М.Әуезов Абай жолы 1

Жанагыдай бул дуние мен ол дуниешн берекесш бф-ак берген казфетке Кунанбай сол жиыннан кайтар шагында бф ат, бф туйе берш, уйше апартып салган. Абай вз экеашн езге аткамшер атаулыдан мыкты, кайратты екешн сезедп Кдзф коп-коп ойлап, коп багып, танып керпа келепш дэл осы оз касындагы оз экеск Жакын жердей, касынан карагалы экеп буган улкен жумбак боп тур. Курен кунаншыгардьщ тандамалы жылы-жумсагы ас уйге карай экетйцй. 0зге увдеп Тобыктылар да казф Майбасардын тусппне жиыла бастап, кора 11шндеп журш молайып едг Келген журтты Майбасар уйге карай бастап, енд1 жаланып отырыспакка бет алган кезде, какпа ашылып, Карабас кфдк Журкп шапшан екен. Майбасар соган карап, тосып турып калды. Карабас такай бере: — Алшекец келедп.. Мырзага каз1р Алшекен келед1 дейд1. Соган сендерд1 шакырта ж1берд1... тез жур1ндер!—деп, Майбасар мен Жакыпка карады. Майбасар сенсен 1Ш1ПН1Нжен1н ки1п, какпага карай беттей берд1. Жакып та солай басты. Абай озгелермен калайын деп ед1, Майбасар артына бурылып: - Абай, сен де жур!.. Атангой, атана солем бер,- деп, мыскыл еткендей сылк-сылк кулдь Осыдан ек1 жыл бурын Кунанбай мен Алшынбай достыгы кудалыкка согып, осы Алшынбайдын Тус1п деген баласынын Д1лде деген кызын Абайга айттырыскан болатын. Алшынбай, сонымен Абайга улкен кайыната болушы ед1. Каркаралыга келгел1 Алшынбай Кунанбайга б1рнеше рет келш конак боп кеткен. Бутк1л бул атыраптагы аткам1нерд1н Алшынбай атын атауы баскаша кор1нген. Оны Алшынбай деунл К1С1Н1 Абай ол1 ес1ткен жок. Ылги «Алшекен» дейд1. Осы ешрде ага султан Кунанбай атымен тен аталатын, кейде, Т1ПТ1 жапа- жалгыз аталатын ат сонын аты... Онын ата-тепн де бар Тобыкты, бар Каркаралы «каракок» деп атайды, Алшынбай белгйй би Т1ленш1шн баласы, одан аргы атасы - Казыбек би. Осынын бор1не Караганда, Абайдын калындыгы Д|лдэ, Т1ПТ1 б!р улкен, аскак жердщ кызы тэр1зденед1. Сол калындыктын калынмалыдаосалболмаганболукерек. Ойткеш, Кунанбайаулынан Каркаралыга карай шыгатын топ-топ жылкы, туйе, кобшше, осы Алшынбай аулына барушы едг Жалгыз гана кудалык па, жокбаска да ш]к пе, эйтеу1р, Алшынбай, Кунанбай обден айкаскан, 1шек-кдрын араласкан дейДн жакындардын оздер|. 99

V* Майбасар, Жакыптардын Алшынбай аты агалганда аял кылмай жвнелетш себеб! осы. Алшынбай аты Абай бар жерде аталса, Майбасар ылги гана уялтып: - Кайын атан осы!.. Бул атыраптьщ улкеж осы. Устше баса кфме!.. Юрсен, тэжш ет,- деи тэлкек кыла беретш. Жацагы МЫСК.ЫЛ КУЛК1С1Н1Н МЭН1 де СОЛ. Абай Майбасардын кулкюнен жасканып, Алшынбайдан кашкалактап жур едь Бфак Кунанбай, Алшынбай екеу1 откен 61р жолы буны эдежлеп шакыртып алып, «уялма» дескен... Жтт боп калдым деп журген шагында, ауылдагы келш-кегшпктей уялтып, буктырып журген Алшынбай атын Абай оншалык ыстык кермеупи едк Ал Майбасар мен Телепберш сиякгы немесе Жумагул атшабар сиякты, тшне тыйымы жок мыскылшылардын «кайын», «калындык». «жеар» деп Дйщэш ескерте берген сездер1 Абайды, Т1ПТ1 Дшданш езш ойлаудан да жаскандыра беретик Калындык жайын Абай эзфше ылги жатыркай ойлайтын. Казф кеше бойымен ушеу-тертеу1 келе жатканда Майбасар Абайга бурынгьшан гор! салмакты туспен карап, шынын айткан К1С1 тарпденш: - Мына мешггтщ тойы втш, ю жендлейсш. Юшкене кол босасын. Содан сон саган айтатын бгр ужен сезш бар... Ашуланба, баламысын? 0зш зщпттей азамат болдын... Алшынбай аулына малды текке берш жатыр гой деймющ журт... Осы жолы Кар- каралыдан кайтарда 031не б!р мэслихатайтам,—дедк Абай кундеп дагдысы бойынша томсарды да ун катпады. 1штей Майбасардын нен1 айтпагын сезедк Кенейш деген ойы жок. Карабас: — Айтамдеп еру кылганша, «айттым, бастадым» десещш, Абай оны сезбей келед! деймшщ? 1ци бэрш сезед1 бунын!— деп мш- белете бастады. — Жэ, жэ! Осы ат мшпзгендей кврейш, тек осындаймен мактаганынды койшы, ттД, Кареке!- деп Абай Карабастын иыгына асыла тустк Майбасардай емес, Карабаспен еркш сойле- сетщ. Жене Карабастын тшн, мшезш жаксы коруоп едк Сондык- тан оинап, еркелей беретш. - Тек ю бггсщ... айтканым айткан... Сегпмен ел! сойлесем. 1г«гтт!'еСКеНДе ^ек С0^лесем!..~ деп, Майбасар жацагы сознпн яйтып^и молайта Абай шлнен: «Осыны экеммен акылддсып ур ау,—деп ойлады. — Онда калжын емсс, шынынын о3* 100

болтаны. Неткен беле?..» деп, Абайдын кейгл бузылды... Элденеден... Эйтеуф, осы жайды айтса, кэдшпдей катты мазасызданады... Сейткен сайын Дшдэдан кощшмен алыстай туседк Онын аты буган бф алуан зорлык ноктасы сияктанады. Кабагын туйш, ею коз1 жалт етш, жактырмай караганы болмаса, Абай Майбасардай агага катан жауап айта алмады. Осы кезде булар Кунанбай пэтерше де жетш, коранын ншне юрш ед|. Ыю-киютолып журген атгылар, жаяулар екен. Мол кора­ нын эр жер1нде уштен-тергген, тогыз-оннан топталып, коралай отырып, келел1 создерш сойлесш жаткан даулылар... Старшын, билер... Осы кенестерде тергеу, бшйк, бата, серт, айып, юно, тату- лык, араздыкта сез боп жатыр. Жиындагы жандардын котшлнт Бошан тер13Д1... Тымак, шапандары соны баян ет1п тур. Окта-текте рана Балкаш бойынан келген Дадан Тобыктынын улг1С1 немесе Даранды Керейшщ кой жуш шекпен1 мен шошактымагы кершеш. Бул кен аулалары топтардын ру-руларын, ки1мдер1нен баска тары б1р белгшер! айкын бширеш. Карабас Абайра эр рудын атына баскан танбасын да кеше кундп айырып-айырып айтып берш ед1. Абай кора 1Ш1нде келе жатып. эр топтын тус-тусыиа байлаулы турган аттарына карап, сандарынан танбаларыи кор1п, 1штен танып келед1. «Анау, «кез танба» дейт1н кос донгелек — Аргын, Бошан аттары. Мына б1реу «ашамай» танба - Керей. Ал ана б1реу кек ат ше? Е. е, ол «шом1ш» танбалы — Найман екен гой. Бул жакта Найман да бар екен-ау!..» дед1. Ею жерде араптын «шын» эрп1не уксаран Торе танбасын да таныды. Абай тыста осы жайларга карай туспек ещ, 01рак улкендер токтамады, бэр! де уйге юрдн Жакып алдымен жур1п кеп, Кунанбай отыратын болмен1Н ес!Г1Н ашты. Ушеу-тортеу1 тутас К1р1п, селем бер!СТ1. Улкен жарыкболмен1н ес!Г1нен тор^не шей!Н кымбат кызыл ктлемдер жайылган. Кдбырга атаулыда кала сешмен жиналран шлктер, кестел1 жайиамаз, оюлап жазылран дуралыктар. Тосек-орын, кус жастык, Ж1бек шаршау, шштерлер де коп. Уйде топсалы улкен устелд!Н жанында жуан- жуан акжастыктарра шынтактап Алшынбай мен Кунанбай отыр екен. Мыналар даурыра сэлем бергенде, уйде отырган екеу1Н1Н ер1ндер1 болымсыз гана жыбыр-жыбыр ет!С1П, саран сэлем алысты. Келгендер Кунанбай мен Алшынбайдын ск1 жагынан жарыла отырды. Сойлеп отырран Алшынбай екен. Созш уз1П мыналарга карап, аз богелш ед1, Кунанбай: «Айта бер!шз!» деп ишарат етп. Толык, донгелек денел!, кызыл жуз, ак сакалды Алшынбай, Т1рсек жен кара камзолдьщ сыртынан пушпак 1Ш1Г1Н жслбегей жамылып отыр екен. Басында сургылттус'п сырма такиясы бар. 101

Кдзакы такия. Сол такиясынын ек1 самайдагы жиепнен ойдым- ойдым боп тускен ак куйка кершедк Жанада кырылган ак шашы кайта теб1ндеп шыгып келе жатканмен, Алшынбайдыц тазын жасыра алмай тур. Бшк кырлы мурнын кетере сейлеп, Алшынбай еакке карал отырып: - Баймурын ез1 де тыржындап, екпе сызын бшдфгендей,- дегенде. Кунанбай басын тез кетерш ап, Алшынбайга бурылды. Алшынбай Кунанбайдын сурланган жузше байыппен карап:- «Бежейш конакасыга шакырсам, Кунанбай жактырмайды дейдк Енш менщ казанымды да Тобыктыга билеткеш ме Алшынбайдьщ» деп, маган юнэ тагады, бшем...- дедк - Анамен сойлесш пе 031? Онын сойылын не деп согады екен Баймурын, сонысын айтты ма?..— деп, Кунанбай жанагы озш терю кып керсететш созден аттап тусть «Анау» дегеш кш екенш Абай бшедк Алдынгы куш осы Алшынбаймен бфталай сойлесш кеп, аяк кезде Кунанбай Божейге арнап б!р катты суыксоз айткан: «Божей арыз берш аягымнан алганын койсын! Болмаса, сур шекпенш кипзт, бойын кездеп, айдатканша токтамаспын!» деп едк Алшынбай мен осы Каркаралы казагынын тагы бф жуаны Баймурын аркылы Кунанбай мен Божей арасынын шарпыскан создер1 журш жаткан-ды. Бупн Алшынбай сондагы создщ ендю ерю калай ауганын айтпакка келген болу керек. Баймурыннын Божей жакты устагысы келетш1 жалгыз жанагы соз емес, одан баска жерлерде, Кунанбайдын эр алуан ашу создержен б1лжетж. Элп б!р леп сонын сарыны... Оны Кунанбайдын тындагысы келмейтш, устаскан К1С1С1 дэл Баймурын емес. вкпелесе окпелей берсш. Онын. окпеа батса, Алшынбайга батады. Кунанбайды оншалык кайыстырмайды. Екший, Алшын- оай Кунанбайга жанагыдай б1лдфгеш болмаса — «Сен ушш маган Баймурын туысканым окпелсдн> дсп мшдет кылатын кю емес. Сонгы жылдар бойында Алшынбай, Кунанбай достыгы талай сыналган. Туыстан да «кудалык», «достык» таги болып, екеу! бф! аркылы бфше келген жешл-желт ауыртпалыкты есептеспсйтш. иэндыктан алгашкы созж элпмен тастап, Алшынбай Кунанбай куткен жауапка кешп. акы-лдаЭсуаемлы1зжгоайу.аБпосжеезйжанжауосзэжлеамйжтеайшыанп,шкыепшжнапуашп абреарсшытнь 102

«Кек шекпещц бпдщ мырза шшкен жок, Кудай шшкен. Кш киер1н корермп...» депт1 Баймурын ба, баска ма, дем беруии тапканы болар!..— дедк Бул жауапты еспгенде, баганадан ундемей мелшшп отырган Майбасар, Жакыптар селт етш, кабак тукситт, ажырая карасты. Ьитершен: «Мынау калай кутырады?» «Мынаны бф тулен туртксн екен!» «Мэргау кетейш деген екенсщ!.. 0з обалын озще!»— деген сиякты ажарлары бар едк Абай Бежейдщ не дегенш естуге ынтык болатын. Жанагы Алшынбай жетшзген сезге ол да кайран калды. кшнен: «Кандай ыза, кандай куйжтен тугаи сез?.. Жене неткен ер?» деп ойлады. Кунанбай кайсар жауапты еагп де, басын жогары алып, карсы терезеге жалгыз козшен кадалып карап, ундемей отырып калды. Сургылт жуз1 тунер1п, катты ашумен карайып бара жаткан тэр13Д1. Бет1нде тук атаулысы бозгылданып, б1Л1не бастады. Осыдан баска не б1р дыбыс, не козгалыс, не б1р сезбен сыр берген жок. Барды 1ипне жиып, буылып, курсауланып калды. Мунын белне ек1 рет колдененнен карап откен Алшынбай, тандана тус1П, суйС1Н1п калды. «Берж, бер1к! Буйреп без емес, тас болар!..» деп ойлады. Кунанбайды оз! кер]п журген аткам1нер 1Ш1нде болекше багалайтын б1р себеб1: осындай жердеп ерекше устамдылыгынан, бойын бермес туйыктыгынан болатын. Уй \\ш\\ унс13 ед1. Багана ес1к алдында, ауыз уйде калган Карабас ес!КТ1* акырын ашып, ептеп басып кеп: - Майыр кепт!, мырза. С1зге келд!,- дед1. Кунанбай оган да кыбыр еткен жок. Аздан сон есж ашылып, енгезердей кызыл сары Майыр юрд!. Касында казактшмаш Каска бар. Сакалы шошайган, 031 кагылез келген арык сур. Бул тшмаш кунд!з-тун! осында кел1П-кете берепи. Майыр Кунанбай, Алшынбаймен кол алысып амандасып болды да, жерге отырмай, Кунанбай карсысындагы жалгыз орын- дыкка отырды. Улкен кок коздер! кылилау келген. Бет-аузын калын буйра сары сакал баскан. Шуйдес! кып-кызыл ек! катпар боп туратын. Муны казак атаулы оз атымен атаман, озге майырлар сиякты, сырт белг1пер1мен атайтын. Жалгыз-ак, бурынгы майыр- ларды бф-ак белпмен «сулу майыр», «сем!3 майыр» деп немесе бет!Н1н секп!Л1не карап «таргак майыр» лесе, мынанын сырткы тус1, туп талай ат атауга оз-озшен суранып турушы ед|. 103

Сондыктан мунынатын неше сакка мшпзш кеп, бфде «ша- пыраш» майыр, бфде «жундес» майыр, бфде «шскен бас» майыр деп те атасатын. Кунанбай, Алшынбай айналасы оны акылсыз деген болжалмен, кебшесе, сол «шскен бас» майыр деунп едк Бул майыр Кунанбайдындегенше журе бермейпн. 0з бет1, оз жолы бар. Сондыктан Кунанбайга жаманатгы квршетш. Каркаралы деген округтщ эмфшкл - Кунанбай мен осы Майыр. Казак округа «дуан» деп, мыналарды бфде «дуанбасы» деп, кейде Кунанбайды «ага султан» дейдк Кунанбай округа баскаратын приказдьщ бастыгы, Майыр орынбасары болатын. Vпиний адамы - киш султан аталушы едк Ол казф калада жок. Майыр Кунанбайга Бвжей жумысымен кеп едк Кунанбайдын жанагы ашу уганде Майырды керек кып отырганы да сол жумыс болатын. Кунанбай мундайда, ойдагы жумысына кумшжшей, тупа-тура юрюетш. Сол эдетшен тез свз бастап: - Майыр, сенщатанатыТобыкты емес ед1. Осы Каркаралыга кеп бауыр тапканнан аманбысьш? Бежейд1 айдату керек, кагазын дурыста деп ем. Сары аурудай создын да кетт1н гой. Соныц жанкуйер! сен болып, бауыр тартып, бауьфын ез1Л1П жур ме осы, немене?..-дед1. Тесьче карап, Майырдан жалгыз коз1н алмай, сызданыл отыр. Майыр «аудар!» деп, ■плмаппса карады. Каска тшмаш Кунанбай мен Майырга кезек жалтактады. Жуг1нген бойында кунысып, козгалактай берд1. Б1р жагынан, орысша Т1Л1 жетк1Л1кт1 болмаса, ек1нш1 жагынан, ею улыктын б1р1не-б1р1 айтатын ашу сезд1 туп-тура жетк1зуден, ас1ресе, тайгактайтын. Эл1 богел1п отыр... Кейде жер шукып кап, кейде кымындап, козгак кагады. Кунанбай мунын бегелген1не ыза боп: - Ей, тшмаш, осы саган «вке» дейш, жарыктыгым, тек деген1мд1 тугел жетк13шН.. 1н аузында отырган аккот торгай сиякты кылп-кылп еткен1нд1 койшы осы!..— дед1. Торгайды айтканда Майбасар шыдай алмай кулю Ж1берД1 де, Кунаноайдын ашулы тусше нмене карап, тоуба кыла калды. 1ш1нен кулкщен элердей кысылып отыр ед1. Абайга да бул тенеу аса кызык кер1нд1... Онын коз алдына турымтай салып жургенде, ш аузында кылпылдап отыратын шакшак елестеп еда... Шынында, мына сорлы тшмаш дал соньщ 031 сиякты. Бфак созд1Н бет! катты. улер жер емес. Абай Майбасардын жанагы жешлтек кулк!Ден кысылганын таныды да, вз бойын тежеп калды. 104

