М.Әуезов Абай жолы 1

ортасында бфеуге-бфеу абактыга салгызу, жер аударту, каторгага айдату сиякты ютерд11степ кормеген. Ертен ес жмганда, бардык агайынга сумдыкбоп коршетш ю осы екенш Кунанбайлар таниды. Сол жат кылыктын бетш буркеу уш1н жацагы жалган шуды басымдатып отыр. Бурын ез тусында мундайлык 1ст1 ютемеген Кунанбай, Бала- газдар карсысына келгенде, баска кырга М1щц. ©йткен себебк Ж1п- теклнмына жастары бастаган ютщтубшен ол аса капы сескенгеи. Балагаздар клн Кунанбай ез 1шшде урлыкдеп багалаган жок, тамырлы, туб1рЛ1 наразылык, карсылык деп б1лд1. Амада Базаралы айтып кеткен сез бен Балагаздардын кылыктары астыртын астасып жатыр. Копке тимей жеке жерлерге тиепш жэне эсфесе, Ыргызбайдай окшау топтарга соктыгатыны сомы керсегп. 0ЛС13 бен кепке тимегешпктен, калын ел арасында суйанушьтер кобешп барады. Ашаршылык, жокшылык камауында отырган журт ешп осыган ден койып кетсе, не болмак? Мундай ойларга байланган сайын, Кунанбай урке беретш. Балагаздарга барды салып, кор теккен себептер1 сондайдан туган. Ел журепн шайлыктырам, туниггем дешп. Бф жагын жаза, бф жагьгн юнега суйеп отырып, урктп тыям дейд1. Бфакосы сырды Кунанбай оз ойында купил сактаганмен, ел 1Ш1нде сезгендер де болды. Копшцпк Балагаздарга ютелген каттылыкты костаган да, актаган да жок. Айдатып, байлату сумдыкдеп быген. Арада дел- салда калган Байсал, Сушншк сияктылар бар. Булар оз малдары алынып, каза коргендер. Сондыктан Балагаздардын тентекппн сол оз нысанасынан багалады. Копке де бой урмады. Болыстар юш штершен актауга да бата алмады. Белге соккандай болатын. Кунанбайдын бул кундерде астыртын кулак салып катты бакканы — Жштек шл, еаресе Байдалы. Кальщ Жттек айкын наразылыкка беттедь Болыс туткындарды калага жонелтп деген сон, Байдалы да бетш ашты. 0кшш, катты киналып отырып, ашу айтты. — Уялар, ойланар шагы жок екен гой Кунанбайдын! 0з колымен, агайын аукымымен жазаласа, ара тусер К1С1 бар ма едг Елге, журтка не дейд1? Каскырша оз куиппн 031 жегеж гой. Жттектщ ендт жасына да жендет боп шыкты гой тагы!—дегсн. Еатсе есггсш деп айтты. Бф емес, бфнеше рег айткан. Кунанбай осы куйД1 бше сала, баспак болды. Енд! алдыигыдан да улкен зэр жумсап, сонымен баспак. 349

— Жттек урлыкка жерж боп, урыга серж болайын деген екен. Ендеше, кашкындарга муйЫ сыркырайтыннын. бер1 жаза шексш!-деп, Тэкежанга жорга Жумабайдан селем айтып жШердй Тэкежан, Майбасарлар сол сэлемнен сон, Жттек 1нинем он жшт емес, отыз кипТ13Д1. Караша, Каумен, Уркшбай, Каракан бар. Анау жолда малдарын айдап кайтканнын берш тфкептк Ол гана емес. Бул екеу! Базаралыны да козеп бердй 0зара акылдасканда Майбасар: - Поштанынталанганын ойлаймысын? Есще алшы! Пошта журпзшетш кун! Базаралы келш, барды бшп кеткеш кене! Сол жолы ез елше бара сала, Эдшханды аттандырган да сол. Козбе- коз айтып кеткен кияс с©31 ел! ес1мнен кеткен жок! Осы бэлешн тап ортасында журген Базаралынын дел езк Онын сырты момын, 1Ш1 ку!—деген. Текежан ез1Н1н де Базаралыдан елденеше рет керген т1зес1н еске алды. Сейлетпей, тапап кеткендей боп журетш омырауы бар. Балагаз айдалып кетсе, ертен артынан жокшы боп шыгып, бул1К шыгаратьш да сол. Сондыктан Майбасарды куптап: — Акыльш.ыз кекейше ебден конады. Кадаганда нагыз катты кадайтын сол!— деп, Базаралыны бфге керсеттй «Ж1Г1тектен отыз К1С1 хатка тпшптП» деген хабарды ес1ткенде, Байдалы ез аулына Базаралыны шакыртып алды. Екеу! онаша отырып, кеп сейлесть Байдалы кептен бер! 1шке жиып журген б1р ойын ашты. — Бала куншнен бер] карай, ылги гана капылыктан шеккен ек1Н1шт1 бшем. Кунанбайдын. ерт1не тускенде, удайы опыкжеумен туспедйм бе? Буг1н, М1не, тагы сол баягы сорым гой. Жаз бойы Кунанбай уры атандырды деп, озгмгз де Балагаздарды уры-кары санап, коса куып келмед^к пе? Буг!н ойлап, болжасам, сорлылар урлык емес, ©жеток бастап жур екен гой. Ежелп бф кеселге кекес1н керсеткен екен. Аш-арыктын 1шшен буларды каргаган б1р жан кердщ бе? Уры демейм1н! 0ктеп шыккан ©з тен1М, ©з бауырым дейм!н! Бупн соны Кунанбайдын мынау 1С1 б1ржолата танытып отыр. Каумен, Уркшбайга шеЙ1Н корсет!пт). Тагы к!м бар? К1МД1 аман койды дейс1н? Елджтен кетт1к пе? Тагы да кет!скен!М13 бе? Жок, жарым жолдан кайтара ма? Текежан, Майбасардын шалалыгын ©з! де костай ма? Не дейд1? Ж|Г1тек селем1 осы! Сен казф атка мш де, Кунанбайга барып кел. Т1л1н жетед1. Кеудендег1 отын да жетед1. 1стеген1м — 1стеген дейт1н болса, аянба! Барды айтып кел!— дедк 350

Байдалынын бар мшез, бар сезш макул корт, Базаралы атка I М1НД1. Бфак эуел1 Кдрашокыга бармай, Мусакулга карай тартты. вйткеш, Жштектен корсеттген отыз кклнщ йм-кш екенш бул I жакэл1 бшмейтш. Жалгыз гана Каумен, Уркшбайлар барын емю еспген. Г Жолшыоай Базаралы болью кенсесше барам деген ниетш \\ езгертт, Жидебайга сокты. I ! Абай уйде екен. Кешелер Тэкежан мен Майбасардын, жана ; желжтерш естп: ! — Жаман баксынын жын шакырганындай тантырап, журт берекесш кетфдЬау, мыналар!- деп коп кынжылган-ды. Були Ерболды Мусакулга жШерген. ТЫмде юмдер барын бшмек. Базаралы жана келш, 031 журген жайларын айтып отырганда, Ербол кайтып келд1. Кап-кара боп ту*ппп, рен!шпен келд!. Бфак Абай жен сураганда 1рк1Л1п, бегелш калды. Базаралыдан кымсынады, кер1Н1П тур. Абай салмак салып: — Есггкен-бшгешннщ бэр1н айт, несш 1ркес1н?— деген. Содан сон гана шешшп: - Мына Тэкежан, Майбасар ма!.. Куртар бул елд1, ортемей тынбас,—деп алып, Т1зшде бар юсшерд1 санай бастады. Урлыкка, урыга ем1р боны шиыры косылып кормеген талай кэр1лер мен жастар бар екен. Абайга бэршен сумдык кор1нген1 — Базаралы жайы. - Не дейд!?! Не кекзш мынау энп сокырлар?..— деп катты ашуланды. Базаралынын оз жайын естп отырганы осы болатын. Кей1С, решштен тук белп берген жок. Кайта сак-сак кулдь Абай мен Ербол танкалып, мунын тус^не карасканда, кекипл тартып сурланган ыза корд]. — Ир ОК1Н1ШТ1 Байдалыдан естп ем бупн. Ешип ок1ьйш озше келгп. Тобьтан жырылып жалгыз жорыткан кок каскырдай мен1К1 не ауре десеннл? Тэкежандар уры атандырмасын деп, буккан боппын. Балагаздар уры емес... бузык емес ед1, Абай. Бар кылыктарын естп, б1шп журс1ндер. Журтка мэл1м, сумелск уры ма ед1 солар? Айтындаршы...—дел Абайга карады. - Уры емес. - Бузык емес. Айтканын рас!- деп, Абай мен Ербол катар костады. — Ендеше, солардынтобында болмай, кеткенде бфге кетпей, мен не сандалып журдш...— деп, Базаралы токырэд калды. 351

