ทําไฉนหนอ แลวติดตามไป.พระผมู พี ระภาคเจา ทรงกระทาํ โอกาสในที่ท่ีเหลอื ท้งั หลาย เวนฐานะ ๔ เหลา นี้คือ ท่ีสรงนาํ้ ทช่ี าํ ระพระโอษฐ ท่ชี าํ ระขดั สีพระวรกาย ทที่ รงประทับนัง่แวดลอ มดว ยนางหามของพระราชและมหาอาํ มาตยของพระราชาเปน ตน โดยทส่ี ุดแมใ นพระคนั ธกุฎีแหงเดยี ว.

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 258 เมอ่ื กาลลวงไปผา นไป กป็ รากฏวา ไดย นิ วา มาณพของพรหมายุ-พราหมณช อ่ื อตุ ตระน้ี เที่ยวใครค รวญความเปนพระพุทธเจา ของพระตถาคตวาเปน พระพุทธเจา หรือมิไดเปน มาณพอุตตระน้ี ชอื่ วา เปนคนสอบสวนพระพุทธเจา . พระพุทธเจาทงั้ หลายทรงประทบั อยูใ นทีใ่ ด ๆ ยอมเปน อันทรงการทาํ กจิ ๕ ประการทเี ดยี ว กจิ เหลา นน้ั ไดแ สดงไวแลว ในหนหลงั นน่ั เทียว.ในบรรดากิจเหลา นั้น ในเวลาปจ ฉาภตั ร เมื่อพระผมู พี ระภาคเจา ประทับนงั่ ที่ธรรมาสน ท่ีเขาตกแตง แลว ทรงจับพดั อันวิจิตรทข่ี จติ ดวยงา แสดงธรรมแกมหาชนอยู แมอ ุตตรมาณพ กน็ งั่ อยู ณ ทไ่ี มไกล. ในตอนสิน้ สดุ การฟง ธรรมพวกคนผมู ีศรัทธา กน็ มิ นตพ ระผูมีพระภาคเจา เพือ่ เสวยพระกระยาหาร อนั จะมีในวนั พรุงนี้ กเ็ ขาไปหามาณพดวยกลาวอยา งนว้ี า พอ พวกเรานิมนตพระ-ผูมพี ระภาคเจาแลว ตวั ทานก็จงมารับภัตรในเรือนของพวกเราพรอมกบั พระผมู ีพระภาคเจา . ในวนั รงุ ข้ึน พระตถาคตเจาอนั ภกิ ษสุ งฆแวดลอมแลว เสดจ็เขาไปสบู า น. แมอตุ ตรมาณพกต็ ิดสอยหอ ยตามไปสํารวจ ทกุ ๆ ฝก า ว. ในเวลาทต่ี รงเขาไปสูเ รือนแหงตระกลู มาณพนง่ั ตรวจดูอยูท ุกประการ ต้งั แตการถือเอานา้ํ เพ่อื ทกั ษิณาเปนตน ไป. ในเวลาเสร็จภัตตกิจ ในเวลาพระตถาคตเจาประทับน่งั วางบาตรไว ณ เชงิ บาตร พวกคนกจ็ ดั แจงอาหารเชาแกมาณพ.มาณพนั้น นง่ั บรโิ ภค ณ สว นสุดขางหนง่ึ แลว กลับมายนื ณ ทีใ่ กลพระศาสดาฟงภัตตานุโมทนา กลบั ไปยังวหิ ารพรอมกบั พระผมู พี ระภาคเจาทเี ดียว. พระผมู พี ระภาคเจาทรงรอใหภิกษทุ ง้ั หลายเสร็จภัตตกิจ ประทบั น่ังณ ศาลาคนั ธมณฑลนัน้ . คร้ันภกิ ษทุ ้ังหลายกระทาํ ภตั ตกิจเสรจ็ พากันเก็บบาตรและจีวรมาไหว กราบทลู กาล พระผูมพี ระภาคเจา จึงเสด็จเขาคนั ธกฎุ ี. แมมาณพก็เขาไปดว ยกนั กบั พระผูมพี ระภาคเจาเหมอื นกนั . พระผูมพี ระภาคเจาประทบั ยืนทหี่ นามุขพระคนั ธกฎุ ี ทรงส่งั สอนหมูภ กิ ษทุ ม่ี าแวดลอ มแลว ใหแยก

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 259ยา ยกันไปแลว จึงเสด็จเขาสพู ระคนั ธกุฎี. มาณพก็เขา ไปดว ย พระผูม พี ระ-ภาคเจา จงึ ประทบั น่ังทีเ่ ตียงเลก็ ชว่ั เวลาเลก็ นอย. แมม าณพก็น่ังพจิ ารณาดอู ยูในทไี่ มไกล. พระผมู ีพระภาคเจาประทบั นั่งชั่วครูหนงึ่ จงึ ทรงแสดงการกมพระเศียร.(๑) มาณพคิดวา จักเปนเวลาประทบั พกั ผอ นของพระโคดมผูเ จริญแลว ปดประตพู ระคนั ธกุฎี ออกไปน่ัง ณ สว นสุดขางหน่งึ . พวกคนถวายทานในกาลกอ นแหง ภตั ร บรโิ ภคอาหารเขาแลว สมาทานองคอ ุโบสถ หม ผา สะอาดถอื ดอกไมแ ละของหอมเปน ตน มาสวู หิ ารดว ยคดิ วา จักฟง ธรรม เหมอื นกบัเปนคายของพระเจา จักรพรรดฉิ ะนั้น. พระผมู ีพระภาคเจาทรงสาํ เรจ็ สหี ไสยาสนชว่ั ครหู น่ึง ทรงลุกขึน้ ทรงกาํ หนดโดยสวนเบอื้ งตน เขา สมาบตั ิ. ครัน้ ออกจากสมาบัตแิ ลว ทราบวา มหาชนพากนั มา จึงทรงออกจากพระคันธกฎุ ี อนั มหาชนแวดลอ มแลว เสดจ็ ไปยงัศาลาคนั ธมณฑล ประทบั บนพทุ ธอาสนอ ันประเสรฐิ ทีเ่ ขาปลู าดไวแลว ทรงแสดงธรรมแกบริษทั . ฝา ยมาณพนง่ั อยู ณ ที่ไมไ กล กาํ หนดอกั ขระตออกั ขระบทตอบท ดว ยคิดวา พระสมณโคดม แสดงธรรม ยกยองหรอื รุกรานบรษิ ทัดว ยอํานาจอาศยั เรือนหรือ หรือวาไมท รงแสดงอยางนน้ั . พระผูมพี ระภาคเจาไมตรสั กถาอยา งนั้นเลย ทรงทราบกาล ทรงหยุดเทศนา. มาณพกาํ หนดอยูโดยทํานองนี้ เทียวไปแตผูเดยี วตลอด ๗ เดอื น มไิ ดเ ห็นความผิดพลาดแมมปี ระมาณนอ ยในกายทวารเปน ตนของพระผูม พี ระเจา . กข็ อ นี้ยงั ไมนา อศั จรรยทีอตุ ตรมาณพเปนมนษุ ยมไิ ดเ หน็ ความผิดพลาดของพระพทุ ธเจา เมอ่ื พระองคยงั เปนพระโพธิสตั ว เทพบตุ รผเู ปน มาร เปนอมนุษย กม็ ไิ ดเ หน็ แมม าตรวา ตรกึ (วิตก) อาศยั เรอื นในสถานที่ทรงบําเพญ็ ความเพยี รถงึ ๖ ป ยังตดิ ตาม๑. ฉฺ สีโสกฺกมน สฺ สีโสกมฺปน

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 260พระองคผ ูเปน พระพทุ ธเจา แลวถงึ หน่งึ ป กม็ ไิ ดเ หน็ ความผดิ พลาดไร ๆ จงึกลา วคาถามีอาทวิ า เราติดตามรอยพระบาทพระผูมีพระ- ภาคเจา ถงึ ๗ ป ก็มิไดประสบความ ผดิ พลาดของพระสมั พทุ ธเจา ผมู สี ติ ดังน้ีแลวหลกี ไป. แตน ั้น มาณพจึงคดิ วา เราตดิ ตามพระโคดมผูเจรญิ อยถู ึง ๗เดือน กม็ ไิ ดเหน็ โทษไร ๆ แตถ า เราจะพงึ ตดิ ตามไป แมอกี สัก ๗ เดือน หรือ๗ ป หรอื ๑๐๐ ป หรือ ๑,๐๐๐ ป ก็คงจะมิไดเ ห็นโทษของพระองค ก็แตว าอาจารยของเราน้นั ก็แกเฒา คงจะไมอาจทราบความเกษมจากโยคะ เราจะบอกวา พระสมณโคดมเปน พระพุทธเจา ดว ยพระคุณตามทเ่ี ปน จริงทีเดียวแลวเลาเร่ืองแกอ าจารยข องเรา ดังน้ี แลว ทูลลาพระผมู พี ระภาคเจา ไหวภิกษุสงฆออกไปแลว. ก็แล อุตตรมาณพกลับไปยงั สาํ นกั ของอาจารยแ ลว ถูกอาจารยถ ามวาพอ อตุ ตระ กติ ตศิ พั ทข องพระโคดมผเู จริญทข่ี จรไปมีอยเู ชนน้ันจริงหรือ จึงกลาววา ขาแตทานอาจารย ทานพดู อะไรจกั รวาลคบั แคบเกินไป ภวคั คพรหมก็ตํา่ เกนิ ไป หมคู ณุ ของพระโคดมผูเจรญิ น้นั หาท่สี ดุ มไิ ด ประดุจอากาศขา แตทานอาจารยผ ูเ จริญ กติ ติศพั ทข องพระโคดมผูเ จริญนน้ั มอี ยเู ชนนั้นแทจริง ดงั นี้ เปนตน จงึ บอกมหาปรุ สิ ลกั ษณะ ๓๒ ประการตามท่ตี นเหน็ แลวโดยลําดบั แลว เลา ถงึ กิรยิ สมาจาร. เพราะฉะนนั้ ทา นพระสังคตี ิกาจารยจึงกลาววา คร้งั น้ันแล อุตตรมาณพ ฯลฯ พระโคดมผูเจรญิ เปน เชน นีด้ วยเปนเชนนด้ี วย และยิ่งกวาน้ัน ดงั น.ี้ ในบรรดาบทเหลา นัน้ บทวา สุปตฏิ  ติ ปาโท ความวา เหมือนอยางวา บคุ คลทงั้ หลายเหลา อืน่ วางเทา ไวเหนือพื้นดิน ปลายเทา ก็ดี สน เทา