Тшмаш бетеле отырса да, Кунанбай сезш жеткЬген едк Майыр саскан жок. Санкылдаган зор дауыспен катты сойлеп, шубыртып кегп... — 0К1МШ.Ш1К еш кющен кек алу ушш бертмейд! б1зге... Божей Ералиновтан тускен катаз кеп, тексеру керек! Жене ол ушш ренжитш крешер де кеп. Айдатпай токтай тур!— дедь Осыдан сон ек1 жаты да шапшац сейлесе женелш едь.. — Суйтш, арпалыстырып устамаксын той? Кездегенщ сол той? — Жалтыз мен емес... Бурын ата султан болтан Кусбек, Жамантайлар да солай карайды. Тшт1, мына Алшынбай бшетш Баймурын да солай ойлайды. — Олар юм? Бфен-саран!.. Олар аздар! Жене кундеспкпен суйтедь Кеп едшн кеп аткамшер1 менщ сез1мд! куптайды. Кермей отырмысын соны? — Аз болса болсын. Б1рак закон — патша законы, олардын куел1пн де тындайды. Олардын сез1 де жетед! жотаргы улыкка. — Жетазет1н сенс1Нтой! Айыпкерд1 сен устаган сон, бел аспай кайтед!?! — Кунанбай мырза, сен мен! айыптама уйт1п! Бул ек1 жузд! семсер сиякты жумыс. — Бшемш. Койманнын сырын бшем1н сен!н! — Ата султан! Орнынызды умытпаныз!.. Б13 екеуш13Д1 де корпус сайлатан,— деп Майыр трубкасын тутатып алып, туре- гелш, уй 1Ш1Нде ерл1-берл1 жур1П кегп. Ашумен катты кызарып алтан ед1. Кунанбайдын енд!П жауабын Алшынбай айткызгысы келме- Д1. Дуаннын ек! бастыты будан ер! сейлессе, урыска кететш тур1 бар. Ол орынсыз. Алшынбай ез алдында бутан ырык беруше болмайды. Кунанбай уш!н де жене тшп, ез1 уш1н де залалды. Ол баганадан устелге шынтактап, кыбыр етпей отыртан калпынан тез шалкайып: - Ей, мырза! Ей, Майыр! Сабыр ет1ндерш!!— деп катты айггы. Алшынбайды жалтыз Кунанбай емес, Майыр да сыйлайтыи. Талай киьгн 1сте елденеше рет 1стес болтан. Эл1 кунге туе шайыекдн жерлер! жок. Жене Алшынбай ез1 улык болып кермесе де, туптеп келгенде, талай старшынды, нпп кейде ата султанды да сайлау- шьшын ен мыкгысы болатын. Оны да Майыр жаксы бшедЬ Есеп- тесу киын. Алшынбай ун катканда турегеп турган Майыр Кунан- байта кез киытын 6'\\р тастап байкап отп. Кунанбай да Алшын­ байды тындайтын тэр13Д1. 105

Майыр танаурап, катты демтп, орындыгына кайта кеп отырды. Алкымында э.ш айыкпаган ашу бар едп Де\\п Дфшдей шыгады. - Сендер булай шалкиыспандар, улыктар!.. Макул емес!-деп Алшынбай сейлей бастаганнан-ак, каска тшмаш Майырга карай кисая тусш айтып жатыр. - Бфще-бфШ сершсщ, ынтымакты болсан, ел билейсщ. Ынтымаксыз болсан, нещй билейсщ? ©з бэлец езще жетт, журт та калар, жумыс та калар. Угысып 1стендер. Ал оздтцмен угыс- пасандар, мына бшей, арадагы кзсшщ сезш тындандар. Ол жайы сол!..- деп, ею улыкка кезек карап, екеушщ де кайткан турш ангарып ап, Алшынбай: - Ал жанагы акыргы жумыстарына келеек, мына мен осы уйге, Кунанбай мырза, саган,- деп, Кунанбай жакка ыргала тус1п,- сол жумыспен кел1п отырмын. Бупн кешке шеГпн осы жумыс туралы пурсат бернщернп! Майыр, каз1р сен кайта тур. Туракты б1р жауабын буг1н кешке мен же™зей1н. Сендер екеущ боп, осы жайды сейлегешн аз1рше коя туруга бармысын? Соны айтындаршы! Осыны мен сендерден сурап отырмын!- дедь Алшынбай енпмес1Н1н тусында К,арабас ауыз уйден камыс тегенеге толтырып кымыз экеп ед1. Шунет келген сырлы сэры тегене. Казфде Майбасар, Абайлар дыбыссыз гана козгалып, устел уст1не аежаулык жайып, улкендердш. алдарына жылтыр сэры тостагандарды толтырып кымыз койган. Бетшде азгантай гана курым белпс1 бар сап-сары кымыз, аркар мушзшен 1стелген уйрек ожаумен Майбасар сапырганда, коп1рш1мей, шып-шып ет1п шымырлап кана толкиды. Дастаркан уетше уш табакка сап ашыган бауырсак койысты... Жанагы Алшынбай сез1 аяктала берген кезде Карабас ауыз уйден улкен табак ыстык ас экелд). Бул дагдылы ет, куырдак емес, Кунанбайдын кымызбен коса жейт!н жаубуйрек деген тамагы еш- Алшынбай сезш аяктасымен Кунанбай Майырга да, Алшынбайга да асты нускап: — Жеп, )ше отырындар... кэнП— деп, бата кып беДн сипады. Меш|т салам деп, имам каз1реттермеи коп айкаскалы, Кунанбай ез1 арапша окымаган адам болса да, дандар, такуалаУ кер1лерд1н жанагы бата кылгыш, бет сипагыш, «П1см1лдашыл» машыктарын кеп ютейтш болган-ды. йппг^ЛШЫИ^а^ДЬ1НЭЛГ' сез'н'Н аягына ас кеп калганы б1р сылтау АшшшНягНШ1ДеН’ будан °Р* сейлеген созд1Н, ориы да ж°к; Кфюш, «аяктап корем» деген сон, Майырдыи ла октей 106

коятын жош жок. Жайсыз шешсе, кейш коредк Ал дурыс боп шегшлсе, мундай кгп Алшынбайга бергеннен абзалы жок. Алшынбайга: — Айтканын дурыс, мен токтаймын. Жауабыи озщнен кутемш...— дед1 де, келген жумысын тез догарды. Содан кейш 031Н1Н кымызкумарлыгына салып бес тостаганды устьустше жутып-жутып жШерт, жаубуйректен аз гана асады да, коштасып журш КеТТ1. Тшмаш тамак аяктаганша кетпей кешндеп калып ед1, сол шыкканша Кунанбай жанагы с©з туралы «лам» деген жок. Аздан соитглмаш кегп. Содан кейш барып кана Кунанбай: — Парага жемсауы толган гой, олп П1скен бастын. Беталысын кормейм1С1Н? Баймурын аркылы Божей, Байсал тыгындаган гой...—деп, баганадан жел1С1 узшмеген ойынынб1ртуй1н1н айтты. Алшынбайдын ойы да осы туралы едк Ол бфак Кунанбайдан гор! арыракойлап, ойына эртурл! жайсыз куд!ктер тус1п, кунг1рт тартып отырган. Кунанбай соз1не шапшан жауап кайырган жок. Сарандап барып: — Пара деген б!р сер! гой. Пара жемейт1н улык бар ма, тэшр? Он-солынан кабат алып, кабат кылгып та кыбын тауып журмей ме? Мына жерд!Н тетт ол гана болмай тур,- деп, бугш эдегй Кунанбайга озд1Г1мен айтпакка келген соз1не ауысты. Кейде мандай тер1С1Н жиырынкырап, ек1 коз1н жумып сойлей бастайтын 0дет1 бар ед1, соган салып: — Мен осы кыбырдын бэр1нен коз алхмай, колдененнен багып отырган К1С1М1Н гой... «Тогыз кумалакты ойнаушыдан да колдеиец корпш келед1» деуш1 ед1 б!ЗД1Н би,— деп оз атасы Т1леннп бид1 есше алып,— сол айткандай, Тобыкты шшдеп ойындардын енд1 баска бяр белге шыгатын кез1 жетт!. Аяктамаса, насырга шабатын тур1 бар!— дей тус!п б1р токтады. Кунанбайга кудасынын бул бет алысы окыс жаналык едг - Алшеке! Божей мен Байсал Тобыктыда аягымнан алам десс, дуанга кел!П жагамнан алмакшы. Аянар жерш калмады ма осы?— дей бер1п ед1, Алшынбай сол колын устелден аз котере бер1п: - Алысар болсан, аянбассын. Алыскан сои о да аянбас. Ирак жанагы Майырды аигарсаншы! Ол гана емес, ар жагында анталап журген кешег! хан тукымы торелерд1 аигарсаншы!.. Созкумар, балекумар Баймурындар аз ба?.. Сонын бор! ага султаидык колымыздан мулдем кетп деп журген жок. Ылги ар кезеннен баспа кып, «гурт сайтанмен» жур. Тепнде, оз басыимем байлаиыскан 107

С63Д1Н ерипгеш курысын...—деп, шепн нэзш жайга туспал жасады. Кунанбай ешй туане бастады. Баганагы Майыр да, ендц, Т1птг, Алшынбай да Кунанбай, Бежей тартысынын туб1 - бас араздык. екен1н туспалдайды. Бара-бара «ага султан басымен Бежейдщ аульш шапты, оз колымен кыруар елд1 кырка матады... дурелед!» деген сездер бэле боп, улгаймай тура ма?.. Бежейдщ «арызы» деген — «аяспау» деген сиякты, эр жерден шан берт жаткан жайдын бэр1 сол думпуд1Н белпск.. Кунанбай Алшынбайдын жузше ойлана карап: «Ендеше, барьшды айпды!» дегендей, ундемей тосып калды. Алшынбай евд Кунанбайга кадала карап отырып, жт сейлеп: - Бупн мьша мешгг бтп, абыройьщ асып отыр. Атагын копке кетш жатыр. Соны кундейтш де ккл коп. Алдымен анау корте, мына жанагы Майыр кундейш. Юш1реймейс1Н, кеш1р1м етес1н. Ак кенЙ11Н мулде агарсын. Мунын да бф Кунанбайлыгын болсын. «Ип жумыс уевнде к1рбеннен арылам» деген1н болсын. Ана Бежейагайынынды жау кьш жаткаЖ1берме!.. Бауыр кып касына тарт, татуласшы осы!— дед1. Кунанбай копке шешн ундеген жок. Татулыкты Алшынбай сураганда, кай жауабын болса да ойланбай айту киын. Аныгында, бар Каркаралы дуанынын шын думшебайы осы Алшынбай. Коп рудын нелер ужен дауы да осынын алдынан тарайды. Одан берг де ана б1р кезде Кусбектей торе Алшынбайды окпелет1п алган сон, ага султандыгынан айрылган. Алшынбай достыгы аркылы аз гана Тобыктынын Кунанбайы ага султанлыкты алган... Жэне Божейщ жау кып куа берсе, астын- да жатып та аягын шайнайтын тург бар. Ангар солай боп барады. Онан сон ютесе Божейге бул 1стед1, Божей эл1 буган не 1стед1?-- Алшьшбай сураса, бергеннен абзалы жок екен деген байлауга кеп ед1. взшпмен «тез келермш» деген байлауы емес екен1 рас. Алшьшбай емес, озге юс1 айтса да буйпп тез кайтпас ед1. Енш мына туе онын бэр1нен болек... Сол себепп Кунанбай бек1нд| де: — Алшеке, айналаны кор1п, болжап айтып отырсын гой. Достыкпен айтып отырсын. Ангармасам айыпты болар ем. «Катпас-аклын» деп ехим. Б]ракжалгыз катыбас мен болайын ба? Акьфы Кудай бшещ, ез!н бш, оз1н аякта!- дед!. д^-нымеи 61ТТ1 де, Алшынбай бфаз отырып уй1не кайтты- Абай Божей ушш ырза ед. Тит, Алшынбайга да |'штей ко1Йл| вГ-айналганын Абай *уЬ деп- курс'нсй^ГРТКаНДаЙ ^олды\"-Туе! суык, ракымсыз жаулыктыненД1 108

3 Осы сез болган куншн. кешшде Абай Каркаралы каласын жапа-жалгыз аралап кеттк Кейде бф 11111 пысып, жудеу тартса немесе бф нэрсеге ырза боп, кецш ербгсе, осылайша жалгыз кетш калушы еш... Кун кешкфгенмен эл! баткан жокекен. Кала желкесщдеп есем таудыц карагаилы жотасында кызыл арай сэуле бар. Тау басында жел турды, бшем. Тогайсыз ашык жондарда сыргак коршедк Жаяу борасындап, уйтки тусш кызгылт куйын ушкындайды. Кала 1Ш1нде желаз, шынылтыр аяз бмпнедк Жайсыз суык емес. Бойды ширыктырып, жинакы устататын жещл мезпл. Таудыц калага караган бет1н кеш квлецкесп баскам. Жакын жердеп жакпар тастардын. оз1 де каз!р кокшш коленке 1шшде коплщрлен1п5 алыстай тус1п, тунге бешмдеп барады... Абай ©з пэтерлер1нен ею-уш коше узап кет1П ед1... б1р уакытта пушпак айналып, даурыга сойлеп келе жаткан жаяу топты корд1... Коп адам болса да, 1илнен Абайга таныс К1С1 бшнбедг Кул1С1п, дабырласып сойлеп келе жаткан ылги жупыны ки1мщ жатактар... Жаяу журютершен де каладагы каракет адамдары екеш танылып тур. Бупн Абай кошл! дуниен1н бар коршюшен бтм, жарастык 1здеген бф мей1р1МД1Л1К хал1нде. Жас, кэрха аралас тепе курдас- тай кул1С1П келе жаткан топ Абайга кызыкты, жарастыкты К0р1НД1. Себепс1з жымия кул!п, осы топты Абай коше ортасында анырып, тосып калды. Б1рактоп 1шшен муны байкап, елеген б!р жандажок. Аяктары шыны карды шакьф-шушр басып жакындап калды. Абай енд1* байкады. Бартоптынентелеп камаганы - улкен ак сакалды, кел!СТ1 карт екен... 031 де кулш, топты да кулд1р1п келе жаткан сол. Бф тосын гажап нэрсе - шалды ек! жагынан колтыктасып келед1. Шал оз! басын лк устап, 1лгер1 басып келе жатканы болмаса, ешкандай бет бурмайды. Сойлегендеде ешк!мге карамай, тура бет алдына карай сойлеп келед!... Абай мынадай озгеше шалды б!рталай анырып, кайран кап турып зорга ангарды. Карт сокыр екен... Топтыи муны байкамаганы, Т1ПТ1 жаксы болды... Кдсынан оте бергенде Абай да косылып, ере журш. Осы коше бойында жалгыз Абай емес, какпа алдында отырган, карсы келе жаткан кю!шн бор1 де шал тобына кызыгып, шесе келед!... 109

Кейшфек келе жаткан бф бурыл сакалдыдан Абай: - Бул К1С1кш, ага?..- деп едк Анау танданып: - Е, бшмеухш ме ен Шежжещй?.. О не дегенщ?.. Бул - Щеже акын емес пе?- дедй Шежешн атына Абай канык, бфак кергеш осы. Атын ести сала ол бурыл сакалдан сытыла женелш, топтын алдыцгы катарына шест, Шежеш жаксьшап карап, сезш тындай бастады. - Шежже, б1зге жур!.. Бодщ уйге келдж, мше, айтып турган мына мен, Бекбергенмш,- дед1 бф кырма сакал жаяу... - Жо, бшге барады... - Уа, койындар, мен езш алыстан ертт келемш!.. - Ой, не дейандер? Шежженнщ тускен уш бшдна!.. Аты бшпанде тур!- деп, тагы бфеу ун бердк Осындай керк успнде топ тепе ифшп, токырап калды. Эрль берл1 еткен журпншшер тагы кеп косылып жатыр. Жанагы даурыктардын бэрш естш, токыраган Шеженщ езй Ол катты, ашыкдауыспен каркылдап суйсше кулш: - Уа, жарандар, мен бф акыл айтайын ба?..— дедк Журт тепе кадфл1 карттын аузынан шыккан лебЫн кутт: - Айт, айт... Шежже!.. Уа, тересш езщ айт! - Уа, кайла конасын, езщ танда!— десш, анталай бастады. Шежешн даусы бул дабырдын бэрш баскандай зор екен. - Уау, осы жепзбегщ - асын, жаймагын — тесегщ гой... Дэн ырзамын, агайын... бфак ырзамын деп кана коймаймын, осы жанагы «маган-маган» деп даурыкканьщнын бэрще де барам... Бэр1ннщде асынды пнем... Шежешн кемешнетас тыгылып кала коймас енд1 бул бес-он кунде... Сол сарайым сау болса, жанагы ун бергешцщ тепе мурныннан тшш турып, бф кун тусик, бф кун конакасы жеймш... Ал казф болса, кун ызгырык тартты. Кеплсфш, бшем. Мешн квр1 ашршш соза бермей, осы ен жакын какпанын бфше бурамысын, экелер?..— дедь Бастан берп сезФФ барлыгын куле тындап турган журт ершеп токырады... Ен жакын уй осы какпасынын алдында жиын турган уй едк К,ора иес1 калбалактап, шке карай жупрщ кегп. Жиын таркай алмай, Шежеш кимай тур. Конакасы жайынан токтам тапкан ел енш Шеженид бфер ауыз сезш еепмей кете алатын емес. Шеженщ касында турган бф картан К1С1 акынга козгау салгысы келд1, бшем: а, Шож1ке, дуанга жана келдщ гой, мундагы дакбырттЫ ест!п жатырмысын?-деп ед1, Шоже: Е, е, айт! Не дейдН Не деп жатыр дуаныи?— дедг ПО