Ерболдын да ©з 8К1НШП бар. Бупн Токежандардыц турш керш, жол боны осыны ойлап келген. - Этген, Абай-ай, кеше экец болыс бол дегенде болмаймын деп, бас тартканынды кайтейш?! Тым курыса, елге жаньщашыр еш. Мынандай судыкютетпес едщ гой. Не корт, не болып отырмыз енд1, мше? Уйде отырып уялганнан жерге трест. Колдан келген жаксылыгыц со ма? Айтпай кайтш шыдайын?— дедь Базаралы Ербол С031Н дурью керген. - Онысы рас. Тым курыса, адалыма ара тусер едщ гой!—дедь Абай ундеген жок. Болью болмаганына окшейш деген жок- ты. Бфакоз басын эке салмагынан куткарам деп, Тэкежамга карсы болмаганына оюнш. Бф шешеден туган бауыр деп аталса да, казфде Тэкежан соншалык суык, жаттай кершедг Будан бурын да талай кездссть Баскан сайын угысу емес, аралары алыстап барады. Эл1 де алдагы кунде кеп шайкасатьш кас-кайрат сол сиякты сезйщц. Сонын басы осы болар ма? Будан былай буйыгып отыра алмайды. Базаралыны аяйды. Онынайналасындагы жазыксыздарды аяйды. Сол аяганы шын болса, бел шешш араласып, тартысып кередь К,аз1р де 1штей байлаган байлауы осы. Базаралынын сез1нен сон аз ундемей отырдыда: — Базеке, адальща ара туспесем, азамат болам ба? Тэкежаннын куш1 елде емес, калада екен гой. Ендеше алдагы кунш сол калада сынайык. Мен ертен Семейге журем! Осы 1стер1н аяктаганша жокшынын б!р1 мен боламын!— дедк Базаралы Абайга ырза боп, шын суйс1не карады. Бул ауылдан шегенш алган сиякты боп, кошлдегйп кетп. К,олма-кол журмек болды. Аска кара дегенге карамады. Тез аттанды да Карашокыга тартты. Ел орынга отыра Кунанбай аулына келген-ш. Нурганым уйлер1 конаксыз онаша екен. Б1рак Кунанбай Базаралы келд1 деген хабарды естненде, ©з уст1не к1рг1зген жок. — Анау, карсы уйде болсын, ас-суын сонда бер1ндер!— деген. Конак уйде жалгыз отырып, кызметш! катыннын колынан шай 1ШТ1 де, Базаралы Кунанбайдын оз уй!не К1р1п келд]. Сырткы ки1М1 жок. Бешпентшен, жаланбас келген. Нурганым ертекнп ед1. Кунанбай жас токалына ергек айгкызып, аягын сипатып отыр екен. Ж1Г1Т салем|н салкын алды. Б1рак Базаралы бул кел1С1нде Кунанбайдын кабагын багайын деп келген жок. Отыра сала сезше к!р!ст1. Тус)нде кымсыпу жок. Агы — ак, кызылы — кызыл боп, жайнап отыр. Ызасы мен 352

адалдыгы буны жанып салгандай. Жаркыраган жузше жатык шыккан С031 де сай. Щрганым бунын жузше кадала карап отырып, бф агарып, бф кызарды. Базаралынын. эуелп айтканы Тэкежан кылыгы туралы. «Елд1Н жазыксыз кэрюш, жетпеген жасын косактап тЫп, сорлаткалы жатыр. Кунанбайды кэртайды, естшейщ дей ме, болмаса тугырдан тайды, эмф кудфет! журмейш дей ме? Осындай экенщ К031 Т1р1С1Нде, сол Тэкежан, Майбасардыц соншалык юке батылы кайтш барады?» деп сурау салды. Кунанбай жауаптасуга саран. Тек кана «Тэкежанга бардын ба, ©зЫен сойлестщ бе?» деген. Базаралы оган бармаганын, бфак барлык жайга канып ап, ец алдымен осында келгенш айтты. Тпшдеп адамдарды санады. Байдалынын айт дегенш жетшздк «Тэкежан оз бауырын 031 жейтш б0р1» болгалы отыр. Кеткеннщ бэр1 олшге кетедк Бул агайыннан кутылатынына Текежаннын копий сенсш. Тшт1, жандарына кеб1ндерш де боктерш жШерсш. Мунда аш-арык боп калатын панасыз бала-шаганын корш де казсын. Бфак осындай аямастык жаулыктыц орайы болар деп ойлай ма, арэ, жок па? деп бф токтады. Кунанбай барлык соз ангарын укты да, жактырмады. «Куш айткалы кепсщ гой! Куш дегенд1 юш тшмен таиытпайды. Коргенщ Тэкежан екен, бар да сонымен сынас!» деген. Айтыс кыскарган сиякты. Базаралы ен сонгы тубфл] созш айтты да, жумысын бтрдь Ол с©31 кесесу болатын. «Тэкежан дегешне жетсш, аямасын! Тепнде ниет те бф, штеген ю те 61р. Жалгыз-акаямас кастыкка орай, айыкпас оптик болады. Болганда, айыпкер Жштек болмайды. Атадан нэсшге кетер жаулык осы арадан басталды». Обал-сауабы кшнщ мойнында екен! коршдк Айтып, арылып шыкпагы осы гана... 0з жанынан айтпайды. Уйелмешп ел Жштек бар. Сол айткызып отыр. Осыны Кунанбайга жеткЫп кетуге гана келштК.. Бшдфгеш осы. Кунанбай тындап болды да: — Жарайды, айтам деп экелгешц екен. Б!рталай жерге жеткЫп айттын. Енд1 осымен токталайык!— дедь Базаралы шыгып кегп, Кунанбай жалгыз козш жумды да, кабагын туйш, ойланып калды. Эйелше казфп туе! кыраулы кыстай, жат сезшдь Барлык жузшде жойылмас танбадай боп, кэрьгпк табы айкындап тур. Нурганымныц жаксы ертепсш кайталаткаи жок. Сипатып отырган аягын да жиып алды. взге Тобыктыга бермегеи еркпцйк 353