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 261ก็ดี ดานขางก็ดี จะถกู พ้นื กอน หรือวา กลางเทาเวา เม่ือยกข้ึน สว นหนึ่งท่ีปลายเทา เปนตน จะยกขน้ึ กอน แตของพระองคม ไิ ดเ ปนอยางน้นั . ฝาพระ-บาททั้งสนิ้ ของพระองค จะถกู พนื้ พรอ มกันทเี ดยี ว ดจุ พ้ืนลาดพระบาททองฉะนน้ั ยกจากพนื้ กพ็ รอ มกนั เพราะฉะน้ัน ทา นจงึ กลา ววา พระโคดมผเู จรญิพระองคน น้ั มีพระบาทประดิษฐานอยเู ปน อนั ด.ี ในขอ ทพ่ี ระผมู ีพระภาคเจา มีพระบาทประดษิ ฐานเปน อนั ดีน้นั มีขอท่ีนาอัศจรรยดงั ตอไปนี้ แมหากวา พระผมู ีพระภาคเจา ทรงยางพระบาทดวยตัง้ พระทยั วา เราจักเหยียบเหวลกึ ถงึ หลายรอ ยช่ัวคน ในทนั ใดนนั้ ทท่ี ่ลี มุกจ็ ะนูนขึน้ มาเสมอแผนดนิ ประดุจเครอ่ื งสบู ของชา งทองเตม็ ดวยลมฉะนนั้ .แมท ี่ตอนจะเขา ไปอยภู ายใน เม่ือทรงยา งพระบาทดวยตง้ั พระทัยวา เราจักเหยียบในทไี่ กล ภเู ขาแมมปี ระมาณเทาสิเนรบุ รรพต ก็จะนอมมาใกลพระบาทประดุจหนอ หวายท่ชี ุมน้ําแลว ฉะน้นั . จรงิ อยางนน้ั เมอ่ื คราวพระองคทรงกระทํายมกปาฏหิ าริย ทรงยางพระบาทดวยต้ังพระทัยวา จักเหยยี บภเู ขายคุ นธรภเู ขาก็นอ มมาใกลพระบาท. พระองคท รงเหยียบภูเขานน้ั ทรงยางพระบาทเหยยี มภพดาวดึงสดวยพระบาททส่ี อง. ทพ่ี ระจักรลกั ษณะจะพึงประดิษฐานไมเ สมอกันมิไดมี. ตอกด็ ี หนามก็ดี กอนกรวดกระเบื้องก็ดี อุจจาระปส สาวะก็ดี น้าํ ลายนาํ้ มูกเปนตน ก็ดี ท่ีมีอยูกอนเทยี ว กห็ ายไป หรอื จมหายเขาแผน ดนิ ในทนี่ ั้น ๆ. จรงิ อยู ดวยเดชแหงศีล ปญ ญา ธรรม อานุภาพแหงบารมี ๑๐ ประการ ของพระตถาคตเจา มหาปฐพนี ยี้ อ มเสมอ นุม เกลือ่ นกลนดว ยบุปผชาติ. พระตถาคตเจาทรงทอดพระบาทเสมอ (และ) ทรงยกพระบาทเทา กัน ทรงสัมผัสแผน ดินดวยพื้นพระบาททุกสวน. บทวา จกฺกานิ คอื ท่พี ระบาทท้ัง ๒ ไดมลี ายจกั รขา งละ ๑ ลายจกั ร.ทา นกลา วไวในพระบาลีวา ท่ีจักรน้ันมกี าํ กง ดมุ . กแ็ ละดว ยบทวา บรบิ ูรณ

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 262ดวยอาการท้ังปวง นี้พงึ ทราบความตางกนั ดงั ตอไปนี.้ ไดย ินวา จกั รเหลานนั้ ยอ มปรากฏลายดมุ ตรงกลางพืน้ พระบาท. ปรากฏลายเขียนวงกลมรอบดุม. ทีป่ ากดมุ กป็ รากฏวงกลม. ปรากฏเปนปากชอง. ปรากฏเปนซีก่ าํ .ปรากฏเปน ลวดลายกลมท่ีกําทงั้ หลาย. ปรากฏเปนกง. ปรากฏเปนกงแกว . นี้มาตามพระบาลกี อนทเี ดียว. แตวาระสว นมากมไิ ดมาแลว . ก็วาระนัน้ พึงทราบดังน้.ี รปู หอก ๑รปู โคขวญั ๑ รปู แวน สองพระพกั ตร ๑ รูปสงั ขท ักษิณาวัฏฏ ๑ รปู ดอกพดุ ซอน ๑ รปู เทริด ๑ รปู ปลาทั้งคู ๑ รูปเกา อ้ี ๑ รูปปราสาท ๑ รูปเสาคา ย ๑ รูปเศวตฉัตร ๑ รูปพระขรรค ๑ รปู พัดใบตาล ๑ รปู พัดหางนกยงู ๑ รูปพดั หางนก ๑ รูปกรอบพระพักตร ๑ รูปธงชายผา ๑ รูปพวงดอกไม ๑ รูปดอกบงั เขียว ๑ รปู ดอกบวั ขาว ๑ รปู ดอกบวัแดง ๑ รปู ดอกบัวหลวง ๑ รูปดอกบณุ ฑรกิ ๑ รูปหมอ เตม็ ดวยนํา้ ๑รูปถาดเต็มดวยน้าํ ๑ รปู สมทุ ร ๑ รูปเขาจกั รวาฬ ๑ รปู ปา หิมพานต ๑๑ รูปเขาสิเนรุ ๑ รปู พระจนั ทร ๑ รูปพระอาทติ ย ๑ รูปหมูดาวนกั ษัตร ๑ รูปมหาทวีปทัง้ สี่ ทวปี นอ ย ๒ พนั ๑. โดยท่ีสุดบรวิ ารแหงจักรลักษณะทงั้ สน้ิ หมายเอาบริษทั ของพระเจา จกั รพรรด.ิ บทวา มีพระสนยาว คือ พระสนยาว หมายความวา มพี ระสนบริบรู ณ. เหมอื นอยา งวา ปลายเทา ของคนเหลาอ่นื ยาว แข็งต้ังอยู ณ ท่สี ดุสน เทา สนยอมปรากฏดจุ ถากตัง้ ไว แตข องพระตถาคตเจา ไมเ ปน อยา งนนั้ .สาํ หรับของพระตถาคตเจา ใน ๔ สวน เปน ปลายเทาเสีย ๒ สว น. แขง ต้งั อยูสวนทีส่ าม. ในสวนท่ี ๔ สนเทา เปนเชนกับลกู กลมทําดวยผา กมั พลแดงดุจหมุนติดอยปู ลายเหล็กแหลมฉะนนั้ .