Жанагы картам. К1С1 кала жаналыгынан хабардар екен. «Кунанбай салган меилт бптк Алшынбай, Кунанбай сомы той етпек жене ага султан Кунанбай агайынымсн бгпсетш бопты. Улыкпен Алшынбайлар табыстыратын бопты!»— дедк Абай мына созге аса кайран болды. 0з екесшщ атын дел мына жерден естимш деген жок едк «Мешгг бф сэр!, тшт1 онын араз- куразы да иен журтка мэлш екен-ау!»— деп танданды. — Е-е, араздасам деп, улыктыгынан айрылып калмасын дешзд гой. - Кунанбайдын камкоры Алшынбай бопты гой. — Эрине, бер-берш жалгастырып, септеспрш журген сол Алшынбайлар... - Тобыктыга абырой оперт, улык кып, уске шыгарып койган да сол ездерь - Енд1, мше, Тобыктынын жемпаздары касаптыц да семЫн, лапкен!Н де кызарганын куртып барады. Осы мацдагы кос атаулынын да кысыр тайы мен ту биелерш тугел жемей кетет1н емес...—деседь Шоже осы жайларды куле тындап турып, б1р кезде оп-он.ай елендете коя берд!. Ашык даусы санкылдап: Болыпты б1р аксак таз жене сокыр, Куранды мысык сопы молдан окыр, Болганда аксак дария, сокыр карга, Ортасын дариянын карга шокыр,— дед1. Журт тег!С ду ет1П кул1П Ж1берд1... Шапшандыгына, айткыштыгына кайран боп тандай каккандар да бар. — Аксак тазы - Алшынбай... — Сокыры — Кунанбай. — Не кыл дейсщ? Ал кайтпас кер1Н жалгыз ауыз олецмен жайратты да салды!— деп журт жапырлап сойлеп жатыр... Абай бул создерден катты уялып кысылды да, шеттей берд1. Осы кезде уй иеа шыгып, Шожен1 ерте бер]п ед|... Жиын тарамас- тан бурын Абай жалгыз бел!нш, оз уйлерше карай асыга жонелдк Томен карап келе жаткан Абайдын кулагынан жанагы б1р ауыз олен ел! айыккан жок. Бар соз! ес!иде... 1илнсн кайта-кайта айтады. Жаттап апты. Мынау жалгыз ауыз олен багана, куш бойы кумбездей боп улкен коршш отырган ек] рудын ск! шокысын б1р-ак согып, жермен-жексен етт1. Тайпитып кеткеи сиякты кор!НД1. 111

«Алшеке, Алшеке» дегендер1 - «аксак таз» аталды. Ал- шынбай сылти басады, аксак екеш рас. Ал «ага султан», «мырза» атанган ез екес1 - «карга!». Кандай карга? Кдрка- ралынын ен байлык, ел дариясынын жалгыз еркеск Жаксы, жайлысын жапа-жалгыз кызыктап, шокып жеп отырган карга!.. Элемде сезден кушп не бар екен? «Сез енменщнен етед1 гой» деген Каратайдын тагы бф тапкыр сез1 есше тустк Осындай ез ойьшен ез1 боп, шшен аса катты тенселткен бтр куигп сезген Абай кешеш де, кешедеп журпншп-п де ангармай, кермей келе жатыр. Бф пушпакка жакындап калган екен. Дел бурыштан бурылып, буган карсы шыккан уш атгыга кез! тусть Анырып тура калды да, тез таныды. Келе жаткан Бежей, Байсал, Байдалы екен. Ортадагы тулш тымакты, курен, тебел атты - Бежей. Ак сур жуз1 жабынкы. Коныркай мурты менен сакалына кешю аяз кылау салыпты. Абай токгаган калпында бойьш тез жиып, атгылардын алдына жумысы бар К1сщей келденендеп кеп, тосып турды. Аггылар муньщ козгалысын окыс керш ме немесе таныды ма, аттарын баяу бастыра бастап еш, жакындап тустас келд1. Сол уакытта Абай улкен ыкылас 61ЛД1Р1П, айрыкша бхр тагзьшмен тесщ басьш, капы дауыстап: - Ассалаумагалайкум!..- деп селем берд1. Медреседе жургенде: «Кешеде каз!ретт1 керсен, осылайша тагзым ету керек» деп халфелер уйретупп ед1. Абай кептен бер1 ешюмге буйт1п селем бер1п керген жок. Каркаралыга келгел1 Бежейд1н кер1нген] осы. Шешесшш журердеп сез1 ес1не тусп ме, болмаса каз1рг! кон!л куйше сай кедш ме?.. Калайша буйтщ едеп шыгарганын Абайдыи 031 Де бакамай калган-ды. 0зге казактан белек, мына сиякты, бхр алуан сыпайылыкка Бежей он назарын салды, 61лем... атынын басын тежей бер!п: — Уагалайкумесселем, балам!..—деп токырай калды. Байсал Абайды жана таныган ед1. Жактырмай, мурнын тыржитып: — 0й, мынау екен гой, же, журил!— деп, атын козгай бер1п ед|, Бежей: -Токташы!-дед1 п» -сЕй» сол ант?Рганнь,нбаласынын селем!н алушы ма ем? -\" Деп, Байсал Абайга кабагын туйе карады. 112

Абайдын ею бет! ду етп. Окыс жалын бет! емес, 1шш де шарпып ©ткендей. Кшелап, ренж1ген жазыксыз баланын. ОТТЫ к©здер1 жарк етш, Байсалга кадала карады. Божей Абай куйш жаксы таныган сиякты едк Байыптап карап алып: — Балам, жошщи айтшы, 61ЗД1 кореец, солем бер деп окен айтып па ед1, жок ©здтнмен штедщ бе?— дедк — Божже, окем емес, езш берш турган сэлемш с!зге!.. Абай болса, куншзп ©зш кошлдендфген куЙ1н умытпаган болатын. Каркаралынын кейбф коше казагы ест1ген татулык жайын Божей, Байсатдар ол1 ест!ген жок-ты. Жана кешке жакын гана Алшынбай бул ушеу1не К1С1 Ж1бер1п, оз потерше аска шакьфган екен. Не соз барын б1лмесе де, соган аттанып бара жаткан бет1 осы едк Абай жауабын ест1ген сон, Божей ыкыласпен карай тус!п, жакындады да: — Экен айтпай, ©зщ бшген болсан, батамды береЙ1н. Козщнен жаксы жанар корд1м гой, шырагым!..—дед1. Байсал бул созд1 де жактырмай сырт карай бер!п ед1, Божей онын козгалысын танып: — Ей, Байсал, сен бата бермегенмен, мынау болайыи деп турган бала гой,— дед] де, Абайга бурылып: — Ендтнщ жуг1 сенде калар, балам! Жолын болсын!.. Жалгыз~ак озген! берсе де, екенн1н каттылыгын бермес1н!—деп, бет1н сгаады. Абай да Божейге канала карап турган калпында бата кылып, бет!*н сипап едк.. Аттылар жур1п кетт!. Байдалы баганадан ундемегеи ед1. Енд! гана Божейге карап: — Ею коз! сексеушд1Н шогындай жайнап тур екен езшщ...- дед1. Абай турып-турып барып кана козгалды. Шын ба? Шын айтты ма? Жок, елде, Байсалдын каттылык, аямастык М1нез1 балага ауыр тимес]н деп, жаны ашыганнан айтгы ма? Божей не мэнмен мундай жаксы бата бердП Ойда жокган, оп- онайдан, осындай таудай ужен сый бола ма?.. Мырзалыкпа? Жок, элде, Абайды аз бшее де, тез таныганы ма? Улкендер кореген, таныгыш, сыншы гой! Шынымен-актанып айткаиы ма?.. Олай болса, Абай жаман кю\\ емес, жаксы юс! болмак кой!.. Бул жайды ойлаган сайын балалык 031мш1л!п катты ырза болды. Абайдын Ш ала кызып, б1р турл1 куана сергплш, тез-тез кулаш сермепс! келгендей. Элдекаидай ор1с 1*здегендей. 8-526 113

Енш асыга журш келедг Кун казф ымырт бопты, оны да жана байкады. Ек! кеше адасып, пэтершен асып кетштк Муны да жаца бйад. Кайта журдк Ауылда жургенде кысы-жазы ден басында отетш кеш, казф тагы да бф езгеше боп сершлтш, ез куатын айрыкша бглд1р1п, Абайга катты эсер етедк.. 031 салмаса да, Абай каршыга салган улкендердщ касына еткен жазда кеп ерш едй Сонда ымырт жабыла бергенде, апак- сапакга, кеш карангылыгы коюланган сайын, кок каршыга, ерттей каршыга, секунд санап жалындай шалкып, жайнай беруцп едк.. Абай ез ойын, оз кощлшщ кушн мына кеште дэл сол шабыттагы бет1 кайтпас каршыгадай сездк Бупн бф турл1 сергектж, сезшдшкбар... 0зге кундерден дэл бупнп куннщ уакигалары элдекайда белек. Кущйзп экелер, элп Шеже, жанагы Бежейлер... Бф Каркаралы каласыныналакандай аясынын шпнде болганмен, осы адамдар арасы соншалык керегар. Пгт, дуниенщ терт бурышындай алшак жатыр. Бф жерде куш, бф жерде енер, бф жерде мшез... Аралары жэне бтмаз боп, эр салада жатканы несИ.. Бэр161р орынга жиылып, ынтымакпен бф арадан табылса не етер ед1?.. Бул ой Абайга ен алгаш келген ой ед1 де... жэне, тшт1, оз ойы сиякты керщш. Аныгында: «акыл, кайрат...», «акыл мен ба- кыт, байлык» дегендердщ озара дауы, таласы деген «парсы, турж» тшндеп штаптардан былтырлар бф окыган накыл энпмеа бар-ды. Казфде Абай соны омфден тапканына да дэн ырза... ©з акыльшен тапты... Тапты да: «Осынын бэр! бф жерде, бф кеудеде, бф адамнын шпнде болмакка лазым...» деп, озгеше бф сешмд1 байлау жасалы. Осы оймен катар, озш осы Каркаралыга келгел1 катты ост, улгайып калган ша сиякты кордн Талай жанды корт, талай создерд1 укты... Тют1, Шеже акынды да оз кулагымен есггп. Талай ру, талай жерлерд] де 61лд1. Тыстан аса конйш эсер алган Абай ымырт эбден жабылганда Майбасардьщ пэтерше кеп юрт едь Ауыз уйде еппшц окшесше каткан карды Абай бупн озге кундерден каттьфак, ширактепшлеп туарш де, табанын жылдам-жылдам суйкеп, суйрете сур'пп, тори уйге к‘ф1п келдь Ею бет кешю аяздан кып-кызыл. Улкен кознйн ак-карасы ап-айкын боп, жалт-жалт епп, Ширак б!р оггылыкпен кярэиды... 114 I

Уйде Майбасар, Жакып бастаган туган-туыскандар коп екен. Багана тайдын. етж жей алмай кеткен жиын, енд1 шындап ниет кып, кайта тепе жиылган терЬдк Улкен сары самауырды жана ортага алысыпты... Шайды «сорап-сорап» тартысып жатыр... Майбасар Абайдын, тусше суйсше карап: - Абайжан! Тонган жокпысын, кайта журшн! Кел, шепни, шай 1Ш1П жылыншы!—деп, кагыла берш, оз касынан орын босатты... Абай асыкпай шешййп болып, шайга кеп отырды. Жакып шайды алтей тусш: — Бол, бол! Шайды тез-тез йшп, озф отырындар, жшттср!— деп, барлык жиынды асыктырып отыр екен. - Рас, рас... Кдратай! Ызгуттыдан хабар келшшен, жонелу керек...-дед1 Майбасар да. — Е, ас эзф. уй эзф... «Жасыт» намазынан сон келед1 дед1 гой конактарды... - Ол намазды жана меппт 1ипнде узак окитын да шыгар... - Е-е, енд1 Хасен молда жана имам болтаны осы. Бул намазды тез бтре коймас... — Босе, «Ясин» мен «Тзбарактщ» б!р1н окымай не бопты? 0зш макамдап окымай токырамас!— дес1п, куле тус1п Толепберд!, Бурахан, Жуматул сиякты жас Ж1г1ттер шайдан оп-онай шыга койтысы келмей отыр... - 6й, не айтасындар, тэй1р!.. Тез болындар! 0здер1н жана меш1ттеп намазга бармаймысын, ауел1?.. Майбасар, бармаушы ма ен намазга?- деп, Жакып кайта дегбфаздешп. Майбасар дэл намаз унйн онша асыга коятын тар1зденбед1. Мойын бура берш кул1П, Абайта карап: — Е, жанагы калын жиыннын шлиен меллт 1Ш1Нде орын тиед! дейм1С1Н, твЙ1р! Тор1ие кетсен коиак шыкканша уйге жете алмай каласын... Онда Ызгутты: «Конактан бурын кслмсйс1н» деп, бауыздалып олс1н...—дед1. — Е, шыгар ауызга, жакын жерден-аксапка кфсецболмай ма... Бармасакуяткой! Т1ПТ1, мырза б!лсе, урсып журер!..—деп, Жакып куд1к айтып едк - Мырзана «бардык, окыдык» деп от1р1К айта саламыз...-деп, журтты ду кулдфш Майбасар,- жарыктык меш1т жаксы болганмен, босагасында кайда огырам... Намаз окимын деп, оншен ки13тобе Бошан, Кдрашордын саптамасын кузетем бе?.. Сонын жалпактабаны баскам жерге бас коям ба?- деп, намаз жайып б!ржолата кылжакка сала бастады. 115

Абай Майбасардын уп-улкен басымен балаша кылжактап отырганына кызыгып куле бастады. Дел мехшт ашылгалы турган жерде жоме Кдркаралы елщщ бар шонжарлары сонда жиылып, алгаш намаз окып, К,унанбайга алгыс айтатын сагатта Майбасардын былайша кылжак еткенш Жакып жактырган жок едк 1шшен: «Дагдылы, бейшл ауыз, м1незс1зд1п»деп ойлады да, ©зге копке бупнп кептн ерекше кеш екенш ескертпек болды. - Бул мешгг, бше бшсендер, бшщ мырзага да, онан сон, осы отырган борще де зор абырой оперетт мешгг кой, жарыктык!- деш. Майбасар бул туста кайтадан ныгызсып, дардия туст: - Е-е, соны айтсаншы!.. Душпан атаулынын аузына кум куймай ма, бул мешгг? Болем. Бежей де осыны сезген болар. Татулыкты шеген торш! гой!— дедк Татулыкгы кш пдегеш буларга молшаз едк Бфак Кунанбай айналасы: «Бежей ыгыпты! Бежей ел! жетпесш бшп, татулык сурапты!» дегенд1 енш осылайша бастамай отырмайды. Ондайды алдымен айтатын, ерине, осы Майбасарлар. — Байгус Алшекен де дос-ак кой! Бшщ мырзанын анык тшеу!, адал жакьшы сол бакыр гой...—деп, Жакып Алшынбайдын куншзп мшезш еске алып едь— Кызганады... Абыройынды тере- каранын бар желауызы кызганады, тшт1 улык та кызганады. Алдымен олп Майыр кызганады дед! гой... Дуп-дурыс кой, мешгг салып, абыройы асып, елд! алып, Едшд! алып бара жаткан сон, езшнен иыгы асып ырыкбермей кетсд1,— дейд1 гой Майыр. — Майыр, шскен бас, кызганудаи бурын оуел1 Бежей, Байсалдан параны да сокты гой!.. Сол гой онын ектеп отырганы, кулкынын танымаймысын?..— деп, Майбасар езшщ кушизден байлаган шешущ айта кеп,— Ал енд1 Бежеймен татуласу да осы буГ1н кешке болады. Осы намаз, осы астын устше олар да келед1, оны есгггщ бе?- деш. Дол бул арасын Жакып та, ©зге бунда отырган ж1пттер Де естиен жокедк Абай да бглмейтщ. Бор! де аз антарылып калып, илтершен Бежейдщ бупнп татуласа келетш шшшш корпа келдь айбасар осы жайдын борше токмешлдене туап: ар жаксылыктын басында, ойтсуф, бф Алшекен... Берген м^1 адал, адал гой Алшыибай аулына!— дед! де, касында отырган Абаига ишнкфеп, тене туап: прп ^ Болем, осы жолы бармай кутылшы кайнына!*\" Деп, Абаиды тагы колга ала бастады. Б1рак Абай дол осы жолы 116