бер1П ед1 Базарадыга. Казф содан капы тгзе керт калган сиякты. Жас Ж1Г1Т, адалдык актыгымен ектеп тур. Шындап ойласа, Тэкежандардын шектен асып жаткан ютер! бар. - взгелер бф тебе, Базаралы бф тебе емес пе едт? Аянышты бшсе, неп1 цпрюндер?— деп курсшш калды. Жттекке арналган ашудын бф ушыгы озшде жатканы рас. Бфак Базаралы сиякты адамдарды этап берген Кунанбай жок болатын. Казф мына жтттщ ез басын кимагандыктан, бф сетке кьшжьшып кальт едь Артынан кайтадан катайып кепк Жанагы Базаралы Жттектщ тобынан келдк Сол топтын ашу мен кепн устанып капты. Ол жер осал емес. Кунанбай осымен екзудай боп отыр. Астан кешн Базаралы карсы уйге жалгызжатга. Ею-уш куннен берп ашуы Кунанбайга айткан сездермен бфаз жешлейген сиякты. Алдьщгы кунде ызага толы, уйкысызтундер болатын. Сонымен тесекке басы тшсшен уйыктап кеп1. Кай мезгЬт екеш белпс13. Б1рак кап-карангы уйд1н шшде б1р кезде сескенш оянды. Байкаса, дел касына б1реу кепт1. - Ой, бу К1м?— деп еш. — Сескенбе, менм1н!- деген ун ес!пь Нурганымнынун1 екен. — Батф-ау, мынау жынды негып жур?— деп, Базаралы басын кетер1П алды. Нурганым саскан жок. Салмакпен акырын гана кулш койып: — Токта, саган менщ кещл1м сен жогында косылган... Мырзанын вз -ПЛ1 коскан!- дед! де, Базаралыны капы кушактап кеп,суй1П алды. Жшт те будан эр1 ун каткан жок. Екеу1 езгеше бгр ыстык жалынмен уш кайтара суй1ст1. Содан кешн Нурганым тез турып кетуге айналып еда, Базаралы кия алмай, б1рге турегеп: - Жаным-ай, жай турган журепмд1 астан-кестен еп1Н гой. Енд1 нес1не кетес1н?— деп тагы кушактады. Б1рак Нурганым енд1 будан тартынып, босанкьфап алып: - Кайда журсен, аман жур! Жаным да, тшепм де б1р сснд1к, Базекем!—деп, тагы бф рет асыгыс суйдй де, жалт бер1п жур1п кет- Т1. Келген! мен кеткен1ншарасы бф гана сет. Жалгыз-ак, сол сет- т1н 1Ш1нде Базаралыга бар дуние твнкершп тускендей квр1НД1. Нурганым да кеудесше сыймастай куаныш екеп1. Ол куа- нышы — ем1р1нде ен алгаш таткан эйел/цк махаббапыц куанышы болатын. Кунанбай енеугун1 Базаралыныц сымбатын мактап, туысына суйс1нген ед1. Бупн кешке, душпан кв31 болса да, бундайлык 354

азаматка аяныш керекппн айтты. Осы ек1 кездщ екеушде дс кыркылжын, карт 03 аягыныц каншалык шалые басылганын, калайша жансак кеткенш сезген жок едЕ 5 Абаи мен Ербол калага кеп жаткалы бфталай кун ©ттЕ Кунанбай балалары калага келсе, Тшйек байдын уйшде жатушы едЕ Семейге Абайдан бурын келген Тэкежан сол куданын уйше тускен екен. Касында Майбасар мен тшмаш, атшабарлары бар. Коршап журген топыры кеп. Соны керш Абай мен Ербол Семей каласыньщ ез 1шшен патер алды. Орталык туста Кэрш дейтш мойындау саудагер бар едЕ Балалары жок, ерл1-катынды ек1 бас. Уш белмес! бар екен. Сол уйге тустЕ Кала арасы салт аттыга соншалык колайлы емес. Бурын балараккезше калада ескен Абай, сол каланыц ыцгайына икем, салт атты койды да, шана жепп журетш болды. Казф Ербол М1шп келген сем!3 кек атка кэшаба шана жепп, ею Ж1пт катар отырып, сар желшрт келедЕ Кун ашык болганмен, шьггкыл аяз екен. Кеше бойынъгн. шыныланып калган калын кары, кек аттынтагасы тиген сайын сыкырлай туеш, юрш-юрш етедЕ Булар Семей каласыньщ данкты адвокаты Акбас Андрейдшне келедЕ Алгаш келе жатканы осы. Жщтек адамдарынын юше Абай Семейге келюшен белсене юрютЕ Бул уакытта кала толган Тобыкты. Эс1ресе, кугын керген Жттек пен кугын салушы болыстар жагы каптап жур. Болыстар бурын корсетшген отыз кюшщ жайындагы сездерш «раска шыгарамыз, барарына баргызамыз» деп сотка да, ояз бен «жандаралга» да кагаз тогытып жур екен. Жттек кюшершщ эзфп бастыгы Божейдщ баласы — Эдш. Бфак оныц 031 де, акылшылары да кексе тэрт!б! мен кагаз тартысын бшмейдЕ Ерте келсе де, жон таба алмапты. Абай, ен алдымен, солардын юш тузу беттеттЕ Устауда жаткан Балагаз, Эд1*лхандардык катын-баласы атынан арыздар жолдады. Болыс кагаздары баратын жерлердщ бэрше ендо жарыса тускен карсы сездербар. Тэкежан да ес!К-тес1КТ1 коп бшмейдЕ Онысы Абайга мэлш. Бфак оган кфю-шыгысты окайлататын КЮ1 — Тш1бек. Абай жакын арада сол ТшШекке кка салып: -Тэкежан Кунанбай баласы болса, менщде жеш'м сол. Б13ШЦ болыс осы жолы абырой алатын, жаксы аттабатын юпен келш 355

отырган жок. взш де, океан де жаманатка ушыратып, каргыс алатын йке басты. \"Пшбек орынды кезде болыскан. Бфакдол бул жолы жалган намыс дегеяш айтып, агайынньщ обалына калгады отырган Такежанга болыспасын! Шын достык ойласа, кайта тыюга себепип болсын!— деген. Мунысы - Тэкежан жагын еларетем деген ю. Тп-пбек Абайга 031 кеп сейлесш, бфаз фкшп калды. Осымен катар Абай ютеткен бф жумыс - адвокат жалдау. Облыстын улкен адвокаты Акбас казфде Балагаздардын, юш алып, жоктаушылардан арыздар жиып, соны ез1 ондеп жазып, ТИ1СТ1 жерлерге беттетш жаткан. Абай мен Ербол Ертю жагасындагы жапгыз кабат тас уйдщ терезесшщ атдына келш токтады да 1шке кфдь Акбасты булардьгналташ кортеж осы. Бетажарында оншалык кэрйнк белпа болмаса да, шашы аппак, сакал-мурты бурыл К1сх екен. Бойы зор, бас бтмх 1р! келген, келбегп. Тус1 ойлы юсщей саткьш. Козщщрпс аркылы коршген молдф кок коздер1 салмакты сабырмен, барлай карайды. Бул уйде Акбастан баска кара мурт, танкы мурын -ллмаш отыр екен. Абаймен уакыт байласьт, одет кеп тосып отырган. Ол мшез1 жешл, бшшге шолак адам. Бфак облыс сотынын тшмашы осы. Бф тэуф1, орысшага жуйрж деседь Абай Акбаспен амандасып отыра берш, улкен болменщ шшдеп ютаптарга карады. Мол уйдщторт кабыргасы б1рдей шн суйесш турган корпел таптар. Барлыкэнпме бойында Абай осы коршгстен кез ала алмай, кайта-кайта айналып карап отыр. Бф уйден, бф К1С1Н1Н касынан муншалык коп к1тап кортеж осы. Акбаска Абай арыз усынды. Ерболмен екеу1 кол койып, Жттек кюлерш актаган екен. Булардын, эаресе арашалай- тыны - Базаралы, Каумен, Уркшбай сиякты жандар. Тйшаш арыз жайын айтып болган сон, Акбас Абайдын аты- жонш сурады. Жас жтт взш Кунанбаевпын дегенде, адвокат жалт карап, танданынкырады да, алдынгы арыздарды колына алып, бфдемежшей бастады. Оны тандандырган нэрсе, болыс пен бул жшттщ ортак фамилиясы. Осы жежн айыра сурап кеп, Абайдын Токежан болыспен туыскан екежн бшгенде, адвокат, оаресе таныркай ТуСТ1. Сенщтуысканын буларды куып отырса, сен кеп актайсын да коргайсын! Бул калай?- дедк Абай ллмаштан угынды да: 356