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 263 บทวา มพี ระองคุลียาว ความวา เหมอื นอยางวา คนเหลา อื่นบางคนนว้ิ ยาว บางคนนว้ิ สนั้ ของพระตถาคตเจาไมเ ปนอยางนนั้ . สว นของพระตถาคตเจา นิว้ พระหตั ถแ ละนิว้ พระบาทยาวโคนหนาเรยี วเลก็ ขึ้นไปโดยลาํ ดบั จนถงึ ปลาย ดจุ น้ิววานร เปนดจุ ลาํ เทยี นที่ขยําดวยนา้ํ มนั ยางไมปน ไว.เพราะฉะนน้ั ทานจึงกลา วไวว า พระองคลุ ียาว. บทวา ทรงมีฝา พระหัตถและฝาพระบาทออนนุม ไดแ กช ื่อวามฝี าพระหตั ถและฝา พระบาทออนนมุ เพราะอรรถวา ออนดุจปุยนุนทีเ่ ขายถี งึ๑๐๐ ครัง้ จุม ดว ยเนยใสวางไว และมีพระหตั ถแ ละพระบาทออนนนุ อยูเปน นิจดุจของเดก็ แรกเกดิ . บทวา ทรงมฝี าพระหตั ถแ ละฝาพระบาทเปนลายตาขาย ไดแ กระหวางน้วิ ไมต ิดกบั หนงั . กบ็ คุ คลเชนนี้ มีมือดุจพังพานอนั ปรุ ิสโทษขจัดเสยี แลว ยอมไมไ ดแมการบรรพชา. แตข องพระตถาคตเจาน้ิวพระหตั ถทงั้ ๔นิ้วพระบาทท้งั ๕ มีขนาดเปน อันเดียวกัน. เพราะน้วิ เหลานัน้ มีขนาดเปน อันเดยี วกัน ลักษณะจึงเบยี ดซงึ่ กันและกนั ตง้ั อย.ู กพ็ ระหัตถแ ละพระบาทของพระตถาคตเจา นน้ั เชน กับตาขายบานประตูหนา ตา งที่ชา งไมผ ฉู ลาดขงึประกอบไว. เพราะฉะนั้น ทานจึงกลาววา มฝี า พระหัตถแ ละฝาพระบาทเปน ลายตาขาย. ชื่อวา ทรงมีพระบาทสูงนนู เพราะอรรถวา พระบาทของพระองคส งู นนู .เพราะมขี อพระบาทต้ังอยใู นเบอ้ื งบน. แทจริง ขอเทา ของตนเหลาอืน่ มที ี่หลงั เทา . เพราะฉะนั้น เทาของคนเหลาอื่น กระดางเหมอื นตอกล่ิมไมห มุนไดต ามสะดวก. เมอ่ื เดินไปพื้นเทาไมป รากฏ. แตของพระตถาคตเจาขอ พระบาทขึ้นอยูเบ้อื งบน. เพราะฉะน้ัน พระกายเบอ้ื งบนของพระองคตัง้ แตพระนาภไี ป จึงไมหวน่ั ไหวดจุ สุวรรณปฏิมาทอ่ี ยบู นเรือ พระกายเบือ้ งลา งเทานน้ั

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 264ไหว. พระบาทยอ มหมุนไปสะดวก. เมอ่ื คนยืนดทู ่ีขา งหนา ก็ดี ขา งหลงั กด็ ีท่ขี างทง้ั สองก็ดี พ้ืนเทา ยอมปรากฏ. ไมป รากฏขา งหลังเหมือนของชางฉะนนั้ . บทวา ทรงมพี ระสงฆเ รยี วดงั แข็งเน้ือทราย คือมีพระชงฆเ ตม็เพราะความนนู ของเน้อื ช่อื วามีพระชงฆเหมือนเน้ือทราย ไมมเี นื้อเปนกอ นติดเปน อันเดียวกัน. หมายความวา ประกอบดวยแขง ที่มีเนอ้ื ไดสวนกนั หุมแลวกลมดีเชน กบั ทองขาวสาลีฉะนน้ั . บทวา อโนนมนโฺ ต คอื ไมค อมลง. ดว ยบทนี้ทา นแสดงถงึ ความที่พระองคไ มเปน คนแตระไมเปน คนคอม. คอื คนอ่ืน ๆ เปนคนแคระกม็ ี เปนคนคอ มกม็ .ี กายขา งหนา ของคนแคระไมบรบิ ูรณ. กายทอ นหลงั ของคนคอ มไมบริบรู ณ. คนเหลา นนั้ กมลงไมได ไมอาจจะลูบเขาได เพราะกายไมบรบิ ูรณ.สําหรบั พระตถาคตเจา ช่อื วา อาจลบู ได เพราะมีพระกายทัง้ สองแหง บริบูรณ. ชอ่ื วา ทรงมีพระคุยหฐานเรนอยใู นฝก เพราะอรรถวา คยุ หฐานตงั้ลง คือปดอยูใ นฝก เชนกบั ฝกปทุมทองและดอกกณั ณิการ เหมือนคุยหฐานของโคอุสภะและชา งเปน ตน . บทวา วตฺถคุยหฺ  ไดแก ส่ิงท่ีจะพงึ ซอ นเรนดวยผา ทา นเรียกวา องคชาต. บทวา ทรงมีพระฉวีวรรณดงั ทองคํา ความวา เชนกบั รูปเปรยี บทองคําแทงทีเ่ ขาระบายดว ยชาดแดง ขัดดวยเขย้ี วเสอื ทําการระบายสีแดงวาไว. ดว ยคาํ นี้ทานพระสังคตี ิกาจารย แสดงความทพ่ี ระองคม ีสรีระละเอียดสนทิเปน แตงแลว จึงกลาววา ทรงมีผิวพรรณผองใสดจุ ทอง กเ็ พือ่ แสดงถงึ พระ-ฉวีวรรณ. อกี นัยหนึง่ คาํ นเ้ี ปนไวพจนของคํากอ นนัน้ . บทวา รโชชลลฺ  ไดแ ก ธุลีหรอื มลทนิ . บทวา น อุปลมิ ปฺ ติไดแ ก ไมต ิด ยอมหายไปเหมอื นหยาดนํา้ กลง้ิ ไปจากใบบวั . ถงึ กระนนั้ พระ-พทุ ธเจาท้งั หลายยอมทรงกระทําการลา งพระหัตถแ ละลางพระบาทเปนตน เพื่อ

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 265รบั ไออุน และเพอ่ื ผลบุญแกท ายกท้งั หลาย อีกอยา งหนง่ึ ยอมทรงกระทาํ โดยเปน กิจวัตรทเี ดียว. ธรรมดาภกิ ษผุ ูจ ะเขา สเู สนาสนะจะตอ งลา งเทาแลวจึงเขาไปทา นกลาวไวเชน นี้ ดวยประการฉะน้ี. บทวา อทุ ฺธคคฺ โลโม ความวา ชือ่ วามพี ระโลมาปลายงอนขน้ึเพราะอรรถวา พระโลมาของพระองคมีปลายต้ังข้ึนท่ปี ลายผมเปนมว นกลมตั้งอยู เหมอื นจะมองดูความงามแหง ดวงหนา. บทวา ทรงมพี ระกายตรงดังพรหม ความวา มพี ระกายตรงดุจพรหม คือมพี ระสรีระสูงข้นึ ไปตรงทีเดยี ว. ธรรมดาสตั วโดยมากจะนอมลงในท่ี ๓ แหงคอื ที่คอ. ทส่ี ะเอว. ทเี่ ขา . คนเหลา นัน้ เมื่อนอ มไปทีส่ ะเอว กจ็ ะเอนไปขางหลงั ที่นอ มไปทท่ี ี่ทัง้ สองนอกนีก้ ็จะเอนไปขางหนา. บางพวกมรี างกายสูง มสี ขี างคด. บางพวกหนาเชิดเที่ยวไป เหมอื นคอยนบั หมูดาวนักษัตรอยู บางพวกมีเนอื้ และเลือดนอย ดจุ หลาว เดินสนั่ อยู. แตพระตถาคตเจาครงั้ ข้นึ ไปสง พอประมาณ เปนเหมอื นเสาคายทองทเ่ี ขายกขึ้น ณ เทพนครฉะน้ัน บทวา ทรงมพี ระกายเตม็ ในที่ทงั้ ๗ คือ พระตถาคตเจาน้ันมีพระมังสะเตม็ ในที่ ๗ แหงเหลานคี้ ือ หลังพระหัตถท ัง้ ๒ หลังพระบาททง้ั ๒จงอยบา ท้ัง ๒ พระศอ ๑ ฉะนน้ั จงึ ชื่อวา มพี ระกายเต็มในที่ ๗ แหง. สวนของคนเหลา อืน่ ปรากฏเสน เอ็นเปน รางแหทหี่ ลงั มอื หลงั เทา ทจี่ งอยบาและท่ีคอตรงปลายเปนกระดูก. คนเหลานัน้ ยอมปรากฏดจุ ดงั มนษุ ยเปรต. พระตถาคตเจา หาเปนเชนนั้นไม. คอื พระตถาคตเจาทรงมพี ระศอเชนกับเขาสตั วทอง ที่ขัดดวยหลังมือแลววางไวดว ยรา งแหเอ็นเปนเครอ่ื งปกปด ชอ่ื วายอ มปรากฏเหมือนรูปศลิ าและรปู จติ รกรรม เพราะมพี ระมังสะเตม็ ในท่ี ๗ แหง.

