tripitaka_21

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 355 พระ. ดกู อ นภารทวาชะ ปญ ญาเคร่ืองใครครวญเน้อื ความ มีอปุ การะมากแกธ รรมทีค่ วรแกการเพง ถาไมพ งึ ใครครวญเนอ้ื ความนน้ั ธรรมท้ังหลายกไ็ มค วรแกก ารเพง แตเพราะใครครวญเนอื้ ความ ธรรมทั้งหลายจงึ ควรแกการเพง ฉะนั้น ปญญาเครือ่ งใครครวญเนื้อความ จึงมอี ปุ การะมากแกธ รรมทค่ี วรแกก ารเพง . กา. ทา นพระโคดม กธ็ รรมที่มอี ปุ การะมากแกป ญ ญา เครือ่ งใครครวญเนื้อความเปน ไฉน ขาพเจา ขอทูลถามทานพระโคดมถงึ ธรรมที่มอี ุปการะมากแกป ญ ญาเครอื่ งใครค รวญเนอื้ ความ. พระ. ดกู อนภารทวาชะ การทรงจําธรรมไว มีอุปการะมากแกปญ ญาเคร่อื งใครครวญเนือ้ ความ ถา ไมพงึ ทรงจาํ ธรรมน้นั ก็พงึ ใครค รวญเนอื้ ความน้ีไมได แตเพราะทรงจาํ ธรรมไวจ ึงใครครวญเน้ือความได ฉะนนั้ การทรงจําธรรมไวจงึ มีอุปการะมากแกป ญ ญาเคร่อื งใครครวญเนื้อความ. กา. ทา นพระโคดม ก็ธรรมมีอปุ การะมากแกก ารทรงจําธรรมเปนไฉน ขาพเจาขอทูลถามทานพระโคดมถึงธรรมมีอปุ การะมากแกการทรงจําธรรม. พระ. ดูกอ นภารทวาชะ การฟง ธรรมมอี ปุ การะมากแกการทรงจาํ ธรรมถาไมพ ึงฟง ธรรม ก็พงึ ทรงจาํ ธรรมนี้ไมไ ด แตเ พราะฟง ธรรมจงึ ทรงจําธรรมไวไ ด ฉะนั้น การฟง ธรรมจึงมีอปุ การะมากแกก ารทรงจาํ ธรรม. กา. ทา นพระโคดม ก็ธรรมท่ีมีอปุ การะมากแกการฟง ธรรมเปนไฉนขา พเจา ขอทูลถามทานพระโคดมถงึ ธรรมมอี ุปการะมากแกก ารฟงธรรม. พระ. ดกู อ นภารทวาชะ การเงี่ยโสตลงมอี ปุ การะมากแกการฟง ธรรมถาไมพึงเงีย่ โสตลง ก็พงึ ฟงธรรมน้ีไมได แตเ พราะเงยี่ โสตลงจึงฟง ธรรมไดฉะนน้ั . การเงี่ยโสตลงจงึ มอี ปุ การะมากแกการฟงธรรม.

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 356 กา. ทานพระโคดม กธ็ รรมทมี่ ีอุปการะมากแกก ารเง่ยี โสตลงเปน ไฉนขา พเจา ขอทลู ถามทา นพระโคดมถงึ ธรรมมีอุปการะมากแกก ารเง่ียโสตลง. พระ. ดกู อ นภารทวาชะ การเขา ไปนงั่ ใกลม ีอปุ การะมากแกการเง่ียโสตลง ถาไมเขาไปนั่งใกล ก็พึงเงยี่ โสตลงไมได แตเ พราะเขา ไปน่งั ใกลจงึเงีย่ โสตลง ฉะนนั้ การเขา ไปน่ังใกลจงึ มอี ปุ การะมากแกก ารเง่ียโสตลง. กา. ทา นพระโคดม ก็ธรรมมอี ุปการะมากแกการเขาไปน่ังใกลเ ปนไฉน ขา พเจาขอทลู ถามทา นพระโคดมถึงธรรมมีอปุ การะมากแกก ารเขาไปนัง่ใกล. พระ. ดูกอ นภารทวาชะ การเขาไปหามีอุปการะมากแกก ารเขาไปนั่งใกล ถาไมพงึ เขาไปหา กพ็ งึ นั่งใกลไมได แตเพราะเขา ไปหาจงึ นง่ั ใกลฉะนน้ั การเขา ไปหาจงึ มอี ปุ การะมากแกการเขาไปน่ังใกล. กา. ทานพระโคดม ก็ธรรมท่มี ีอุปการะมากแกก ารเขาไปหาเปนไฉน ขาพเจา ขอทลู ถามทานพระโคดมถึงธรรมมอี ุปการะมากแกการเขา ไปหา. พระ. ดกู อนภารทวาชะ ศรัทธามอี ุปการะมากแกการเขา ไปหา ถาศรัทธาไมเ กิด ก็ไมพ ึงเขาไปหา แตเพราะเกดิ ศรทั ธาจงึ เขา ไปหา ฉะนั้นศรัทธาจึงมอี ปุ การะมากแกก ารเขา ไปหา. [๖๖๐] กา. ขาพเจาไดทูลถามทา นพระโคดมถึงการตามรักษาสจั จะทา นพระโคดมทรงพยากรณแลว และขอทท่ี รงพยากรณนัน้ ทง้ั ชอบใจทัง้ควรแกขา พเจา และขาพเจา ยินดีตามน้ัน ขา พเจาไดทลู ถามทา นพระโคดมถึงการตรสั รูสจั จะ ทานพระโคดมทรงพยากรณแ ลว และขอ ท่ีทรงพยากรณน นั้ท้งั ชอบใจท้งั ควรแกขา พเจา และขา พเจายินดตี ามนน้ั ขาพเจา ไดทูลถามทา นพระโคดมถงึ การบรรลุสจั จะ ทา นพระโคดมทรงพยากรณ และขอ ท่ที รงพยากรณน้ัน ทั้งชอบใจทั้งควรแกข า พเจา และขา พเจายนิ ดตี ามน้ัน ขา พเจา

พระสุตตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 357ไดท ลู ถามทา นพระโคดมถงึ ธรรมมอี ปุ การะมากแกก ารบรรลุสัจจะ ทา นพระโคดมทรงพยากรณแลว และขอ ที่ทรงพยากรณนัน้ ทัง้ ชอบใจทั้งควรแกขา พเจา และขา พเจายินดีตามน้นั ขา พเจาไดท ลู ถามทา นพระโคดมถึงขอ ใด ๆทานพระโคดมไดทรงพยากรณข อนน้ั ๆ แลว และขอทีท่ รงพยากรณนั้น ท้ังชอบใจทั้งควรแกข าพเจา และขา พเจายินดีตามนน้ั ขาแตพระโคดมผเู จรญิเม่อื กอนขา พระองครูอยา งน้วี า พวกสมณะหวั โลนเชอ้ื สายคฤหบดีกัณหโคตรเกดิ จากพระบาททาวมหาพรหม จะแปลกอะไรและจะรทู ว่ั ถงึ ธรรมท่ีไหนพระโคดมผูเ จริญไดทรงทาํ ความรักสมณะในสมณะ. ความเลอ่ื มใสสมณะในสมณะความเคารพสมณะในสมณะ ใหเ กิดขน้ึ แกข า พระองคแลวหนอ ขาแตพระ-โคดมผเู จริญ ภาษติ ของพระองคแ จมแจง นัก ขาแตท านพระโคดมผเู จริญภาษติ ของพระองคแจม แจง นัก พระองคท รงประกาศธรรมโดยอเนกปรยิ ายเปรียบเหมอื นหงายของที่ควํ่า เปด ของทีป่ ด บอกทางแกค นหลงทาง หรอืตามประทีปในท่มี ืดดวยหวังวา ผูมจี ักษุจกั เห็นรปู ได ฉะนน้ั ขาแตพ ระโคดมผเู จริญ ขา พระองคนข้ี อถงึ พระองคกับทง้ั พระธรรมและพระภกิ ษสุ งฆวา เปนสรณะ ขอพระโคดมผูเ จริญ โปรดทรงจาํ ขาพระองคว าเปนอุบาสกผถู งึ สรณะตลอดชีวติ นบั ตง้ั แตว นั น้เี ปนตนไป ฉะน้ีแล. จบจงั กสี ูตรท่ี ๕

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 358 อรรถกถาจังกีสตู ร จงั กีสตู รขน้ึ ตน วา ขาพเจาไดส ดบั มาแลวอยางน้ี :- ในจังกสี ูตรน้นั คาํ วา เทววเน สาลวเน ความวา ไดย ินวาประชาชนกระทําพลีกรรมแกเ ทวดาในปา สาละนั้น เพราะเหตนุ ั้น ปา สาละนั้นจงึ เรยี กวา เทพวันบา ง สาลวันบาง. คาํ วา ปกครองหมบู า นชือ่ วาโอปาสาทะ ความวา จงั กีพราหมณ ครอบครองอยใู นหมูบ า นพราหมณม ีช่อื วา โอปาสาทะ คอื เปนใหญของหมบู านนัน้ ปกครองอยใู นหมูบานนัน้ ตลอดเขตแดนทพ่ี งึ รับผิดชอบ. ก็ในคําวา โอปาลาท อชฌฺ าวสติ นพ้ี งึ ทราบวาทุตยิ าวภิ ตั ิลงในความหมายเปน สัตตมวี ิภัติ เนอื่ งดว ยอปุ สรรค. ในบททเ่ี หลอืในพระสตู รนนั้ ควรขวนขวายหาลักษณะจากคมั ภีรศ ัพทศาสตร เพราะการท่ีศพั ทน ้ันเปนทตุ ิยาวิภตั .ิ บทวา สตตฺ ุสสฺ ท หนาแนนดว ยมนุษยและสัตวความวา หนาแนน คอื แออดั ดวยมนุษยแ ละสตั วท้ังหลาย อธบิ ายวา มีคนมากมีมนุษยเกล่อื นกลน และพลกุ พลา นดวยสตั วหลายชนิด มชี า งมา นกยงู และเนอื้ ที่เลี้ยงไว เปน ตน . ก็เพราะเหตุทบ่ี า นนั้นสมบรู ณดวยหญา สาํ หรับชางมา เปนตน กนิ และหญาสําหรับมุงบานซ่งึ เกดิ รอบนอก อนึง่ สมบรู ณดว ยไมฟนและไมเ ครือ่ งเรอื น และเพราะเหตทุ ีภ่ ายในบานนั้น มสี ระโบกขรณีมากมายมีทงั้ สณั ฐานกลมและสเ่ี หล่ียมเปนตน และภายนอก (บา น) มีบึงมใิ ชนอยวิจติ รงดงามดวยดอกไมท เี่ กิดในน้ํา มนี า้ํ เตม็ อยูเ ปน นิจทีเดียว เพราะเหตนุ นั้ จึงตรสั วา มีหญา ไมแ ละนาํ้ . ชอื่ วา มธี ญั ญาหาร เพราะเปน ไปกบัดวยธัญญาหาร. อธิบายวา สะสมธัญญาหารไวม ากมาย มีชนิดอาหารท่ีจะกนิกอนและอาหารทจี่ ะกนิ หลงั เปน ตน. ดว ยเหตดุ ังกลาวมาเพียงเทานี้ พราหมณ

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 359จึงใหยกเศวตรฉตั รอยอู ยางพระราชาในบานนัน้ และ ยอมเปน อันแสดงสมบตั ิความพรง่ั พรอมของพราหมณน ้นั . ทรพั ยท ีไ่ ดจ ากพระราชา ชอื่ วา ราชทรัพย.หากจะถามวา ใครประทาน. ตอบวา พระเจา ปเสนทโิ กศลประทาน. บทวาราชทาย รางวัลของหลวง แปลวา เปนรางวลั ของพระราชา อธิบายวา เปนทรัพยม รดก. บทวา พรฺ หมฺ เทยยฺ  ใหเปน พรหมไทย คอื เปน ทรพั ยท่ีพงึ ประทานใหอยางประเสริฐ อธิบายวา พราหมณใ หยกเศวตรฉัตรข้นึ แลวใชสอยอยางพระราชา. อกี อยา งหน่ึง บทวา ราชโภคคฺ  ราชทรพั ย ความวาพราหมณสัง่ การตัดและการแบง ทกุ อยาง เก็บสวยทีท่ านาํ้ และภเู ขา ใหยกเศวตรฉัตรข้ึนเปน พระราชาใชส อย. ในคาํ วา ราชทรัพยทพี่ ระเจา ปเสน-ทโิ กศลพระราชทานแลว นี้ ในพระสูตรน้ัน ชอ่ื วา รางวลั ของหลวงเพราะพระราชาประทาน. ทานกลาวคําน้วี า พระราชาปเสนทโิ กศลพระ-ราชทานแลว เพ่อื แสดงพระราชาผปู ระทานรางวัลนนั้ . บทวา พฺรหมฺ เทยฺยพรหมไทย แปลวา ใหเปนทรัพยท พ่ี ระราชทานอยางประเสริฐ อธบิ ายวาพระราชทานแลว โดยประการท่พี ระราชทานแลว ไมเปนอันจะตองเรยี กคืนเปน อนั สละแลว บรจิ าคแลว . ชือ่ วา เปน หมู เพราะคนเปนจํานวนมาก ๆมารวมกัน. ไมเหมอื นใหเ ฉพาะทิศใดทศิ หน่ึง. หมูมีอยแู กพ ราหมณเ หลา นนั้เพราะเหตนุ ั้น ชือ่ วาเปนหม.ู ช่ือวา เปนคณะ เพราะในกาลกอนไมเปนคณะ(ตอนอย)ู ในบาน ออกไปภายนอกจึงเปน คณะ. ช่ือวา มุงหนาไปทางทิศเหนือเพราะหันหนาไปทางเหนือ. คาํ วา เรียกนักการมา ความวา มหาอํามาตยผ ูสามารถพยากรณปญ หาท่ีถามแลว ไดเรยี กวา นกั การ เรยี กนักการน้ันมาแลว .บทวา จงรอกอน ความวา จงยบั ย้ังอยูสักครู อธิบายวา จงคอยกอ น.คาํ วา ผเู ปนชาวประเทศตา ง ๆ ความวา ช่อื วาชาวประเทศตา ง ๆ เพราะพวกเขาเกดิ หรอื อยใู นประเทศตา ง ๆ คือรฐั อนื่ มแี ควนกาสแี ละโกศลเปนตน