- Рас, болыс менщ бфге тугаи агам. Сондай жакын кю оолгандыктан касында отырып, жамап ютерш аныккорщ, толык, таныдым. Журтка гстеген 0Д1летс1зд1к зорлык, киянатын корген сон, ундемеи отыруга шыдамадым. Адамшылыккарызы осы деп, эдей! 931М тшенш келд1м. Улыкта емеспш, акы алган кугыншы да емеспш. Жауапкер Кауменовпен бфде-бф шк жалгасым да жок. Мына жолдасым Ербол да солай. Екеушп тура колденец, богде К1СШ1Н куолшн аитпакка келдш. Арызымыз соныц жайы. Егер улыктар, созтар барлык 1стщ хакикатын бшем десе, осы 613 сиякты колденен, калыс агайыннан шындыкты сурау кажет деп б1лем13. Б13Д1Н арызымызда осы жайды аныктап, долелдеп жазуынызды отшемЫ— дедь Бупнп шаруанын улкеш осы. Абай создерш Акбас жаксы угынды. Угынды да Абайдын жузше ырза боп карады. Адамшылык деШи, карыз дешп. Кошпелк жабайы халыктын, адамы болса да, мунын аузында улкен создер бар. Акбас бшмш, т1с каккан адам болгакмен, казак арасына жанада келген. Бул халыкты бшмейтш. 031 бф кезде «Петербор» тургыны бола' ын. Сол жакта, жасырак кезжде, патшалык ектемдтне наразы болтан кауымдарга азырак араласкан. Сондайдын салдарынан Петерборда тура алмайтын боп, жылжып кегп. Бертш заманда алгашкы кауымынан да ажырап, жалгыз калды. Содан кешн шетфек жерлерде адвокаттыгын кайта журпзуге руксаталып, тыныш тфшийкке кошкен. Коп уакыт Едш бойында, Орал тауларында жур1п, сонты ек1-уш жылдын 1Ш!Иде Обфге орналаскан. 031 гылымга бейш, окымысты адам болтандыктан, Акбас ешп казак сиякты елдьч одет-гурпын, зан-достурш жиыстырьгп, тексерсем деп журетш. Шсн дорежеа улкен болмаса да, бул шайардын бипкп, басты адамы осы. Жанагы арыз жетйнен Акбас берген бфнеше сурауларга жауап айтып болды да, Абай тагы ютаптарга кадалды. Кайран боп, СуЙСШШ отырып: - ППркш, жасау мен жийаз асылы мынау екен гой. Жарастык кандай, касиет кандай!—дедк Тшмаш Акбаска Абай создерш аударып бердй Осы уакытта Абайдын коз1 жакын жердеп жаксы мукабалы бф топ ютапка тустп — Мынау закон ютабы ма екен? Не жайдагы К1таптар екен, э?..-деп ойлана сойледг Ол К1таптар Пушкишпнтомдары едь 357

Акбас эуелде угындырмак боп: «Ол закон емес, поэт жазган сездер...» деп келд1 де, артынан колын сшкш. - Сен бшмейсщ... оны бшу киын!- деда. 0з ойынша: «Поэт, киргиз сиякты елде жок болар, сондыктан ондай угым да жок болар!» деп, сезд! кыска кайырган. Абай тшмаштан бшмек болды. Ол «поэт» деген создан казакша не екенш ойлап кермеген екен. - Эннп... Энип кггабы...- деп, Акбас сиякты кыска кайырды. Абай енин деген сезге токтай алмай: - Кдлай дейш? Энип дейаз бе!- деп тусше алмады. \"Шмат Абайды керексп сезден токтатпак болып: - Сен бшмейан, укпайсын деп айтады мына кю1,— дедк Абай намыстанып калып, мыскылдай кулак - Ялырм-ай, бул К1С1 болса, бшмдх адам. Бгз де бф журттын сез угарлык басы бар жастарымыз дейлйз. Адамга адамды жанастыратын тш-ау! Сол болмагандыктан б1р1М13ге бф1М13 оп- онай угындырарлыкжайларды киын асудай кер1п отырганымызды карашы! Каз1рде ек1 адамзат емес, ек! маклук тэр13Д1М13. Мужыктын мэстеп мен сахаранын туйес1 кездескендей ме, калай?-дед1. Ербол кул1п Ж1берд1. Абай созш Акбастын бхлг1С1 келд1. Тйтмашка Абайдын 031 де: «Осы сезшд1 жеткгзш!» деген. Акбас Абайдын сезш тугел ест1п болды да, култ ж1берд1. - Рас, бул дурыс айтады! Мастек туйеден уркед1. Туйе де оган жоламайды. Ызшн хал солай екегп рас!..— деп, тагы кулд1 де,- жалгыз-ак, сен екеу1м1з гана сондай емесшз. Каз1р Россия патша- лыгындагы закон-тэртш пен кыргыз сахарасынын арасындагы барлыктутас халшн 031 сондай. Сен жаксы айттыи!— дед1- Осыдан кей1н Акбас пен Абайдын кездесулер1 коп болды. бйткеш, кырдын аласапыраны молайып кет1пт1. Ж1птектен керсет!лген отыз юс1Н1нтагы б1рнешеу1 усталып кеп, абактыга тусшт!. Базаралы, Караша болса, кашып жур десед!. Елдеп эрекет аскындап кеткен сон, Байдалы да калага келген. Эр жерге туртшш жур1п кеп, бхр кун Абайга шынын айтты. — Карагым, Абай-ай, кошеде журсек атымыз урк1П, каласына сыймайды. Уй1не беттесек, ес1пнен тон-куп1М13 сыймайды. Жалтыраган тактайынан кон ет1пм13Д1н табаны тайгаиайды. АдамынатщцесеЙ1к десек, санырау мен мылкаудай боп, ымдасудан ор1 бара алмаймыз. Бул кыр сорлыга кала деген камау екен гой. Жалтыр музга айдап салган кор] туйедей, мугедек боп жургешмЬ, мшеки...-деген. 358

Отырган журт кулш тындады. Бфак Байдалы кущцрш айтса да, кушпн айтты. Абай осыдан сон Жттек тобын 031 бастап, 031 баскарып журдд. Енд1 бар жаналыкты Акбаспен акыл косып, тауып жур. Тэкежандар тын адамдарды тогытып жатканмен, ютщ беп адвокат юрюкелг дурыстыкка карай ойыса бастады. Жакында адвокатка Абай шешш берген бф туйш улкен курал боп, барлык жумыстын бетш озгертш келедь Узак ецпменщ бфшде Абай Акбаска Балагаздардын 101 урлык емес, шабынды емес деп, коп долел айткан. Жершен айрылган, малынан ажыраган, жутка ушыраган аш-арыкхалыкты айтты. Жуттын кепшшкке нелжтен ауыр болып, аз тана топка нелжтен жешл откенш бшдфдь Балагаздардын мал алганда, кедейден коггген алмай, жуаннан, мыктыдан алганын жене колдарына тускещц кедейлерге, аштарга берш отырганьгн жеткдздд. Энпме осыган келгенде Акбас улкен опта кетть Коп елдердщтарихынан, кггаптарынан хабары зор бшмпаз адам бурынгы замандардын енпмелерш есше алды. Европа ескшпнен Робин Гуд, Карл Моор, Жакерия, орыс енпмесшен Владимир Дубровский, Сохатый... баршасы да ойына тусп. Осы енлме болтан куш Абайды тун ортасына шейш жШермей, мейлгнше сойлетп. Ещцп акылды да баскаша айтты. Сонымен абакгыда отьфган Балагаз, Эдшхандар жауабыда жана арнага тусп. Артынан кутан катын-бала да арыздарын б!р сатата саркатын болды. Сойтш, аз кун ишнде Каумен, Уркшбай, Базаралы, Каракан сиякты айкын жаламен пз1лген адамдар акталып калды. Жттек суйшпи тшеп, К1С1 шаптырып жатты. Текежан осы хабарды бШсшен, Абайга К1С1 салып: «Тыйылсын, бул кай кастыты?!» деп ашу айткан екен. Абай: — Б1з ата-ананын алдында туыскан болысута жарасак, со да жетер. Мынандай ажал аузына, кыл кошрдщ устше ел-журтты 031 айдап келген сон, менен жон сурамасын!..— деген. Осы жауабын келпрш, таты да коп шатым айтып, Текежан Кунанбайта юс! шаптырып едь Экес1 Абайга: «Тез кайтсын! Болыс болмаймын деген оз! болатын. Енд1 Текежанды аксатпасын! Аятын тартсын!» деп селем айтыпты. Б]рак бул селем Абайдын барлык 1СТ1 аяктап калган кезшде келхи. Токтата алтан жок. Уезд бен облыстын улыктары Акбаска барлык жумысты уттырмады. 0з колдарымен ю кылматан бфтопты босатканмен, 359