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 266 ช่อื วามพี ระกายเต็มดงั กึ่งกายทอนหนา แหงสหี ะ เพราะกายของพระองคดุจทอนหนาแหงสหี ะ. คือกายทอ นหนาแหง สีหะบริบูรณ กายทอนหลงั ไมบริบูรณ. สว นของพระตถาคตเจาพระกายท้งั หมดบริบูรณดุจกายทอนหนา ของสีหะ. แมพระกายน้นั ใชวาจะตั้งอยูไ มดไี มงาม เพราะโอนไปเอนไปเปนตนในที่นั้น ๆ ดุจของสหี ะหามไิ ด. แตย าวในทท่ี ่คี วรยาว. ในทท่ี ี่ควรสนั้ ควรหนา ควรกลม กเ็ ปน เชนนน้ั เทยี ว. สมดังท่ีตรัสไวว า ภกิ ษุทง้ั หลาย เม่อื ผลของกรรมเปนท่ชี อบใจปรากฏแลว ยอ มงามดว ยอวัยวะยาวเหลา ใด อวยั วะเหลานัน้ ยาวก็ดาํ รงอยูยอมงามดว ยอวัยวะสัน้ เหลาใด อวัยวะส้ันเหลานนั้ กด็ ํารงอยู ยอ มงามดวยอวยั วะหนาเหลา ใด อวยั วะหนาเหลาน้ัน ก็ดาํ รงอยู ยอ มงามดวยอวัยวะบางเหลาใดอวยั วะบางเหลา น้นั ก็ดาํ รงอยู ยอมงามดว ยอวยั วะกลมเหลาใด อวัยวะกลมเหลานน้ั กด็ ํารงอยู อัตตภาพของพระตถาคตเจา ความวิจิตรตาง ๆ สง่ั สมแลว ดวยความวจิ ิตรแหงบุญ อนั บารมี ๑๐ ตกแตงแลวดว ยประการฉะนี้ ชางศลิ ปท้งัปวง หรอื ผมู ีฤทธท์ิ ้ังปวงในโลก ก็ไมอ าจกระทําแมรูปเปรียบแกพ ระตถาคตเจาไดด ังนี้ บทวา จิตนฺตร โส ความวา ระหวาส่ขี า งทั้งสอง ทา นเรียกวา มีสี่ขาง.สีขางนน้ั ของพระองคง ดงาม คือ บริบรู ณ เพราะฉะนนั้ พระองคจึงช่ือวาจติ นรฺ  โส แปลวา มีพระปฤษฎางคเ ตม็ . สว นสขี่ างของคนอื่นนั้นตํา่ .สีขางดานหลังท้ังสองยอ มปรากฏแยกกัน . สว นของพระตถาคตเจาช้ันเน้ือตงั้ แตสะเอวถงึ พระศอขนึ้ ปด หลังต้ังอยู ดจุ แผนทองท่เี ขายกขน้ึ ไวส งู . บทวา ทรงมปี รมิ ณฑลดงั ตนไทรยอย ความวา ทรงมปี ริมณฑลดจุ ตน ไทรยอ ย ตน ไทรยอ ยมลี ําตนและกิ่งเทา กนั ๕๐ ศอก บาง ๑๐๐ ศอกบา งมีประมาณเทากันท้งั โดยยาว ทั้งโดยกวางฉนั ใด มีประมาณเทา กันทัง้ ทางพระกาย

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 267บา ง ทางวาบา ง ฉันน้ัน. ของคนเหลาอ่ืน ทั้งกายท้ังวามปี ระมาณยาวไมเ ทากันอยางนัน้ . เพราะฉะนนั้ แหละ ทานจึงกลาววา ยาวตกวฺ สสฺ กาโย ดงั น้ีเปนตน. ในบทเหลานนั้ บทวา ยาวตกวฺ สฺส ตัดเปน ยาวตโก อสฺส(ของพระองคเทาใด). บทวา ทรงมีระศอกลมเสมอกนั คือมพี ระศอกลมเสมอกนั . คนบางพวกมีคอยาว มคี อคดและมีคอหนา เหมอื นนกกะเรยี น เหมอื นนกยางในเวลาพดู เสน เอน็ บนศีรษะยอมปรากฏ เสียงออกมาคอย. ของพระตถาคตเจานัน้ ไมเ ปน อยางนนั้ คือของพระตถาคตเจา มพี ระศอเชน กับเขาสัตวทอง กลมดี.ในเวลาตรัสเสนเอ็นไมปรากฏ. มเี สียงดังดุจฟารอ ง ฉะน้นั . บทวา รสตตฺ สคคฺ ี ความวา ชอื่ วา รสตติ สา เพราะอรรถวาประสาทรบั รสเลศิ . คํานั้นเปนช่ือของประสาทเครื่องรบั รสอาหาร. ชื่อวารสตตฺ สคฺคี เพราะอรรถวา ประสาทเหลา น้นั ของพระองคเ ปน เลศิ . กป็ ระสาทสาํ หรบั รบั รสอาหาร ๗,๐๐๐ ของพระตถาคตเจามีปลายต้งั ขึน้ ตอทค่ี อนั่นเองอาหารแมม ปี ระมาณเทาเมลด็ งาวางบนปลายล้นิ ยอมแผไปทัว่ พระกายทงั้ ส้ินเพราะเหตนุ นั้ แหละ เมือ่ พระองคทรงตงั้ ความเพียรใหญ ทรงยงั พระกายใหเปน ไปแมด วยขาวสารเมลด็ หน่ึงเปนตนบา ง ดวยอาหารมีประมาณฟายมือหน่ึงแหงยางถั่วดําบา ง. แมดวยอาหารมีประมาณฟายมอื หนึง่ แหง ยางถ่วั ดําแตข องตนเหลา อ่นื โอชาไมแผไ ปตลอดกายทงั้ สิ้น เพราะไมมเี ชน น้ัน.เพราะเหตุน้ัน ชนเหลา น้นั จึงมีโรคมาก. ลักษณะนยี้ อมปรากฏดว ยอาํ นาจแหง ผลท่ีไหลออก กลา วคือความมอี าพาธนอย. ช่อื วา ทรงมพี ระหนุดังคางราชสหี  เพราะอรรถวา คางของพระองคด จุ คางแหงสหี ะ. ในบทนน้ั คางลางของราชสหี  ยอมเตม็ คางบนไมเต็ม. สว นของพระตถาคตเจา ยอ มเตม็ ทั้ง ๒ ขา งดจุ คางลา งของราชสีหยอมเปนเชน กบั พระจนั ทรแหงปก ษ ดถิ ที ี่ ๑๒ ค่ํา.

พระสุตตันตปฎก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 268 พงึ ทราบวนิ ิจฉัยในบทวา มีพระทนต ๔๐ ซี่ เปนตน ชือ่ วา ทรงมีพระทนต ๔๐ ซี่ เพราะอรรถวา มี ๒๐ ซท่ี ่อี ยพู ระหนขุ า งบน ๒๐ ซท่ี ่พี ระหนุดา นลา ง. คอื ของคนเหลาอืน่ แมม ฟี น เต็มก็มฟี น ๓๒ ซ่.ี สวนของพระ-ตถาคตเจามี ๔๐ ซ.่ี ของคนเหลาอ่ืน มฟี น ไมเ สมอกนั คือ บางพวกมฟี น ยาว บางพวกมีฟนสั้น. สว นของพระตถาคตเจา เสมอกนั ดุจตัวสังขท่เี ขาขัดไวเ ปน อันด๑ี ของคนเหลาอ่ืน ฟนจะหา งเหมือนฟน จรเข เมอ่ื กนิ ปลาและเน้อืเปนตนจะเต็มซอกฟน . สวนของพระตถาคตเจา จะมฟี น ไมห า ง ดุจแถวเพชรที่เรียงไวด ที ่ีแผนลายกนก เหมือนกําหนดท่ีแสดงดวยแปรง. สว นฟน ของคนเหลาอื่น ฟน ผตุ ง้ั ข้นึ . ดวยเหตนุ ัน้ บางคนเข้ยี วดําบางมีสตี าง ๆ บาง. สวนพระตถาคตเจามีพระเขี้ยวขาวสนทิ พระเข้ยี วประกอบดวยแสงสกุ ลวงพน แมดาวประจาํ รงุ . เพราะฉะนัน้ ทา นจงึ กลา ววา สุสุกกฺ -ทาโ ทรงมีพระเขย้ี วอันขาวงาม. บทวา ปหตุ ชิวโฺ ห ความวา ล้นิ ของคนเหลาอน่ื หนาบาง บางบางสน้ั บา ง ไมเสมอบาง. สวนของพระตถาคตเจาออ น ยาว ใหญ สมบูรณด วยวรรณะ. พระองคมว นพระชวิ หานั้นเหมอื นเข็มกฐนิ สอดชองนาสกิ ทงั้ สองไดเพราะเปนชิวหาออนเพ่อื บรรเทาความสงสยั ของผูมาตรวจดลู กั ษณะนัน้ . จะสอดชอ งพระกรรณทั้งสองได เพราะพระชิวหายาว. จะปดพระนลาฏแมท งั้ สิ้นอันมีชายพระเกศาเปนทีส่ ดุ ได เพราะพระชวิ หาใหญ. เมอ่ื ประกาศวา พระ-ชวิ หานั้นออน ยาวและใหญ ยอมบรรเทาความสงสัยได ดว ยประการฉะนี้.ทา นพระสังคีติกาจารยอาศัยชิวหาท่ีสมบรู ณดวยลักษณะสามประการฉะนี้ จงึกลา ววา ปหุตชวิ โฺ ห ดังนี้.๑. ฉ. อยมฏฏฉินฺนสงฺขปล