бурынгыдай жасыган жок. Эншейшде, бундам топ 1шшде Майбасардын осы калжыцынантерлеп-теппнп кысылатын болса, бупнп кеште олай емес. Уйд1ц 11111 Абайга карап акырын кулюе бастады. Майбасар Жакыпка карап коз кысып отыр едк.. — Майеке, тагы бастадын ба, бармаймын, тттП..— деп, улкендерге бурылды да, кулш койды. — 0й, жаман!.. Жаман бола мадеймш, осы ишркш! «0л1-тф1сш берген сон, ел1 куйсу жата ма?» деп, озщ калайсыц? Иеп ителпнщ тамагындай боп улшлдеп келш отыр анда. «Келмей кетсшии, бэлем!» деп ол сеш сынап отыр осы жолы. 031Н суйекке намыс болатын жайды 011ламасан керек мулдем!—деп, Майбасар Абайды шындап айналдыра бастады. Абай эл1 де кысылмай, куле карап Майбасарды мыскыл еткендей мырс етт! де, арт жагында турган домбыраны алып, дангылдатып тарта бастады. Жауап каткан жок. Майбасар жауап ала алмай аз отырып, кайтадан кадалып: — Ал айтсаншы!.. Касына жолдас кып мынаотырган барлык атпал жтттерд! ертем. Тек емеур1Н1НД1 б1ЛД1ршП— дедп — Майеке, койыныздейш!.. — Уа, Т1ПТ1 де коймаймын!.. Б1ЛД1Н бе?.. — Япыр-ау, осы с1зге тусер олжа бар ма? Тым курыса, жецге болсаныз б1р сер1 ед1!.. — Женге болмасам, жеигеден артыкайызым кансын!.. Абай кул!П Ж1берд1 де, бф ерекше ойнакы тентект1к тауып: — Осы бф емес, ек1 емес... шын коймайсыз ба?~ дсп, домбырасын токтатып, алдына колденен салып, Майбасарга кадала карады. Кул1МС1реп караган улкен коздершде аса б1р кызулы жалын кершгендей ед1. - Ал, коймадым!..- деп Майбасар, «кайтер екен» дегендей еж1рейе карады. Абай ез1 керген Шежен1н калпына салып, кул!мс1реген козш сыгырайтып, басын жогары котере берш соктырта жонелд!: Уа, кой лесе, б1р коймайсын Аз болды ма, Майеке, Осында керген кызыгын? Керлп жсп-ак журац гой, Каркаралы халкынын Жал-жаясын, шужыгын. Алган, жеген аздай-ак Тагы б!рд! тауыпсыи. 117

Уа, Алшынбайдын кызы к1м? Адактамак сертщ бе, Осы ешрд1ц елпйн Жуйр'|п мен жоргагын? Айтпай-ак койсан не етунп ед1, Сонда да бар ма ед ортагыц? Гуж-гуждеп бф коймайсын, Букасы ма ен кашырар Сол ауылдын торпагын? Бьпе бшсен осы сый Жетер ед1, кайнага, Орайы болмас колканын...— деп сакылдап кулш, Абай Майбасарга карай жамтая кетп. Уйдщ 1Ш1 эр1 кайран боп, эр1 суйсшш, каркылдай куле женелдк Майбасар кысылганнан, унсЬ гана лектп куле берш, Абай бтрген уакыгга, басын шайкап, дымы курып, боктап Ж1берд1 де: - Кап! Кап! Мына жаманнын кылыгын-ай!.. Ешй кайттш, бэтф-ау?!-дед!. Абай кулш, мыскылдап: - Бол, ататын болсан вленмен ат, Майеке, эйтпесе, тындамаймын!—деп, басын шайкады. — Ал бэлем, сонынан калмайсын!.. Алар сыбаганды алдынба?.. Шок!.. Шок ендП..— деп, Жакып кып-кызыл боп, 1шек-с!лес1 катканша кудщ. - Кап, мына ШаншардынжиенН.. Улжан женешем-ау, сеш буйпазш отырган... Бэлем, ауылга барган сон сыбаганды берермш шешене айтып!..-дед1 Майбасар. Твлепберд1, Бурахандар да мына сездщ твркжш угып: - Бэсе, нагыз Тонтай! -Тонтайдынжиеш гой!.. — Сайкымазак шаншардын шанышпасы гой мынау!— деседь Олрн 6ЛеИД' б'р жеРден койнына салып экелд1 ме дсйш?! отыр ШЫ Ш СД1’ жаман-~ Деп, Майбасар аш кайран боп Шынында, Абайдын олен жазып, олен айтатынын бул улкендердн< кврген, сезгеш осы гана. Абай езшш калжынынан мундай улкен эсер болады деп ойлаган жоксдк Ешн кайтадан оз- езжен кысылыншрай бастап; 118

- 0з влендм емес,— дед1 мынау улкендердщ шамасын бфаз кылжак еткендеи боп,— багана кешке Шожеж корш ем, соныц ©ленд,- дед!. Vйдеплер нанар-нанбас боп, жапырлап сурастыра бастагаыда, Абаи бф калыпты кулшсфеген жузбен сыр бшдфмей отырып: - Осында 61р Майбасар деген агам бар. Кунде суйтш маза бермеши, соган жауап уйретип деп ем, сол юс! уйрегн,- дедк Шежешн. баганагы мыскылшыл, ойнакы, ащы кулк1С1 Абайдынказф квз алдында. Жанагыдай Майбасарды жайратып салганына Абай ©31 де 1шшен катты ырза болатын. «Шожеге уксадым-ау!.. Шындап уксай алар ма екем?!»-деп, шшен кызгана кумарткан жай бар-ды. Уй 1Ш1 мунын. «Шоже» деген сез!не шала нанып, жацагы окыс М1нез1Н 0Л1 тамашалап отырганда, сырткы ес1к ашылып, жылдам басып Карабас келд1... Дырду тез басылды. Карабас уйге басын суга бере, табалдырыктан аттамай, даурыгып: — Болындар! Намаз 61ТТ1! Конактар мырзаныц П0тер1не беттегел1 жатыр... Каратай мен Ызгутты жетан!— дед1*. Ал тепе, шапшан!—легенде, уадеп журт дурктурып, асыгып кише бастады. Абай негыларын бшмед!. ©йткеш Жакып бутан: «Сен коиак, кутш, табак тасуга жарамайсыц, ал экен касында улкен юешермен тагы да отыра алмайсын... Орын тар болар. Одан да бупн осында жатсаншы!»— деген. Абай ©31 де осыны «тапкан акыл екен» деп едг Б1рак Майбасар мен Карабас: - Е-е, ен болмаса конактарды корт, сэлем берт кайт! — Мына шаЬардыц кеп конакты калай сыйлайтынын кер1п кайт!..—дескен. 0зге журттан кешнлеп калса да, Абай жанагы соцгы создерд! б1раз орынды к©р1п, акырын аяндап экес1Н1нуй1не келд1. Жалгыз келш ед!. 0зге барлык улкендер кише сала асыгып, калбактап, жылдам басып кеткен екен. Узак намаздын артынан тунп аска карай шабыттанып козгалган журт Абай келгенше тег!С орналасып калган тэр13Д1. Кора 1Ш1Нде кутулллер, аспазшылар болмаса, озге журпншшер жок. Б1рак какпанын ]ш!-сырты толган ерттеул! ат екен. Тунп аязбен устер1 кылауланып, шанытып тур. Эдем1 шана мен камыт-саймандары сыкырлай тус!п, жегул! дара аттар, пар- пар аттар да коршедк Ылги жаксы жеи!Л шаналар... Бул кала байларынынаттары болу керек. Сснсецтондарына оранып, шана 1Ш1нде калгып отырган б!рен-саран кош!рлер де байкалады. 119

Улкен агаш уйшн корага шыгатын кен есдше карсы юшщеу ас уй бар едь Сонын ес!п дамыл таппай ашыдып-жабылып жатыр екен. Табак-табак ыстык асты жадагы Майбасар пэтершдеп жштгер жупре басып тасып жур. Ас уй мен конак уйдщ арасында Мабасар, Жакып та карбаласады. Уй 11шнен конак касынан буларга да орын тимеген екен. Барлык ас жакты баскарып журген Ызгутты. Ол: - Выдай... Бас аягынды!.. Эпкел! Бол!.. Бол шапшад!- деп, Майбасар, Жакыптартадашолак-шолакбуйрыктар береди Жендл бешпент шлк киш, бшепн сыбанынкырап алган Ызгутты адшы- дай шапшад, ыкшам. Кунанбайдыд бупнп конагыдан аяган жаны жок сиякгы. Абай ужен уйге юретш есдкке такай бергенде, карсы алдьшан Казакпай жупре шыкты. Ас уйге карай ушып барады екен. Оган жол берш, ещп юре берешн деп ед1, арт жагынан: - Былай, былай тур!..- деген Ызгуттыныд катты буйрыгы естшп. Ею колдарына ек1-ек1 улкен жасаулы табактар алып, Бурахан, Твлепберд1, Жумагул, Карабастар келед! екен. Абай тагы токтап, жол бердк Дэл касынан буы аспанга шыгып, табак-табак ет етш жатыр. Ылги б1р тур1лген казы, тодке- ршген жас куйрык, сэры алтындай балкыган жал, жел1н май- лар... Эрб1р ек1 табактыд бфшде, алг1Н1д уст1не б1р-бхр ко- дыр бас орнапты. Буларды К1рг1зт Ж1берт, Абай енд1 уйге карай козгалайын деп ед], уй 1Ш1нен тагы б1р нарсемен кар- баласып, Каратай шыгып келед1 екен. Ол Абайды, т1пт1, кагып кете жаздады. — 0й, туздыктарыд... кайда?.. Жеке коятындарыд кайда?..— деп келед екен. — Бар! Бар туздык! Эне! Мше келедП— деп, Ызгутты Каратайды кайта кайырды. Абайды бул екеумн!д еак алдындагы карбаласы тагы К1рпзбед]. Баганадан бер1 К1рген-шыкканга ес1к ашушы сиякты боп турранына Абай ыза болып, енд1 Ызгуттыны ыгыстырыдкырап уйге юрдк Б1ракк1ре бере Ызгуттыныд шынтагын кагып калып ед1. уган сырт карап турган Ызгутты жадагы туздыкты болт алып\"1713 СКеН' К'03галып кет‘п’ туздыгыныд б1разын жерге топп К'“ 03|?'“ дсп’ашумен сыртайиала 120

— 6й, Абай, сенбшщ?.. Ай, шырагым-ау, бф тыныш жерде отьфсан, етп!.. Бул карбаласта не бар ед1 саган?..— дедк Абайдыц мунда келгенш жалгыз Ызгутты емес, езгелер де онша макул кормеген сиякты. Буны коргайтын кабак байкалмайды. Жалгыз-ак, бф тэуфк ботеннен ешюм жок екен. Бул уй, теп, К1С1 отыратын уй де емес, далан сиякты едк Болменщ едеш мен фгеа толган, жапырлап тЫлген кебш, калош, саптамалар екен. Осы юре берю белмеден торге карай жэне оц жак, сол жакка карай бфнеше болме бар едк Дол он жактагысы К,унанбай жататын улкен болме... Сол уй жактан зор дауыспен кошлдене сойлеп отырган Алшынбай, Майыр ундер1 келедг.. Тутаскан катты кулю де естййп кояды. Кешнеи косшп, кулдфп создер айтып отырган Алшынбай сиякты. Тордеп болмелер екеу ед]. Онда да жагалай т1зшп, малдас курып, сыгылыса отырган конактар екен. Бундагы конактын кеб1 каланын татар саудагерлерк казак байлары жэне тап ортада жана меш1т имамы Хасен молда корнай. Бул болме элгщей емес, акьфын сойлеп, аз куледг Ылги б1р бой тежеп, сыпайылык багып отырган ауыр к1С1лер тэршдь Сол жактагы болмеде Бошан, Кдрашор руларынын жуан-жуан аткам1нерлер1 мен бфнеше торелер1 бар екен. Ол болме де даурыгып сойлепш, б1р1Н-б!р1 мыскылдагыш, кулегеш, кызу болмен!Н б\\р\\ корпий. Абай конак уйлерд!н ес1к-ес!пнен бф-бф караганы болмаса, ешкайсысына К1рген жок. Бф есептен, осы аралык болмеде калып, жан-жагынын бэр1гшеп озгешел1Ктерд1 ести турудын 031 жаксы. Тек ашуланшак Ызгутты тагы какпайламаса болганы. Бф бурышта умыт калгандай боп, жалгыз серешп калган орындык бар екен. Абай соган отырып, табакшылардын асыгыс, карбалас кимылдарына карайды. Жет1-сег13 жтт баганадан бер! эл! кунге шейш табак тасудаи дамыл алган жок... Улкен-улкен торт болмен1н бул сагаттагы мешкейл1к карекет! калынтопыр, кан жайлаудагы бэс пен астан б1р кем емес. Баганадан бер1 б1рнеше ту бие, кысыр тай, тол емген жабагы, талай-талай 1сек, ту койлар жутылган болар. ,Б1р уакытта табакшылардын эбнер! кайтадан кыза жонедщ... Бос табактар болме-болмеден суман-сумаи шыгып, тагы да ас уйге карай тайпия калкып кетш жатьф... Сол бос табактардын ен 121

сонгылары Кунанбай белмесшен шыгып бола берген кезде, ас уй жактан тагы-тагы кайкайма табак палау каптады... Оньщ да беД булана туст, кызара бертт: «Меш кайпп жемейсщ, мети кайтт тастайсын?» деп келе жаткан сиякты. Ауыз уйде ешкш ун шыгарып сейлемейш. Кунанбай аюптгерше Ызгутты уйреткен тэрвп сол болу керек. Уш есштщ тусында казфде Жакып, Майбасар, Ызгутты ушеу1 турып ап табак жакындай бергенде, конакуйдщ есшне карайды да, табакшаларды ундемей нускап, рет-ретшен юрпзш жюередк Палау... Палаудан сонузш суы, одан ер1 шай... эйтеуф, ел жататын уакыттан асып, калын уйкынын б1р молшерше барганша терт белме дамыл алмай, болдым демей жеп, жутып, 1Ш1П жатты. Абай ес1неп, турегел1П, екд1 Майбасар пэтерше кайтпакшы ед1. Эл1 кунге мунымен бтр ауыз тЫге келер агайын жок. К\\ту'Ш1лер эл1 де сол алгашкы карбаласта. Ти1Н 1шшнщ туймес1н салып, енд1 сырткы ес1ккс карай баса бергенде, Абай Кунанбай белмесшен шыркай шыккан ун естгп. Табакшынын б1разы да бутан елен етт1. Абай да барып, еакп б1раз ашынкырап карап, кез салды... Шокша бурыл сакалы бар, жал тумсык, сур жузд1 б1р К1С1 екен. Домбырасын без1лдете ойнакшатып, зор кайырманы басып ап, содан эр1 домбыраны келденен салып койып, такпактай сотып, желд1рте жонелдк.. - Бул К1М? - Бул кайсысы?.. - Кай акын?..- дескен ундер езге болмелерден де жэне табакшылар арасынан да ест1Л1п ед1... Кунанбай белмесшен ауыз уйге карай басын шыгара бер1П, Каратай: - Балта, Балта акын!-дед1. Жанынан шыгарып, С1лтеп отырган, Алшынбай касында журетш Балта акын екен... Алган жарын жамаидап, Асканды кайдан табарсын. Ак тонынды жамаидап, Атылас кайдан табарсын,? 0з басынды зор ст1п, Тендес кайдан табарсын? Агайынды жат б|Д1п, Жакыиды кайдан табарсын? 122

Араз болсац, елще, Жамандык айтар хабаршык. Тату болсац, агайын, Сонау катын-балага Сушили айтар хабаршыц,— деп токтады. Уй шшен: - П0Л1, П0Л1 С031Не!.. - Борекелде, обзел соз!.. — Уа, свз тореа осы да!..— деп даурыгып, мактау айтып жаткан Алшынбай, Каратай, тшмаш ундер1 келдк Осындай улкен ауыр жиывда мынадай суырып салма соз жэне аразды табыстыратын бшм, жамау соз Абайга бф алуан кызык сиякты коршдк.. Ол тагы тындай тусешнил деп, ентелеп, баганагы орындыгын экелш, осы арада отыруга бешмдеп едк.. Бфакакын жыры кайта шыкпады. Уй 1Ш1 кайтадан томсарынкы коцыр энпмеге юрютк Абай Божешлн тшшш жана жаксылап корд1. Ажарында ашу жок. Б1рак соншалык ашык-жаркын, сауык, кызык, та жок. Салкын, тыныш кана тартымды сабыр бар екен... Кунанбай П1ш1н1не Абай коз1 тусш ед|, ол жинакы боп, ор норсеге сергек карап отыр екен. Кулк1, сауыкка ол да оншалык бой урайын деп отырган жок. Бул уй 0нпмес1н коныр кенеске айналдырган Алшынбай мен Баймурын. Енгезердей улкен бойлы, сары Баймурын Божеши татуластыра окелген К1С1 болатын. К,азф Алшынбай екеу! тана сойлейш. 0здер1 уишн емес, Кунанбай, Божей сиякты ек! жакуш!н сойлейД1. Абай Балтанын жыры токтап, салкын кецес басталганын корген сон ес1’ктен кайта бурылды. Осы уакытга Каратай ауыз уйге шыгып, Ызгутты мен Майбасарды шакырып ап: — Татулык болды, татуластырды! Алшекен мен Баймурын ею жактын да бар соз!не ие боп оздер! сойлеп, оздер! шеш1п отыр. Осылай ет1ндер деп мырза да, Божей де ерш бсрш едП- дед1. — Ал байлау не болды?.. Тынымы не болтан екен?..- деп, Майбасар ентелей тусп*. — Тынымы да озгешелеу болды, бшем... Араларыи алые болса, кыз алысып, куда болысындар дер ед!к. Агайынсын, жакынсыц, б1раксол жакындыгын кайта жангырсын! Екеу|*цбала алысынддр! Божей Кунаибайдаи бала ауысып, бауырыма салсын. Суйлп, и1стер1и аралассын!— дест*. 123