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 360หรือมาจากประเทศตา ง ๆ นน้ั . ผูเปนชาวประเทศตาง ๆ เหลาน้ัน. บทวาอยา งใดอยา งหนงึ่ ความวา ดว ยกิจบางอยา ง มีการบูชายัญเปนตนซ่ึงไมก ําหนดแนนอน. พราหมณเหลา นน้ั ไดย นิ วา ทา นจังกีพราหมณจ ะไป จงึพากันคดิ วา ทา นจังกพี ราหมณน ้เี ปน พราหมณชั้นสูง ก็โดยมาก พราหมณท้งั หลายพวกอืน่ ถงึ พระสมณโคดมเปนท่ีพงึ่ จังกพี ราหมณนเี้ ทา น้ันยังไมไดไป หากจังกีพราหมณน ้นั จกั ไป ณ ที่นน้ั ไซร ถูกพระสมณโคดมดลใจดว ยเลห ส ําหรบั ดลใจ ก็จกั ถึงสรณะ ตอจากน้ันพวกพราหมณก็จกั ไมประชุมกนัประตูบา นของจงั กีพราหมณนัน้ เอาละพวกเราจักกระทาํ การขดั ขวางการไปของจงั กีพราหนณนัน้ . ครั้นปรกึ ษากนั แลว จึงรออยู ณ ที่นัน้ . ทา นหมายเอาอาการน้ัน จงึ กลาวคํามอี าทวิ า ครั้งนนั้ แล พราหมณเ หลา นน้ั ดังนี.้ บรรดาบทเหลา นั้น บทวา แตข า งท้งั สอง ไดแก แตท ง้ั สองขา งคอื ขา งฝายมารดาและบิดา. อธิบายวา มารดาเปน นางพราหมณี ยายเปนพราหมณี แมม ารดาของยายก็เปนนางพราหมณี บดิ าเปนพราหมณ ปูเปนพราหมณ แมบิดาของปูกเ็ ปนพราหมณ (จังกพี ราหมณ) ผูเจริญเกดิ ดแี ลวจากทง้ั สองฝา ย คอื ขา งฝา ยมารดาและขางฝา ยบดิ า อยา งน้ี ดวยประการดังน.ี้ บทวา ผมู คี รรภเ ปน ทีถ่ ือปฏิสนธิบริสุทธิ์ดี ความวา ครรภเ ปนที่ถือปฏิสนธทิ างฝายมารดาของทา น บริสทุ ธด์ิ ี แมครรภเปนทป่ี ฏิสนธิทางฝายบดิ าของทา นก็บริสุทธิด์ ี. ในคาํ วา จนถึงปตามหยดุ ท่ี ๗ น้ี ปูช ่ือวาปตามหะ ยคุ ของปชู ือ่ วา ปตามหยุด. ประมาณอายุ เรยี กวา ยคุ . กค็ าํ วายคุ น้ี เปน เพยี งพดู กนั เทา น้นั . แตโดยความหมาย ปตามหยดุ กค็ ือ ปตามหะนน่ั เอง. บรรพบุรุษแมทัง้ หมดสูงในรูปกวา น้นั ก็ถือเอาดว ยศัพทวา ปต ามหะนนั่ แหละ. ผูม คี รรภเปน ท่ถี อื ปฏสิ นธบิ ริสุทธด์ิ ถี งึ ๗ ชั่วคนอยา งนี.้ อีกอยา ง-หนงึ่ แสดงวา ไมถูกคัดคา นตเิ ตียนดว ยการกลาวอา งถงึ ชาต.ิ บทวา

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 361ไมถ ูกหาม ความวา ไมถ ูกคัดคาน คือ ไมถ ูกโตแยงอยางนวี้ า จงนาํ ผนู ี้ออกไป ประโยชนอะไรกบั ผูน ้.ี บทวา ไมถ ูกติเตียน ความวา ไมถกูตเิ ตยี น คือไมเ คยถูกดา หรอื ติเตียน. ถามวา ดว ยเหตอุ ะไร. ตอบวา ดว ยการกลา วอา งถึงชาติ. อธิบายวา ดวยคาํ พดู เห็นปานนว้ี า แมเ พราะเหตนุ ้ีผนู เี้ ปนผมู ีชาตกิ าํ เนิดเลว. บทวา ดวยองคน ้ี ความวา เพราะเหตุแมน้ี.บทวา มั่งคงั่ แปลวา เปนใหญ. บทวา มีทรัพยม าก แปลวา ประกอบดว ยทรัพยมาก. แสดงวา กใ็ นบานของจังกีพราหมณผูเจริญมีทรัพยมากเหมือนฝุน และทรายบนแผนดิน สวนพระสมณโคดมไมม ที รพั ย ทําทอ งใหเตม็ ดวยการขอ แลวยังอตั ภาพใหด าํ เนนิ ไป. บทวา มโี ภคะมาก คอืเปนผูม เี ครอ่ื งอปุ โภคมากเน่อื งดว ยกามคณุ ๕. พวกพราหมณกลา วคณุ ใด ๆดวยประการอยางนี้ ยอ มกลา วดูถูกวา พวกเราจักกลา วเฉพาะโทษของพระผูมีพระภาคเจา โดยเปนปฏิปกษตอคุณนั้น ๆ. บทวา มรี ปู งาม ความวา มีรูปงามยง่ิ กวามนษุ ยอ ่ืน. บทวา ทสฺสนโี ย ความวา ควรแกก ารดี เพราะทาํ ความไมเบื่อแกผูดูอยูท ั้งวัน . ช่อื วา นา เล่ือมใส เพราะทาํ ความเลื่อมใสใหเกิดดว ยการดเู ทานนั้ . ความงามเรียกวา โปกขรตา. ความงามแหง ผวิ พรรณชื่อวา วณั ณโปกขรตา. ดว ยความงามแหง ผวิ พรรณนน้ั . อธิบายวา ดวยความถึงพรอ มแหง ผิวพรรณ. สว นอาจารยร ุน เกาเรียกสรีระวา โปกขระ. วรรณะก็คอื ผวิ พรรณน่ันเอง. ตามมตขิ องทาน วรรณะและสรีระ ช่ือวา วรรณะและสรีระ. ภาวะแหง วรรณะและสรีระ ช่ือวา ความเปน แหงวรรณและสรีระ.คําวา แมเ พราะเหตนุ ้ี มผี ลงามอยา งยงิ่ ความวา ดว ยวรรณะอันบริสุทธ์ิอยางสงู สุด และดวยความถึงพรอมดวยสรรี สณั ฐาน. บทวา มวี รรณะดุจพรหม แปลวา มวี รรณะประเสรฐิ ทีส่ ดุ . อธบิ ายวา ประกอบดวยวรรณะดุจทองคาํ อันประเสริฐสดุ แมใ นบรรดาวรรณะอนั บริสุทธิท์ ้ังหลาย. คําวา มี

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 362สรีระดจุ พรหม ไดแ กประกอบดว ยสรีระดจุ สรีระของทา วมหาพรหม. คําวาอขุทฺทาวกาโส ทสสฺ นาย ความวา โอกาสแหงการไดเหน็ สรีระของทา นผูเ จริญ ไมเล็กนอย คอื ใหญ. ทา นแสดงวา อวยั วะนอ ยใหญของทา นทง้ั หมดทีเ่ ดยี วนา ดดู วย ทั้งใหญโ ตดวย. ชอื่ วา มีศลี เพราะอรรถวาศีลของพราหมณนน้ั มอี ย.ู ชอ่ื วา มศี ลี ยง่ั ยืน เพราะอรรถวา ศลี ของพราหมณนนั้ เบิกบานแลว คือเจริญแลว . บทวา พุทฺธสีเลน แปลวา ดวยศลี อันเบกิ บานแลว คอื เจริญแลว. บทวา มาตามพรอมแลว แปลวา ประกอบแลว. คาํ น้เี ปน ไวพจนข องบทวา พุทฺธสีลี น่ันแหละ. พวกพราหมณก ลา วคาํ (วาศีล) ทง้ั หมดน้ัน หมายเอาเพยี งศีลหาเทา นนั้ . ในคาํ วา มวี าจางานเปน ตน ที่ชื่อวา มวี าจางาม เพราะอรรถวา วาจาของพราหมณน ้ัน งามคอืดี ไดแกม บี ทและพยัญชนะกลมกลอม. ชอ่ื วา เปลง เสียงไพเราะ เพราะอรรถวาการเปลง เสียของพราหมณนั้นงาม คือ ไพเราะ. เสียงทีเ่ ปลงออกช่อื วา วากกฺ รณ . ชอื่ วา มีวาจาเปนของชาวเมือง เพราะเปนวาจามใี นเมือง โดยเปน วาจาทสี่ มบรู ณด วยคณุ อกี อยา งหน่งึ ชอ่ื วา มีวาจาดุจของหญงิ ชาวเมือง เพราะอรรถวา มีวาจาเหมือนวาจาของหญิงชาวเมืองน้นัเพราะหญิงชาวเมือง ชอื่ วา ชาวบุรี เพราะมใี นเมือง เปน ผูละเอยี ดออ น.ประกอบดว ยวาจาของชาวเมืองน้ัน. บทวา วสิ ฏ าย ไดแก ไมต ิดขดั คือเวนจากโทษมี เสยี งสงู และเสียงต่ําเปนตน . บทวา อเนลคฬาย ความวาเวนจากโทษ. อธบิ ายวา ก็เมื่อบุคคลบางคนกําลงั พูดอยู โทษยอมไหลออกคอื นํ้าลายไหล หรอื กอนเขฬะกระเดน็ วาจาของคนนน้ั ชอื่ วาเปนวาจามีโทษดวยวาจาทตี่ รงขามกบั วาจาท่ีมีโทษนัน้ . คาํ วา อตถฺ สฺส วิ ฺ าปนยิ า ความวา สามารถทําเบ้ืองตน ทา มกลางและทส่ี ุดใหป รากฏ ทําผฟู ง ใหเ ขา ใจชดั เนื้อ

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌิมนิกาย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 363ความทก่ี ลาว. คาํ ท่เี หลอื ในการพรรณนาคุณของพราหมณใ นทนี่ ้ีงายทงั้ น้นั .คาํ วา เอว วตุ ฺเต แปลวา เม่อื พราหมณเ หลา นน้ั กลา วอยา งนี้. จังกีพราหมณคดิ วา พวกพราหมณเหลา นั้น เขาใจวา ขน้ึ ช่อื วา สัตวเมื่อกลา วคุณของตนจะไมยินดี ยอมไมมี พวกเราจักกลา วคณุ ของจงั กีพราหมณน้นั หา ม (มิใหไป) จึงกลาวคุณของเราโดยอา งถงึ ชาติเปนตน การยินดีในการพรรณนาคณุ ของตนเอง หาควรแกเราไม เอาเถอะ เราจะทําลายวาทะของพราหมณเหลา นนั้ เสยี ใหพวกเขารูวา พระสมณโคดมเปนให ทําใหพวกเขาไปในท่ีนนั้ ดงั นแ้ี ลว จงึ กลาวคําเปน ตนวา ทานผเู จริญท้งั หลาย ถาอยางน้นัพวกทานจงฟง เราบาง. ก็จงั กีพราหมณร คู ณุ ทง้ั หลายอันยง่ิ กวา คณุ ของตนวาบรรดาคณุ เหลา น้ัน คณุ แมใดเชนเดียวกบั คุณของตนมีเปนตน วา เกดิ ดีแลวแตทัง้ สองฝาย คณุ แมน ้นั มคี วามถงึ พรอมดว ยพระชาติเปน ตน ก็ลว นเปน ของพระสมณโคดมท้ังสนิ้ จึงประกาศคณุ ทง้ั หลายท่ีนอกเหนือข้ึนไป เพ่ือแสดงวาพระ-ผูมพี ระภาคเจา ทรงเปน ใหญโดยสว นเดียวแท. คําวา พวกเราเทานัน้ ยอ มควร ความวา ก็เมอ่ื พราหมณกาํ หนดแนลงไปอยางน้ี จงึ แสดงคาํ น้ีไวในทนี่ ี้วาผวิ วาพระสมณโคดม ช่อื วาเปนผูที่เราควรจะเขา ไปหา เพราะทรงเปนใหญโดยพระคุณไซร. เมลด็ พรรณผกั กาด เทียมกันเขาพระสุเมรุ เปนของนดิ หนอ ยตาํ่ ทราม. นา้ํ ในรอยเทา โคเทียบกับนา้ํ มหาสมุทรเปนของนดิ หนอ ย ต่ําตอ ย.หยาดนํา้ คางเทยี บกบั นํ้าในสระใหญท ้งั ๗ สระกเ็ ปนของนดิ หนอย ตํา่ ตอยฉนัใด คุณของพวกเราเมือ่ เทยี บกับพระคุณมชี าติสมบตั เิ ปน ตน ของพระสมณ-โคดม กเ็ ปน ของเล็กนอ ย ตํา่ ทรามฉันน้ันเหมอื นกัน เพราะฉะนั้น พวกเราเทานั้นยอมควรเขา ไปเฝา พระโคดมผเู จรญิ พระองคนน้ั . ในคําวา ภมู คิ ตฺจเวหาสฏ จฺ นีท้ รัพยท ่ีอยูในแผน ดนิ ทาํ สระโบกขรณีอนั โบกดว ยปูนขาวใหเต็มดว ยรัตนะ ๗ ประการ ทั้งในพระลานหลวง และในพระราชอุทยาน ช่ือ