Балапшар жагын, Эдшхан юш катгы устал каллы. «Ашаршылык, жокшылыктан туган амалсыз кимыл» деген сайын катая берд1. Ресей шлндеп кеп жерден шыгып жаткан крестьян карсылыгы ояз бен жандаралдын кез алдына елестеген. Бф ойдан, бундай юке барынша катты жаза колданбак та болтан: патшалыктын зэрл1 законы ондай жерге барынша кадалмакка керек. Тек кана ездерше сыры мэлш емес сахара уакигасы болгандыкган жэне вдеухш журткебешп кеткенщкген барып, батыл кимылдай алмады. Тайсала сокты. Бфаксонын ез1нде де отыз шсшщ шшен он шакгы адамга жаза бердь Басында ол жаза да сумдык болатын. Балагаз, Эдшханлар е\\йрл1К каторгага буйьфыпады деп едь Акбас пен Абайлар барды салып журш, кеп жешлдж тапты. Балагаздар каторгага бармайды. Уркггке жер аударылатын болды. Калада жаткан барлыкагайын енд1 Балагаздармен коштаскан уакытта жылап айрылысты. Бфак керюпеймЬ деген жок. «Аз жылдар еткен сон, ел 1шше ораласындар, келеандер» деп, алдагы кунге ум1т артып узатты. Абай енд1 елге кайтпак едь Сонгы рет Акбаспен кер1скел1 келгенде, карт адвокат Абайга акыл айтты: - Сен жас болсан да акылды адамсын,. Халкына жанын ашиды екен... Онын, зор касиет. Б1рак сол елщ мен озшнгн камынды шын ойласан, бшм жарыгына умтыл! Оку Iзде!— дедг Бул сездер Абайдын ез арманыныцдел уст1нен тускен сездер. - Окуга жаным кумар. Б1рак кайтш окимын? Школга тусуге улгайып кетпм... Баска окудьщжолы бар ма? Акыл айтынызшы!- деген. Адвокат кеп меслихат бердг Ен еуел1 улкейгенд1к бегет емес екен1н айтты. Жасы кырыкка кел1п те б]Л1м 1здеп, ез-езшен 1здешп, талым болып шыккан кюлер бар екен. Солардын атгарын атады. Жэне окуды школга туспей окуга болатынын да айтты. Абай тез уакытта кайта келмекке уэде бердь Адвокат частный окьггатын учитель тауып бермек болды. Жалгыз-ак Абай оз! будан былай ездапнен кеп 1зден1п, кажымай, кадалып окуга бек!п келсш. Сонда буган бш1м ес1Г1 онай ашылатынын сейлед1. Жас Ж1птталайдан бер! кекей1н тескен б1р туй!нн)н шешуш тапкандай боп, куаньш кетт1. Ен/й ауылга барып, уй 1Ш1нен руксат алып, пул камдап, тез уакытта кайта оралмак боп елге кайтты. Кептен бер1 жас кешл1не жат боп кеткен кетер1нк1 кызу мен сергек жел1к тауып кайтты. Жидебайга келген сон, Абай кеп бегелген жок. Д1лде мен шешес)Н1н руксатын онай алды. Баска к1С]'лермен акылдаскан 360

жок. Сонгы кундер кала жакка Мырзаханды женелткен. Соятын согым Ж1берд1. Устауга пул керек. Соган арнап, мундагы согым тершер1 мен бфен-саран 1р! айдатты. Ещц ез1 де жургел1 отыр. Осы жазда Дщценщ ушшпп баласы туган-ды. Кшкентай, ак сарылау келген Эбдфахман казф кулуге, талпынуга жарап капты. Абайдын ен алгаш бейт бере бастаган баласы осы. взшщ ет1 де, тус1 де акшыл келген. Бет бтм1 денгелек емес, сопактау жене жукалан. Касы, кез1 киылып тур. Бар тулгасында нез1к келген бекзадалык бар. Дглденщ бар баласы, рен жагынан Абайга тартпай, шешеге тартып келедц. Бер1 де акшыл саргыш. Бфакмына бала сонымен бфгетуысты, суйюмш. Абай Дшдемен онаша коштасты. Коп соз айтыскан жок. Татулык, тшеулеспк аркасында кабакпен таныскан. Сезге саран, сырга сырдан Дшде бф-актшек айтты: — Кер! шешен бар, жас балаларын бар. Бш1 ойламасан да, соларды ескер. Кеп саргайтпай келе жур!- деп кулген-д1. Оншалык курс1нш, киналып калатын емес. Ондайга Дгпде шоркак. 1ш1нде кеп нерсе журмейш. Журер болса, каткыл М1нез, катандау унмен оп-онай айтьш калып отыратын. Абай ейелше кеш1р1ммен карап, иыгынаи какты да: — Мен жел!к 1здеп бара жаткам жок. Адамшылык касиетш 1здеп барам!..— Соны уккайсын!-дед1. Эбд1рахманды ки1нд!р1п турып, котер1П колына алып, шешес1Н1н уй!не келд!. Бул шактарда недэу!р картайып калган Улжан баласынын жуз1нен коз алмай, коп карады. Эбшрахманды оз колына алып июкед! де, Дшдега берд1. Аз гана курсЫп калып, Абайды да оз касына тартып, белнен суши. Куантарткан жуз!нде ана журепн!нтерен бф толкыны сез1лед1. — Карагым, ежен маркум сеш жалгызым деуш1 сдк Айналасындагы озге орен-жараны б!р тобе болганда, сен оган б1р тебе едщ. Ес1нде бар ма, жок па? Сыркаттанып жаткан шагында, зауал уакытында б!р тшек айтып ед1. Осы карагыма озгелерД1Н тас бауыр, катыбас М1нез1н бере корме деген едг Сол созд1 айткан анан да кегп!..— деп токталынкырап калды. 0жес1 айткан жанагы соз Абайдын ес1нде болатын. Каз1рде оз шешес1Н1Н б1раз ©згертш айтканыи да тус1НД1. Улжан тагы да ойланып отырып: - Заман сенш, майдан сен1К1. Соларыннын балуаны бол. К,ай жолмен журсен муратын орындалады. Оны енд! б1зден дс озщ 24-526 361

артык танитын болдын. Аягына оралгы боламыз ба? Жолыц болсын!-дед1. Абай анасын бала кундепдей кушактады да, ундемей коштасты. Ербол екеу1 тыска шыгып, атка мшерде, барлыкауыл ере шыккан. Дал женелер кезде Улжан ат устнще турган Абайды езше карай шакыртып алып: — Абайжан, Тойгулынын аулына бара кет. Экелерщ куда тусе ке-пггп. Осы ауыл тепе барсын деген екен. Мен кайдан суйретшп журешн. Бфаксен бармасан, тагы да бпге ренжидк Жолшыбай аз аялдап кете беререщ!- дедк Абай баруга уаде бердк Сонымен барлык журтпен тагы да узак-узак коштасып, журш кетп. Улжан айткан Тойгулынын аулы дал жолда емес. Бул арадан кигашырак. Орда тауынын бектершде. Бфак Семей жакка Жидебайдан гер1 юрюрек. Тойгулы — Мамай руынын улкен байы. ТубфЛ1, шогырлы жердщ бф шокысы ед1. Сонымен Кунанбай осы кыста куда болатын бопты. Юыс жаксы, мал куйл1 болгандыктан, Тойгулы кудаларга уакыт айткан екен. К,ыз алатын Кунанбай жагы. Енд1 куда туспекке, конак боп кайтпакка, сол Тойгулы аулына Кунанбайлар барьтты. Абай мен Ербол да келдй Кунанбай касындагы ылги карт сер1ктерй бастыгы Каратай, жорга Жумабай, Жакып сияктылар. Тойгулынын уш тамы лык толы жиын. Кулк1, кызу дырду коп. Абайлар Кунанбай отырган уйге к1р1п, ундемей эцпме тындады. Создан коб1н Каратай бастап отыр. Улкендергйн энг1мес1 эр сакка согып кеп, б1р кезде заман мен заман арасын салгастыруга ауысты. Каратай оздер1Н1Н жас кезш айтып, экелер заманын еске алып кеп, бугшп заманньщазганын, бупнп адамнын кунарсыз боп, жутан тартып бара жатканын айтгы. Абай осы туста мырс бер1п кулд1 де, кигаш сойлед1: - Бурынгы заманнын жаксылыгы со ма, катар отырган бф туыскан елдер б1р1н-б1р1 шауып, шаншып, сойканнан арылмаушы ед1. Кемп]р-шал, катын-бала тыныштыкпен уйкы уйыктап, тугел^мен асын 1ше алмаушы ед1. Осы турган Сыбан мен Тобыкты арасында, Тобыкты мен Семей арасында жалгыз-жарым катынаса алмаушы ед1. Алып кетед1, жулып кетед] деп, ылги гана жасанып журуш1 ешндер... Сол заман да жаксы ма екен?— деген. Карттар конген жок. Ол кундерден эр турл1 касиегтер тауып: барлыкты, байльгкгы да санады. Бурынгы адамнын б1Т1МД1 келет1И 362