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌิมนิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 269 บทวา พฺรหฺมสฺสโร ความวา คนเหลา อนื่ มีเสยี งขาดบาง มเี สียงแตกบาง มีเสยี งดจุ กาบา ง. สว นพระตถาคตเจา ทรงประกอบดวยเสยี งเชนกับเสียงมหาพรหม. คือเสยี งของมหาพรหม ช่อื วา แจมใส เพราะไมถูกดีและเสมหะพวั พัน. กรรมทพ่ี ระตถาคตเจา ทรงบาํ เพญ็ ยอมยิง่ วตั ถแุ หงเสยี งน้นัใหบรสิ ุทธิ.์ เสยี งทต่ี ง้ั ขึ้น ต้ังแตพ ระนาภี ยอมแจมใส ประกอบดวยองค ๘ตงั้ ขึ้น เพราะวัตถุบริสุทธ.ิ์ ชอื่ วาทรงมีพระดาํ รสั ดังเสยี งนกการเวก เพราะตรัสดจุ นกการเวก. หมายความวามีพระสุรเสียงไพเราะดจุ นกการเวกรองอยา งเมามัน. ในขอนัน้ การเปลง เสียงรอ งของนกการเวกเปน อทุ าหรณ. ไดยนิ วาเมือ่ นกการเวกจกิ มะมวงสุกอันมีรสหวานอรอยดว ยจงอยปาก ล้มิ รสทไี่ หลออกแลวใหจ งั หวะดว ยปกกูก องอยู สัตวจตุบาทเปน ตนยอมเหมอื นเคลิบเคลม้ิ เร่มิงงงวย. สตั วจ ตุบาทแมทีข่ วนขวายหาอาหารกท็ ิง้ หญา ทอี่ ยูในปากเสยี ฟง เสียงนกนัน้ . แมพ วกมฤค กําลงั ตดิ ตามเนอ้ื นอย ๆ อยูก็ไมยา งเทาท่ียกข้นึ แลวหยุดอยู.แมเนื้อท่ถี กู ติดตามก็เลกิ กลัวตายหยดุ อยู. แมนกทบ่ี นิ ไปในอากาศกห็ อปกหยุดบนิ . ปลาในนาํ้ กไ็ มโ บกครีบ ฟง แตเสียงนนั้ หยดุ อย.ู นกการเวกรองไพเราะดวยประการฉะน.ี้ แมพ ระเทวขี องพระเจาธรรมาโศก พระนามวา อสนั ธมิ ิตตา ถามพระสงฆว า ทา นผูเจริญ เสียงของใคร เหมอื นกบั พระสรุ เสยี งของพระ-พุทธเจา มีบางหรือ. พระสงฆ. มเี สียงนกการเวก. พระนาง. ทานผเู จริญ นกเหลา นั้นอยูท ไ่ี หน. พระสงฆ. อยทู ีป่ า หิมพานต.

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 270 พระนางนั้นกราบทูลพระราชาวา ขา แตสมมติเทพ หมอมฉนั ใครจ ะเหน็ นกการเวก. พระราชาทรงเปดกรงทองตรัสวา ขอนกการเวกจงมาจับอยูที่กรงนี.้ กรงจึงไปอยขู า งหนานกการเวกตัวหนึ่ง. นกน้นั คดิ วา กรงมาตามพระราชโองการ ไมอาจเพอื่ จะไมไ ป จงึ จับอยูท่ีกรงนน้ั . กรงจึงมาอยูตรงพระพักตรข องพระราชา. แตใคร ๆ กไ็ มอาจใหน กการเวกสงเสียงได. ลาํ ดับน้นัพระราชาตรสั วา พนาย นกพวกน้จี ะสง เสียงรองไดอยา งไร. อาํ มาตยท ูลวาขอเดชะ นกพวกน้ี เหน็ พวกญาตแิ ลวจะสง เสยี งรองได. ทนี ้ัน พระราชาจงึทรงรบั สัง่ ใหว งลอมดวยกระจก. นกน้นั คร้นั เห็นเงาของตนเอง สําคัญวา ญาติของเรามาแลว จึงใหจ ังหวะดว ยปก รอ งดวยเสียงอนั ไพเราะดุจคนเปาปแ กวฉะนนั้ . พวกมนุษยใ นพระนครทงั้ ส้ินงวยงงแลว เหมอื นคนเมา. พระนางอสนั ธมิ ิตตา คดิ วา สตั วด ริ จั ฉานน้ยี งั มีเสยี งไพเราะ เชน นกี้ อ น เสียงของพระผมู ีพระภาคเจา ผถู ึงสริ แิ หงสัพพัญุตญาณ จะไพเราะเพียงไหนหนอจึงเกดิ ปติไมล ะปต นิ ้นั ทรงต้งั อยใู นโสดาปตตผิ ล พรอมดว ยนางสนม ๗๐๐.เสียงของนกการเวกไพเราะดว ยประการฉะนี้. พระสรุ เสียงของพระตถาคตเจายังไพเราะกวานนั้ ถึงรอยเทา พนั เทา. แตเพราะไมม ีเสียงไพเราะอยางอื่นจากนกการเวกในโลก ทา นจึงกลา ววา กรวกิ ภาณี ดงั น.ี้ บทวา ทรงมดี วงพระเนตรดาํ สนทิ ความวา มใิ ชม ดี วงพระเนตรดาํ ทง้ั ส้ินเทียว. แตด วงพระเนตรของพระองคป ระกอบดวยสีดาํ ในทท่ี ค่ี วรดาํบริสุทธยิ์ ่ิงดจุ ดอกผักตบ. ประกอบดวยสีเหลอื งเชนกับดอกกรรณกิ า ในที่ที่ควรเหลือง. ประกอบดวยสีแดง เชน กบั ดอกชบาในทท่ี คี่ วรแดง. ประกอบดว ยสีขาว เชนกบั ดาวประกายพรกึ ในทีท่ คี่ วรขาว. ประกอบดวยสดี ําเชนกบั เมลด็ ประคาํ ดีควายในท่ีท่ีควรดาํ ยอ มปรากฏเชนกับสีหบัญชรแกว ทยี่ กขนึ้ หอยไว ณ วมิ านทอง.

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 271 บทวา ปขุม ในคําวา โคปขุโม น้ีทานประสงคเอาดวงพระเนตรท้งั หมด. ดวงพระเนตรนนั้ มธี าตหุ นาของลูกโคดํา ใสแจวคลายดวงตาของลกู โคแดง หมายความวา มีดวงพระเนตรเหมือนลกู โคแดงท่ีเกิดชั่วครูนั้น.กด็ วงตาของคนเหลาอ่นื ไมเ ต็ม ประกอบดว ยนัยนตา เฉออกไปบาง ลึกไปบางเชนเดียวกับนัยนตาของชาง หนแู ละกาเปน ตน . สวนของพระตถาคตเจา มีพระเนตรที่ออนดําสนิท สขุ ุมตั้งอยดู ุจคแู กวมณีท่ีเขาลางขดั ไวฉ ะนนั้ . บทวา อุณฺณา ไดแกพระอณุ ณาโลม (ขนขาว). บทวา ภมุกนตฺ เรความวา พระอณุ ณาโลมเกิดเหมอื นาสกิ ตรงกลางคิว้ ทงั้ สองนน่ั เทยี ว แตเ กดิ ที่กลางพระนลาฏสงู ขน้ึ ไป. บทวา โอทาตา ไดแกบริสทุ ธ์ิ มสี ีดจุ ดาวประจาํ รุง .บทวา มทุ ุ ความวา เชนกบั ปยุ ฝายท่ีเขาจุมในเนยใส แลว สลัดถึงรอยคร้งัต้ังไว. บทวา ตูลสนนฺ ิภา ความวา เสนอดว ยปุยดอกงิ้วและปุยลดา. นี้เปนขอ อปุ มาของความทพี่ ระอุณณาโลมนั้นมีสขี าว. กพ็ ระอณุ ณาโลมนั้น เม่อื จบัที่ปลายดงึ มา จะมปี ระมาณเทา กึง่ แขน. ปลอ ยไปแลว จะขดกลมมปี ลายสูงขึน้ อยู โดยเปนทกั ษณิ าวัฏ. ยอ มรงุ เรื่องดว ยศริ ิอันขึน้ ใจย่ิง เหมอื นกบั ฟองเงนิทีเ่ ขาวางไวต รงกลางแผน ทอง เหมือนสายนาํ้ นมท่ไี หลออกจากหมอทอง และเหมอื นดาวประจาํ รุง (ดาวพระศุกร) ในทองฟา อันรงุ เรอื งดวยแสงอรณุ ฉะนั้น . คําวา อุณหฺ ิสสโี ส นี้ ทานกลา วอาศยั อํานาจประโยชน ๒ ประการคือ มีพระนลาฏเต็ม ๑ มีพระเศียรเต็ม ๑. คอื ชนั้ พระมงั สะตงั้ ข้ึน ต้งั แตห นวกพระกรรณเบอื้ งขวาไปปด พระนลาฎทั้งสิน้ เตม็ ไปจดหมวกพระกรรณเบ้ืองซายอยู รุงเรือ่ งดุจแผน กรอบพระพกั ตร ที่พระราชาทรงสวมไว ไดยนิ วานักปราชญท ราบลักษณะนขี้ องพระโพธสิ ัตวใ นปจฉมิ ภพ จงึ ไดก ระทาํ แผนพระอณุ หิสถวายพระราชา. อรรถขอหน่ึงเทา น้ีกอ น. สวนคนเหลาอน่ื มีศีรษะไมเ ต็ม. บางคนมศี รี ษะดจุ หัวลงิ บางคนมศี ีรษะดุจผลไม บางคนมีศีรษะดุจ