- Осыган токтасты ма?.. — О не кылган бала?.. 0зшен туган бала ма?..— дел Майбасар, Жакып кайталай сурасып едк.. — Тэй1р1, айтгым гой!.. 0з баласы!.. Асырауга алады!.. -дел, Каратай асыгып кайта кегп... Абай мына байлауга катгы анырып, ан-тан болумен бфге, лишен бф турл1 туринпп калды. - Кай база?.. Юм бершед1?.. Оспан ба, Смагул ма?..— дел, еркек балалар бершед1 екен дел ойлады. Жанагы атаган ек! шющщ ешкайсысын да ана койнынан алып, озге жакка жШеруге кия алатын емес... Ана койнында уайымсыз, жазыксыз жаткан Ылершщ бфеушен ел1 айрылгандай кердй 4 Осы кештен жиырма кундер еткен мвлшерде Кунанбай елге кайтатын болды. — Кудаи буйырса, ертен азтанамыз. Жол жарагы сай болсын! Ошарььзып бвгеп журетзщ болмасын!.. Атка ерте конайык!— дел, Кунанбай Карабас, Жумагулдардан хабар таратты. Осы сез шыгысымен Кунанбайдын оз касындагылар да жэне Жакып, Каратай пэтерлерждеп Тобыкты атаулынын барлыгы да сонгы бф кунш карбаласпен втюздк.. Елге кайтудыд хабары бул топтьщ жас-улкеш'н тепе серптш, куанткан едк Эфесе, елд! катты сагынган Абай болатын. Ол сонгы уакытта Жидебайдагы шешелерщ, ауыл-аймагын тусшдеде коре беретж. Барлык пэтерлерде бупн эбжермен катар, кулк!, калжын, куаныш та квп. а пт у^^ем'3 ■■ -^акьгнда кайтамыз!—деген создж есплгешне бес- _ к*** болгандыктан, бул журттын. ат-турманы озф-дк Жалгыз- гРмЬ^РаЛЫДа узактурганнан бер! мшшмей, жемде гама турган атгары майланып кеткен болатын. Сонгы б!р жума СУЫ™Гт?иДаИ аТГаРДЬ1Н а3'аЗДЗП Тер'Н алып, ШШ ТЗрТТЫрЫП, капекет! ПР астырып’ шстын узак жолыиа сартап кып алмак деген бш капя ЛаТЫН' Абайдын кайтар жолда мшбеп «Аймандай» Тп КУЙРЫК’СУЛУ Кула атед!- Аяншылдан жол ©зге *ГРНПр’ УРДек’ эсем- нагыз бозбаланьщ аты. багылатын Абайж\\т>> ЗТ]>1мен б,рге бУл Да болек 61р корада аИ ЖУР1С хабарь'н бйнсшен, Аймандай аггы коргел! 124

келдк Мандайыньщ тебел! шын-акайдай боп жаркырап, басын шулги туст байлаулы тур екен. Абай коптен мшбей жене коп куннен бер1 кормей де журген едк Атын да сагынып капты. Танертенп аяздан кырауытып турган жалы мен жонын бф уыс шоп алып сипап, суртт тастады. Содан кейш коп улкендердщ дагдысы бойынша Аймандайдын жалын устады. Абайдын, саласы узын, ашан колын Аймандай аттын казфп жалы кере туей. К,ула атта капы семф!ггп. Абай шепне туст, бушрдеи бф байкап карап едк жоны да жумырланыпты. Улпершек майы да бшеулешп, бшнт тур екен. Атына кайта жакындап кеп, мойнын кушактап кысынкырап турып: «Ертен емес, бупн-ак, каз1р-ак журсек еттП» деп ойлады. Ер- токымды жайлы кып ерпет!п, калын ат корпен1 баптап салып, тымактын кулагын шарт байлап ап Абай атына М1Н1П, корадан шыкты. Эрдайым Т13Г1Н1Н созып Ж1берш, басын шулгып тастап, К0Н1ЛД1 аяндайтын Аймавдай буг1н, ппт! жен1л басып, дол жел кайыктай лыпьт тур екен. Осы куш кешке шешн Абай атынан коп тускен жок. Жумысы жок болса да каланын шет1не б1р шыгып кет!п, базарын б1р кез1п, Тобыктылар жаткан потер-потерд! аралап журд1. Туе кез!нде экесшщ касынан туспк жеп, шай 1шш, кайта аттанып, тагы да базарга барды. Бул жолы касында Ызгутты бар ед1. Кунанбайдын акшасы Ызгуттыиын жанында болатын. Ас уакытында Абай екесшен акта сураганда, окес1 Ызгуттыга бурылып: — Базарга ерт!п бар да, шешелерше. 1Н1лер1не алатын базарлыгы болса, 031Н тандап алып бер!— деген. Екшдше шей1н Ызгутты екеу! талай дукенд! аралап жур!п коп нарсе алды. Эс1ресе, кэр1 ажеа шайшыл, кагаз шайшыл болатын. Абай сол шайдан бастап кант, кэмпит, макпал, дурия сиякты койлек, камзолдык норселер алды. 031Н1Н артына бектерген улкен коржыннын ек1 басы эбден сыкап толган сои, содан аскаи норселерд1 Ызгуттыныц койны-коншына тыккызып алып, кеш бата экеенпн касына кайта кеп едь Журер алдында озге журттын да кам-карекет! осы сиякты шаруалар болу керек. Ертен журетш Кунанбайды Майыр, т1лмаш, старшын, билер бупнп кеште тагы басып жатыр екен. Абай окес! отыргап болмедс 125

болмай, баска белмеде, Карабас, Ызгуттымен коржындарын Дкпрш, жолга Э31рленумен болды. Жатар уакытта гана Кунанбай касынан кайткам Майырды Ызгутты шыгарыи салып кайтып едк — Мырзанындуниесш кш кызыкхамаган, енаягы шскен бас Майыр да жана бгр карбытып асап кеттИ- дедк - Йемене, мал алды ма, акша ма?- деп Карабас сурастырып ед1. - «Улыксын гой, кернеклл боп жепп жур!»- деп, анау Бержкарадан келген уш кара алты бердк Акшалай бес жуз сомды тагыасатты!-дедк.. Сонгы кундер Кунанбайдын бергеж жалгыз бул Майыр емес. Т]лмаш та бфталай алган. Эаресе, кешеп кунде кырык-елу караны Алшынбай аулына да Майбасар мен Каратайдан айтып жюерш едь Абайпар жата бергенде, тунделетш олар кайтып келдь Ертенп жур1СТ1 бегей ме деген солардын кенпгу! едк ЕнД1 олар да жет1пт1. Осыдан ек1-уш кун Ыгерк Майбасар Алшынбай аулына барардан бурын Абайды тагы кажап корген... Бфаканада Абай озш кулю кып, капы тойтарып тастагандыктан, ешп туралап айтпай, киялап кеп: «Келшнен уят болды-ау!»— деп едк Ызгутты сиякты улкендерд1 кемекке шакырып, соларга айткандай боп айтып едк Абай онда да: «Бармаймын» деп, бф-ак кайырган... Сонымен, кайынга бару ©нпмеанен Абай арылган-ды... Кунанбайдын журшке байланганы Абайды казф кайындатайындемегеш болды. Ешв ертен журедк Бфактесекке жатьпл, уйкыга кетер алдында Майбасарды кайта есше алып, онын Дшдэ турран ауылга барып кайтканын ойлап, Абай ен алгаш рет 03 калындыгы туралы купия, ыстык бф сезьмд1 сезгендей едк Бармады... Бфак керг1С1 келуим едк.. Кандай екен? «Иег1 ителгшщтамагынлай» деп Майбасар суреттеген, Абай коз алдына ителп, каршыга, туйгын сиякты кырандардын сулу мойындарын келтфт, шынымен сондай ннзж, акшыл тамак иектерд>н болатынын ойлады, б!р бупи емес мунын алдында да бфнеше рет Д1ЛД0 жайын езгеше б|р толкынмен ойлаушы едк «Барса нетер еД1?» деп, олдекандай белпсЬ 61 р кызумен ойы тумандайды. Бфак Майбасардай катан, турпайы адамдардын. мшез1 мунын ойындагы купия сезшш аямай кылжак етет!н Р13Д1. лардын. Т1леу1 мен какпайына еру — озш 031 аямау. касие™ СЬ,РЬ,Н былгау сиякты. Дшдош бул гздейдь де «кайындау» деген сиякты ырым-жырымы коп, 126

ынгайсыздыгы коп жолмен 1здепс1 келмейдк Ол уялтады!.. Сондыктан баруга бата алмайды. Осындай еюудай конишен коп аунакшып жатып уйкыга кегп. Ертешнде, Кунанбай айткандай-ак, ерте аттанысты. Эрбф топ озд1-оз потершем жеке-жеке шогыр болып шыгып, кала сыртында тогыскан. Каладан Кунанбайды шыгарып сала келген старшын, би, торелер де коп екен. Жиыны жуз шамалы К1с! боп, бфаз токырап турысып, акыры: «Кош, кош, мырза!.. Жолын болсын!.. Сапарынды онгарсын!» дескен Т1лектермен калды да, Кунанбайдын отыз шамалы тобы Тобыктыгы карай тартты. Каркаралыдан Шынгыска шейш журетш жол узак. Жердщ алыстыгынан баска, кар калын, жол да ауыр болатын. Ой-кырдын баршасы да ареу боп, кыс корпесш калын жамылыпты. Арканыцдагдылы катты жел! биыл кыста да коп соккан. Кейде бхр жума, кейде, ттт! он кундей айыкпай, ак борам боп тутеп турып алган кездер1 болтан. Акпан, кантар, бфдщ айы — баршасы да казф Абайлар журш келе жаткан сар дала, коныр адыр, сай-сала, корык-койнауларга ©здершщ ак ирек, сар-кшр омбыларын, окаптарын, муздак жалтырларын жапкан коршедк Карлы оюлар ышкынып соккан жел пдерш дэлелдейдк Дангыл кара жол жок. Коп аттылар, тепе катар журу былай турсын, тшт! уш салт аттынын катар журетш жерлер! де окта-текте кездеседк Сол себепт1 барлыкжурптш кайткантырнадай, узаксалкар коштей боп, ылги шубалып, тЫле журш отырады. Жолаушылардынмандай алдында Кунанбайдын оз1. Астында семи сары жорга аты бар. Арт жаты тегенедей жумыр келген, ак жал, сары жорга ат коп жоргадай куд1с емес. Кабыргалы, жазан жэне зор болатын. Кунанбайдын калын жылкысынын н-шиде ордайым узак жолга, эаресе кыскы жолга мшетш аты осы едк Уст!нде кара кулын жаргагы бар, кум1С к1се буынган, кара макпалмен тыстатып, кызыл тулю тымак кигеи Кунанбай сырт жагынан Караганда, тшт1 зор, корнект1 едк Кара жаргаксары атка жаксы жарасады. Тайпалган каггы жорга озге жургшшй-пн бэрш саржелдфш келедк Абайдын Аймандайы кейде Кунанбай журю! баяуласа, жол жоргасыи салады да, сары жорга катты тайпалып кетсе, амалсыздан желе жонеледк Желю! бф турл! катты, мазасыз. - Ойпыр-ай, желюшш катгысы-ай!.. Дол бф бореиеге мшпзш койып, солк-солк урып отырган сиякты,-деп, Абай Карабаска 127

Аймандай аттын журклн шагып кояды. Шынымен, алгашкы кунп жур1сте Абайдын шп-бауыры солкылдап, етепн де кымтай алмай, икем1 кетт отырды. - 1штене етпейщ. Аздан сон етщ катып, уйрент аласын... Етепнш кымтап отыр!..— деп, Карабас акыл айгып кояды. Абайдын еркше салса, асыкпай жол жоргамен журер еда. Бфакелге жету ушш бфнеше кущи санап ап, сол мвлшерде жетем деп тарткан Кунанбай журю шамасын озгеге билететш емес... Жолды-жолсыз жердщ барлыгында суыкка карсы каскарып ап, Т011ТЫ бастап келе жаткан себеб! де сол. Эншешнде аямайтын атшылар мен шабармандарды да алдына салмайды. Осы журю бф бупн емес, талай кундж жолдьщ бойында унем1 осылай боп отырды. Бфак кунд13Г1 уакыттар Кунанбай асыгып, суыт жургенмен, жолдагы белгш-белпл1 ауылдарга кеп тускенде, унем1 тез аттана алмай калады. Жол бойындагы Шубартау, Абыралы, Дегелен, сонан сон Шынгыстын батыс жак С1лем1ндеп Тобыктынын шеД болсын, баршалык конал- кага тускен ауылдары Кунанбайды кажыдан келе жаткандай карсы алады. Бар1нде де аксакал, аткамшер, молда, сопынын аузында: «Мешн, мешп». Кейб1р жагымталсыган кэр!лер: «Карадан хан тудын!» деп, «Кыргында кылау салмай шыктын!» деп, «Коныраулы буйра нарда болдын?!» деп, кепе-кершеу кошемет, жорталыкта 1стейд1. Кунанбай аттанып кеткенге шей1н мундай ауылдар «курак ушып», калбак кагып кутед1. Жол бойындагы осы б1рталай ауылдардын аткамшер адамдары Каркаральша дэл кыс 1Ш1нде Кунанбай алдында болып, дау-шарын бтр1п кайткан екен. Акы телеу1н, айып-анжысын алып, есеб^н айырып, егескен жерлер1нен Кунанбай аркылы вш алгандары да бар екен. Шубартау, Абыралы шшде торт-бес жерде осындай ауылдар Кунанбайды аттандырар кезде, онашарак шыгарып ап, журКтен бвгеп, жасырын сейлес1п те калады. Жэне сондай ауылдын барлыгынан жетек аттар, ту биелер косылып калады. Осындай олжадан тускен ек1 кара жорга, бф кызыл ат, тагы уш торы ат, каз1рде Карабас сиякты атшылардын жетепне 1лес1п журеттн болды. Абай бул жетектерге танкалса да, алгашкы кундер квн1л бел1п, мэш-жен1н ескерген жок. Б|рак 1лгер1 журШ, о ыктыга карай баскан сайын осы жетек молая бердь ЭР*\" ерщен сонкосарына жетек аталмаган журпнш1 бфен-саран-ак ооп калды. Тобыкты шет1не шнер кезде осы жылкылардын саны 128

он беске жетЁп, ендЁ жетек емес, топталып, жеке айдалып отыратын болды... Мунын бэрЁ ага султан сапарынын «олжа мен сыйдан коюланып келе жатканына» айгакедЁ. Кунанбай аулында дэл осы кунде кумалак салган кёсё болса. журпншЁлердЁн «БуйгрЁ ток, канжыгасы бсрЁк, кос-косардан олжасы бар!» дер едь Жорыкка аттандырган барымташыга тусетЁн кумалак буларга да тусер едь К,оналка жерде богелгенЁ болмаса, тустЁкке аялдамай, кундЁз баласында унемЁ суыт журЁп отырган топ Кдркаралыдан шыкканына жетЁншЁ кун дегенде Шынгыс тауыньщ батыс жак тумсыгына кеп шнш. Осы жетЁншЁ кунЁ Кунанбайлар ТолепбердЁ мен Кдмысбай, Бурахан ушеуЁн куып жеттЁ. Абай олардыннеге бурын кеткешн бЁлген жок-ты. Алдагы бЁр сар жотадан калын жылкы айдап бара жаткан топты кергенде, Майбасар. — Эне, анау сол бЁздЁн жЁгЁттер болар!— деген. Айткандай, сол жанагы уш ж1пт, К,унанбайдын мал айдаткан ада\\шары екен. Олардын алдында жуз каралы жылкы бар. Оншен бЁр тенкершген дога жал ту бие мен ылги 1р1ндей, ЁрЁктЁ аггар екен. Карабас айдап келе жаткан он бес ат та осыган косылды. Кунанбай жылкы ортасына кеп, айдаушылармен сараи амандасты да, азын-аулак богел1п, турып калган ед1. Абай катты бЁр кудЁк ойлап, Кдрабастын касына келЁп сурастыра бастады. — Бул не кылган жылкы? Кёмнён жылкысы озё? — Е, олжа, экеннЁн олжасы емес пе? — Олжа не? КЁмнен алынган? — 0й, тэйЁр, баламысын?.. ЭкеинЁнкол астына караган халык аз ба? Каркаралыда кунЁ-тунЁ басып жаткан кара нопЁр ел коне... Сондагы енбек ушЁн акы алмай ма? Текке Ёстей ме?- дедЁ. Абай будан эрЁ сураган жок. БЁрак барлык озгеше жайды угьшып, оз-озЁнен кысылды да, кып-кызыл боп кеттЁ. Дэл касында жургенмен, мынау экенЁн, мынау барлык улкеншн киын сырын сезбегенекен. Шеже есЁне тустЁ... «Ортасын дариянын карга шокыр...» деп едЁ. Шеже Кунанбайдан алые, шалгай жургенмен, бар сырды бЁледЁ. БЁлгендЁктен соны айткан екен гой. «Не деген уят?!» деп, Абай конёлё, эсЁресе Шожеден уялган- дай болды. 9-526 129