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 364วาทรัพยอยูในแผน ดนิ . สวนทรัพยท ีเ่ ก็บไวเ ตม็ ปราสาทและ. ที่เกบ็ รวบรวมไวเปน ตน ชอ่ื วา ทรพั ยต ้ังอยูในอากาศ. ทรัพยทมี่ มี าตามวงศต ระกลู อยา งน้ีกอ น.สวนเฉพาะในวนั ทพ่ี ระตถาคตเจาประสูติ มขี มุ ทรพั ยผดุ ข้นึ ๔ ขุม คือขุมทรพั ยสังขะ ขมุ ทรพั ยเ อละ ขุมทรัพยอปุ ปละ ขุมทรัพยบณุ ฑรกิ ะ. บรรดาขมุ -ทรพั ยเ หลา นัน้ ขนุ ทรพั ยกวา งหนึง่ คาวุต ชอ่ื สังขะ. ขมุ ทรัพยก วา งก่ึงโยชนชอื่ เอละ. ขุมทรัพยก วา ง ๓ คาวุต ชื่ออปุ ปละ. ขนุ ทรพั ยกวา ง ๑ โยชน ชอื่ปุณฑริกะ. ที่ที่หยิบเอาทรัพย ในขุมทรัพยแ มเ หลา นน้ั คงเต็มอยูตามเดิมพงึ ทราบวา พระผมู ีพระภาคเจาทรงละเงินและทองมากมายออกผนวชดว ยประการดัง. คาํ วา หนมุ ดังนีเ้ ปน ตน ขา พเจาใหพ สิ ดารแลวในหนหลังน่ันแหละ. ในคาํ วา มีโอกาสไมน อ ย น้ี พึงทราบวา (ไดแ ก) โอกาสทเ่ี หน็ ไมมีประมาณในพระผมู ีพระภาคเจาเลย ในขอ ทว่ี า มีเรอ่ื งดงั ตอไปน้เี ปน ตัวอยา ง. ไดยินมาวา พราหมณคนใดคนหน่งึ ในกรุงราชคฤหฟ งมาวา เขาเลาลอื กันวา ใครๆ ไมส ามารถวดั ประมาณ (ขนาด) ของพระสมณโคดมได จงึ ในเวลาทีพ่ ระผมู พี ระภาคเจา เสด็จเขาไปบิณฑบาต เขายนื ถือไมไผยาวหกสิบศอก .อยูภายนอกประตูเมอื ง พอพระผมู ีพระภาคเจาเสด็จถึง จึงถอื ไมไ ผยืนอยูใกล ๆ. ไมไ ผย าวเพียงพระชานุของพระผูมพี ระภาค. วันรงุ ขนึ้ เขาเอาไมไผต อเขา ๒ ลาํ แลวไดย นื เทยี บอยใู นทใี่ กล ๆ. พระผมู ีพระภาคเจาตรัสวาพราหมณ ทา นทาํ อะไรปรากฏแตเ พยี งไมไผ ๒ ลาํ (ตอ) บนไมไ ผ ๒ ลํา. พ. ขา พระองคจะวัดขนาดของพระองค. ภ. พราหมณ แมหากวาทา นเอาไมไผมาตอ จนเตม็ หองจกั รวาลท้ังส้ินแลว ยืนเทียบอยูในที่ใกล ทา นก็ไมอ าจวัดขนาดของเราได เพราะเราบําเพ็ญบารมีมาส้นิ สอ่ี สงไขยแสนกัป โดยประการท่คี นอืน่ จะพึงวัดขนาดของเราน้ันหา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มัชฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 365มิได พระตถาคตนับคาํ นวณไมไ ด ประมาณไมไ ด ดังน้แี ลว ตรัสพระคาถาในพระธรรมบท. ในเวลาจบพระคาถา สัตวแ ปดหมืน่ สพ่ี นั ด่ืมน้าํ อมฤตแลว . ยงั มีอกี เร่ืองหนง่ึ . เขาวา ทา วอสุรินทราหูสูงถึงสีพันแปดรอ ยโยชนระหวางแขนกวางหนึ่งพนั สองรอ ยโยชน. ฝา มอื ฝาเทา กวา งสามรอ ยโยชน. ขอน้ิวมือหา สิบโยชน. ระหวางคิ้วกวางหา สิบโยชน. หนาผากกวา งสามรอยโยชน.ศีรษะเกา รอ ยโยชน. ทา วราหนู ้นั ไมม าเฝา ดว ยคิดวา เราสงู ไมอ าจกม ดพู ระศาสดา. วนั หนึ่ง ไดฟงการพรรณนาคณุ ของพระผูม ีพระภาคเจา จงึ เสด็จมาเฝาดว ยความคิดเสียวา จักดูตามแตจะดไู ด พระผูมีพระภาคเจา ทรงทราบอัธยาศัยของทาวเธอ จึงทรงพระดาํ ริวา เราจกั แสดงโดยอริ ยิ าบถไหนในบรรดาอิริยาบถท้ัง ๔ แลว ทรงดําริสืบไปวา ธรรมดาคนยนื แมจะต่าํ กป็ รากฏเหมอื นวาสงู เราจักนอนแสดงตนแกท า วเธอ ดังน้ีแลว ตรัสวา อานนท เธอจงลาดเตียงนอ ย ณ บรเิ วณพระคันธกฎุ ี แลวทรงสาํ เรจ็ สีหไสยาสนบนเตยี งนอ ยน้นั .ทาวราหูเสด็จมา แลวชะเงอ คอมองดพู ระผูม พี ระภาคเจา ทที่ รงบรรทมอยู.เหมอื นแหงนคอดพู ระจันทรเ พญ็ ในทามกลางนภากาศ ฉะนั้น. และเมือ่พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั วา นีอ้ ะไรกนั จอมอสูรก็กราบทลู วา ขาพระองคไมมาเฝา ดวยคิดวา ขาพระองคไ มอาจกม ดูพระผูม พี ระภาคเจา. พระศาสดาตรสั วา จอมอสูร เรามิไดบาํ เพญ็ บารมี เหมือนอยา งกม หนา เราใหท านกระทําใหมีผลเลิศ ช้นั สูงท้งั นัน้ . วนั นน้ั ทา วราหไู ดถึงสรณะ. พระผูม -ีพระภาคเจา ทรงมโี อกาสมิใชนอ ยท่ีจะไดเ หน็ ดวยประการอยา งน้ี. พระผมู พี ระภาคเจา ทรงมศี ลี ดว ยปาริสุทธศิ ลี ๔. กศ็ ีลนนั้เปนอริยะ คือสงู สดุ บริสุทธิ.์ เพราะเหตนุ ัน้ จงั กีพราหมณจ งึ กลา ววา ทรงมีศลี เปนอริยะ. ศีลนน้ั นน่ั แหละ ชือ่ วา เปนกุศล เพราะอรรถวาไมม โี ทษ.เพราะเหตุนั้น จงั กีพราหมณจ ึงกลา ววา ทรงมีศีลเปนกุศล. คําวา มีศลี เปน

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 366กุศล น้ี เปน ไวพจนของคําวา มศี ลี เปน กศุ ล นั้น. คําวา พหนุ นฺ  อาจริย-ปาจริโย ทรงเปน อาจารย และปาจารยของตนเปนอันมาก ความวา สัตวแปดหม่ืนส่พี ัน ทงั้ เทวดาและมนษุ ยไ มม ปี ระมาณ ดม่ื อมตธรรมคือ มรรคผลดวยพระธรรมเทศนากณั ฑเดยี ว ของพระผูมพี ระภาคเจา. เพราะฉะน้นัพระผูมีพระภาคเจา ชอื่ วา เปนปาจารยข องชนเปนอนั มาก คอื ของอาจารย และสาวกเวไนย. ในคาํ วา ทรงมกี ามราคะส้ินแลว นี้ กเิ ลสแมทง้ั ปวงของพระผูมพี ระภาคเจาสิ้นไปแลวโดยแท แตพราหมณไ มรูจ กักิเลสเหลา น้นั กลาวคณุ ในฐานะทตี่ นรเู ทา น้นั . บทวา วคิ ตาจาปลโฺ ลปราศจากความโลเล ความวา ทรงปราศจากความโลเลทีก่ ลาวไวอ ยา งนีว้ าประดบั บาตรประดับจีวรและเสนาสนะ อกี อยางหนง่ึ การรกั การยดึ ถอืกายอันเปอ ยเนา น้.ี บทวา อปาปปเุ รกขฺ าโร ไมท รงมุง ความช่ัว คือทรงมุง โลกุตตรธรรม ๙ อนั ไมช่วั รา ยเสด็จเท่ยี วไป. คําวา ชนที่เปน พราหมณไดแ กพ วกพราหมณแ ตล ะพวกมีพระสารีบุตร พระโมคคลั ลานะ และพระมหา-กสั สปเปน ตน. ก็พระผมู ีพระภาคเจาน้ัน ไมท รงมุงราย ทรงทาํ หมชู นน้ีแหละไวเ บ้อื งหนา . อธิบายวา กห็ มูชนนีก้ ระทําพระสมณโคดมไวเ บื้องหนาเทยี่ วไป. อีกอยา งหนงึ่ ไมป ระพฤติมุง ความชว่ั คือ ไมป ระพฤตมิ ุงความชัว่อธบิ ายวา ไมป รารถนาความช่ัว. ถามวา แกใ คร. ตอบวา แกพวกพราหมณ.มีอธิบายวา ไมท รงมุงราย คอื ทรงปรารถนาประโยชนส ขุ ตอ พราหมณถ ายเดียวแมผมู ุงรา ยเฉพาะพระองค. บทวา ติโรรฏา ชนตา งรฐั คือ คนรฐั อื่น.บทวา ตโิ รชนปทา ตางชนบท คอื ชนบทอนื่ . คาํ วา ส ปุจฉฺ ตุ อาคจฉฺ นฺติมาเพอื่ ทลู ถามปญ หา ไดแ ก ชนทง้ั หลายมกี ษัตรยิ และบัณฑิตเปนตน พราหมณและคนธรรพ (นกั ขบั รอ ง) เปน ตน แตง ปญหามาดวยหวงั วา จกั ทูลถามปญหา. บรรดาชนเหลานัน้ บางพวกกาํ หนดเหน็ โทษของการถามปญ หา และความทีไ่ มส ามารถในการแกป ญหาและการรบั รองปญหา จึงน่ังน่งิ ไมถ ามเลย.

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 367บางพวกถาม. สําหรบั บางพวก พระผูม ีพระภาคเจา ทรงทําความอุตสาหะในการถามปญ หาใหเ กิดขนึ้ แลว ทรงแก. เมื่อเปนอยา งนี้ ความสงสยั ของคนเหลา น้นั ทง้ั หมด พอถึงพระผูมพี ระภาคเจา กห็ มดไป เหมือนคลน่ื ของมหาสมทุ ร พอถงึ ฝง ก็ละลายหายไปฉะน้ัน. คําทเี่ หลือในการพรรณนาคุณของพระตถาคตในอธกิ ารน้ีงายท้งั น้นั . คําวา อตถิ โิ น เต โหนฺติ สมณะหรือพราหมณเหลา น้ันเปนแขก ความวา สมณะหรอื พราหมณเ หลา น้นั เปนอาคันตุกะ. คือเปนแขกของพวกเรา. บทวา ปริยาปุณามิ ขา พเจา ทราบคอื ขาพเจา ร.ู บทวา อปรมิ าณวณโฺ ณ มพี ระคุณหาประมาณมิได ทา นแสดงความวา มพี ระคณุ ทแี่ มพ ระสัพพญั ูเหมือน ๆ กัน ก็ประมาทไมไดจะปวยกลาวไปใยกับคนเชน เรา. สมจรงิ ดงั คาํ ท่ที านกลา วไวว า แมพ ระพทุ ธเจาจะพงึ กลา วคุณของ พระพุทธเจา หากกลา วคณุ ของกนั และกนั ไปตลอดทั้งกัป กัปพงึ สน้ิ ไปในระหวา ง เปนเวลาชา นาน พระคณุ ของพระตถาคต หาสิ้นไม ดังน.ี้ พราหมณเ หลา นั้นไดฟ งถอยคําพรรณนาคุณนแ้ี ลวพากนั คิดวา จังก-ีพราหมณกลาวคณุ ไร ๆ ของพระสมณโคดม พระสมโคดมผเู จรญิ พระองคนน้ัทรงมพี ระคณุ ไมต่าํ ทรามดวยประการใด กจ็ งั กีพราหมณนร้ี พู ระคณุ ทั้งหลายของพระสมณโคดมพระองคน ั้น จึงรง้ั รออยูเนิน่ นานดว ยประการนน้ั เอาเถอะพวกเราจะอนุวรรตตามจังกพี ราหมณน้ัน ดงั นี้ เมือ่ พวกพราหมณจะอนุวรรตตาม จงึ กลา วคาํ เปน ตน วา ทานผเู จรญิ ถาอยางนั้น ดังน้ี. บทวา โอปาเตติแปลวา เขาไป. บทวา ส ปรุ กฺขโรนตฺ ิ ยอมมงุ ดี คือ ยอมมงุ เสมอปนู ลกูปนู หลานเทีย่ วไป. บทวา มนตฺ ปท บทมนต ความวา บทมนต ก็คือมนต

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 368น่นั แหละ อธิบายวา พระเวท. ดวยบทวา อติ หิ ติ ิหปรมปฺ ราย โดยสบื ๆ กันมาอยา งนี้ ๆ นี้แสดงวา บทมนตมาโดยภาวะสบื ๆ กันวา เขาวาอยา งน้ี เขาวาอยางน.ี้ บทวา ปฏกสมปฺ ทาย ดวยสมบัตคิ อื ตาํ รา ไดแ กดวยสมบตั ิ คอื คาํ พดูทา นแสดงวา แตงมาโดยการประพนั ธเ ปนฉนั ทมสี าวติ ตฉิ นั ทเ ปน ตน และโดยการประพนั ธท วั่ ไป อยางรอยแกว. บทวา นั้นดว ย แปลวา ในบทมนตน ้ัน.บทวา ผูก ลาว แปลวา เปน ผบู อกมนต. บทวา เหลาใด แปลวา อันเปน ของมีอยู ของพราหมณเหลาใด.บทวา บทมนต ไดแก มนตค ือพระเวทนั่นแหละ. บทวา เพลงขับ ความวาอนั พราหมณแ ตเ กา กอนสบิ คน มีพราหมณอ ฏั ฐกะเปนตนสวดแลว เน่ืองดว ยความถงึ พรอ มดวยเสยี ง. บทวา กลา วแลว ไดแ กบอกแลว อธบิ ายวา กลา วแลว แกผ อู ื่น. บทวา สมิหติ  รวบรวมไวแลว ความวา รวมไว คือ ทาํ ใหเปน หมวดหมู อธิบายวา จดั ตัง้ ไวเ ปน หมวด. บทวา ตทนุคายนฺติ ขับตามบทมนตนั้น ความวา พราหมณท้ังหลายในบดั นี้ ขบั ตาม คือสวดตามบทมนตนัน้ ซงึ่ ทานเหลา น้นั ขับแลวในปางกอน. บทวา กลา วตามบทนัน้ แปลวากลาวตามบทมนตน น้ั . คาํ นเ้ี ปน ไวพจนข องคํากอนน่นั แล. บทวา กลาวตามภาษติ แปลวา ทองบนตามทที่ า นเหลา นนั้ กลา วแลวทองแลว . บทวา บอกตามท่บี อก แปลวา บอกตามท่ที านเหลาน้นั บอกแกผ อู ื่น. คาํ วา เสยยฺ ถีทหมายความวา ทานเหลา นน้ั คือ ทา นเหลาไหน. คําวา อัฏกะ เปนตนเปนช่ือของทานเหลา น้นั . ไดส ดับมาวา ทานเหลาน้ันตรวจดดู ว ยตาทพิ ย ไมทําการเบยี ดเบยี นผอู ื่น เทียบเคียงกบั พระดาํ รสั ของพระผูมพี ระภาคเจากสั สปสัมมาสมั พทุ ธเจา แลวรอยกรองมนตท ้ังหลายไว. สวนพราหมณพวกอน่ื เติมการฆา สัตวเปน ตนเขา ไป ทาํ ลายพระเวททั้งสามทําใหผ ิดกับพระดํารัสของพระพุทธเจา. บทวา ลําดับคนตาบอด แปลวา แถวคนตาบอด. คือคน