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 272กระดูก บางคนมศี ีรษะดุจทนาน บางคนมีศรี ษะงุม สวนของพระตถาคคมีพระเศยี รเชน กบั ฟองนํา้ เตม็ ดี ดุจวนดวยปลายเหลก็ แหลมไว. ชอื่ วา มพี ระเศียรกลมดังประดับดว ยกรอบพระพักตร เพราะอรรถวา สว นแหง พระเศยี รโพกดวยแผน อุณหสิ โดยนยั กอ นในพระสูตรนั้น. ชอ่ื วามีพระเศยี รกลมดังประดับดว ยกรอบพระพกั ตร เพราะอรรถวา มีพระเศยี รเปนปริมณฑล ในทีทุกสวนดจุกรอบพระพักตร ตามนยั ที่สอง. ก็มหาปรุ ิสลกั ษณะเหลาน้ี ยอมเปน อนั ทา นแสดงสว นทงั้ ๔ เหลา น้ีคอื กรรม ๑ ผลอนั บคุ คลพงึ เห็นเสมอดวยกรรม ๑ ลกั ษณะ ๑ อานสิ งสแหงลกั ษณะ ๑ ในลักษณะแตล ะอยา ง ๆ ทา นยกมากลาวแสดงไวเ ปน อนั กลา วไวดีแลว. เพราะฉะน้ัน บณั ฑิตพงึ แสดงกรรมเปนตน เหลา นท้ี ี่พระผมู พี ระภาคเจาตรัสไวใ นลกั ขณสูตรแลวกลาวเถดิ . เมื่อไมอ าจวนิ จิ ฉัยดว ยสามารถแหง พระสตรีก็พงึ ถอื เอาโดยนยั ทก่ี ลา วไวในอรรถกถาแหง พระสตู รน่นั เทยี ว ในอรรถกถาฑีฆนกิ ายชอ่ื สมุ ังคลวิลาสินี เทอญ. บทวา อเิ มหิ โข โส โภ ภว โคตโม ความวา อุตตรมาณพกลา วคําเปน ตน วา คจฺฉนฺโต โข ปน ดงั น้ี เพ่ือจะแสดงแมเ นื้อความน้ีแลวบอกถงึ พระกิรยิ าและพระอาจาระวา ขา แตทา นอาจารยผูเจริญ พระโคดมผเู จริญพระองคนน้ั ทรงประกอบดว ยพระมหาปุริสลกั ษณะ ๓๒ ประการเหลา นี้ ทรงเทยี่ วไป ประหน่งึ เสาคายทองอันวิจติ รดวยแกว ท่ีบคุ คลยกข้ึนในเทพนคร ประดจุ ตน ปารฉิ ตั รมดี อกบานสะพร่งั สงู ถึง ๑๐๐ โยชน ประดุจตน สาละมดี อกบานเต็มในระหวา งภเู ขา ดจุ พนื้ ทอ งฟา ที่เรียงรายไปดว ยหมดู าวประดุจทําโลกใหส วางอยูดวยศิรสิ มบัติของพระองคฉะนั้น .

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 273 บทวา ทกฺขเิ ณน ความวา ก็เม่อื พระพทุ ธเจาทั้งหลาย ประทบั ยืนกด็ ี ประทับน่งั ก็ดี บรรทมก็ดี เมอื่ จะทรงพระดาํ เนนิ ทรงกา วพระบาทเบ้ืองขวากอน. ไดยนิ วา นเ้ี ปน พระปาฏหิ ารยิ โ ดย ๗ สว น. บทวา นาติทูเรปาท อุทธฺ รติ ความวา ทรงยกพระบาทเบ้ืองขวาน้นั ทรงพระดาํ รวิ า จะไมทรงวางพระบาทใหไ กลนัก. คือทรงยกพระบาทขวาไกลนกั พระบาทซา ยจะถกู ลากไป แมพ ระบาทเบอ้ื งขวา ก็ไปไกลไมได จะพงึ วางอยชู ดิ ๆ กันทเี ดียวเมอื่ เปน อยา งนี้ ยอ มช่อื วา เปนการจํากดั กาวไป. แตเ มอื่ ยางพระบาทเบอ้ื งขวาพอประมาณ แมพระบาทเบื้องซา ย ก็ยอ มยกขึ้นพอประมาณดุจกนั . เม่อืยกพอประมาณ แมทรงวาง ก็วางไดพ อประมาณเหมือนกัน. ดว ยการทรงพระดาํ เนนิ อยา งน้ี หนา ทีข่ องพระบาทเบื้องขวาของพระตถาคตเจา กย็ อ มเปนอนั กาํ หนดแลว ดว ยพระบาทเบอ้ื งซาย หนาที่ของพระบาทเบื้องซายกเ็ ปน อนักําหนดแลวดว ยพระบาทเบื้องขวา บัณฑติ พงึ ทราบดว ยประการฉะน.ี้ บทวา นาตสิ ฆี  ความวา ไมทรงพระดําเนนิ เรว็ เกนิ ไปเหมือนภิกษุเดนิ ไปเพื่อรับภตั รในวิหาร เมือเวลาจวนแจแลว .๑ บทวา นาติสนิก ความวา ไมท รงพระดําเนนิ ชา นกั เหมอื นอยา งภิกษุทมี่ าภายหลังยอมไมไดโอกาสฉะนั้น. คาํ วา อทฺธเวน อทฺธว คอื พระชันนุกระทบกับพระชนั นุ เขากับ เขากระทบกัน. บทวา น สตถฺ ึ ความวา ทรงยกพระอรู สุ ูงขน้ึ เหมือนเดินไปในนาํ้ลกึ . บทวา น โอนาเมติ ความวา ไมทรงทอดพระอรู ุไปขางหลงั เหมือนการทอดเทา ไปขางหลังของคนตดั กงิ่ ไม. บทวา ไมทรงเอนไป คอื ไมทรงทาํ ใหตดิ กัน เหมอื นยา่ํ เทา กบั ทซ่ี ึ่งเปยกแลว . บทวา ไมท รงโคลงไป คอื๑. ฎีกา อุปกฏ าย เวลาย

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 274ไมทรงโยกโยไปมาเหมอื นชักหนุ ยนต. บทวา อารทธฺ กาโยว๑ ความวา พระ-กายดา นลางเทา นั้นไมโยกไป. พระกายสวนบนไมห วนั่ ไหว เหมือนรปูทองท่เี ขาวางไวในเรอื . ก็เมือ่ บุคคลยืนแลดูอยูในท่ไี กลจะไมร วู าพระพุทธเจาทัง้ หลายประทับยืน หรอื ทรงพระดําเนนิ . บทวา กายพเลน ความวา ไมทรงเหว่ยี งพระพาหา เสดจ็ พระดําเนนิ ไปดวยกําลังกายทั้งทม่ี พี ระเสโทไหลออกจากพระสรีระ. บทวา สพพฺ กาเยน วา ความวา ไมห นั พระศอเหลียวหลงั ดู ดวยสามารถแหงการเหลียวดดู ุจพระยาชา ง ดงั ทีก่ ลาวไวในราหุโลวาทสตู ร นนั่ แล. ในคาํ วา น อทุ ฺธ เปน ตน คือไมท รงแหงนดเู บ้อื งบน ดุจกาํ ลังนับดาวนักษัตรอยู ไมทรงกมดเู บ้อื งตา่ํ ดจุ กําลงั แสวงหากากณิก หรือมาสก๒ที่หาย ไมท รงสายไปขา งโนน ขา งน้ี เหมือนกาํ ลงั มองดูชา งและมา เปน ตน.บทวา ยุคมตตฺ  ความวา เมือ่ ทรงพระดาํ เนินทอดพระจกั ษปุ ระมาณเกา คบืชอื่ วา ทอดพระเนตรประมาณชั่วแอก. แมพ ระผมู พี ระภาคเจา ก็ทรงพระดาํ เนินทอดพระเนตรมปี ระมาณเทา นี้ ดจุ สัตวอาชาไนยทีฝ่ กดแี ลว ที่เขาเทยี มแอกไวฉะนั้น. บทวา ตโต จสสฺ อตุ ฺตรึ ความวา แตไ มควรกลา ววาไมท รงดเู ลยชว่ั แอกไป. เพราะฝาก็ดี บานประตูกด็ ี กอไมก ด็ ี เถาวัลยก ็ดี ยอมไมอาจกั้นไวไ ด. พนั แหง จกั รวาลมิใชนอ ย ยอมมีเนินเปนอันเดียวกันทเี ดยี วแกพระองคผ เู ปน อนาวรณญาณนนั้ โดยแทแ ล. บทวา อนตฺ รฆร พงึ ทราบต้งั แตเสาเข่อื นไป ชอ่ื วา ละแวกบาน ในมหาสกลุ ุทายสิ ตู รในหนหลงั แตใ นทน่ี พี้ ึงทราบวาดังแตธ รณปี ระตูบา นไป ชอื่ วา ละแวกบา น. บทวา น กาย เปน ตนทา นกลา วเพอ่ื แสดงวา ยอมทรงเขา ไปโดยอริ ยิ าบถตามปกตินัน่ เอง. กแ็ มเมอ่ืพระตถาคตเจาทรงเสดจ็ เขาบา นทเี่ ตยี้ ของพวกคนจน หลังคายอมสูงขนึ้ บางแผน ดนิ ยอมทรุดลงบา ง. สวนพระผูมพี ระภาคเจา กท็ รงพระดาํ เนนิ ไปโดยพระ๑. ฉ. อธรกาโย วา ๒. เงินเทากากณิกหนง่ึ หรือมาสกหน่งึ .











