Журпшшлер тагы да соктырып журт кет. Абай желш келеш. Бупн булар Карашокыдагы Кункенщ ауылына да жетпек. Туган-туыскан баршасын осы кеште кередк Бфак коптен асыктырган сагыныштын 031 де Абайдын. жанагы ауыр сезадн айыктыра алмады. Ойлап, бойлай берген сайын тагы талай кунсыз 1стер тапты. Атшынбай аулына жйершген елу кара да осы шогырдын бф болт. Кдлын мал... Абайга эперепн келшнщ калынмалы да булдырдан... «Иеп ителпнщ тамагындай» деп кызыктырган, асыктырган калындык Дшде!.. Мунын жары! Не боп барады!.. Кещлдеп канданлык кунэаз дуние юрленш, жудеп, нерсп боп барады... «Жар!» деген аттасоншалыкжазыксыз калпынан, касиетп орны- нан осындай боп кор болады екен! деп ойлады. Абай 031 ушш де, Дьтде ушш де наразы боп кетп, наразы гана емес, ашулы едп Паракорлык - кггап айтатын кунэнщ улкеш... Паракорлык бурынгы Кенпрбай сиякты атакты бидщ де суйепне басылган танба едь вшпес мни, кешпес сумдыгы сол болатын. Ол, эсфесе кысылган жандардан, жазыксыз журттан тусетш жем. Копшн Л1кке айткызсан, Барлас, Швжелерге айткызсан — ол ен бф кешфшмейтш кунэ. Абырой, атак оперт отырган «Кудай ушнщ» ез1 де кептен-кеп осындай малдан салынбады ма екен!.. Парадан жиылып та мецдт боп калкиьгп турады екен.«Арамнан салындым» деп каусап калмайды. Оньщ ]шшде де Кудай аты аталып, пайгамбар атынан «кутпа», «уагыз» сейленедг Сэлдел1 имам кезш сузт, «тэбэрэктЬ> созып, «Букар макамын» кущрен- тед1 екен. Жаксы кердш деген баланын, жаксы тшеумен айттыр- дым деген келшнщ ак тшеук ак кумбезх де жем-парадан уз1к жамылып, жем-парадан шымылдык тшлед! екен. Осы куш кешке Карашокыга жеткенмен, Абай аке касында, Кункенщ аулында калган жок. Касына Жумагулды ертш ап, Жидебайга карай асыга женелш, жол бойы ылги шауып, жортып отырды. Терезе тубшен катты журген аттылар етш, ауыл ит! шаба- ланып УР1П коя берген уакытта уйдеп шешелер ояу едь Кешш астарын шкен де жок екен. Бойы узарып, фшеп калган, бет] тотыккан бала Ж1пт сэлем ер'п кФ1п келд]. Байсалды бф улкен жолаушыдай боп, калын кшм киген. Салмакпен басады. Осындай ту ткиы лдан Абай кеп Кфгенде, Жидебайдагы улкен уйдщ 1ш] катты куанып, шу ст1П. -Абай!.. -Абайжан!.. 130

— Кдрагым!.. — Коныр козым!.. Абайжан!— деп дабырлай сойлеп, ерекше шат боп карсы алды. Уй 1Ш1 тепе аман-сау!.. Эжес1 мен шешес1 куши!.. Екеу! Абайды кезек-кезек суйш жатыр. Оспан да уйыктамапты. Айкай- лап куанып кетш, сеюрт-секфш тустк 0зш оз1 санга шапалактап, ойнактап жур. — Эпкел, базарлыгынды экел!.. Тэтой, кэш?.. Берсенди шапшан.?— деп Абайды шешелершен де, Габитхан, Тэкежандармен де амандастырмай асыктырып жатыр. К,ойнын тштш, калталарына кол жупртш, кайта-кайта: — Эпкел!.. Бол ендП— деп дегбфспдешп кояды. Осыдан уш-терт кун эткенге шейш Абай уйде болды. Ешкайда кыдырган жок. Эс1ресе, эке касына барган жок. «Карашокыда калыд жиын бар екен. Кункен1н аулын конак басып жатыр екен. Мырзага сэлем бере, амандаса барган ел ушан-тендз екен» дескен хабарлар Жидебайга кун сайын кел!п жатты. Бул ауылдан Кунанбай касына кеткен Тэкежан гана болатын. Ол Абай келген кунн1н ертец!нде Жумагулдан олжа жылкылардьщ жайын ес1Т1п: — Ылги сэйгул!к аттар дейдЬ Бар жаксысын тагы да Кудайберд! тандап, менш!ктеп кояды,—деп, Кункеден туган агасы К,удайберд1ден жаксы аттарды кызганып,— Тандаулысын алам! Алып келем!.. Осы жол ма?.. Керер-акпын!—деп, асыга жонелш едц. Сол кеткеннен эл1 кайткан жок. Абай бул кундерде ею шешес! мен Табитханга Каркаралыда кергендерш, сезген!н кеп-коп энпме кып айтып журд1. Кейде мунын эцпмес1Н токал шешес!, сулу Айгыз кеп тындайды. Бежеймен болган татулыкты да айтты. Бфак бала беру жайын б1лд1рген жок. Ол ез 1*ш1нде жаткан ауыр куд1КТ1Н, киын уайым- нын бф1 ед1. Экен1Ц 031 айтып б!ЛД1рмесе, Абай мынау аналардын, куанышпен карсы алган кундер]н мунайткысы келмедк Бул аналар экеменен не десед1? Оны корер, эз1рше Абай аузынан еелгенде ен алгаш сезер1, айтары — ашу, куй1к болуга мумкш. Ондайды мезгш1’нен бурын шыгарып Абай кайтед1? Ендеше, кинамай тура туру кажет. Абай Жидебайга келетш кун! осы жайды ойлап ап, жанын- дагы Жумагулта да: «Бул ауылга айтпай-ак тура тур» деп тап- сырган. Осымен тэрт-бес кун еткен шамада: «Божей де кел!ПТ1» дегеи хабар жето. 131

Кунанбай сол карсанда Жидебайдагы уйше Карабасты ж1берген екен. Сол Зере мен Улжанга кеп: - Мырза сэлем айтты, ертен коп кюшен осында келедй Жане Божеймен бас косып табысатын осы уй, осы уйдан. кара шацырагы бопты. Мунда Божей, Байсалдар да келедк Осыган кам ютеп, купп алсын деп тапсырды! - дед!. Улжан ол хабарга саскан жок. Айгыз екеу1 ек1 кундей кам 1стед1. Улкен-улкен тендера: шеппп, кымбат кшем, эсем тускшз, алаша, керпелерд: алып, Зере отырган улкен уйд( де, конак уШй де, Айгыз ушн де жаксы жасап койысты. Астау-астау бауырсак шефш, кой уйтп, курт ездарш, астарын да ыкшамдады. Бфнеше карындагы сэры майдын шннен тузы дэл, дэм1 жаксы, туда асыл майды тандап ап, сондай карынды эдеш арнап буздырды. Келеда куш, айтканындай Кунанбай, Бежейлер бар нокерлершен тутас кеп, ошарылып калды. Божей ужен уйге кфгенде, Зере орнынан турып, карсы барып бетшен суй1п жььпады да: - Карагым, бауырын суып, катыбас боп кетпед1Н бе? Балам сен едщ де, анан мен емес пе ем?..— дедт - Алда жарыктык-ай!.. - Алда башр анамыз-ай!..— дес1п, Байдалы, СуЙ1НД1К сиякты Божейге ере келген К1сЬтер де босансып ед1. Божей де шынымен шшфкещй. Зерен1 кушактап, кысып турып, катты курс1нд! де, колымен акьфын ишарат кып орнына апарып отыргызды. 031 де Зерен1н касына отырып калды. Аздан сонундемей отарып, басын изеп, осы уйдег1 балаларды керд1. Абай эжесшщтеменп жагында отыр ед1. Божей еналдымен соны шашрып ап, бетшен шскеп, содан кей1н Оспан, Смагулды да беттер1нен суйд!. Зере мшезше орай ет1п ттеген туыскандык жауабы. Божей, шынында, бул уйд1 болек багалайтын. Кунанбайдын гана угй емес, осы бф атанын ортак уш жэне жалпыга мей1рбан, момын, адал уй деп санаушы еда. Бежейлер жайласып отырганнан кей1н, осы болмеге Кунанбай да кеп кфдь Касында Каратай, Майбасар, Кулыншак сиякты нокерлерг коп екен. Абай Божей мен ез экесшщ беттес!п отырган шш!Н1Н корудеи уялгандай. 031нен-оз1 имегпп томен карады. Улкендерге орын босату керек. Соны сылтау кып, бул уйдем шыгып кет'. Осымен бул кеште де, ертец тацертенп аста да экелернйн успне К1рг ен жок. Жай сырттан, шешес1исн сурастырганда, Божей 132

мен Кунанбай кеп ундеспей, шешшспей, сыпайы гана сыйласты дегендд есггп. Ертешнде Божейлер журер кезде Абайдын Кдркаралыда еспген жат созшщ шешуз жетп. 0з ушнде жер бауырлап жылап, Айгыз жатыр екен. Кдрабас мунын колынан Кемшатты алып, шарт кийцирш, улкен уйге апарыпты. Ею кез1 каракаттай жайнаган, аппакКомшатмундагы барлык улкендерге: — Ага, ата! Ата... ага!— деп, юшкентай незш саусактарыи созып, жалт-жалт карайды. Мунын элдекандай жалынышты турш коруге шьшамай Улжам шыгып кегп. Унс13 жылап, бук туст Зере калды. Улкендердщ арасынан аяз лебш сезгендей боп, Абай да аткып шыгып кегп. Кунанбай босансыган шшшдердщ барлыгыма жалгыз кезш октай кадап, атып жШергендей карайды. Кдркаралыдагы байлау бойынша мунын Айгыз колынан тартып алып, берш отырган баласы осы. Уй 1Ш1нде тук езгер1С сезбегеи, бурынгысынша былдырлаган Кемшат, тыска карай б!р ботен, улкен кка ала жонелгенде гана шошынып ед1. — Апа!.. Апа!.. Эже!..— деп, шырылдап коя бергеи. Юшкентай журепн коркыныш кысып, зар каккан бала дол б!р от басып алгандай шыр-шыр етедк Осы зарлаган уш Божейлер аттаиып узап кеткенше басылмады, алыстаган сайын отка ортешп не суга жутылып бара жаткан жаннын зарындай боп, ызын-ызы естлт турды. 133

ШЫТЫРМАНДА 1 Абай Кдркаралыдан кайткан сопатка мпнп, ел аралаган жок. Кебшесе Жидебайдагы ауылда шешелершщ касыыда болды. Кектемге шешн куншз-туш клал окуга салынды. Медреседен кайткалы ютапка аныктап окталганы осы едг Араб, парсы тшн, бфтапай создерш умытынкырап, карайып калган екен. Алгашкы бф жумадай Габитханнынтэпарше карап, бурынгы бшген тшдерш кайта курастырып алды. Содан эр! мунын колына тускен эрбф калын ютап соншалыкбф катты сагынып жолыккам ыстык, кымбат досы тэр13Д1 болды. Габитхан да ютап окыгыш болатын. Сонып ютаптарынын 1шшен езш кызыктырган коп-коп асыл буйымдар тапты. Мунда Абулкасым Туси-Фирдоуси, Низами, Физули, Науаи, Бабырлар бар. «Жэмшид», «Сеидбаттал Газ!», «Мыл бф кеш», «Та- бары жазган тарих», «Жуст - Зыликалар», «Лэйл1 - Мэжнундер», «Коруглы» сиякты хикая дастандар да бар. Абайдын бас алмай окыгандары осьыар. Аздан сон, кешю шайдан аска шейшп мезплде Абай кейб1р окып шыккан ютаптарын уй 1Ш1не эдем1 энпме кып, айтып бер1п отыратын эдет тапты. Буган эжес1 себеп болды. Зере Абайдын клапка берген ыкыласын байкап бф кугп кешке: - Карагым, осынынакыл. 1шкен менен жегенге мэз боп, мойны- басы былкыллал, акылдан да, енерден де кенде боп журген бай бала- сы аз ба? Осы ала кагазыннан айрылма! Уксама аналарга!..— деген. Эжес1 ютап кашр1н жаксы айтканга Абай ырза болып, жанагы созден сон кун сайын б1р тамаша энпме айтатын болды. Шешелер, малшылар, балалар боп — баршасы телмфе тындайтын. Анда- санда Айгыз да кеп естуцп ед|. Ол Кэмшат кеткел1 катты жудеу. Улкен кара коздер! аларынкырап, барлык жуз1 сурланып акшыл тартыпты. Шеке тамырлары кокш!лден1п, эдем! жузше уайым келенкес! тускен тэр13Д1. Унт уайымдаган ана каралы. Абай бул шешес1Н1н куЙ1н кабакпеи таниды. Ол келген кештерде внпмес1Н ерекше ыкыласпен айтады. Абай энпме айтуга бф турл! шешен, шебер боп барады. Габитхан, ппт! 031 окып шыккан кггаптарды Абай хикая кып айтканда, бар беЙ1лшен, жаксы 1лтипатпен тындайтын. Бф жаманы, жалгыз-ак коктем болып, мал толдей бастаган уакытта кызык К1таптын бэр1 тепе окылып, бар энпме айтылып калды. 134

«Эцпме, эцпме» деп, Абайга емшш отыратын уй 11111 еид! алгаш Абай айткан ецгшелерд1 кейбф малшы катынга немесе балаларга кайта айткызып, кайта тындасатын болды. Бфак олардын айтуы Абайдай емес, домен, устфт. Улжан соларын сезш, кей кезде токтатпак боп: — Кыс 0тп. Жаз шыгып, мал телдеп калды. Ертектщ кез! огп. Эйтпесе, кыс аягы узап кетедй Кой-ак кой!— деп калжын етт, токыратып тастайтын. Бфак шешелер онашада Абайга жаксы ттаптыц жаксы хикаяларын кайтадан ескерте беругш едь Габитхан мен Абай екеу1 манайда кггабы бар молда сурей, кэрщен, шала сопылардан бфен-саран кггап тапкызып алысты. Тагы б!р кезде Габитхан едейшеп турып, Карашокыга, Кункегпн аулыиа барып, ек1 коржын басы ютап экелд1. Кунанбай Каркаралыда Хасен молда аркылы, тагы баска окымысты к!сшер аркылы уйде отырганда окып отырам деп, б1рталай кызык К1таптар алгызган ед1. Оны елге де жеткгзген. Б1рак Абай б!р рет: — Бпге бер1шз!— деп сураганда: - Касымда отырып, оз!ме де естфтт окып бер! Суйтсец берехМ. Эйтпесе, кызыгын оз1м кор^п, 031м гама бшем дегегнне бермейм!н!— деп берпзбей койып ед1. Абай еке касына баргысы келмегенд1ктен, ол к1таптардам да кур калып жургеи. Габитхан соныц есес!н тауып, б1рер кун сурап жур!П, алып келд*. Уй шше де, Абайга да Габитханиыцтабысы улкен олжа едь Б1рак Д0л осы ютаптар келген кунн1ц ертеншде Абайга шакырту кеп, Карашокыга журш кетт1. Кункен1наулына Абай кел1С1мен, Кунанбай муны Кулыншак аулына жумсады. Экес1Н1Н Кулыншакка айтатын создер1н Абай угынып ап тыска шыкканда, мунымеи бфге баргалы Карабас оз1р тур екен. Кулыншак аулы алые емес болатын. Карашокыиын кунбатыс жагы бурыйгы Кодар кыстауынын аргы жапсары Торгам руыиа ТИ1СТ1. Кулыншак — сол Торгайдын басты кююйпц б!р1. Карашокыны бэктерлеп, Аймандай аттын жол жоргасымен жур1П отырып Абай: - Шынгыстын боктер! тепе коктепп-ау! - деп, айналага коз Ж1бер1п келе жатты. Аласа алкурен, бетеге даланы да, бектер, беткейд1 де тепе кегертт, жасарта бастаган. Б1рак аспан ашык емес. 135

- Жалгыз-ак. осы б!р суык жел мен булт айыкпайды екен !- дедь Ек1-уш куннен бер1 бул ошрде кун булынгыр болган. Жа­ не кыстын сонгы салкын тынысы сияктанып бф суык жел бшнуил еД1. - Е, сэуф жана туды гой. Соуфдщ басы осылай бултты суык болатын едет1 гой!— деп, Карабас кыстыгуж кар болатынын айткандай, мерзш айтты. - Неге? Сауф кыстынайы емес! Жаздын айы емес пе? Жылда буйтед дейм1С1Н? - Жылда суйтеш. Сеуфдк осы, жулдызша не дейд1? - Апрель дейдь - Ендеше, сол апрелщ осы. «Сауф болмай, тэуф болмас» деп, бурьшгылар текке айтпаган. Сауфшн басындагы суык бггпей, жаз шыкпайды дегеш,— деп, Карабас Абайга ай-айдын мэшн айта бастады. Бул жонде Карабас атшабарда Абай сезбей журген коп бшм бар екен. Сауф — бул айдын арапша аты. Казакша — мамьф. Одан сон маусым... Абай казакша ай атынын бэрш сурап, кайта-кайта кайырып жаттап алды. Бфак сауф турасындагы жанагы сезд! алгаш еаткеш осы едь Жазга салымнын ен жайсыз кезш энеугуш эжеа «отамалы» деп этап ед1. - Осы «отамалы» немене? Не деген соз вз1?— деп, Абай сомы сурады. — Отамалы кекек айьшын он бфщде кфш, он жеттанде шыга- ды. Желс1з, борансыз етпейдк Кыстын ен сонгы зэр1 сонда. Отамалы деп атанганы бгр байдын Отамалы деген койшысы олган екен. Сол бакыр кун кайырады екен-ау! Кокектш суыгы асталган уакытта, элп: «Койды жайылыска шыгармайык, бо- ран болады. Койдын кыстан титыктап шыккан кезд малыннан аирыласын», лесе, байы бф дж! катты кэшр екен: «Сен тогышар- лык кып алдап отырсын» — деп, Отамалыны сабап-сабап, койды ™ТСКа шырарталь1-Сол КУ»Ь Кудай корсетпесш, бгр каггы ^ ” басгалып> так уш кун, уш тун согып, бар кой ыгып кетш птггн1^ПТЫ да’койлан калмаймын деп, Отамалы бакыр да уст баккт *0кек™ суыгы ~ «отамалы» атанганы содан дейдь Эжен бакыр соны бшеш гой,- дед! Карабас. бап9 <<Айдын тогамы» дегсн не?, «влшраныи» не мог» шрт Недеи койьмган? Абай осыларды да сурас- есепш|’н1н твЖфибссГГсда^рьт'!3\" еСе\"Ш!ЛеР 136