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌิมนกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 369ตาบอดคนหน่งึ จบั ปลายไมเทา ที่คนตาดคี นหนึ่งถอื อย.ู คนตาบอด ๕๐-๖๐ คนตอกนั ตามลาํ ดบั อยา งนคี้ อื คนตาบอดคนอนื่ เกาะคนตาบอดคนนั้น คนอื่นเกาะคนนั้น ตอ ๆ ไป เรยี กวา แถวคนตาบอด. บทวา ปรมฺปราส สตฺตาเกาะกันตอ ๆ ไป ความวา เกาะกนั แลกัน อธบิ ายวา เวน คนตาดีผูถอื ไมเ ทาเขาวานกั เลงคนหน่งึ เหน็ คณะคนตาบอดกพ็ ูดปลุกใจวา ในบา นชื่อโนน ของเคี้ยวของบริโภคหาไดงาย พวกคนตาบอดเหลา นัน้ พดู วา นายชว ยนําพวกฉันไปทบ่ี านนั้นเถดิ พวกฉันจะใหส ิ่งนี้แกท า น เขารบั เอาคา จา ง (พาไปถึงกลางทาง)ก็แวะลงขางทาง พาเดินตามกนั รอบกอไมใหญ แลว ใหเอามือของคนตาบอดคนแรกจบั รกั แรข องตนตาบอดคนหลงั แลวพดู วา ฉนั มีงานบางอยา ง พวกทา นจงเดินไปกอน ดังน้ี แลวกห็ นไี ปเสยี . คนตาบอดเหลาน้ันพากันเดินทั้งวนัไมพ บทางไป ตางครา่ํ ครวญวา ทา นผูเจริญ ! ไหนคนตาดี ไหนหนทางเมอ่ื ไมพ บหนทางกพ็ ากันตายอยู ณ ท่ีนั้นน่ันแล คําวา ปรมปฺ ราสตฺตาเกาะกันตอ ๆ ไป ตรสั หมายถึงคนตาบอดพวกน้นั . บทวา ปุรโิ มป แมคนช้นั แรก ความวา บรรดาพราหมณ ๑๐ คนรุน แรก แมพ ราหมณค นหนึง่ . บทวา มชฺฌิโมป แมค นชน้ั กลาง ความวาบรรดาอาจารยแ ละปาจารยในรุนกลาง แมอาจารยค นหน่งึ . บทวา ปจฉฺ ิโมปแมคนรุนหลงั ความวา บรรดาพราหมณทงั้ หลายในบัดน้ี แมพ ราหมณคนหนึ่ง. บทวา ปฺจ โข หา แล ความวา ตรสั เพิม่ ธรรมอื่นที่คลายกันอีก ๓ ขอ เขาไปในธรรม ๒ ขอ ซ่ึงมีมาในพระบาลี. คําวา ทวฺ ิธา วปิ ากามีวิบากเปน ๒ สวน คอื มีวิบากทีเ่ ปน จรงิ หรอื มีวิบากทีไ่ มเ ปน จริง.คาํ วา นาลเมตถฺ ในขอ น้ไี มควร ความวา พระผูมีพระภาคเจา ทรงตง้ั

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 370แนวทางคาํ ถามไวอยา งสงู วา ดูกอนภารทวาชะวญิ ูชนเมอื่ ปฏบิ ตั ดิ ว ยหวงั วาจกั ตามรกั ษาสจั จะ ไมค วร คือไมสมควรที่จะถงึ การตกลงโดยสว นเดยี วอยา งนีว้ า สง่ิ ท่เี รายดึ ถือเทา นัน้ จรงิ สิง่ อน่ื เปลา . คําวา อธิ ภารทฺวาช ภิกขฺ ุภารทวาชะ ภกิ ษุในศาสนาน้ี ความวา ตรัสหมายถงึ พระองคเ อง เหมอื นในชีวกสตู รและมหาวจั ฉสูตร. คําวา โลภนีเยสุ ธมเฺ มสุ ในธรรมเปน ท่ีตั้งแหงความโลภ คอื ในธรรมคอื ความโลภ. แมใ นสองบททเ่ี หลอืก็มีนัยนเี้ หมอื นกัน. คาํ วา สทฺธ นเิ วเสติ ยอมตงั้ ลงชือ่ ศรัทธา คอืยอมต้ังลงซง่ึ ศรทั ธาทไ่ี วใ จได. บทวา เขาไป แปลวา เขา ไปหา. บทวาปยิรุปาสติ แปลวา น่งั ในทใ่ี กล บทวา โสต ไดแ ก เงย่ี โสตประสาท.บทวา ธรรม คอื ฟง เทศนาธรรม. บทวา ทรงไว ความวา กระทาํ ใหคลองแคลว ทรงไว. บทวา ยอมไตสวน คือพจิ ารณาโดยอัตถะและการณะคาํ วา ยอมควรการเพง คือ ยอ มควรตรวจด.ู อธบิ ายวา ยอมปรากฏไดอ ยา งน้วี า ศีลตรสั ไวในทน่ี ี้ สมาธติ รสั ไวในทีน่ ้ี. ความพอใจคือความตอ งการท่จี ะทาํ ชอื่ วา ฉนั ทะ. บทวา ยอ มอตุ สาหะ คอื ยอมพยายาม.คาํ วา ยอมเทยี บเคยี ง คอื ยอ มพิจารณาดวยอํานาจอนจิ จลักษณะเปนตน .บทวา ยอมตงั้ ความเพยี ร คือยอมตง้ั ความเพยี รในมรรค. คําวา ทาํ ใหแจงปรมัตถสจั จะดว ยกาย ความวา ทาํ ใหแจว พระนิพพานดว ยนามกายอนัเปนสหชาต และชําแหละกเิ ลสดวยปญญาเหน็ แจงพระนพิ พานน้ันนน่ั แหละอยางปรากฏชัดแจง . บทวา การตรสั รสู ัจจะ คือ การตรสั รมู รรค. บทวาการบรรลุสจั จะ คือการทาํ ใหแ จง ผล. บทวา เหลานัน้ นัน่ แหละ คือ ธรรม๑๒ ประการ ทก่ี ลาวไวแลวในหนหลัง. ทา นยอ มอนโุ ลมการกลาวถงึ มรรคอยางยดื ยาวอยางน้ี เพราะฉะนนั้ จึงไมม อี ธบิ ายอยา งน.้ี

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 371 บทวา เหลานนั้ นั่นแล ไดแก ธรรมท่ีสัมปยุตดวยมรรคเหลา นั้น.ความเพียรในมรรคชอื่ วา ปธานความเพียร. กค็ วามเพยี รในมรรคนั้น มีอปุ การะมากแกก ารบรรลุสจั จะกลา วคอื การทาํ ใหแจง ผล เพราะเม่ือมรรคไมม ีผลกไ็ มมี เหตุน้นั พึงทราบเนอ้ื ความในบททงั้ ปวงโดยนยั น.้ี คําท่ีเหลอื ในบททง้ั ปวงงายทง้ั นน้ั แล. จบ อรรถกถาจังกีสูตรท่ี ๕

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 372 ๖. เอสุการสี ูตร [๖๖๑] ขาพเจาไดสดบั มาแลว อยางน้ี :- สมยั หนึ่ง พระผูม พี ระภาคเจาประทบั อยู ณ พระวหิ ารเชตวัน อารามของทา นอนาถบณิ ฑิกเศรษฐี เขตพระนครสาวตั ถี. คร้ังน้นั แล เอสุการีพราหมณไดเ ขา ไปเฝาพระผมู พี ระภาคเจาถึงทป่ี ระทบั ไดป ราศรยั กับพระผูมีพระภาคเจา คร้ันผานการปราศรยั พอใหร ะลกึ ถงึ กนั ไปแลว ไดน่ัง ณ ท่ีควรสว นขางหนงึ่ . [๖๖๒] ครนั้ นัง่ เรียบรอยแลว เอสกุ ารีพราหมณไดทลู ถามพระผมู -ีพระภาคเจา วา ทานพระโคดม พราหมณท ้งั หลายยอ มบญั ญัติการบําเรอ ๔ประการ คือ บญั ญัตกิ ารบําเรอพราหมณ ๑ บญั ญตั กิ ารบาํ เรอกษตั รยิ  ๑บญั ญัตกิ ารบําเรอแพศย ๑ บัญญตั กิ ารบาํ เรอศทู ร ๑ ทา นพระโคดม ในการบําเรอท้ัง ๔ ประการน้ัน พราหมณทง้ั หลายยอมบัญญัติการบาํ เรอพราหมณไววา พราหมณพ งึ บาํ เรอพราหมณ กษัตริยพ งึ บําเรอพราหมณ แพศยพึงบาํ เรอพราหมณ หรอื ศทู รพึงบาํ เรอพราหมณ พราหมณท ้งั หลายยอมบัญญตั ิการบาํ เรอพราหมณไ วเ ชน น.้ี พราหมณท ง้ั หลายยอ มบญั ญัติการบําเรอกษตั ริยไ วว ากษัตรยิ พงึ บําเรอกษัตริย แพศยพึงบาํ เรอกษตั รยิ  หรอื ศทู รพึงบาํ เรอกษัตริยพราหมณท ั้งหลายยอ มบญั ญัติการบําเรอกษตั ริยไวเ ชน น.ี้ พราหมณทง้ั หลายยอมบัญญัตกิ ารบําเรอแพศยไ ววา แพศยพ ึงบําเรอแพศย หรือศูทรพงึ บาํ เรอแพศย พราหมณท ง้ั หลายยอ มบญั ญัติการบําเรอแพศยไวเชน น.้ี พราหมณทั้งหลายยอ มบัญญัติการบาํ เรอศูทรไววา ศทู รเทานนั้ พงึ บําเรอศูทรดว ยกันใครอนื่ จักบาํ เรอศทู รเลา. พราหมณท้ังหลายยอมบญั ญัติการบําเรอศทู รไวเ ชน

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 373น.ี้ ทานพระโคดม พราหมณท ง้ั หลายยอมบัญญตั กิ ารบาํ เรอ ๔ ประการน้ีทา นพระโคดมเลา ตรสั การบําเรอน้ีอยา งไร [๖๖๓] พระผูมพี ระภาคเจา ตรสั วา พราหมณ ก็โลกท้ังปวงยอมอนญุ าตขอน้นั แกพราหมณท้ังหลายวา จงบัญญตั กิ ารบาํ เรอ ๔ ประการนี้หรือ. เอ. ไมใ ชเชนนนั้ ทานพระโคดม. พ. พราหมณ เปรียบเหมอื นบุรษุ ขัดสน ไมมขี องของตน ยากจนชนทง้ั หลายพึงแขวนกอ นเนอื้ ไวเพ่ือบุรุษนั้นผไู มป รารถนาวา บรุ ษุ ผูเ จริญทานพึงเคี้ยวกินกอ นเนอื้ อนั เสียและพงึ ใชตนทนุ ฉนั ใด พราหมณท ง้ั หลายก็ฉนั นน้ั ยอมบญั ญัตกิ ารบาํ เรอ ๔ ประการนี้แกส มณพราหมณเหลา นั้น โดยไมไดร ับปฏิญาณ. พราหมณ เรายอมไมก ลา ววา พึงบําเรอส่งิ ท้งั ปวง แตเรากไ็ มกลาววา ไมพงึ บําเรอส่งิ ทง้ั ปวง กเ็ ม่ือบุคคลบําเรอสิ่งใดอยู เพราะเหตแุ หงการบําเรอ พงึ มีแตความชัว่ ไมม คี วามดี เรากลา วส่ิงนน้ั วาควรบาํ เรอหามไิ ด แตเ ม่อื บุคคลบําเรอส่งิ ใดอยู เพราะเหตุแหงการบําเรอ พึงมีแตความดี ไมมคี วามชั่ว เรากลาวส่งิ นน้ั วาควรบําเรอ. ถาแมช นทัง้ หลายจะพงึ ถามกษัตรยิ อ ยางนีว้ า เม่ือทานบําเรอส่ิงใดอยู เพราะเหตแุ หง การบาํ เรอพึงมีแตความชั่ว ไมมคี วามดี หรอื วา เม่อื ทานบําเรอสง่ิ ใดอยู เพราะเหตแุ หงบาํ เรอพึงมแี ตค วามดี ไมม คี วามชัว่ ในกรณเี ชน นท้ี านจะพึงบําเรอสง่ิ นั้น แมกษตั รยิ เ มอ่ื จะพยากรณโดยชอบ กพ็ ึงพยากรณอยางนีว้ า เมือ่ ขา พเจา บําเรอสิ่งใดอยู เพราะเหตุแหงการบาํ เรอ พงึ มแี ตความชว่ั ไมมคี วามดี ขา พเจา ไมพงึ บําเรอสิง่ น้นั เมอ่ื ขา พเจา บําเรอสิง่ ใดอยู เพราะเหตแุ หง การบาํ เรอ พงึ มีแตค วามดี ไมมีความช่ัว ขา พเจา พึงบําเรอสิง่ น้ัน ถาแมช นทัง้ หลายพงึ ถามพราหมณ ... แพศย. . .ศทู รอยางนี้วา เมอ่ื ทา นบําเรอสิ่งใดอยู เพราะเหตุแหงการบําเรอ พึงมีแตค วามช่ัว ไมพงึ มีความดี ทา นพงึ บําเรอส่ิงน้ัน หรอื