พระสุตตันตปฎก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 296โกหกเห็นปานนย้ี อมไมมแี กพ ระพุทธเจาทง้ั หลายเพราะปจ จยั เปน เหตุ. แตดาบสนเี้ ห็นภิกษุ ๑,๒๕๐ รูป จดั แจงภิกษาเพอ่ื ภิกษุมปี ระมาณเทานี้ทีเดียว. วันรุงขึ้นเสลพราหมณจ ักออกบวชกบั บุรุษ ๓๐๐. กเ็ ราจะสง ภกิ ษนุ วกะไปทางอื่น แลวไปกบั ภิกษุเหลา น้ีเทาน้ัน หรอื วาสง ภกิ ษุเหลา นไ้ี ปทางอื่น แลวไปกับภิกษนุ วกะท้ังหลายไมควร. แมหากวา เราจะพาภกิ ษุไปท้งั หมด ภิกษาหารกจ็ ะไมพอ.แตนั้นเม่อื ภิกษุท้งั หลาย เท่ยี วไปเพอ่ื บิณฑบาต คนท้ังหลายจกั ตเิ ตยี นวา นานนกัเกณยิ ะ นมิ นตพ ระสมณโคดม แตไ มอาจเพื่อจะถวายอาหารพอยังอัตตภาพใหเปนไปได. เกณยิ ะเองจักมีความเดอื นรอน. แตเ มื่อทรงกระทําการปฏเิ สธเสยีแลว เกณยิ ะกจ็ ะคดิ วา พระสมณโคดมจะถอื เอาชอ่ื ของพราหมณท้ังหลายบอ ย ๆวากต็ วั ทา นเล่ือมใสย่ิงในพวกพราหมณแ ลว จกั ตองการเชือ้ เชิญแมพ วกพราหมณดวย แตน้นั พราหมณกจ็ กั เช้อื เชิญตางหาก. ภิกษเุ หลา นน้ั อนั พราหมณนัน้นิมนตแ ลว กจ็ ักฉัน ดวยอาการอยา งน้ีจกั เปน อนั รักษาศรัทธาของพราหมณน้นั ไว ฉะนนั้ จึงทรงปฏเิ สธบอย ๆ. ดวยคาํ วา กิ จฺ าป โภ นีย้ อ มแสดงถึงขอ น้วี า ขา แตพระโคดมผเู จรญิ อะไรเกิดขนึ้ ถาหากวา ขาพระองคเ ล่อื มใสยง่ิ แลว ในพราหมณท ง้ั หลาย พระโคดมผเู จริญ ขอจงทรงรบั นิมนต ขา พระองคอาจถวายทงั้ แกพ ราหมณ ทัง้ แกพระองค. บทวา กายเวยฺยาวตฺติก ไดแ ก การขวนขวายดวยกาย. บทวาโรงกลม ไดแก มณฑปทด่ี าษดวยผา . การรบั หญิงสาวมา ช่ือวาอาวาหะ.การสง หญงิ สาวไป ชือ่ วา ววิ าหะ. คําวา โส เม นมิ นตฺ โิ ต ความวา พระ-สมณโคดมนัน้ เรานิมนตแ ลว. ครัง้ นน้ั พราหมณพ อไดฟ งเสยี งวา พทุ ธะ เปนผูดจุ รดแลวดว ยนํ้าอมฤต เพราะเปน ผมู อี ุปนิสัยแกก ลา แลว . เม่อื จะกระทําใหแ จงซ่งึ ความเลือ่ มใส จึงกลา ววา ทา นเกณยิ ะ ทา นกลา ววา พทุ โธ หรือ.เกณิยะ เม่ือจะบอกตามความจริง จงึ กลา ววา ขา แตทา นเสละ ขา พเจากลา ววา

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 297พุทโธ. แตนนั้ เสลพราหมณ จึงถามเกณยิ พราหมณนน้ั อกี เพอ่ื ใหแ นใจแมเ กณิยะนี้ กก็ ลาวอยางน้นั น่ันเทียว. ครั้งนั้น เมือ่ พราหมณเ หน็ วา เสียงวา พุทโธ อันบคุ คลพงึ ไดโดยยากแมดวยพนั แหงกปั ป จึงไดมคี วามคดิ อยางนัน้ คือไดมคี วามคิดอยางนวี้ าแมเ สียงน้ันแลเปนตน . บทวา นีลวนราชี ไดแ ก แถวตนไมม สี เี ขยี ว คําวาปเท ปท คือ เทาทยี่ า งไปตามธรรมดา ก็เมื่อยางเทาชิดเกนิ ไปหรอื หางเกินไป เสียงจะดังขน้ึ เมือ่ จะหามมิใหม เี สยี งดงั นน้ั จงึ กลา วอยา งน้นั . คาํ วาสโี หว เอกจโร ความวา สีหะมปี กติอยูเ ปนหมู ยอมถึงความประมาทดว ยลูกสหี ะเล็กเปน ตน. ผเู ดียวเที่ยวไป ก็เปน ผไู มป ระมาท. เม่ือจะแสดงการอยูดวยความไมป ระมาท จึงทาํ การเปรียบเทยี บดว ยสหี ะท่เี ที่ยวไปแตต วั เดยี วดว ยประการฉะน.้ี เม่ือจะใหศึกษาอาจาระจึงกลาววา มา เม โภนฺโต. ในคาํ น้มี อี ธิบายดงั ตอไปน้ี ถาทา นไมไ ดว าระทจ่ี ะพดู สอดคาํ เขาไปในระหวา งคําของเรา ความครหากจ็ กั เกิดข้นึ แกเ ราวา ไมอ าจใหอนั เตวาสกิ ศกึ ษาไดดงั นี้ เพราะฉะนนั้ เห็นโอกาสแลวจงึ คอยพูดเถิด. คาํ วา โน จ โข นชานามิ ความวา แมพ ระโพธิสัตวพระนามวา วิปสสี มีบรรพชติ เถระถงึ๘๔,๐๐๐ เปน บรวิ าร ทรงพระพฤตติ อนเปนพระโพธสิ ตั วถ งึ ๗ เดือน ไดเปนเหมือนพทุ ธุปบาทกาล. แมพระโพธสิ ตั วของพวกเราทรงประพฤตติ อนเปนพระโพธิสตั วอ ยูถ ึง ๖ ป. แมผูที่ประกอบพรอมแลวดว ยลักษณะแหง สรรี ะอันสมบูรณอยา งน้ี ก็ยังไมเปนพระพทุ ธเจา เพราะฉะน้ัน พราหมณจ ึงกลาววาเราไมรูพระพทุ ธเจาพระองคน ้นั ดงั น.ี้ บทวา ปริปุณฺณกาโย ความวา เปน ผมู สี รรี ะบริบรู ณโ ดยความบรบิ ูรณด วยลักษณะท้งั หลาย และโดยมอี วยั วะไมทราม. บทวา สุรุจิ ความวามีรัศมีแหงสรีระอนั งดงาม. บทวา สชุ าโต ไดแ ก เกิดดีแลว ดว ยความถงึ