— Кун кайырып, есеп айтуга взщ калайсын?— дедк жанагынын бэрш 01Л1П, берш жаксы онпме еткен Карабас есепшщен аман емес шыгар деп ойлап ед! Абай. Карабас кулш: - «Кунэназ болса, кун есепте!» деши екен осы кунде молда, кожа. Бфак колдан келсе, есепип болган жаксы-ак кой. Мен кунт кылмай, кур калып журмш. Болмаса, есепшшердщайтканы аумай келетш жылдар болады,— дедк Бфкатар жол журш кеп, ею салт атты Кодар корасыныц тусына жетп. Абай Кодар мен Камканынбасына бурылып курам окып, ундемей, томсарган кушнде 1лгер1 тартты. Анада корген катал суык суреттер коз алдына дол буг1н танертен коргендей бон кайта елестеп ед1. 031Н1н сол куьй аккан ыстык жасы, каарет жасы да ес!не туст1. Ауылга кеп тускенде, Абайдынтус1 улкен юсшщтусшдей боп томсарган, салкын ед1. Кулыншак аулы ол1 кыстауда екен. Кун жылынган кезде тамнан шыгып, кыстау жанына ки1з уй Т1пп отыратын одет болушы ед1. Карашокыдагы Кунанбай аулы сойткенмен, Кулыншак олай етпепп. 031Н бала коргенмен, Кунанбай жШергенш ескер1п, Кулыншак Абайды улкен юсщей карсы алды. Конактар отырып, амандасып болган сон: - Уа, катын, казан кетер мына конакка!- деп буйрык етт1. Кулыншактын «бес каска» деп атанган, бес мыкты улы болатын. Олардан каз1р Манас кана уйде отыр. Бул «каска» десе дегендей, енгезердей екен. Жалпак мандайлы, нур жуздк балуан тулгалы жас Ж1пт Кулыншактын немерес! ед1. Ундемей отырып, домбыра- сын тынкылдатып тартады да, конактарга салкын карап кояды. Уйде эзф турган шай бар екен. Манастын кел1ншеп дастаркан жайып, шай жасай бастады. Жуз1 жукалау келген, самай шашы жып-жылтыр, кьфлы мурын, кара торы кел1ншек аса бф таза, шапшан кор1НД1. Бар козгалысында эдем! сыпайылыкпен катар, Ширак сергект1К бар. Отырган уЙ1не жылылык, жарастык бергендей кел!СТ1 эйел. Сонын к1рген-шыккан кимылына карай отырып, Абай: - Кулыншак ага!— деп соз бастады. Кулыншак Абайга карай тусш, улкен сэры шакшасын тырнагымен сыртылдата кагып отырып, бф кезде кок буйра насыбайын ею танауына кушырлана тартыгг койды. — Экем сЬге селем айтып едь.. 137

- Сэлемет болсын... - Айтканы, мына жердеп Беткудыкжайы. Бурын Борсакка ТИ1СТ1 коныс екен. АкперД! Борсак кыстауын алган сон., конысы мен ерюш тепе алдым дешд гой. Соган былтыр кузшгуш кыстауга К1рер алдында шдщ ауыл коныпты. Бфталай отырыпты. Казф жаз шыга: «Корасынын жаны болтан сон таты конып журе ме? Мен фгетипзбей, кузшгуш шшенш шауып алайыи деп ем. Осыны Кулыншак маган киса екен! Конбаса екен!»- деп акеме ©тйлш айтыпты. - Е-е, Акперд! оны айтсын, ал екен не дейд1? - Экем Акпердшщ осы соз1 орайлы той. Кулыншак конбаса жаксы болар деп, осы сэлеммен Ж1берд1,— дедк Кысылган да, фкштен де жок. Баппенен, улкен кющей айтып шыкгы. Кулыншак ундемей, басын изенкфеп отырып мырс ете берд1 де: - Шай 1ш! Кане, жакьшдандар!—деп, шайта карай козталды. Абай да шай 1ше бастап, Кулыншактын жауабын кутш отыр. Кулыншак бфер шыны шай 1шкенше ундемей, сазара туеш, бф уакытта Абайта окыс бурылды да: ” балам, екен осы Беткудыктын меш-жожн утынып, туб1н тексерш ме екен? Борсак отырган кезде мен кезек коныс етуш1 ем той? Кеп болса бурын да орылушы едк Как болюуни ек кой. Осыны бшд! ме?- дедк “ 9НЫ ®лг®н керше*. Б]рак, тепнде, ментик бар да, келюш бар той, аксакал. Даусыз иеа Борсак ед1. Сонын менипп едь Кулыншак иел!к женшен емес, келюш ретшен улес алып келген ед]. Келюсе, Акпердшен де соны ютер. Тек, менллк Акпердш1К1 екеншойласын дедь Е-е, ат иес! Аклер* десеншП Ендеше, алдына ат иес1 мшед те, артына 613* тшесе мшпзш, тшемесе мшпзбес. Кыстауынын фгесшде, жел! басындай жерде турса да, Беткудыктан бегл жу десенш.-дсп, Кулыншак наразы боп, томсарып калды. • аИ- ^льшшактын ренжжен жайын утады. 0з басы ™,н деп те 0«ла^н емес. Басында аке салемшен келсе де, г» Рип'^™ ^п“Улкен шаруа жайы екежн онша багалатан жок- вз! айтшГжайлынауь|рлыгын^сты1ЫКаМаЛСЫЗ Ре\"Ы\"е ^ - Кяе2ГеЛГеН^ 0СЫ б,‘Р СЭЛеМ- Аргысын 031ШЗ бШНП. берд - деп КуТ\" Аклерд,! Аклерд!! Аклерд1ге Кудай бак Р ’ ДСП) Кулыншак ащы б!р мыекылмеи кулш койды. 138

Абай Кулыншактын, сабырлы сыкагына кызыгып, кулш жЮердь Тартысам деп келген смес. Жене еке карызынан кутылды. Сондайды шапшан болжап шыккан Абай жанагы Кулыншак калжынын те женелш: — Бак берген емей немене, Борсактан калган аз жерд1 Менга деп тап берд! дешз,- дедк Абайдын бул мшезше уйдщ 11111 тепе кулдк Шай куйып отыр- ган Манастын келшшеп, эаресе ырза болды бшем, кып-кызыл боп, катты кулш жхберш, Абайга жалт етш карап, тамсанып койлы. Кулыншак шалкая берш, Абайга: — Е, балам-ай, мынау леб131н калай жаксы ед1. Тек осынынды Акперд! ес!ткей еттП— деп ырза боп калды. Осьщан Кулыншак Беткудык 8нпмес1н былай койып: — Шырагым, осы анада Божейге берген жас бала калай екен? Айгыз бишара жылап калды деп ед1, ол калай?- деп, Абайдын уй 1Ш1Н, Зере жайын, Улжан кушн сурастыра бастады. Кемшат туралы Абай еш нерсе айткан жок. Кулыншак кайта оралып: — Айыпка мал бермед! деп, Божей жагы комсынады, бшем. Сол К1шкене карындасыннын кути де келюп емес деп ееггпм-ау! Айгыз бакыр соны сез!п кайгырады гой!— деп, кайдагы б!р кошлс13, шет1н жайларды козгай бастады. Абай бул арада ол енпмен1Ц ешкайсысына сыр бер1п, 1Ш1Н ашпак емес. Кулыншак жетектеген создерге баскан жок. Азырак ундемей отырып, 031нше бф жон тауып: - Аксакал, осы аздщ балаларыныздыц «бес каска» атанатын себеб1 не? Сонын. мэнш уктырынызшы!- дед1. Кулыншак мына баланын жанагы создерге шеспегешн тус1нщ де, 1Ш1нен: «Байыпты бала-ау 031. Салмак бар гой. Сыр ашпайын деп отырганын карашы. Бугаи да уйреткен екен...» деп ойлады. Алгашкы создер)и тастап: — «Каска деген! — батыр деп айтканы» деп болмайды гой мыналартуге. Жон1н мынаныив31неи сурасашды,- деп Манасты нускап койып: - Батыр боп кьмд! мукатып жургегпн кт 61ЛС1Н? Эйтеу1*р, колтыкка дым бурку гой. Болмаса, анау б!р кезде Бекенхш, Борсак «Карашокыны бермей]м, ол1сем» деп келгенде, екеньйн жалгыз ауыз селем!Н ес!Т1П, осы бес баламды ертш барган 139

мен |шм. Сонда нес! кетш жаткам иен жердей, тым курыса, бф кудыктиердепем. Тигеш мынау ма? Каскднын тумсыгы таска тиген! осы да!- деп алгашкы сездерше тагы бф оралып сокты. - Булшген елден булшрген алма дегеш камсы? Боте! 1 болса бф СЭР1. Бегде емес, Бвкеннпш куып алган юмге кут болады дейаз? 0к!шп кайтесв?- деп, Абай аса бф байсалды мэслихат айтты. Манас пен келшшеп осыны жаксы утып унатса да, Кулыншак конген жок. Ол осыдан сонты анпмелерде Кунанбайга екпел! болган К1С1Н1Н кабагын бшйрдь Абай ар жагынан байкап кеп, Кулыншактын ойы: «Бокеннп, Борсактан жер олжа кылмадым» деген арман екенш бшй. Соны угынумен катар, жерден басканы, жемнен басканы тындагысы келмеген Кулыншакка шннен наразы боп аттанды. Абай океане Кулыншактын кенгенш айтса да, окпесш айткан жок. 1степ келген кыска тана баян етш едк Белек жерде Кунанбай Карабастан да сурастыртан. Абайдын айткан сездерш тугел есггп. Карабас Абайдын бупнп мшездерше ырза екен. - Баланыз сезге ысылып калыпты. Т)гт, бф улкен клещей орамды жатыр. Кулыншак екен-ау, утылады екем-ау демедк Кдлай болса да тен сейлеседП- деп, мактай бастап едй Кунанбай «Жегп, догар» дегендей ишарат кылды да, Карабасты токтатып тастады. Осынын ертешнде Кунанбай Абайды жене жумсады. Касынатагы сол Карабасты косып, ещц Суйшджке жШердк Суйшдщ аулына Абайлар ел орынга отыра келдь 0з кыстауынан айрылып, Карауылдын бас жатын — Туйеоркеш деген жерд1 кыстаган Суйщшк аулы казф тамда емес, ки1з уйде екен. Мал-жаны кеп, бай ауыл осы орынды кыстауга лайыктап алганмен, ел1 жана кыстау сала алмай, ескшеу тар корага сыя алмай, куншн кез1 жылынысымен кюз уйге шыгыпты. Суйшджтщ аппак улкен уй! жылы екен, шн тола тфелген жук, уулы тен менен сандыктар. Онын ар жаты ек1 босагага шейж текемет, алаша, тускшзбен коршалыпты. тпи^аПШа Ме” ™‘Н 1ш1кт‘ Эл1 тастамаган Абай бул уйде -Г емес- ^иьшш к0ктемде алгашкы рет кип уйге конгалы Кектемлег^Ы б’Р жен’л салкындык, кен тыныс бар. УлГ„ ГГ у\" АбаЙга 0ркашаи баюшн. Суй1нд1к бяй^РТаСЬШДа 8713 келедкелеУ жангаи тас шам бар. Асылбекпен^пШеСШеН Ж0Не ек1 баласы - Эд1лбек, РФеконактармен бфгеболды. Бул уйге, оаресе 140 А:

езгеше кектем нурын енпзген бф жан бар. Ол Суй1нд1кт1Н кызы — Тогжан. Абай келгеннен бер1 Тогжан улкен агасы Асылбектщ отауынан осы уйге бфнеше рет келш кетть Сылдырлаган шолпысы, олдекандай былдырлаган тшменен Тогжанныц келер! мен кетерш паш етедк Кулактагы ошекей сыргасы, бастагы кэмшат борю, бшек толган нешс б1лез1ктер1 — баршасы да бул ©шрден Абайдыц кормеген б!р сош сиякты. Толыкша келген, аппак жузд1, кырлы мурын, кара коз кыздын жш-ж1шшке касы да айдай боп киылып тур. Карлыгаш канатынын ушындай уп-ушкф боп, самайга карай тартылган кас журекке шабар жендеттщ жебесшдей. Тогжан уйдеп созге кулак салып, не кул1п, не кымсынса, суду кастары бф туГпле тус1п, б1р жазылып толкып кояды. Елб1реп барып Д1р еткен канат леб1ьшей. Самгап ушар жаннын жешл эсем канатындай. Би1кке, апыска мегзейдк.. Абай копке шей1н Тогжан жузшен коз1н ала алмай, телм1ре карап калады. Кыздын коп К1р1п-шыгысы конактардын камы екен. Аз уакыгга дастаркан жайгызып, кутуш1 ойелге шай куйгызып, 031 екес1Н1Н томенп жагына отырып, шыныларды эпер1п, уй 1Ш1не кызмет корсете бастады. Абай Суй1ншктен де кысылган жок. Бала емес, ысылган ашык, улкендерше сойлейд!. Тогжан кеп отырганнан кей!н Суй1нд1кке карап: - Суй1НД1к ага, осы мына С13Д1Н жерд1н алдындагы Карауыл дейтш жалгыз би!К не себепт1 Карауыл атанды екен?- дед1. СуЙ1НД1к: — Кш 61ЛС1Н, шырагьгм!—дей тус1п, аз отырып,— Е, Тобыкты мен Матайдын шабуылы, жаулыгы калган ба? Сондагы кугыншы мен жортуылшынын 61 р1 койган аты-дагы. 631 озге таудан бел!Н1п, айдалага окшау барып тур гой. Содан карауылдамай, кайдан карауылдасын!— дед!. — Суйтш, бул атты Тобыкты койган дейс13 бе? Тобыкты келмес бурын сондай ат жок па екен? - Кайдан болсын? Бул ошрдеп барлыкаггы Тобыктыныноз! койган. - Эй, бымеймш-ау! Бар аггы 031 койса, Шынгыс дегеш нес! екен? Шынгыс деген Тобыкты бар ма? - А, жок! Мынауын жаны бар соз. Босе, бу Шынгыс деген осы улкен алып таудын аты неге Шынгыс атанды екен бул?- дел, Суйшдж 031 де ойланып калды. Эдшбек экесшщ муд1рген1н намыс кор1п: 141

- Шынгыс деген сез «шын кыс» дегеннен, кысынын, каггылыгынан болыпты-мыс десед1 гой!— деп едк Абай буган кулд1 де: - Олай болмас. Шынгыс деген белгш хан аты гой,- дед!. - Басе, осы сез менщ де кулагыма бф тиген едк Жадымда калмапты. Кене, бшсен 031Н айтшы, шырагым,— деп, Сушщцк Абайды тындагысы келдк Жас конак Шынгыс хан жайында 031 б1лген, еаткен энпмелерш айтып кеп, акырында оз кеншндеп бфаз долбарды косып: - Тауынын «Шынгыс», бшпнщ «Хан» аталганы содан. Жане сонау 61р белек тауы «Орда» аталганы да сол. Шынгыс ханнын мекен еткен конысы екенш паш етедд. Карауыл демек те сол кезден калган ат емес пе екен?— деп токтады. Суйншк Абай сезш катты ыкыласпен тындады. Алдындагы шайы шшмей, кесеа суып кап едг Тогжан экесшщ соншалыкты тьшдаганын ешн байкады. Ол Абайга тандана карап, бфталайга дей1н кез алмады... Уй 1Ш1 Абай айткан жаналыктарды кызыга тындап, кегйлденш кап ед). Асылбек, Карабастар: - Кисынды-акекен!—дест!. Шынгысты былай койып, так осы Сушнд1к кыстауы Туйееркешт1н касында турган «Хан» бшпн, онан сон Мамай кыстайтын анау «Орда» деген таудын бэрдн де шешт1. Соны осы кунге шейдн нел1ктен аталганын бшмей журу, мундагы улкенн1Н бэр1не енш гана орасан кер1Н1п ед1. СуЙ1нд1К Абайдын шынысын езд эпердп: — Жеп ]ш, Абай!—деп, енш конагынын алдына жент пен майды да, бауырсакты да молырак ысырып койды. Экес1Н1Н жас конакка жасаган осындай бей1Л1н де Тогжан сезш отыр. Б1рер мезпл Абай езше караган Тогжаннын эдем1 кара кез1Н байкады. Солгын карау емес, Абайды аныктап, тустеп, барлай караган сиякты. Абайдында эйелге аныктап кызыга караган жолы осы сиякты. Тогжан узагырак кадалып, коз алмай отырып акырын кызгылт тарткандай болды да, кез1н тайдырды. — Кеп жасаган бшмейдк кеп токыган бшедп Осылайша укканын, токыганын жаксы, балам!— деп, Суйпцик бф токтады. Абай осы сезге жалгастырып: - ©звдздей К1С1ден еспкен сездер гой, Суйнинк ага!- деп аз отырып.— Руксат етсешз, осы ез1н1з айткан кейбф создерд! де оз 142 1