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 374วาเม่ือทา นบําเรอสง่ิ ใดอยู เพราะเหตุแหงการบําเรอ พงึ มแี ตความดี ไมพ ึงมีความชว่ั ในกรณเี ชนนี้ ทานจะพงึ บาํ เรอสิ่งนนั้ แมศ ทู รเมอ่ื จะพยากรณโ ดยชอบ ก็พงึ พยากรณอ ยา งน้วี า เมือ่ ขา พเจา บําเรอส่งิ ใดอยู เพราะเหตแุ หง การบําเรอ พึงมีแตค วามช่ัว ไมพงึ มีความดี ขา พเจาไมพงึ บาํ เรอสิง่ นั้น สว นวาเมอื่ ขา พเจาบําเรอสิ่งใดอยู เพราะเหตุแหง การบําเรอ พงึ มีแตค วามดี ไมพงึมคี วามชัว่ ขาพเจาพึงบาํ เรอส่งิ นนั้ . [๖๖๔] พราหมณ เราจะไดก ลาววา ประเสริฐเพราะความเปน ผเู กดิในสกุลสงู กห็ ามิได แตจ ะไดกลาววา เลวทราม เพราะความเปน ผเู กิดในสกุลสงู ก็หามิได เราจะไดก ลา ววา ประเสริฐเพราะความเปนผมู ีวรรณะอนัยิง่ หามไิ ด แตจ ะไดกลาววาเลวทรามเพราะความเปนผมู วี รรณะอนั ยิ่งกห็ ามไิ ดจะไดก ลา ววาประเสริฐเพราะความเปนผมู ีโภคะมากหามิได แตจะไดกลาววาเลวทรามเพราะความเปนผูมีโภคะมากก็หามิได. พราหมณ เพราะวา บุคคลบางตนในโลกนี้ แลวเกดิ ในสกลุ สงู ก็ยงั เปนผฆู าสตั ว ลักทรัพย ประพฤติผดิ ในกาม พดู เท็จ พดู สอ เสียด พดู คาํ หยาบ พดู เพอเจอ มักโลภ มีจิตพยาบาท เปนมิจฉาทิฐิ เพราะฉะนน้ั เราจงึ ไมกลา ววา ประเสรฐิ เพราะความเปนผูเกิดในสกุลสงู บุคคลบางตนในโลกน้ี แมเกิดในสกุลสูง ก็เปน ผเู วน จากการฆาสัตว เวน ขาดจากการลักทรัพย เวนขาดจากการพระพฤติผิดในกามเวนขาดจากการพดู เทจ็ เวน ขาดจากการพูดสอเสียด เวน ขาดจากการพดู คําหยาบเวน ขาดจากการพดู เพอ เจอ ไมโลภ ไมมีจติ พยาบาท เปน สัมมาทฐิ ิ เพราะฉะนนั้ เราจึงไมกลา ววาเลวทรามเพราะความเปนผเู กิดในสกุลสูง พราหมณบุคคลบางตนในโลกน้ี แมมีวรรณะอันยง่ิ ก็ยังเปน ผฆู า สัตว ลักทรพั ย ประพฤติผดิ ในกาม พดู เทจ็ พูดสอ เสียด พดู คาํ หยาบ พดู เพอเจอ มีความโลภ มีจิตพยาบาท เปนมิจฉาทฐิ ิ เพราะฉะนนั้ เราจึงไมกลาววา ประเสริฐเพราะความเปนผมู วี รรณะอนั ย่งิ . พราหมณ บุคคลบางตนในโลกน้ี แมมีวรรณะ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 375อนั ยิง่ กเ็ ปนผูเวน จากการฆา สตั ว เวน ขาดจากการลักทรัพย เวนขาดจากการประพฤติผดิ ในกาม เวน ขาดจากการพูดเท็จ เวนขาดจากการพูดสอ เสยี ด เวนขาดจากการพดู คําหยาบ เวนขาดจากการพูดเพอ เจอ ไมมคี วามโลภ ไมม จี ิตพยาบาท เปนสัมมาทิฐิ เพราะฉะน้นั เราจงึ ไมกลา ววาเลวทรามเพราะความเปนผมู ีวรรณะอันยิ่ง. พราหมณบคุ คลบางคนในโลกน้ี แมม โี ภคะมาก กย็ งัเปนผฆู าสตั ว ลกั ทรัพย พระพฤตผิ ิดในกาม พดู เท็จ พูดสอเสยี ด พดูคาํ หยาบ พูดเพอเจอ มคี วามโลภ มจี ติ พยาบาท เปนมจิ ฉาทฐิ ิ เพราะฉะนั้นเราจึงไมก ลา ววา ประเสรฐิ เพราะความเปนผูมโี ภคะมาก พราหมณ บคุ คลบางคนในโลกนี้ แมม ีโภคะมาก ก็เปน ผูเวนจากการฆา สตั ว เวน ขาดจากการลักทรัพย เวน ขาดจากประพฤตผิ ิดในกาม เวนขาดจากการพดู เทจ็ เวนขาดจากการพูดสอ เสียด เวน ขาดจากการพูดคําหยาบ เวนขาดจากการพูดเพอ เจอ ไมม คี วามโลภ ไมม จี ติ พยาบาท เปนสัมมาทิฐิ เพราะฉะนัน้ เราจึงไมก ลา ววาเลวทราม เพราะความเปนผมู โี ภคะมาก พราหมณ เรายอมไมกลา ววา พงึ บําเรอสง่ิ ทง้ั ปวง แตเรากไ็ มก ลา ววา ไมพ งึ บาํ เรอส่ิงท้ังปวง กเ็ ม่อืบคุ คลบําเรอสิ่งใดอยู เพราะเหตแุ หงการบําเรอ ศรัทธา ศีล สุตะ จาคะปญ ญายอมเจรญิ ส่ิงนน้ั เรากลา ววา พึงบําเรอ. [๖๖๕] เม่ือพระผมู ีพระภาคเจาตรสั อยางน้แี ลว เอสกุ ารพี ราหมณไดทลู ถามพระผูมีพระภาคเจาวา ทา นพระโคดม พราหมณท ั้งหลายยอมบัญญัติทรัพย ๔ ประการคือ ยอ มบญั ญัติทรัพยอันเปน ของมีอยขู องพราหมณ ๑ทรัพยอ นั เปนของมอี ยขู องกษัตริย ๑ ทรพั ยอันเปนของมอี ยขู องแพศย ๑ ทรพั ยอนั เปน ของมีอยขู องศูทร ๑ ทานพระโคดม ในขอน้ัน พราหมณทัง้ หลายยอมบญั ญัติทรพั ยอนั เปน ของมีอยูของพราหมณ คือ การเท่ียวไปเพือ่ ภกิ ษาแตพ ราหมณเ ม่อื ดูหมน่ิ ทรพั ยอ นั เปนของมีอยู คอื การเทย่ี วไปเพอื่ ภิกษา

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 376ช่ือวา เปน ผทู าํ กรรมมใิ ชก จิ เหมือนคนเลีย้ งโคถอื เอาของท่เี จาของมิไดใหฉะนนั้ พราหมณท ัง้ หลายยอ มบัญญตั ิทรัพยอ นั เปนของมอี ยขู องพราหมณน แ้ี ล.ทา นพระโคดม พราหมณท ง้ั หลายยอมบัญญัติทรัพยอันเปนของมอี ยขู องกษัตรยิ คือ แลง ธนู แตก ษัตริยเ มอื่ ดูหมน่ิ ทรัพยอ ันเปนของมีอยู คือ แลง ธนู ชื่อวาเปน ผูทํากรรมมิใชกิจ เปรยี บเหมือนคนเลี้ยงโคถอื เอาของท่ีเจา ของมิไดใหฉะน้ัน พราหมณทัง้ หลายยอ มบญั ญตั ิทรัพยอ ันเปนของมีอยูข องกษตั รยิ นแ้ี ล.ทานพระโคดม พราหมณทัง้ หลายยอ มบัญญตั ิทรพั ยอ ันเปนของมอี ยูข องแพศยคอื กสิกรรมและโครักขกรรม แตแพศยเม่ือดูหมิ่นทรัพยอ ันเปนของมอี ยู คอืกสกิ รรมและโครกั ขกรรม ชื่อวา เปนผูท าํ กรรมมใิ ชกจิ เปรียบเหมือนคนเลีย้ งโคถอื เอาของท่ีเจาของมไิ ดใ ห ฉะนน้ั พราหมณท ั้งหลายยอมบญั ญัตทิ รพั ยอันเปนของมีอยูข องแพศยน แ้ี ล. ทา นพระโคดม พราหมณท ้งั หลายยอมบญั ญัติทรพั ยอันเปนของมอี ยขู องศูทร คอื เคียวและไมค าน แตศทู รเมอ่ืดหู มิ่นทรัพยอ นั เปนของมีอยู คอื เดียวและไมคาน ชื่อวา เปน ผทู ํากรรมมิใชกจิ เปรียบเหมอื นคนเลี้ยงโคถอื เอาของท่เี จาของมไิ ดให ฉะนน้ั พราหมณทงั้ หลายยอมบญั ญตั ทิ รัพยอันเปน ของมีอยขู องศูทรน้ีแล. ทานพระโคดมพราหมณท ง้ั หลายยอมบัญญัตทิ รพั ย ๔ ประการนี้ ในเร่อื งนี้ ทา นพระโคดมจะตรสั วากระไร. [๖๖๖] พราหมณ ก็โลกทงั้ ปวงยอ มอนุญาตขอ น้ีแกพราหมณทง้ัหลายวา จงบัญญัติทรพั ย ๔ ประการนห้ี รอื . เอ. ไมใ ชเ ชนนนั้ ทา นพระโคดม. พ. พราหมณ เปรยี บเหมอื นบุรุษขัดสน ไมม ขี องของตน ยากจนชนท้ังหลายพึงแขวนกอ นเนอ้ื ไวใ หแกบรุ ษุ น้ันผูไมปรารถนาวา บรุ ษุ ผูเจริญทานพึงเค้ยี วกินกอ นเนือ้ นี้เสยี และพึงใชท ุนฉนั ใด พราหมณท ง้ั หลายกฉ็ ันน้ัน

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 377ยอมบัญญัตทิ รัพย ๔ ประการนีแ้ กส มณพราหมณเหลา นน้ั โดยไมไ ดร บั ปฏญิ าณพราหมณ เรายอมบญั ญตั โิ ลกตุ ตรธรรมอนั เปนอรยิ ะ วาเปนทรพั ยอนั เปนของมีอยขู องบรุ ุษ. เม่ือเขาระลกึ ถงึ วงศสกุลเกา อันเปนของมารดาบิดา อัตภาพบงั เกิดข้ึนในวงศส กลุ ใด ๆ บรุ ษุ นน้ั ยอ มถึงความนบั ตามวงศสกุลน้ัน ๆ. ถาอัตภาพบงั เกิดในสกุลกษัตริย กย็ อมถึงความนับวา เปนกษัตริย. ถา อัตภาพบงั เกิดในสกลุ พราหมณ กย็ อมถงึ ความนับวาเปนพราหมณ. ถาอัตภาพบังเกิดในสกุลแพศย ก็ยอ มถงึ ความนับวา เปน แพศย. ถาอัตภาพบงั เกดิ ในสกุลศูทรยอ มถงึ ความนับวาเปน ศทู ร เปรยี บเหมือนไฟอาศยั ปจจยั ใด ๆ ตดิ อยู ยอมถงึ ความนบั ตามปจจัยนน้ั ๆ. ถาไฟอาศยั ไมคิดอยู กย็ อ มถึงความนบั วาไฟตดิ ไม.ถา ไฟอาศัยหยากเยือ่ ตดิ อยู กย็ อ มถงึ ความนับวาไฟตดิ หยากเยอื่ . ถา ไฟอาศยัหญา ตดิ อยู ก็ยอมถงึ ความนบั วา ไฟตดิ หญา . ถาไฟอาศยั โคมัยตดิ อยู ก็ยอมถึงความนบั วา ไฟติดโคมัน ฉันใด เราก็ฉันนัน้ แล ยอ มบญั ญตั โิ ลกตุ ตรธรรมอนั เปนอรยิ ะ วาเปนทรัพยอ นั เปนของมีอยขู องบุรษุ . เมือ่ เขาระลึกถงึ วงศสกลุ เกาอันเปน ของมารดาบดิ า อัตภาพบังเกดิ ในสกลุ ใด ๆ ก็ยอมถงึ ความนับตามสกลุ นั้น ๆ. ถาอตั ภาพบงั เกดิ ในสกุลกษัตรยิ  กย็ อมถงึ ความนบั วาเปนกษตั รยิ . ถาอตั ภาพบังเกิดในสกุลพราหมณ ก็ยอ มถึงความนบั วา เปนพราหมณ. ถาอตั ภาพบังเกิดในสกลุ แพศย ก็ยอ มถึงความนบั วา เปน แพศย.ถาอตั ภาพบังเกดิ ในสกลุ ศูทร ก็ยอ มถงึ ความนบั วาเปนศทู ร. [๖๖๗] พราหมณ ถา แมกลุ บุตรออกจากสกุลกษตั ริยบวชเปนบรรพชิตและเขาอาศยั ธรรมวนิ ัยทีพ่ ระตถาคตประกาศแลว เปน ผูเวน ขาดจากการฆา สัตว เวนขาดจากการลกั ทรัพย เวน ขาดจากกรรมเปนขาศกึ แกพ รหม-จรรย เวน ขาดจากการพดู เท็จ เวนขาดจากการพูดสอ เสียด เวน ขาดจากการพดู คําหยาบ เวนขาดจากการพูดเพอเจอ ไมม คี วามโลภ ไมมีจติ พยาบาท