филинде айтты. Копшшкпн сезше Кунанбай косылып кеп, тагы бф салмакты делел тастады. — Деурен узаган сайын, акыр аман белгкп айкындай бермек. Адам кулкы езгерш, азгындай туседк Б1здщ заманымыз озге- 0зген1 койганда, пайгамбар заманына жакынырак. Бф табан жакын болса, ткш артык та болар!..— деген. Абай осы созге ше жауап бердк Казфп куйде бунын конш, шабыты келген акындай боп, шарпысуды, каржасуды Т1леп отыр. Жайнап серпген ойы да киынга, би1кке мезгегендей болатын. — Жаксылык пен ипл1кке алыс-жакын жок. Алатаудыц басы кунге жакын. Бфакбасында мэнп кетпес муз жатады. Ал бауы- рында неше турл1 гул, жемгс, неше алуан нэубеттер осед1. Жан- жануарлардын баршасы содан куат алады. С1здер пайгамбарга Абуталыптан жакын емесспдер. Ол екес1 едг Бфак Абуталып кэпхр болатын!— дед1. Уй тола журт куле бер!П, басылып калды. Кунанбай катты зеюп калып: - Же, токтат!— дед1. Абай танкалып, алаканын жайды да, ундеген жок. Карттын бер! ©здер1шн катты жещлгенш сезд1. Уй \\ш\\ осыдан сон кулкшен де, бейпш энпмеден де 1рк1лт, томсарып калды. Абайга 1шшен суйсшген к\\с\\ Каратай касында отырган Жакыпты туртг! де, кунк етш: — Мынау 031 аттатар емес! Бас салып, карап тур гой!— деп калды. Аздан сон ет жел!нш. Абай мен Ербол ещи журмек боп кшне бастады. Кунанбай да тыска шыкты. Шьнысымен Абайды шакырып алды да, жакын жердеп тастак тобеш1кке кеп отырды. Эке мен бала онаша. Коптен берп бетпе- бет кездесулер! осы. Кунанбай салкын жузбен, К1нэлай карады: — Сен окыдын да, бЫм алдын, устаз кордон. Б1з надан ост!к. Б1рак сол 61Л1М1Н журт алдында ата сыйлауды неге бшдфмейд! саган? Коп коз!Ншеталасып кеп, екенд1 сур!нткенде не муратка жетпекс!н? Экеа жендлгегпн бшпт!. Енд! суык жуз1 солгындап, улкен бойы басылып, юнпрейш калган. Элдекандай бала сиякты, кшэ тагып, окпе айтып отыр. Улкен алдында жас карызы, ата алдында бала карызы — одеп пен сый екен! рас. Абай бугаи дауласкысы келмедд. 363

- Ол кшаныз орынды. Айып менде екеш рас. Гафу етщдз!— дед. Осымен сез бггкен шыгар деп ойлады. Бфакэкесшщтагы да бф айтпаш бар екен. Ол азырак бегелт отырды да, кайта сойледк - Орайы келгенде айтармын деп жур едш. Сенщ басьщнан уш турл! мш керемш. Соны тында!- дедн Абай: - Айтыныз, вке!- деп, Кунанбайдын жузше тура карады да, тосып калды. - Ен еуел1, арзан мен кымбаттын паркыы айырмайсын. 031ндеп барынды арзан устайсын. Булдай бйшейсщ. Кеп кулюге болымсыз ермекке асылынды шашасын. Жайдаксыц! Жайдак суды ит те, кус та жалайды. Еюгаш, дос пен касты сараптамайсыц. Доска досша, каска касша кырынжок. 1ипнде жаткан сыр ушыгы жок. Журт бастайтын адам ондай болмайды. Басьша ел уйфйшейш. Ушшпп, орысшылсын. Солай карай ден койып барасын. Дш, мусылман жат санайтынын ескермейсщ!—дедн Бул свздердщ тукшрш Абай онай таныды. Жас жшттщ оз журепндеп нэр1м мен барым деп жургендер1не шабуыл жасалып отыр. Экеге ермей, ез вмфш озгеше беттетем дегендег1 коп сырлары осы арада болатын. Баласынын басындагы баскалыкты Кунанбай да танып, тауып айтты. Б1рак Абай ешип ез 1Ш1Н дуниешн кай купине болса да кеншрмек емес. Намыскер журект1н ызалытолкыны 61Л1НД1. Жана уйде отырган шакта пайда болган шабьп-, кызу кайта келген еш. Бул туста экес1н аяп кала алмайды. Сойлеп кетт1: — Осы уш айтканыныздын ушеу1не де дау айтам, эке. 03!МД1К1 дурыс деп айтам. Ен еуел1, жайдак сута тенгерд1Н13. К,олында куралы бар жалгыз-жарымга гана пайдасы тиет1Н шыныраудагы су болганша, куралды, куралсыз, кэр|, жаска тугел пайдасы тиегн жайдак су болганды артык санаймын. ЕК1НШ1, ел алатыи тэс1ЛД1 айтгыныз. Елбилейт1ндерд1нм1нез1найттыныз. Мен1нб1лу1мше, ел б!р заманда кой сиякты болган. Б!р кора койды жалгыз койшы «айт» десе ерпз1п, «шайт» десе жусататын болган. Берт1Н келе, ел туйе сиякты болды. Алдына тас лактырып «шок» десен, анырып барып капа бурылады. Ал каз1рг1 ел бурынгы корбалалыктан, нашар, момындыктан сейши, коз1н ашып келед1. Енд1Г1 ел жылкы сиякты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не корсе, соны коруге шыдаган, жанын аямаган, кар тосен1п, муз жастанган, етепн тосек, жешн жастык кылган бакташы гана бага алады... Жанашыры бар, жаксылыкпайдасы бар гана кга багады... УШ1НШ1, 364

орысты айттыныз. Халык ушш де, ©зш ушш де дуниешн ен асылы — бшм-онер. Сол ©мер орыста. Мен барлыктфЛ1ктен ала алмаган асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма?... Жатыркап, кашыктауым надандык болса болар, бфак касиет болмас...-дед1. Кунанбай тындап болды да курсшш койды. Шарасыздык ажары бшнш. Бфак ун каткан жок. Соз осымен б1ткен едк Абай коштасты да, журш кетп. Дон басында ауыр оймен жалгыз отырып каллы. Кунанбай киналган куйде. Тагы жешлдк Баладан тана жешлген жок. Ещцп ©М1р мендеп барады. «Эларедщ, тозарлык шагына жеттщ» деп тыксырып кеп, шетке кагып барады. 0з баласынын аузынан ест1ген ун, сол бф — «дэуреьйн отт1» деген суык сарыннын катан леб! ед1. Абайдын Акшокыга сога кетет1н жумысы бар-ды. Ордадан шыгып, солай кисая журдк Жол жок. Б1рак кар жука болатын. Ербол еке\\ч сар желт отырып, Есембайды бауырлап кеп, Такырбулак тусындагы жолга туст1. Ыр шакта каладагы окудан кайтып келе жатып, ауылды ансап, асыгып шапкан кок жазыгы осы ед1. К,аз1рде аппак суык кар баскан. Алыстагы жоталар мен айналадагы олкелер де панасыз, жудеу. Айыкпас, ауыр мунга баткан. Бул кунде Абай кошл1не панасыз, кемтар кор1нет1Н бар сахарасынын, бар халкынын куй1 де осы рендес. Бф кезде нангыш, таза бала журеп барлык ракат, бакытосы кьфда, ауылда деп алас урган болса, каз1р Абай кайта жортып келед1. Енд1 бфаксондагыдай ум1т, бакыттшепн каладан 1здеп, соны ансап келедк Бул уакытта Абайдын жасы 24-ке шыккан-ды. Коз алдынан оз1 шег!п откен жылдардын б1рталай куйлер1 шубатылып ©те берд1. Байкал караса, омфдш б1рталай кат-кабатынан, шытырманьшан, бел-белес1нен ет1ггп. Б1р шакта орге басып, енд! мше, кияга карай да ерлеп келе жаткан тэрпдг Осындай оз Т1рЛ1Г1Н1Н буран ЖОЛ ЫН КОРД1. Кияга кадам басканы рас. Бф кундерде жалац куздын басындагы такыр кум мен тастакты жарып, олс13 нэз1к шешек атьш, жас шынар пайда болтан. Сондай бф ом*ф гул шашкам. Енд1 бул кунде сол шынга шыккан жалгыз шынар балгын тартып, жас куатка толыпты. Каз1р оган кыс пен аяз да, тшт1 тау дауылы да катер болудан калган ед1. 365