аузыныздан угынайын деп ем!- деп Сушншкке карады. Турпайы емес, сыпайы бастап, орамды келдк Суйпцйк: - Е, сура, айт балам! Не сурамак ен!- легенде: - Ендеше, осы жанагы юип Ордамын тусында Кожекбай Кулжабайдын жер дауына бшнк айткан екеназ. Сонда «Мен койдын бол 1 пн болмеймш, Кудайдын болшн бвлемш!» депс1з. Осынын магынасы калай? Соны сурайын деп ем!— дед1. Бул суракка Карабас, Эдшбек, Асылбек те култ ж1бердг Теп. Абайдан баскаларына жеш мэл!м болу керек. Сушншк Абай сурагына аз тжсшш, к&чта карап, ойланып кап едг - Шырагым, бул СОЗД1 экеннен угынсан егп. - Мешнвкем баламен ашылып сойлей бермещи гой! Б1лес1з гой. - Бфак жанагы 1ске экенн!н катысы бар гой! Оны б1луш! ме ед1н? Карабас, Асылбектер ол1 кулш отыр. Олар Суй1нд1кт1ц кашкатактаганы мен сыпайылык сактаганына жене Абайдын жайсыз анг1мен1 кадала сураганына кулед1. - Экемнщ катысы барын бшем1н. - Ендеше, вкен аты араласкан сезд! ен. эуел1 экеншн оз1нен угынганынмакул! - БэрекелдП СуЙ1НД1К ага, оныныз жаксы акыл!.. Бфак... сол бшпк тусы, С13 бен мен!н вкем ею араныздын суыскан тусы болды дейд1. Ол рас кой? - Рас! - Ендеше, азбен калай араздасканын мен оз экемнен гана бй11п койсам, мына Эдшбек пен Асылбек агам сЬден гана угынып койса, не болады? Анык шынга жете алмай, сынаржак кетем1з гой. Бфден, адасамыз. Еюншшен, бала мен бала, мына бпдер, сырттан кьфбай, сырттан шалгай кет1сем13 гой. Сгз маган, мегпнэкем бул К1С!лерге айтып отырса, таразынын басы тен баспас па ед1? Суй1нд1к те, уй !Ш1 де Абайдын. мына дэлелдерш дурыс корд1. Карабас суЙ1Н1С1п кетш: — Дурыс-ау, осынысы баланын?— деп, Суйшд1КТ1Н энг1мес!н айткызуга бей!мдед1. — Балам-ай, алды-артымды орап алдын-ау осы сен, э?—деп, СуЙ1нд1к акырын куле тусш, ею’ ойлы боп калды да Асылбекке карап: — Ей, менщ балаларым, мына бала конагынтартымды жат ыр- ау 031, ойлаймысындар?— деп, жаксы жадырап, шын бежлдендг Тогжан шай 1Ш1л1п болса да, дастарканды жигызбай, кул1мс1рей 143

туседь Жи1 карал, Абай кошмен кездескенде, коптел берп сыйлас танысына жасайтын штипат бшйредк Абай енпмеш алгаш оз1 ойлатан жакка бурды. - Сол мешн экеммен кырбай боп калган жервдзд! езщй угындырыныз, Сушшзж ага! - 0т1нсен, айтайын! Иле жур! Сешн экец Мамай 1Ш1нде Жамантаймен кещлдес боп журш, екш куйеу бол ганда ек1 жуз кой кий киген. - 0юл куйеут калай? - 0к1л куйеу1 шын куйеу емес, тамыр есешт нэрсе. — Онда «тамыр» деп неге аталмайды? - Тамырлык курбылас юсшщ арасында болады. Ал жасы улкен юсшен жас жшт тамырласам лесе, кейде осылайша окш куйеу боп аталады. - Иэ, сонымен?.. - Бертшде сол Жамантайдын баласы Кожекбай озшщ Кулжабай деген кедей агайьшымен жерге таласты. Мырза: «Сотан бшнк айт, жер белтн айырып бер» деп, меш апарды. Мен ек1 жагынын сездерш утынып, ез кещлшше эдщЦпн топшыладьш да: «Белгк былай болсын» деп, журш отырдым. Сенщ экен 031 де басы- касьшда. Арт жагымда Кежекбайлармен бфге келе жатыр. Мен белдсп ез коншме сыйган эшлетпен белмекпш. Байкаймын, жургсдо Кежекбайга жакпайды. Тыжырынып, жарыла жаздап келедь Аздан сон мырзага сыбырлап, жалпылдап айта бастады. Экен сенщ, Кежекбайды куп керш бшем, арт жагымнан санк етш дауыстап: «Уай, алапес! Сен калай журш барасын?» дегеш. Мен екз жагына тен би емесган бе? Ыза боп кепгш: «Уай, тэйф, койдын белтн болш келе жатканымжок, Кудайдын белтн белемш»дешм,—деп токзап калды. - Иэ, сонан сон не болды?- деп, Абай ар жагын тагы айткызбакеш. - Аргысын кайтесщ, сол, шырагым? Кегп гой эйтеуф, кым- куыт, шым-шуыт боп!— деп, Суйшд1к колын бф-ак С1лтед1 де, айтпай койды. Абай кып-кызыл боп кетш, шугыл ойланып отырып калды. Шамга карап кадалып калган кездершде сол шам отындай улкен кызгылт, алые от маздап тургандай. Тогжан конактын мына пишите енд1 жай гана емес, тамашалап, кызыгып карады. Суй1ншк уйшде Абайдын. ундемей калганына шпнен кулш отырган да кю1 бар. Ол Суйшджтщ юнй баласы — Эдшбек. Асылбектей емес, ол ожар, тон мшезд! болатын. Ент Абайдьгн анырып, дагдарьт калган тшшше карап оз 1 няней: 144

«Ал тшегенщ сол болса, карык бол!» деп, жымиып отыр. БфакАбай катгы ойланып калганмен, жасыган жок. Аздан сон жэне 631 оастап екшигё бф онпмеш сурады. Онысы — Суйп-шдклчн тагы бф соз1. вскенбайга ас берген туста айткан соз! едк Сужшик оны да айтпак болды. — Мырза 83 экеа ©секене ас берем деп, Кокшетауга сауын айтып, калын елд1 жиды гой. Тобыктыныц одан улкен асы болган жок. Еспген шыгарсын? - Естп ем. Соган С13 де бардыныз ба? — Экенмен ол кезде кырбай едзм! Бармадым. Бфак Айдос, Жттекген,'пггп анау Мамай, Жуантаякганда ел калган жок. Журггын бер1 квшш, сонау Кокшетауга барып, улы дубф мереке жасады гой. Сонда Божей мен Майбасар келгспей капты. Майбасар - старшын. Жуантаякгын бф урылары Наймандагы Бежейшц нагашыларына барып, коп жылкысын экеп, кырып тастапты. Сонын кугыншысы келш, Божейге: «Есемш эпер!»дейд1 гой. Божей Майбасарга асылады. «Акыддастыр, мальш опер!» дейщ. Соган Майбасар: «Сандалып, не айтып журсщ?» деп, ренжтптастайды. Божей ©кпеашнбасы осы едз гой. «Ажарым ©тпейпн болса, шашбауынды несше котерщм?» деп окпелеп каланы. Суйтед! де, ас таркамай кошт кетедд. Буган ерш Жттек, Байшора, Жуантаякган да кеткендер болды. Осы орайда, мен уйде жагып, бдр-ею ауыз соз айтып ем, кадагалап отырганьщ со гой. - Не айтып едшп сонда? - Бшмексщ гой, оны да айтайын. 0зге епз болганда, Кудай жеке, Алдына ата-анан — ол бф Меке, Кьфык уШпш кьфык пышак кылып едзн, ©з асын да бузылды-ау, ©скеиеке?- деп ем. Журтдегеннш умытпай жургеш со-дагы!—дедн Абайга бул энпмеден эр! тагы бф эштме жатканы ап-анык — Мынанын ар жагы да бар гой. Онысын айтсаныз кайтед1? - Ар жагын кайсы, балам-ау? - «Кьфык уйЛ1Н1 кырык пышак кылдын» дед1шз гои! Ол би атамныц 1С1 ме, жок, басканын \\с\\ ме е/и? - Абайжан-ай, кайдагыны айткыздын-ау! Айыпты Оске- некеннщ ©31 емес. Тагы сети ©з ©кеи едк Еши сен маган осыны айткызып-айткызып, ертен экенмен екеушш! тагы араз кыла сын-ау, сыгыр!- деп, Сушншк кулш койды. 10-526 145

- Жок, Сушшпк ага, бшешк деп сурайым. СЬдщ устп-йзден шагым жиям деп сурамаймын гой! - Рас айтасын. балам! Ендеше, «кырык уйл1» деген анау Кокен тауынын бауырындагы Уак болады. Сол ел пшнара араздыкка басып жургенде Кунекенараласып, Конай деген батырды суйейд!. Егес кушешп келген кезде, Конайга акыл салып, жау жагын шапкызып жШередй Капыда калган ел карсыласа алмай, кел жагасындагы калын камыска кашып юред! екен. Кунекен камысты ертетш жШередн Сонда орттен коркып, кашып шыккан елд1 кугызып журш сабатып, Конайга женпзш берген едй Осыны айтып ем!- деп энпмесш б1т1рд1. Абай осыдан сон озге энпме сураган жок. Аздан кейш ет шсш, журт аска отырды. Абай мен Карабасты ут1шп богде конакка санаган жок. Сол себепт1 кундеп дагды бойынша дастаркан айналасына Сушшнктщ барлык балалары да, бэйбшеа де отырган-ды. Экесшщтеменп жагынан шешеамен ек1 ортадан отырган Тогжан Абайга казф бурынгыдан да жакындай туст1. Абай баганадан бер1 Тогжанга бет алдынан караса, казф кеб1несе кырынан кер1п отыр. Орташа келген кырлы мурны ешн анык кер1НД1. Кырынан Караганда бфтурл1 суйк1мшекен. Жумсакжумыр иегш1настында жука гана б1ртолкындай боп, нэз1к бугагы бшнедн Жылтырап таралган шашы кап-кара калын ершмен ерекше аппак, нвз1к мойнына карай кулап тус1пт1. Улкен де, кшп де емес, эшекей сыргасы Д1рш кагып, дамыл алмай алкше тус1п тур. Элденеден белпс!з себептен Тогжан тинш кызара тус1п, кайта сурланады. Толкып кайтып турган уяндык па, баска ма? Эйтеу1р, 931нше, озгеше тыныс алып, луп!л кагып турган бф сез1М бар. Конакасыга еркашан аса мырза атанган Суйп-цпк уй1 буг1н де етт1 кел1спр1п аскан екен. Карабастын етк1р сэры пышагы кыстан калган сем1з жаяны да, алтындай сэры у1лд1р1кт1 де лып-лып сызып, жапырактап жатыр. Жалгыз сур емес, сэры ала кып аскан екен. Кыс бойы бордакка байлаган, жанада сойылган сем|з койдын жас субелер1 де бар екен. Бапты кып жемек болган семи койды жай сойгызбай, уй1ткЫп алыпты. Жас ет, уйпкен койдын ет] болганда, мына табакка тагы да озгеше дам б1Т1р1П, нар бердй Б1ракас осындай бапты боп, уй 1ил тег!с ерекше ко1Йлде1ПП жеуге Кф1ссе де, Абай жонд1 жемедг Тогжан да б1лез1кке толы аппак жумыр б1лег1н табакка карай сирек созады. Суй1нд1к пен Асылбек Абайды кай га-кайта: - Же, шырагым. 146

Жесенип, Абай! Алмадыц гой!—деп, элденеше козгап корт ед1, Абай жей алган жок. Ет артынан Сушнджтщ кептен саугызып отырган кысырларынын. сары кымызы да келдк Омы да жаксы онгшелесш, уаЗК ОТЫрЫП 1Ш1СТ1. Бул кеигпн сонгы ксзшдс Абай алгашкыдай емес, тартынып калгандай баяу едк Уй иелерк «Жас конактын уйкысы келдЬ> деп, согаи жорыган. Акыры тосек салынатын боп барлыкеркектертыска шыкгы. Абай кенш бул кеште езгеше б1р куцгп сезшшн. эсерше толы. Бурын «гашык жар» коп окыган хикаяларда, коп-коп естшген ауызша енпмелерде болса, бупн Абайга ен алгаш рет К1тап емес, эцпме емес, ©31Н1Н, анык, аппак мусшшен, кулк1С1, козгалысы, тынысымен «сол мен едш», «мен мундамын» деп келгендей. Суй1нд1к энпмелер1Н1н. артынан, оуел кезде коншндеп туиып журген 61 р ауыр сез!М ренж1ткендей, б1рер тонкер1Л1П туей де, кайта шопп калды. Ол емес, тыска шыгып оз-оз1мен калганда, жулдызды аспанга аса бхр ракат куанышпен карап турып, кен, тыные алды. Орталап калган ай батыска таман сызылып барады. Би1к те алыска тартып барады. Журект! де решштен, лайдан куткарып, сондайлык бшкке, каз1рг1 бултсыз аспандай алыска, тазалык ракатка шакырып, жыракка мецзейД!. Туйеоркештен Шынгыстын жакын би1ктер1 жартылап капа коршед1 екен. Каракошкыл таулар ай астында кокипл мунарга оранып, жым-жырт калгып тур. Тау жактан акырын гана жел желп!нед1. Калын кой кыбыр етпей тыныштык алып, уназ гана тына алады. Асылбек, Эд1лбектер жатуга кетт!. Когал сайда отырган бес-алты уйл!-ак ауылдын тунл!П тепе жабык. Ай астында ак уйлер де мызгып, калгып тур. СуЙ1НД1*к пен Карабас аттардын мацында жур. Абай мынадай кектем тун!*нен соншалык б!р тазалык сез1п, тан лебш таныгандай. Бунынжуреп одей! арналгантан лебш ерекше угынып сез1нгендей. «Махаббат па? Осы ма? Осы болса, мынау дуние, мынау маужыраган тынысты нэз1ак тун... бес1п гой. Сол сулу саздын кулак куй1 гой». Суттей жарык, айлы тун. Тан ол» жок. Б1рак жок екен1н бшее де, Абай олдекаидай езгеше «танды» сезед!. Куй1к тс, ум1’т те, куаныш та, азап та бар — журек таны. Кеуде толган озгеше ыстык, езгеше жумбак, мол сез1м. Сонын шалки тус!п шарыктауы коп. 147

Лыпыл каккан канаттай токтаусыз кубылып, тыныштык ала алмай лешредь «Неш айтады? Не деп тусшед1? Не сипатты бул сезш? Не боп барам? Такат, сабырым кайда?». Бойына тоназыгандай бгр Дфш пайда болды. Себепаз дфщдейдь Журен де тулап кеп, ез-езшен кысылып, шаншып кеткендей. «Тан... журек таны... Сол таным сенан бе? Жарыгымбысыц, К1МС1Н?». Кез алдында Тогжаннын аппак жумыр бшеп жас баланын ейидей! Акторгындай мойны!.. Тан осы да... 031 гой! ...Ак етщ аппак екен аткан тандай! Шынымен бар жанымен кулай табынгаи сулуга карап, бар сезшмен уназ жырлап турган терпль Тогжанга арналган, ен алгашкы «гашыгым» деген жарына арналган жан жырынын тунгыш жолы осы ед1. Ойша екьуш ауыз махаббат сэлемш айтып шыкты. Бф турл1 онай, ракатбоп ез-ез1нен куйылып турган тэр13Д1. Б1раксол кезде Карабас уйге карай шакырды. Екеу1 тыста жалгыз капты. Абай уйге таман келе жатып, жанагы олегйн кайта ес1не тус1рей1н деп ещ, «Акетщ аппак екен ажан тандай!» дегеннен баскасы ес1не эз1р кайта туспедк Карабас пен Абай уйге к1ргенде, Суй1НД1К пен бэйб1шес1 би1к твсекке жатып калган екен. Саргыш шепрен шымылдык улкендерд1н жататын орнын коршап тур. Кен уйд1н тор1не ек1 конакка арналып тосек салынып жатыр. Одан баска озге К1С1 жататын жай сезшмейш. Тогжаннын ез уЙ1 баска гой. Ол Суй1нд1КТ1Н К1Ш1 эйел1 Кантжаннын кызы екен. Жана уйге кферде Карабас айткан. Тогжан, эрине, оз уйше кеткен болу керек. Уйге к!рген жерде Абайдын ойлаганы осы. 0йткен1 тосек салып журген — баганагы шай куйган сары кел1ншек. Абай терге карай козгала бер1п ед1. Б1р уакытта шсг1рен шымылдык толкып барып козгалды да, ес!к жакгагы шет1нен шолпы сылдьфы ест1Л1п, Тогжаннын всем бойы кор1НД1. Колына б1р торгын кврпеш алып, бер! шыгып келед! екен. Асыкпай, Т1ПТ1 акырын козгалады. Шолпынын ендт сылдырынан оз1 кысылган ТЭР13Д1. Келшшек Абай жататын тосект! баптап салып болып кап е • Тогжан колындагы торгын корпегн кеудес1ие когер1п, бауьфЫ кысынкырап турып, кел1ншекке эдеппен гана буйрык ст1п. 148