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 378เปน สมั มาทฐิ ิ ยนิ ดีกศุ ลธรรมเคร่ืองนาํ ออกจากทุกข ถาแมก ลุ บตุ รออกจากสกุลพราหมณ...จากสกลุ แพศย ...จากสกุลศูทร บวชเปนบรรพชติ และเขาอาศยั ธรรมวินยั ทีพ่ ระตถาคตประกาศแลว เปน ผเู วนขาดจากการฆาสตั ว เวนขาดจากการลกั ทรัพย เวนขาดจากกรรมเปน ขา ศึกแกพ รหมจรรย เวนขาดจากการพดู เทจ็ เวนขาดจากการพูดสอ เสยี ด เวน ขาดจากการพูดคําหยาบ เวนขาดจากการพดู เพอเจอ ไมม ีความโลภ ไมม จี ติ พยาบาท เปนสมั มาทิฐิยนิ ดีกุศลธรรมเครือ่ งนาํ ออกจากทุกข พราหมณ ! ทานจะเขา ใจความขอนน้ัเปนไฉน พราหมณเ ทา น้นั หรอื สามารถเจริญเมตตาจติ อันไมมีเวร ไมม ีความเบยี ดเบยี น ในที่น้นั กษตั ริย แพศย ศทู ร ไมสามารถหรอื . เอ. ไมใชเชน นนั้ ทานพระโคดม แมกษตั ริยก็สามารถเจรญิ เมตตาจติ อันไมม ีเวรไมม ีความเบียดเบียนในทน่ี นั้ ได แมพราหมณ . . แมแพศย...แมศ ูทร. . . แมวรรณะ ๔ ทั้งหมด กส็ ามารถเจรญิ เมตตาจิตอันไมม เี วร ไมม ีความเบยี ดเบยี นในทีน่ ัน้ ได. [๖๖๘] พ. พราหมณ ฉันนัน้ เหมือนกนั แล ถา แมก ุลบุตรออกจากสกุลกษตั รยิ บ วชเปน บรรพชติ และเขาอาศยั ธรรมวินยั ทพี่ ระตถาคตประกาศแลว เปน ผูเวนขาดจากการฆาสัตว เวนขาดจากการลกั ทรัพย เวนขาดจากกรรมเปนขา ศึกแกพรหมจรรย เวน ขาดจากการพูดเท็จ เวนขาดจากการพูดสอ เสียด เวนขาดจากการพูดคําหยาบ เวน ขาดจากการพดู เพอ เจอไมมีความโลภ ไมมจี ิตพยาบาท เปน สัมมาทิฐิ ยินดีกศุ ลธรรมเครื่องนาํ ออกจากทุกข ถา แมกลุ บุตรออกจากสกลุ พราหมณ... จากสกลุ แพศย ... จากสกุลศทู รบวชเปน บรรพชติ เปน ผูเวน ขาดจากการฆา สัตวเ วนขาดจากการลกั ทรพั ยเวน ขาดจากกรรมเปน ขาศกึ แกพ รหมจรรย เวน ขาดจากการพดู เท็จ เวนขาดจากการพูดสอเสียด เวน ขาดจากการพดู คาํ หยาบ เวน ขาดจากการพดู เพอเจอ

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 379ไมม ีความโลภ ไมม ีจิตพยาบาท เปนสัมมาทิฐิ ยินดีกุศลธรรมเครอ่ื งนาํ ออกจากทกุ ข พราหมณ ทา นจะเขาใจความขอนั้นเปนไฉน พราหมณเ ทา น้ันหรือสามารถถอื เอาเครือ่ งสสี ตั วส าํ หรับอาบนาํ้ ไปยงั แมน าํ้ แลวลอยละอองธลุ ีกษตั ริย แพศย ศูทร ไมสามารถหรอื . เอ. ไมใ ชเ ชนนัน้ ทา นพระโคดม แมก ษัตรยิ ก็สามารถถอื เอาเครอ่ื งสตี วั สาํ หรับอาบนํา้ ไปยังแมน า้ํ แลว ลอยละอองธลุ ไี ด แมพราหมณ. . .แมแพศย. . . แมศทู ร แมว รรณะ ๔ ทัง้ หมด ก็สามารถถอื เอาเครอ่ื งสตี ัวสาํ หรบั อาบนํ้า ไปยงั แมนํ้าแลวลอยละอองธลุ ีได. [๖๖๙] พ. พราหมณ ฉนั น้ันเหมอื นกนั แล ถา แมกลุ บุตรออกจากสกลุ กษตั ริยบ วชเปน บรรพชติ และเขาอาศยั ธรรมวินยั ทพ่ี ระตถาคตประกาศแลว ยอ มเปนผเู วน ขาดจากการฆาสตั ว เวนขาดจากการลักทรพั ย เวน ขาดจากกรรมเปนขาศกึ แกพรหมณ เวนขาดจากการพูดเทจ็ เวน จากการพดู สอเสยี ดเวน ขาดจากการพดู คําหยาบ เวน ขาดจากการพดู เพอ เจอ ไมมคี วามโลภ ไมมีจิตพยาบาท เปนสัมมาทฐิ ิ ยนิ ดีกุศลธรรมเคร่ืองนําออกจากทุกขได ถาแมกุลบตุ รออกจากสกุลพราหมณ...จากสกุลแพศย ... จากสกุลศทู ร บวชเปนบรรพชิต และเขาอาศยั ธรรมวินัยทพ่ี ระตถาคตประกาศแลว ยอมเปน ผูเวนขาดจากการฆา สัตว เวนขาดจากการลักทรัพย เวนขาดจากกรรมเปน ขา ศึกแกพรหมจรรย เวน ขาดจากการพดู เท็จ เวนขาดจากการพดู สอเสยี ด เวน ขาดจากการพูดคาํ หยาบ เวน ขาดจากการพูดเพอ เจอ ไมม ีความโลภ ไมม จี ิตพยาบาท เปน สัมมาทิฐิ ยนิ ดีกศุ ลธรรมเครอื่ งนาํ ออกจากทุกขไ ด ทา นจะเขาใจความขอนนั้ เปนไฉน พระราชาผูเ ปน กษตั รยิ ไดม ูรธาภิเษกแลว ในโลกนี้รบั สง่ั ใหบรุ ษุ ซ่ึงมีชาตติ าง ๆ กนั ๑๐๐ คนมาประชุมกนั วา จงมาน่ีแนะทา นทั้งหลาย ในทานท้ังหลาย ผูใดเกดิ แตส กุลกษัตรยิ  แตส กลุ พราหมณ

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 380แตส กุลเจา ผูน ั้นจงเอาไมส ัก ไมสาละ ไมสน ไมจ นั ทน หรอื ไมทบั ทมิมาทําเปน ไมส ไี ฟ จงสไี ฟไหเกดิ ขนึ้ จงสีไฟใหต ดิ สวนทานเหลาใดเกิดแตสกุลคนจัณฑาล แตส กลุ นายพราน แตสกลุ ชางจักสาน แตสกุลชา งรถ แตสกุลคนเทหยากเย่ือ ทา นเหลา น้นั จงเอาไมรางสนุ ขั ไมรางสุกร ไมร างยอมผาหรอื ไมละหงุ มาทาํ เปน ไมส ไี ฟ จงสีไฟใหเกิดขึ้น จงสไี ฟใหต ดิ พราหมณทานจะเขา ใจความขอน้ันเปน ไฉน ไฟที่บคุ คลผเู กดิ แตสกุลกษัตรยิ  แตสกลุพราหมณ แตส กลุ เจา เอาไมสัก ไมส าละ ไมส น ไมจนั ทน หรอื ไมทับทิมมาทําเปนไมส ีไฟ สไี ฟเกิดลกุ ข้ึน ไฟนัน้ เทา น้ันหรอื เปน ไฟมีเปลว มสี ี และมแี สง อาจทํากจิ ทต่ี อ งทําดว ยไฟนนั้ ได สว นไฟทีค่ นเกดิ แตส กลุ คนจณั ฑาลสกุลนายพราน แตส กุลชา งจักสาน แตส กุลชางรถ แตสกลุ คนเทหยากเย่อืเอาไมรางสุนัข ไมรางสุกร ไมร างยอมผา หรอื ไมล ะหุง มาทาํ เปนไมสไี ฟสีไฟเกดิ ลุกข้ึน ไฟน้นั เปน ไฟไมมเี ปลว ไมมีสี ไมม แี สง และไมอาจทํากจิทต่ี องทาํ ดวยไฟนนั้ หรือ. เอ. ไมใชเ ชน นนั้ ทานพระโคดม ไฟทีบ่ ุคคลเกดิ แตสกุลกษัตริยแตสกลุ พราหมณ แตส กุลเจา เอาไมสกั เอาไมส าละ ไมสน ไมจนั ทนหรอื ไมท บั ทิม มาทําเปน ไมส ไี ฟ สีไฟเกิดข้นึ ไฟนน้ั เปน ไฟมเี ปลว มสี ีมแี สง และอาจทาํ กจิ ที่ตอ งทําดวยไฟนน้ั ได แมไฟท่ีบุคคลเกิดแตส กลุ จัณฑาลแตสกุลนายพราน แตสกุลชางจักสาน แตสกลุ ชา งรถ แตสกลุ คนเทหยากเยอ่ืเอาไมร างสุนัข ไมร างสกุ ร ไมร างยอมผา หรอื ไมละหุง มาทาํ เปน ไมสีไฟสีไฟเกดิ ลกุ ขึ้น ไฟนัน้ กเ็ ปน ไฟมีเปลว มีสี มีแสง และอาจทํากิจที่ตอ งทําดว ยไฟแมท้งั หมดได. [๖๗๐] พ. พราหมณ ฉันนน้ั เหมอื นกันแล ถา แมก ุลบตุ รออกจากสกุลกษัตรยิ บ วชเปน บรรพชติ และเขาอาศยั ธรรมวนิ ัยท่พี ระตถาคตประกาศ

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌิมนิกาย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 381แลว ยอมเปนผูเวน ขาดจากการฆาสัตว เวนขาดจากการลักทรัพย เวนขาดจากกรรมเปนขา ศึกแกพรหมจรรย เวนขาดจากการพูดเทจ็ เวน ขาดจากการพดู สอเสียด เวน ขาดจากการพดู คําหยาบ เวนขาดจากการพูดเพอ เจอ ไมมีความโลภ ไมม จี ติ พยาบาท เปน สมั มาทิฐิ ยนิ ดกี ศุ ลธรรมเครื่องนําออกจากทกุ ขถาแมกลุ บุตรออกจากสกุลพราหมณ. .. จากสกลุ แพศย . . . จากสกุลศทู รบวชเปน บรรพชติ และเขาอาศยั ธรรมวนิ ัยท่ีพระตถาคตประกาศแลว ยอมเปนผูเวนขาดจากการฆาสตั ว เวน ขาดจากการลักทรพั ย เวน ขาดจากกรรมเปนขาศึกแกพ รหมจรรย เวน ขาดจากการพูดเท็จ เวนขาดจากการพูดสอ เสยี ดเวนขาดจากการพูดคําหยาบ เวนขาดจากการพดู เพอ เจอ ไมม ีความโลภ ไมมีจิตพยาบาท เปนสมั มาทิฐิ ยนิ ดกี ศุ ลธรรมเคร่ืองนาํ ออกจากทุกขไ ด. [๖๗๑] เมอื่ พระผูมีพระภาคเจาตรัสอยา งนี้แลว เอสกุ ารีพราหมณไดกราบทูลพระผูมีพระภาคเจา วา ขาแตพ ระโคดมผเู จรญิ ภาษิตของพระองคแจมแจงนัก ขา แตพระโคดมผเู จริญ ภาษติ ของพระองคแ จมแจง นัก พระองคทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยาย เปรียบเหมอื นหงายของทค่ี วาํ่ เปดของท่ีปดบอกทางแกคนหลงทาง หรือตามประทีปในท่ีมืดดวยหวังวา ผูม จี ักษจุ ักเหน็รปู ได ฉะนนั้ ขาแตพระโคดมผูเจรญิ ขา พระองคน้ขี อถึงพระองคก ับทงั้พระธรรมและพระภิกษุสงฆวาเปนสรณะ ขอพระโคดมผเู จรญิ โปรดทรงจําขา พระองควาเปน อุบาสกผถู ึงสรณะตลอดชีวิต ต้งั แตวันนเ้ี ปน ตน ไป ฉะนี้แล. จบเอสกุ ารสี ตู รที่ ๖

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 382 อรรถกถาเอสุกรสี ูตร เอสกุ ารสี ตู รข้ึนตน วา ขา พเจาไดส ดับมาแลวอยา งนี.้ บรรดาบทเหลานั้น คําวา พงึ แขวนสว น คอื พงึ ใหแ ขวนสว น.ทรงแสดงชอื่ วา สัตถธรรม คือธรรมของพอ คาเกวยี นดว ยคาํ นี้ . ไดยินวาพอ คา เกวยี นเดินทางกนั ดารมาก. เม่อื โคตายในระหวา งทาง กถ็ ือเอาเน้อื มนัมาแลว แขวนไวสําหรบั ผตู อ งการเนื้อทง้ั ปวงวา ใคร ๆ เค้ียวกินเน้ือนี้ จงใหร าคาเทา นี้ . ธรรมดาวาเนอ้ื โค คนกนิ ไดก็มี กินไมไดก ็มี ผสู ามารถใหตนทนุ ก็มี ผไู มส ามารถกม็ .ี พอ คา เกวยี นซื้อโคมาดวยราคาใด เพ่อื ใหราคานนั้จงึ ใหสวนแกค นทงั้ ปวงโดยพลการแลว เอาแตต นทนุ . นเ้ี ปน ธรรมของพอคาเกวียน. เพ่อื แสดงวา แมพ ราหมณทั้งหลายก็อยางนน้ั เหมือนกัน ถือเอาปฏิญญาของชาวโลกแลวบัญญัตกิ ารบาํ เรอ ๔ ประการโดยธรรมดาของตนเองดงั นี้ จงึ ตรสั วา อยา งน้ันเหมือนกนั แล ดงั นเ้ี ปน ตน . คําวา พึงมแี ตค วามช่ัวคอื พงึ เปนความชั่วชาอยางยงิ่ . คําวา พงึ มีแตความดี คอื พึงมแี ตประโยชนเก้ือกูล. อีกอยางหนง่ึ บทวา ชั่ว คอื พงึ เปนอตั ตภาพช่วั คอื ลามก.บทวา ดี คือ ประเสรฐิ สุด. ไดแ กสูงสดุ . บทวา ประเสรฐิ คือ ประเสริฐกวา.บทวา เพราะความเปน ผูเกิดในตระกลู สูง คอื ประเสริฐ เพราะความเปน ผเู กดิ ในตระกูลสูง. บทวา ชัว่ ชา คอื เลวทราม. ความเปนผเู กดิ ในตระกลสูงเทียว ยอมควรในตระกูลท้ังสอง คอื ตระกูลกษตั ริย และตระกลูพราหมณ. ความเปนผมู วี รรณะอันยิ่ง ยอ มควรในตระกูลทั้งสาม. เพราะแมแพศยก ย็ อ มเปน ผมู ีวรรณะอันยง่ิ ได. ความเปน ผูมีโภคะมากยอมควรแมในตระกูลท้ัง ๔. เพราะแมศูทรจนชั้นทีส่ ดุ แมคนจัณฑาล ก็ยอ มเปนผมู โี ภคะ