ТУСШ1КТЕР Мухтар Эуезов (1879-1961) - казак эдебиеДшн, классип, когам кайраткерк филология гылымыныц докторы, про­ фессор. Казак КСР ЕА-ныц академип (1946), Казак КСР- нщ енбек сщфген гылым кайраткер1 (1957). 28 кыркуйекте бурынгы Семей уез1, Шыцгыс болы- сындагы Каскабулак деген жерде туып, балалык шагы кош- пенд1 ауылда опт. Болашак жазушы улы Абай оз шыгарма- ларында сонша терен эр1 жан-жакты суреттеген сол кездеп казак когамынын сипаты мол, кайшылыкка толы омф-тур- мысын козьмен кердь Семей каласында медреседе, оман соц бес кластык орыс мектеб1нде, ал 1915—1919 жж. мугалшдер семинариясында бЬтш алган. 1917 жылы семинарияда окып журген кезшде халык анызы бойынша “Еягик— Кебек” пьеса- сын жазады. Бул казак улттык драмасынын карлыгашы едь Осы пьесасы мен 1921 жылы жазылган “Коргансыздыц куги” атты алгашкы энпмеа аркылы езшщ жазушылык ерекше дарынын айкын танытты. Сол жылдарда Семейде Орынборда эр турл1 кызмет 1стей жур1п, Алаш партиясыныц косемдер! Эдихан Бокейханов, Ахмет Байтурсынов, Мфжакып Дулатов, баска да белг1л1 эдебиет, мэдениет кайраткерлер1мен жакындасады. “Абай” журналын шыгаруга атсалысады. “Оян, казак” деп уран тастаган козгалыс, олардьщ демократиялык идеялары Эуезовт1н ом1рл1к максат-нысанасын белплеуше Дрек болды. Алашорда кайраткерлер1 оюмет орындарынан, ресми саясатган ыгыстарыла бастаган соц, 1923 жылдан бастап коркем эдебиет саласына бар куш-куатын жумсап, огнмд! енбек етуге юр1сед1. 923-1926 жж. “Окыган азамат”, “Кьф суреттерГ’, “Уйлену, “Еск1Л1К колецкес1нде”, “Юнэмшш бойжеткен”, “Каралы сулу эцпмес1н жазады. 1923-1928 жж. Ленинград университетшде окып, Дл мен эдебиет факультеДн б1Т1ред1. Одан кешн Ташкентте Ортаазия мемлекетДк университетшщ аспирантурасында шыгыс фольклоры бойынша маманданды. Ленинградта (каз1рп Санкт-Петербург) окыган соцгы жылында ск1 тамаша повесть жазган: “Караш-Караш” пен “Коксерек”. Саяси кызметтен бас тартып, б1рынгай зерггеуге ойыскан кезде, ол эдебиетш1ге де сол саясаттыц шырмауынан шыгу киын екенш уга б1ЛД1. Ондаган жылдар бойы оган ултшыл- дык, байшылдык идеяларды, жактаушы дегсн к1но тагылып келдп Кудалау кор1п, 1930—1932 жж. камауда болды, туткыннан кутылу максатымен ашык хат жазды. ЭуезовДн тарихи такырыпка баруыныц тамыры теренде жатыр. Туцгыш коркем туындысы “Енл1к — Кебек”, онан кейш “Хан Кене” мен “Килы замам”, “Амман - Шолпан”, Каракыпшак Кобыланды” драмалары да осыны ацгартады. 366

Булардын кейбфеу1 ел арасында кен таракан, бурыннан белгш сюжетке курылса, “Хан Кене”, “Килы заман” тарихта болтан нактылы окигаларды аркау еткен. Эуезов 20-жылдардын 031нде проза мен драматургияда келеш туындылар берт, казак эдебиетпйн классипне айнал- ды. Отызыншы жылдары б!р топ энгше (“Касеннщ кубы- лыстары”, “1здер”, “Шаткалан”, “Кум мен Аскар”, “Бур- кгпш”), пьесалар (“Айман-Шолпан”, “Тас тулек”, “Шека- рада”, “Тунп сарын”) жазады. 30-жылдарда Абай мурасына ор килы бага бершп, онаи кешн де кым-кигаш тюрлер айтылып жургснде, Абайды терендеп, кешнен тануды озше омфлж максат ету ол кезде бшпсгшк, даналык кана емес, улкен ерлж те болтаны хак. Кесек, кен тынысты, сан миллион окырмандардьщ журепне жол табатын коркем шыгарма аркылы Абайды элшге эйплеу ушш Эуезов кандай кажет болса, Эуезовтщ дуние жуз1 моде- ниеттщ бишне котершуше Абай мурасы, Абайдын оиерпаз- дык, ойшылдык дэстуршдей улкен Орек сондай кажет едг 1936 жылы “Казак эдебиетГ’ газетшде “Татьянанын кыр- даты энГ дейтш прозалык узшд1 жарияланды. Бул - бола- шак романный б!р тарауы едк Осьщан сод, 1940 жылы, Л, Соболевпен бфлесш “Абай” трагедиясын жазды. Мухтар Омарханулы 15 жыл бой “Абай жолы” атты озшщ 4 томдык данкты тарихи роман-эпопеясын жазды. Муныд “Абай” аталтан бфшпп ютабы 1942 жылы, екшшкй 1947 жылы жарык кордь Орыс тшне аударылтан. “Абай” рома- ныныд ею кггабы 1949 жылы 1-дэрежел1 КСРО Мемлекегпк сыйлытын алды. Торт кггаппен Шткен эпопея 1959 жылы Ленишик сыйлыкка ие болды. “Абай жолы” 30 Т1лге аударьшып, дуйш дуние окырманынан оте жотары бага алды. Коркем торжше жумысына белсене атсалысып, И. Турге­ невой “Дворян уясын” аударды, КСРО жазушыларыныд II съезшде коркем аударма туралы арнаулы баяндама жасасты. Улкен талым, педагог Эуезов казак одебиеО тарихын зерттеу, одебиет кадрларын даярлау жоншде шексп коп едбек сщфдь Абайтану тылымыныд непзш салды, коп томды “Казак эдебиеО тарихыныц” казак фольклорына ариалтан томыныд (1960) нспзп авторы жоне редакторы болды. Кьфтыздыд “Манас” эпосы туралы монография жазды. КСРО Жазушылар одаты Президиумынын, БейбгшшпкО кортау кедес1 комитетпйн, Лениндж сыйлыктар жоншдеп комиссияныд мушес1, Казак КСР Рылым академиясыныд академии, Казак мемлекегпк университетшщ коп жылдар бойы профессоры болтан Эуезов 4—5-сайланган Казак КСР Жогаргы Кенесшщ депутаты ретшде де зор когамдык мшдет аткарды. “Абай жолы” эпопеясынан кешн доуф шындыгын сурет- тейтш кен аукымды жана эпопея жазуга юрюкен едь Сонын 367