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 298พรอมดว ยสวนสูง สวนกวา ง และถึงพรอมดวยทรวดทรง. บทวา จารุทสฺสโนไดแก ตอ ใหด นู าน ๆ ก็ยงั ชวนใจใหดไู มรจู ักอม่ิ . บทวา มผี ิวดุจทอง คือมผี วิ คลายทอง. บทวา สุสกุ กฺ ทาโ ไดแก มพี ระเข้ยี วชาวสนิท. บทวามหาปรุ ิสลกขฺ โณ ความวา เมอื่ จะกลา วยํา้ พยัญชนะท่ีรูแลว ทแี รกดวยคําอ่ืนจึงกลา วอยางนั้น. บัดนี้ เสลพราหมณเ ม่ือถือเอาลักษณะทชี่ อบใจของตนในบรรดาลกั ษณะเหลา นั้น แลว ชมเชย จึงกลาวคาํ มีอาทวิ า มพี ระเนตรผอ งใส เปนตน.จริงอยู พระผมู ีพระภาคเจา ชื่อวา มพี ระทยั ผอ งใส เพราะทรงสมบรู ณดวยประสาท ๕ อยาง ช่อื วา มพี ระพกั ตรง าม เพราะมพี ระพกั ตรค ลา ยพระจันทรเต็มดวง (จนั ทรเพญ็ ). ชอ่ื วา เปนผูสงา งาม เพราะสมบรู ณดวยทรวดทรงไมสูงนัก ไมตา่ํ นัก ไมผอม ไมอ วน. ชอ่ื วา มีพระกายทรง เพราะมีพระองคทรงเหมอื นพรหม. ชอ่ื วา เปนผูมีพระเดชย่ิง เพราะทรงมคี วามรงุ เรือง. อน่งึพระลกั ษณะอนั ใดในที่นท้ี ไี่ ดกลาวไวกอนแลว พระลกั ษณะอันนั้น อันเสล-พราหมณก ลา วชมเชยไวอีก โดยปริยายนว้ี า ทรงสงา งามในทา มกลางหมสู มณะดงั น้ี . กผ็ ูเชน น้ี ยอ มรงุ เร่อื งดวยประการดงั กลาวมานี.้ แมใ นคาถาหลงั กน็ ยั นี้เหมอื นกนั . บทวา อุตฺตมวณณฺ ิโน ไดแก ทรงสมบูรณดวยวรรณอันอุดม.บทวา รเถสโภ ไดแกท รงเปน สารถีผสู ูงสดุ . บทวา ชมพฺ สู ณฺฑสสฺ ไดแกแหง ชมพูทวีป. เมอ่ื จะชมเชยความเปน อิสระ โดยอาการท่ปี รากฏจึงกลา วแลว.กพ็ ระเจา จกั รพรรดทิ รงเปน อิสระแหงทวีปท้ังส่ี. บทวา ขตฺตยิ า คือเปนพระชาติกษตั ริย. บทวา โภคา คอื เปน ผมู ีโภคะ. บทวา ราชาโน ไดแ ก พระราชาพระองคใดพระองคหนง่ึ ทรงครองราชย บทวา ราชาภริ าชา ไดแก เปนผอู ันพระราชาท้ังหลายทรงบชู า

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 299อธิบายวา เปนพระราชาผยู งิ่ ใหญค ือพระเจาจกั รพรรดิ. บทวา มนชุ นิ ฺโทคือเปนผูใหญยิง่ ในหมูม นุษย ผมู อี สิ ระอยางย่ิง. เมื่อเสลพราหมณก ลา วอยา งน้ีแลว พระผมู พี ระภาคเจา ทรงพระดาํ ริวา พระอรหนั ตสัมมาสัมพทุ ธเจา ยอมกระทาํ พระองคใหปรากฏกะผูกลา วคุณของตนอยู เมอื่ จะยงั มโนรถของเสลพราหมณน ใี้ หเ ตม็ จงึ ตรัสคําเปนตนวาเราเปนราชา ดังนี.้ ในพระดํารัสนั้นมคี าํ อธบิ ายดังตอ ไปน้ี ดูกอนเสละ ทานออ นวอนกลา วกะเราวา พระองคค วรจะเปนพระราชาดงั น้.ี ขอทา นจงมคี วามขวนขวายนอยในขอนีเ้ ถดิ เราเปน พระราชา แลเมอื่เปน พระราชา อุปมาวาพระราชาอืน่ ทรงปกครองรอ ยโยชนบาง พนั โยชนบาง.แมเ ปนพระเจา จกั รพรรดกิ ็ทรงปกครองเพยี งแผน ดนิ มมี หาสมทุ ร ๔ เปนขอบเขต แตเ รามไิ ดมขี อบเขตจํากัดเลย. คอื เราเปนพระราชาโดยธรรม ไมมีพระราชาอืน่ ยง่ิ กวา ปกครองโลกธาตุอนั หาประมาณมิได โดยสว นขวางตั้งแตภ วัคคพรหมลงมาถึงอเวจีเปน ทีส่ ุด. กส็ ัตวทัง้ หลายตา งดว ยไมมีเทามเี ทา ๒ เปน ตน มปี ระมาณเพยี งใด เราเปนผเู ลิศกวาสตั วทัง้ หลายเหลา นน้ั .ไมมีใคร ๆ มีสวนเปรยี บดว ยศลี ฯลฯ หรอื ดว ยวมิ ุตติญาณทัสสนะของเรา.เรานั้นแหละเปนพระราชาโดยธรรม ท่ยี อดเย่ียม หมุนลอ ธรรมอันตางดว ยสติปฏฐานสเี่ ปน ตน ทีย่ อดเย่ียมจรงิ ๆ. เราไดหมนุ ลออาํ นาจวา น้ที า นจงละนี้ทานจงเขา ถึงอยู หรือหมนุ ลอ ธรรมดวยปรยิ ัติธรรมเปนตนวา ภิกษุทัง้ หลายก็น้แี ลคือทกุ ขอริยสจั จ. บทวา จกั รทป่ี ฏิวัตไิ มได ความวา ลอทส่ี มณะ ฯลฯหรอื ใคร ๆ ในโลกหมนุ กลบั ไมไ ด. เสลพราหมณ เห็นพระผูม พี ระภาคเจา ทรงเปดเผยพระองคด ว ยประการดงั น้ี จึงเกิดความปต โิ สมนัส เพือ่ จะกระทาํ ใหม นั่ คงอกี จงึ กลาว ๒คาถาวา ทา นยนื ยนั วา เปน สมั พุทธะ ดงั นี้เปน ตน . ในบทเหลา นนั้

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 300ดว ยคาํ วา ใครหนอเปน เสนาบดี เสลพราหมณทูลถามวา เมอ่ื พระองคเ ปนพระธรรมราชาหมุนลอธรรมแลว ใครเปน เสนาบดีหมนุ ตามลอ. ก็โดยสมยั น้นั ทา นพระสารีบุตรนงั่ อยู ทางเบ้ืองขวาของพระผมู ีพระภาคเจา งามดวยศิริดุจแทงทอง. พระผมู พี ระภาคเจาเมื่อจะทรงชี้พระ-สารบี ตุ รนัน้ จงึ ตรัสคาถาวา มยา ปวตตฺ ติ  เปน ตน. ในคาํ เหลา นน้ั คําวาอนชุ าโต ตถาคต ความวา ผเู กดิ เพราะพระตถาคตเจา เปนเหตุ หมายความวา ผเู กิดตามเพราะเหตพุ ระตถาคตเจา . อกี อยา งหนึ่ง บตุ ร ๓ จําพวกคอือนชุ าตบตุ ร อวชาตบุตร อติชาตบุตร. ในบตุ รเหลา นั้น อวชาตบตุ ร เปนผทู ศุ ลี เขาไมช ่ือวา เปน บุตรของพระตถาคตเจา. ผูทยี่ ิ่งกวาบดิ าช่อื วา อติชาต-บตุ ร. บตุ รแมน้นั ของพระตถาคตเจา ไมม .ี แตพ ระตถาคตเจา มอี นุชาตบุตรจาํ พวกเดียวเทา นน้ั . เมอื่ ทรงชบ้ี ุตรน้นั จงึ ตรัสอยา งนัน้ . ครน้ั พยาการณป ญหาวา ใครหนอเปนเสนาบดี อยา งนีแ้ ลว ซ่งึ เสลพราหมณก ลา ววา พระองคท รงยืนยันวา เปนสมั พทุ ธะ พระผมู ีพระภาคเจาทรงประสงคจ ะกระทําพราหมณนัน้ ใหส ิ้นสงสยั ในเพราะเหตุน้ัน จงึ ตรสั คาถาวา อภิฺเยยฺ  เปน ตน เพอื่ แสดงใหพ ราหมณทราบวา เรามิไดปฏิญาณดวยอาการเพียงรบั รเู ทานัน้ แตวาเราเปน พระพทุ ธเจา เพราะเหตนุ ี.้ ในคาถาน้นั คําวา อภิเฺ ญยฺย เปนตน ไดแ ก วิชชา วมิ ุตติ มรรคสัจท่ีควรเจรญิและสมทุ ยั สจั ท่คี วรละ. อน่ึงแมน ิโรธสจั จและทุกขสจั จ อันเปน ผลแหงสจั จะเหลา นั้น ยอ มเปน อันตรสั แลว ทเี ดียว เพราะผลสําเร็จดว ยการกลา วถงึ เหต.ุคํานว้ี า เราไดท าํ ใหแจง ส่ิงทพ่ี ึงทําใหแ จง ไดกาํ หนดรสู ่งิ ท่ีพงึ กําหนดรแู ลวอยางนี้ พระผมู ีพระภาคเจา ทรงรวมมาไวใ นทนี่ น้ี ัน่ แหละ. เม่ือทรงแสดงจตุสจั จ-ภาวนา สจั จภาวนา ผล และวิมุตติ ทรงยังพุทธภาจะใหสาํ เรจ็ โดยเหตุอนั สมควรวา เราไดรูธ รรมที่พงึ รู เปนพระพทุ ธเจา แลวดงั นี.้