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 383มากไดเ หมอื นกนั . บทวา เทยี่ วไปเพอื่ ภิกษา ความวา อนั พราหมณแมมีทรพั ยเปนโกฏิก็ตองเทยี่ วขอภกิ ขา. พราหมณแ ตเ กา กอ นแมมีทรพั ยต ง้ั ๘๐ โกฏิก็ยอ มเทย่ี วภิกขาเพลาหนง่ึ . ถามวา เพราะเหตไุ ร. ตอบวา ขอครหาวาเด๋ยี วน้ีเร่มิ เทย่ี วขอภิกษา ดงั นี้ จักไมมแี กโปราณกพราหมณท ั้งหลายในเวลาเข็ญใจ. บทวา ดหู มน่ิ ความวา พราหมณละวงศ การเท่ยี วภกิ ษาแลวเลยี้ งชีวิตดว ยสัตถาชีพ (อาชพี ชายศัสตรา) กสิกรรม และพาณชิ กรรมเปนตน น้ีชอื่ วาดหู ม่ิน. บทวา เหมือนคนเลี้ยงโค ความวา เหมือนคนเลยี้ งโคลกั ของท่ตี นตองรกั ษา เปนผทู าํ ในสง่ิ ท่มี ใิ ชห นาท่ีฉะน้ัน . พึงทราบเนือ้ ความในวาระท้ังปวงโดยนยั นี้. บทวา มีดและไมคาน คือมีดสาํ หรบั เก่ยี วหญา (คอื เคียว)และไมคาน. บทวา ระลกึ ถงึ ความวา ระลึกถงึ วงศต ระกลู เกาอันเปนของมารดาบิดาทคี่ นเกิดนน้ั . คาํ ท่ีเหลือในทีท่ ัง้ ปวงงา ยท้ังนนั้ แล. จบอรรถกถาเอสกุ ารีสตู รที่ ๖

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มัชฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 384 ๗. ธนัญชานิสูตร [๖๗๒] ขา พเจาไดสดับมาแลว อยา งนี้ :- สมยั หน่งึ พระผมู ีพระภาคเจา ประทับ อยู ณ พระวิหารเวฬุวันสวนที่ใชเ ลีย้ งกระแต เขตพระนครราชคฤห. สมยั นัน้ แล ทา นพระสารีบุตรเท่ียวจาริกไปในทักขณิ าคริ ชี นบท พรอมดวยภกิ ษส งฆหมูใ หญ. คร้ังน้นั ภกิ ษุรปู หน่ึงจําพรรษาอยใู นพระนครราชคฤห ไดเขา ไปหาทานพระสารีบุตรถงึ ทัก-ขณิ าคิรชี นบท ไดป ราศรยั กับทานพระสารีบุตร ครัน้ ผานการปราศรยั พอใหระลึกถงึ กนั ไปแลว น่งั ณ ที่ควรสว นขา งหนึง่ . [๖๗๓] ทา นพระสารบี ุตรไดถ ามภิกษนุ น้ั วา ทานผูมอี ายุ พระผมู ีพระภาคเจา ไมทรงพระประชวร และยังทรงพระกาํ ลังอยหู รือ. ภกิ ษนุ ัน้ กราบเรียนวา พระผูมีพระภาคเจา ไมท รงพระประชวรและยังทรงพระกําลงั อยู ทา นผูมีอาย.ุ สา. ทานผมู อี ายุ ก็ภกิ ษสุ งฆไ มปวยไข และยงั มีกาํ ลงั อยูห รอื . ภ.ิ แมภ กิ ษสุ งฆก็ไมป วยไข และยงั มีกาํ ลังอยู ทา นผูมอี าย.ุ สา. ทานผมู ีอายุ ธนัญชานพิ ราหมณอยทู ใ่ี กลประตตู ัณฑุลปาละ ในพระนครราชคฤหน นั้ เขาไมปว ยไขและยังมีกาํ ลงั อยหู รอื . ภ.ิ แมธ นญั ชานพิ ราหมณก ็ไมป ว ยไข และยังมกี ําลงั อยู ทา นผมู ีอายุ. สา. ทา นผูม อี ายุ ธนญั ชานิพราหมณย งั เปน ผไู มป ระมาทหรอื . ภิ. ทไี่ หนไดทา นผมู อี ายุ ธนัญชานิพราหมณของเราจะไมป ระมาท.เขาอาศัยพระราชา เท่ียวปลนพวกพราหมณและคฤหบดี อาศัยพวกพราหมณ

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มัชฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 385และคฤหบดีปลนพระราชา ภริยาของเขาผูม ีศรทั ธา ซงึ่ นาํ มาจากสกุลทมี่ ศี รัทธาทํากาละเสยี แลว เขาไดหญิงอ่นื มาเปนภริยาหาศรัทธามไิ ด เขานํามาจากสกุลท่ีไมมศี รทั ธา. สา. ทานผูมอี ายุ เราไดฟง วา ธนญั ชานพิ ราหมณเ ปน ผปู ระมาท เปนอนั ไดฟ ง ชัว่ หนอ ทําไฉน เราจะพึงไดพบกับธนญั ชานพิ ราหมณบ างครง้ั บางคราว. ทําไฉน จะพงึ ไดเ จรจาปราศรัยกันสักนอยหน่งึ ครัง้ นน้ั ทานพระสารีบตุ รอยใู นทกั ขิณาคริ ชี นบทคามควรแลว จงึหลกี จาริกไปทางพระนครราชคฤห เทยี่ วจารกิ ไปโดยลาํ ดบั ไดถงึ พระนคร-ราชคฤหแ ลว . [๖๗๔] ไดยินวา สมัยนนั้ ทา นพระสารบี ุตรอยู ณ พระวิหารเวฬุวนัสวนทใ่ี ชเล้ยี งกระแต ใกลพ ระนครราชคฤห. ครัง้ น้ันเวลาเชา ทา นพระสารี-บุตรนุงแลว ถอื บาตรและจีวรเขาไปยังพระนครราชคฤห สมยั นนั้ ธนัญชานิพราหมณใชคนใหร ีดนมโคอยูทีค่ อกโค ภายนอกพระนคร ทา นพระสารบี ุตรเท่ียวบิณฑบาตในพระนครราชคฤห ภายหลงั ภตั กลบั จากบณิ ฑบาตแลวเขา ไปหาธนัญชานิพราหมณถ งึ ท่ีอยูธนญั ชานิพราหมณไดเห็นทา นพระสารีบตุ รกาํ ลงั มาแตไ กล จึงเขาไปหาทานพระสารีบุตร แลวไดกลาววา นิมนตด ื่มนา้ํนมสดทางนเ้ี ถิด ทานพระสารีบตุ ร ทานยงั มเี วลาฉันอาหาร. สา. อยาเลยพราหมณ วนั น้ีฉนั ทําภัตกิจเสร็จแลว ฉนั จกั พักกลางวันทโ่ี คนตนไมโนน ทา นพึงมาในท่ีนั้น ธนัญชานพิ ราหมณรับคาํ ทา นพระสารี-บุตรแลว . ครั้งนนั้ ธนญั ชานิพราหมณบรโิ ภคอาหารเวลาเชาเสรจ็ แลว ไดเขาไปหาทา นพระสารีบุตร ไดป ราศรยั กบั ทานพระสารีบตุ ร ครนั้ ผานการปราศรัยพอใหระลกึ ถึงกันไปแลว จึงน่ัง ณ ทค่ี วรขา งหนึง่

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาที่ 386 [๖๗๕] ทานพระสารบี ตุ รไดถามวา ธนัญชานิ ทานเปนผไู มประมาทหรือ. ธนัญชานพิ ราหมณไดต อบวา ขาแตทานพระสารีบตุ ร ทีไ่ หนขาพเจาจะไมป ระมาท เพราะขา พเจาตอ งเลี้ยงมารดาบดิ า ตองเล้ยี งบุตรภรยิ า ตองเล้ยี งพวกทาส กรรมกร และคนรบั ใช ตองทาํ กิจสาํ หรบั มติ รและอาํ มาตยแ กมติ รและอํามาตย ตอ งทํากจิ สาํ หรับญาติสาโลหติ ตอ งทาํ กจิ สําหรบั แขกแกแ ขกตองทาํ บุญทคี่ วรทาํ แกปพุ เปตชนสงไปใหปพุ เปตชน ตองทาํ การบวงสรวงแกพวกเทวดา ตอ งทาํ ราชการใหแกหลวง แมกายนีก้ ็ตองใหอ่ิมหนาํ ตอ งใหเจริญ. [๖๗๖] สา. ธนัญชานิ ทานจะเขา ใจความขอนั้น เปน ไฉน บุคคลบางตนในโลกน้ี เปนผพู ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตุแหงบิดามารดา นายนริ ยบาลจะพึงฉุดคราเขาผนู น้ั ไปยังนรก เพราะเหตแุ หงการประพฤติไมชอบธรรนและประพฤตผิ ิดธรรม เขาจะพึงไดต ามความปรารถนาหรอื วา เราเปนผูประพฤตไิ มชอบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตุแหงมารดาบดิ า ขอนายนริ ยบาลอยพู ึงฉดุ ครา เราไปนรกเลย หรอื มารดาบดิ าของผูน้นั จะพึงไดต ามความปรารถนาวา ผูนเ้ี ปนผปู ระพฤติไมชอบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตุแหง เราทงั้ หลาย ขอนายนริ ยบาลอยาพึงฉุดคราเขาไปนรกเลย. ธ. ไมใ ชเ ชนนน้ั ทานสารบี ตุ ร ทแี่ ทถงึ ผนู ั้นจะครา่ํ ครวญมากมายนายนิรยบาลก็พงึ โยนลงในนรกจนได. [๖๗๗] สา. ธนญั ชานิ ทา นจะเขาใจความขอ นั้นเปน ไฉน บคุ คลบางคนในโลกนี้ เปน ผปู ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤตผิ ิดธรรม เพราะเหตุแหงบตุ รและภริยา นายนิรยบาลจะพึงฉดุ ครา ผูนัน้ ไปนรก เพราะเหตุแหง การ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มชั ฌมิ ปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 387พระพฤตไิ มช อบธรรมและพระพฤตผิ ดิ ธรรม เขาจะพงึ ไดต ามความปรารถนาหรือหนอวา เราประพฤติไมชอบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หงบุตรและภรยิ า ขอนายนริ ยบาลอยาพึงฉดุ ครา เราไปนรกเลย หรือวาบตุ รและภรยิ าของผนู นั้ จะพงึ ไดต ามความปรารถนาวา ผูน ้ปี ระพฤติไมช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หง เราท้งั หลาย ขอนายนิรยบาลอยา พงึ ฉุดคราเขาไปนรกเลย. ธ. ไมใชเชนนนั้ ทา นพระสารบี ุตร ทแ่ี ท ถึงผูน ัน้ จะครํา่ ครวญมากมาย นายนริ ยบาลกพ็ ึงโยนลงในนรกจนได. [๖๗๘] สา. ธนญั ชานิ ทา นจะเขาใจความขอน้นั เปนไฉน บุคคลบางคนในโลกนี้ พระพฤติไมช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตุแหงทาสกรรมกรและคนรับใช นายนริ ยบาลจะพงึ ฉดุ ครา เขาผนู น้ั ไปนรก เพราะเหตุแหง การพระพฤติไมช อบธรรมและพระพฤติผิดธรรม เขาจะพึงไดตามความปรารถนาหรอื หนอวา เราเปน ผปู ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผิธรรมเพราะเหตแุ หง ทาส กรรมกรและคนรับ ใช ขอนายนิรยบาลอยา พงึ ฉดุ ครา เราไปนรกเลย หรอื วา พวกทาส กรรมกรและคนรับใชข องเขาจะพึงไดตามความปรารถนาวา ผูน้ีประพฤติไมชอบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตแุ หงเราท้ังหลาย ขอนายนิรยบาลอยา พงึ ฉุดครา เขาไปนรกเลย. ธ. ไมใชเชน นัน้ ทานพระสารีบุตร ท่แี ทถ ึงผูนนั้ จะครํา่ ครวญมากมาย นายนิรยบาลก็พึงโยนเขาลงในนรกจนได. [๖๗๙] สา. ธนัญชานิ ทา นจะเขา ใจความขอ นั้น เปน ไฉน บุคคลบางคนในโลกนี้ พระพฤติไมชอบธรรม พระพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตแุ ห งมิตรและอํามาตย นายนริ ยบาลจะพงึ ฉุดครา เขาผนู ั้น ไปยังนรก เพราะเหตแุ หงการประพฤติไมช อบธรรมและประพฤตผิ ิดธรรม เขาจะพึงไดต ามความปรารถนา

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนิกาย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 388หรือหนอวา เราเปน ผูประพฤติไมชอบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตุแหง มิตรและอํามาตย ขอนายนิรยบาลอยา พึงฉุดครา เราไปนรกเลย หรือวามิตรและอํามาตยของเขาพงึ ไดต ามความปรารถนาวา ผูนีป้ ระพฤตไิ มชอบธรรมประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตแุ หงเราทัง้ หลาย ขอนายนริ ยบาลอยา พึงฉุดคราเขาไปนรกเลย. ธ. ไมใ ชเ ชน นัน้ ทา นพระสารบี ุตร ที่แท ถงึ ผนู ัน้ จะคร่ําครวญมากมาย นายนริ ยบาลกพ็ ึงโยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๐] สา. ธนญั ชานิ ทา นจะเขา ใจความขอ นั้นเปนไฉน บคุ คลบางคนโนโลกนี้ ประพฤติไมช อบธรรม ประพฤตผิ ิดธรรม เพราะเหตแุ หงญาติสาโลหิต นายนิรยบาลจะพงึ ฉุดคราเขาผนู ั้นไปยงั นรก เพราะเหตุแหง การประพฤตไิ มช อบธรรมและประพฤตผิ ดิ ธรรม เขาจะพึงไดตามความปรารถนาหรอื หนอวา เราประพฤติไมชอบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตแุ หง ญาติ-สาโลหิต ขอนายนริ ยบาลอยาพงึ ฉุดครา เราไปนรกเลย หรอื วาญาตสิ าโลหติ ของเขาจะพึงไดตามความปรารถนาวา ผูนปี้ ระพฤติไมชอบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรมเพราะเหตุแหง เราท้ังหลาย ขอนายนิรยบาลอยาพึงฉุดคราเขาไปนรกเลย. ธ. ไมใ ชเ ชน น้ัน ทา นพระสารีบตุ ร ท่แี ท ถงึ ผูนน้ั จะครา่ํ ครวญมากมาย นายนริ ยบาลก็พงึ โยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๑] สา. ธนัญชานิ ทา นจะเขาใจความขอ นน้ั เปนไฉน บุคคลบางคนในโลกน้ี พระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตุแหง แขกนายนริ ยบาลจะพงึ ฉดุ ครา เขาผนู ้ันไปยังนรก เพราะเหตุแหงการประพฤตไิ มชอบธรรมและประพฤติผดิ ธรรม เขาจะพงึ ไดต ามความปรารถนาหรอื หนอวาเราพระพฤติไมชอบธรรม พระพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หงเขา ขอนาย

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ที่ 389นิรยบาลอยาพงึ ฉุดคราเราไปนรกเลย หรอื วา แขกของเขาจะพึงไดต ามความปรารถนาวา ผนู ีป้ ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤตผิ ิดธรรม เพราะเหตแุ หงเราทั้งหลาย ขอนายนริ ยบาลอยาพึงฉดุ ครา เขาไปนรกเลย. ธ. ไมใชเชน น้ัน ทา นพระสารบี ตุ ร ทแ่ี ท ถึงผนู ้ันจะคร่าํ ครวญมากมาย นายนริ ยบาลก็พึงโยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๒] สา. ธนญั ชานิ ทา นจะเขา ใจความขอน้ันเปนไฉน บุคคลบางคนในโลกน้ี พระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤตผิ ิดธรรม เพราะเหตแุ หงปพุ เปตชน นายนริ ยบาลจะพงึ ฉดุ คราเขาผูน ัน้ ไปยงั นรก เพราะเหตุแหง การประพฤติไมช อบธรรมและประพฤตผิ ิดธรรม เขาจะพงึ ไดต ามความปรารถนาหรอื หนอวา เราประพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตแุ หงปพุ เปตชน ขอนายนริ ยบาลอยาพึงฉุดครา เราไปนรกเลย หรอื วาปพุ เปตชนของเขาจะพึงไดต ามความปรารถนาวา ผูนปี้ ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตุแหง เราทัง้ หลาย ขอนายนริ ยบาลอยาพึงฉุดคราเขาไปนรกเลย. ธ. ไมใชเชนนนั้ ทา นพระสารบี ุตร ที่แท ถงึ ผูน ัน้ จะคราํ่ ครวญมากมาย นายนิรยบาลก็พึงโยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๓] สา. ธนญั ชานิ ทา นจะเขาใจความขอ นั้นเปนไฉน บคุ คลบางคนในโลกนี้ ประพฤติไมช อบธรรม พระพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตุแหงเทวดา นายนริ ยบาลจะพงึ ฉดุ คราเขาผนู ั้นไปยังนรก เพราะเหตุแหงการประพฤตไิ มช อบธรรมและประพฤติผดิ ธรรม เขาจะพงึ ไดต ามความปรารถนาหรือหนอวา เราประพฤติไมชอบธรรม พระพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตแุ หงเทวดา ขอนายนิรยบาลอยา พึงฉุดครา เราไปนรกเลย หรอื วา เทวดาของเขาจะ

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มชั ฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 390พึงไดต ามความปรารถนาวา ผูนป้ี ระพฤติไมชอบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรมเพราะเหตแุ หง เราทงั้ หลาย ขอนายนริ ยบาลอยาพงึ ฉุดคราเขาไปนรกเลย. ธ. ไมใชเ ชนน้ัน ทานพระสารีบตุ ร ที่แท ถงึ ผนู ัน้ จะคร่าํ ครวญมากมาย นายนิรยบาลก็พึงโยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๔] ส. ธนัญชานิ ทานจะเขาใจความขอ น้ันเปน ไฉน บคุ คลบางคนในโลกน้ี พระพฤตไิ มชอบธรรม ประพฤตผิ ิดธรรม เพราะเหตุแหงพระราชา นายนิรยบาลจะพึงฉุดคราเขาผนู ั้นไปยงั นรก เพราะเหตแุ หงการพระพฤตไิ มช อบธรรมและประพฤตผิ ิดธรรม เขาจะพึงไดตามความปรารถนาหรือหนอวา เราพระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หงพระราชา ขอนายนิรยบาลอยาพึงฉุดคราเราไปนรกเลย หรือวา พระราชาของผูนนั้ จะพงึ ไดต ามความปรารถนาวา ผนู ปี้ ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หง เราท้ังหลาย ขอนายนริ ยบาลอยาพงึ ฉดุ ครา เขาไปนรกเลย. ธ. ไมใ ชเ ชน นน้ั ทา นพระสารีบตุ ร ทีแ่ ท ถึงผูนนั้ จะคราํ่ ครวญมากมาย นายนริ ยบาลกพ็ ึงโยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๕] สา. ดูกอ นธนญั ชานิ ทานจะเขา ใจความขอน้นั เปน ไฉนบุคคลบางคนในโลกน้ี ประพฤตไิ มชอบธรรม พระพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตุแหง การเลีย้ งกาย เพราะเหตุทํานุบํารงุ กาย นายนิรยบาลจะพึงฉุดครา เขาผนู ั้นไปยังนรก เพราะเหตแุ หง การประพฤติไมช อบธรรมและประพฤตผิ ิดธรรมเขาจะพงึ ไดต ามความปรารถนาหรือหนอวา เราประพฤตไิ มชอบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตกุ ารณเลี้ยงกาย เพราะเหตุการณท ํานบุ าํ รุงกาย ขอนายนิรยบาลอยา พึงฉดุ คราเราไปนรกเลย หรือวา ชนเหลาอน่ื ของเขาจะพึงไดต ามความปรารถนาวา ผนู ี้ประพฤติไมช อบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตกุ ารณ

พระสุตตันตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มัชฌิมปณ ณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 391เลย้ี งกาย เพราะเหตุทาํ นบุ าํ รงุ กาย ขอนายนิรยบาลอยา พงึ ฉุดครา เขาไปนรกเลย. ธ. ไมใชเ ชน นนั้ ทานพระสารบี ตุ ร ที่แท ถึงผูนัน้ จะครํา่ ครวญมากมาย นายนิรยบาลกพ็ งึ โยนเขาลงในนรกจนได. [๖๘๖] สา. ดูกอนธนัญชานี ทา นจะเขา ใจความขอนน้ั เปน ไฉนบุคคลผูป ระพฤติไมช อบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตแุ หง มารดาบดิ ากบั บคุ คลผูประพฤตชิ อบธรรม ประพฤติถูกธรรม เพราะเหตุแหง มารดาบิดาไหนจะประเสรฐิ กวากนั . ธ. ขา แตท านพระสารบี ุตร ผทู ปี่ ระพฤตไิ มชอบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หงมารดาบิดา ไมป ระเสรฐิ สวนผปู ระพฤตชิ อบธรรมประพฤติถกู ธรรม เพราะเหตแุ หง มารดาบิดา ประเสริฐ ดว ยวา การประพฤติชอบธรรมและการประพฤติถกู ธรรม ประเสริฐกวา การประพฤตไิ มช อบธรรมและการประพฤติผดิ ธรรม. สา. ธนัญชานิ การงานอยางอืน่ ท่ีมเี หตุ ประกอบดวยธรรม เปนเครื่องใหบคุ คลอาจเล้ียงมารดาบิดาได ไมตองทํากรรมอนั ลามก และใหป ฏิบัติปฏิปทาอนั เปนบุญได มีอยู. [๖๘๗] ธนัญชานิ ทา นจะเขา ใจความขอนัน้ เปนไฉน บคุ คลผูพระพฤติไมช อบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตแุ หงบตุ รและภรยิ า กบับคุ คลผูพระพฤติชอบธรรม พระพฤติถูกธรรม เพราะเหตบุ ตุ รและภริยาไหนจะประเสริฐกวา กนั . ธ. ขาแตทานพระสารีบตุ ร บุคคลผูประพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตแุ หงบตุ รและภรยิ า ไมป ระเสริฐ สว นบคุ คลผปู ระพฤติชอบธรรม พระพฤตถิ กู ธรรม เพราะเหตุแหง บตุ รและภริยา ประเสรฐิ

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มชั ฌิมปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนาท่ี 392ดว ยวา การพระพฤตชิ อบธรรมและการประพฤติถกู ธรรม ประเสรฐิ กวาการพระพฤตไิ มชอบธรรม และการพระพฤตผิ ิดธรรม. ส. ธนญั ชานิ การงานอยางอ่นื ที่มเี หตุ ประกอบดวยธรรม เปนเคร่ืองใหบคุ คลอาจเล้ยี งบุตรและภรยิ าได ไมต อ งทํากรรมอันลามก และใหปฏบิ ตั ิปฏปิ ทาอันเปนบุญได. มอี ย.ู [๖๘๘] ดกู อ นธนัญชานิ ทา นจะเขาใจความขอ นั้นเปนไฉน บคุ คลผูประพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตุแหง พวกทาส กรรมกรและคนรับใช กับบุคคลผูประพฤติชอบธรรม พระพฤติถกู ธรรม เพราะเหตุแหง พวกทาส กรรมกรและคนรับ ใช ไหนจะประเสริฐกวากนั . ธ. ขา แตท า นพระสารีบตุ ร บคุ คลผพู ระพฤตไิ มชอบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตุแหงพวกทาส กรรมกรและคนรบั ใช ไมป ระเสริฐสวนบคุ คลผูประพฤตชิ อบธรรม ประพฤติถกู ธรรม เพราะเหตุแหงพวกทาสกรรมกรและคนรบั ใช ประเสริฐ ดวยวาการประพฤตชิ อบธรรมและการประพฤติถูกธรรม ประเสรฐิ กวา การประพฤติไมช อบธรรมและการประพฤติผดิ ธรรม สา. ดูกอนธนญั ชานิ การงานอยางอื่นท่มี ีเหตุ ประกอบดวยธรรมเปน เครื่องใหบคุ คลอาจเลี้ยงพวกทาส กรรมกรและคนรบั ใชได ไมต องกระทาํกรรมอันลามก และใหปฏิบตั ิปฏิปทาอนั เปน บุญได มอี ยู. [๖๘๙] ดูกอนธนญั ชานิ ทา นจะเขาใจความขอ นัน้ เปนไฉน บคุ คลผปู ระพฤติไมช อบธรรม ประพฤตผิ ดิ ธรรม เพราะเหตแุ หง มิตรและอํามาตยกับบคุ คลผูประพฤตชิ อบธรรม และประพฤติถกู ธรรม เพราะเหตแุ หง มิตรและอํามาตย ไหนจะประเสริฐกวากัน . ธ. ขา แตทานพระสารีบตุ ร บคุ คลผูประพฤติไมช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตุแหงมิตรและอาํ มาตย ไมป ระเสริฐ สว นบุคคลผูป ระพฤติ

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มชั ฌมิ ปณณาสก เลม ๒ ภาค ๒ - หนา ท่ี 393ชอบธรรม ประพฤติถกู ธรรม เพราะเหตแุ หง มติ รและอาํ มาตย ประเสริฐดวยวาการประพฤติชอบธรรมและการประพฤตถิ ูกธรรม ประเสรฐิ กวาการประพฤติไมช อบธรรมและการประพฤติผดิ ธรรม. สา. ดูกอนธนญั ชานิ การงานอยา งอนื่ ทม่ี เี หตะ ประกอบดวยธรรมเปนเครื่องใหบุคคลอาจทาํ กรณยี กิจแกม ติ รและอํามาตยได ไมตอ งทํากรรมอนัลามกและใหปฏบิ ตั ปิ ฏปิ ทาอันเปนบุญได มีอยู. [๖๙๐] ดกู อนธนญั ชานิ ทา นจะเขาใจความขอน้ันเปน ไฉน บคุ คลผูประพฤตไิ มชอบธรรม ประพฤตผิ ิดธรรม เพราะเหตแุ หงญาตสิ าโลหติกบั บุคคลผพู ระพฤตชิ อบธรรม พระพฤติถกู ธรรม เพราะเหตแุ หงญาติสาโลหิตไหนจะประเสริฐกวากัน. ธ. ขา แตทา นพระสารบี ตุ ร บุคคลผปู ระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผดิ ธรรม เพราะเหตแุ หง ญาติสาโลหิต ไมประเสริฐ สวนบคุ คลผูประพฤติชอบธรรม ประพฤติถูกธรรม เพราะเหตุแหง ญาติสาโลหิต ประเสรฐิ ดวยวาการประพฤตชิ อบธรรม และการพระพฤตถิ กู ธรรม ประเสริฐกวา การพระพฤติไมชอบธรรม และการพระพฤตผิ ดิ ธรรม. สา. ดกู อ นธนญั ชานิ การงานอยา งอ่ืนทม่ี ีเหตุ ประกอบดวยธรรมเปนเคร่อื งใหบ ุคคลอาจทาํ กรณียกิจแกญาติสาโลหติ ได ไมต อ งทํากรรมอันลามกและใหปฏิบตั ิปฏิปทาอนั เปน บญุ ได มอี ยู . [๖๙๑] ธนัญชานิ ทานจะเขาใจความขอ น้นั เปนไฉน บุคคลผูพระพฤตไิ มช อบธรรม ประพฤติผิดธรรม เพราะเหตุแหง แขก กบั บคุ คลผูประพฤตชิ อบธรรม ประพฤตถิ ูกธรรม เพราะเหตแุ หงแขก ไหนจะประเสรฐิกวา กนั .