“Оскен оркен” атты 1-гатабыньщ нускасын салып кегп. Ол 1962 жылы жарияланды. Эдеби енбеп уцпн жазушы 1957 жылы Ленин орденшен марапатталды. 1961 жылы 27 маусымда кайтыс болганнан кейш, республика укшетшщ каулысымен К,азак КСР РА Эдебиет жэне онер институтына, Кдзактын мемлекегпк академиялык драма театрына Мухтар Омарханулы Эуезовтщ есш1 берйш. Жазушынын одеби-мемориалдык музеШ ашыл- ды, Алматы каласыньщ бгр ауданы, бфкатар мектептер, кошелер каламгер есшшен аталады. Туганына 100 жыл толуына орай мерекес1 ЮНЕСКО шешшшен дуниежузшк денгейде аталып огп. Мухтар Эуезовтщ копке дешн, дол1рек айтканда, кырык,- тын устте шыкканша, улы акыннын омф1, туган-оскен ортасы туралы шыгарма жазу жоспары болмаганын ескерткеш бар. Абай олендерш бастыру, гумырбаянын жасау, зерттеу енбектер жариялауды романга барар жол деп санамаган екен. Сондыктан улкен шыгарма идеясы обден шскен кезде, кажет- ■п уакытгы отюзш алганына бармакты шайнаган. Дегенмен, еск1 журтта ЭЛ1 де коп естел1к бар-ды. Абай заманынын сан-салалы сырларын, дэу1рдщ кат-кабат тартыстарын, дэлд1 окигалар, аныз-энпмелерд1 даланьщ жезтандай, есю коз, куйма кулак адамдары кейде саф таза куй1нде, кейде мын кубылтып жетшзген болатын. Абайдьщ м1нез1не канык- тыртан: касындагы жары Эйгер1м, улы Турагул, шю1 Шоко- р1м, шэк1рттер1 — Кокбай, К,атпа, Баймагамбеттер. Коп нэрсешн туб1не, тукп1рл1 табанына ущлу керек болтан. Ел аузы Камка мен Кодар нэпс1 ушш кылмыска барган десед!. Абай уш ойел алган юск Дшда, Эйгерш, Еркежан. Дормен деген акын болматан. Жазушылык максатка орай автор 0М1рЛ1К дэлд1 деректерд! кажет жер1нде озгерткен, керект1 орайда жана кей1пкерлер, окигалар ойлап тапкан. Торт томды эпопеялык колемд! роман казак когамынын жарты гасырлык алеуметт1к, турмыстык, отбасылык гумы- рын мейлшше дол, айкын, адал бейнелейдь Окигалар жыл маусымдарыньщ торт мезгшне б1рдей, тоул1кт1н ортурл! саттер1нде, кун демей, тун демей, толассыз отш жатады. Аталар буыны Кунанбайлар омфщщ сонгы кезен!, орта буын Абайлар 0М1р1 тугелдей дерл1к, жаца буын Эзшбайлар 0м1р1н1н тал туе!, жас тол Рахымдар ом1р1н1н басы — бфшен- бф1 жалгас, узшмейт1н тфшшк кош1Н1н керуен1 ]спетгес, б1р1н-б1р1 куалай жосыган дария толкындары сек1лд1 сабактас, жалгас калпында кор]Н1с табады. Бул б!р монг1Л1К толас таппас жаксылык пен жамандык, махаббат пен гадауат, одпют пен зулымдык шайкасы рет1ндс бейнсленсд1. Романдагы непзп сокталы окига, бас майдан отетш орта — Тобыкты рулары мекендеген Шынгыстау аймагы. Корпплсс елдер: Каракесек, Уак, Керей, Матай авторлык баяндау бары- 368

сында, кейбф тартыс, дау-дамай кез1нде гана айтылып отыра- ды. Шьщгыстаудыц айналасы, шьсьфты, Хан, Орда, Машам, Догалан, Семейтау секши эйгш бшктер, Шагам, Ащьтсу, Карауыл, Баканас, Ертю озендерк белгш кузеу, коктеу, жайлау, кыстаулар, толып жаткам адыр, шокы, бел, асу, тобе, кудык, бастау-булак, кол, ши, корык, зират, корым, шаткал, сай, ангар, тогай, унпр, сурлеу-сокпак, жолдар алаканга салгандай ап-айкын коркем суретке айналган. Роман бфшии бетшен бастап, сонгы жолына дейш суеты омфдщ катал шындыгына суарылгаи. Эдем1, таза шайарда улкен устаздардан бшм алып жаткам он уш жасар шокфгпн окуьш ержаз узш, кырдагы курес майданына салмакшы оке орекет1 зорлык емей, немене? Ауылга деген сагыныш тагы бар. К,одар-К,амка трагедиясынын уетшен шыккан сон, ею удай коншдеп Абайдын мурттай ушуы тон жарасы гана емес, жан жарасы болып бейнеленед!. Жас журект1 отка карыгандай болган осы канды ольмнен кешн бала конш айнала коршагаи ортага, улкендер орекетше шошынган козбен карай, бфте-бфте суык та катал шын- дыктарды сез1п кана коймай, олардын олеуметт1к, философиялык астарлы мондер1н уга бастайды. Кейшкерлер1н б!р жаксылык, бф жаманшылыкта сынау Эуезов поэтикасындагы ерекше шебер колданылатын ОН1МД1 керкемд1к тосшдердщ б1р1 екен1н ос1ресе Абай характеры сомдау принцип!нен корем13. К,араныз: жылы соз айтып, мандайдан б!р шскемейтш катал оке, мей1р-шафкат топп, елжтеп, емфкент отырган оже мен ана, жаттан бетер жауы- гып кеткен туган ага, кон ет1н кесш берсе, кынк етпейт1н туган Ш1, ата достурьмен косылып, балаларына ана болып отырган кушагы суык ойель Бул б1р шанырак астындагы керегар жойггер. Ал енд! будан сыртка шыгып кор1н1з. Кеше гана Т1зе косып, ел Т1зпн1н катар устаган К,унанбай мен Божей бупн Ыргызбай мен Жштекп согыстырып, юс1 ол1М1не дейш барып отыр. Бул ек1 кошкардын басы б|р казанга сыймаганнан туган бакастык, кунш1лд1к киюлжщ емес, алые тукшрл1 нието Т1ршш1кт1н каны, оз носш уш1Н коные кенейту, жер алу максатынан шыккан арпалыс. Шындап келгенде, бул ауыз б1рЛ1КТ1Н жоктыгынан оршитш таза казакы рулык кактыгыс емес, жалпы адам баласынын мон1 бар, оулет пен оулетп, урпак пен урпакты, халык пен халыкты, ел мен елд1, мемлекет пен мемлекегп согыстыратын монг1Л1к майдан. Сол унии шекара кузет1пед1, кару-жарак жасалады, елшшк журед1, уйымдар курылады. Мухтар Эуезовтщ каламынан туган рубасылары, билер, мансап устаган адамдар кесюн-келбеттер1мен, М1нез калып- тарымен, сойлеген создер1мен аргы-берп замандардагы неб1р 1ргел1 елдерд1И басшыларынан: патшалардаи, корольдерден, хандардан, дипломаттардан асып туспесс, кем сокггайды. Аспан, зоул!м бийепк, шынырау теренд!К. 1штер1нде алтын 369

ертокымды аргымак жатса да титтей сыр бермейтш берштшке бф ауыз од1Л созге токтайтын мэргпкп, кажет жершде руымен у 1ШСТ1Н ынтымакты косыныз. Кдс-кабак, ым-жым, емеурш, журю-турыс, киш кшс, соз саптау, бшпк айту, ел баскару ~ мунын бор!нде мыцжылдык кошпел1 мэдениет калыптастырган тапжылмайтын, эбден орныккан бер1к салт- дэстур бар. Дуние жуз1нде болып жаткан улы элеумегпк озгерктер, отаршылык атты алапат козгалыстар, Батые пен Шыгыстыц монпл1К шарпысуы, темф курсанган болат туяк капитализмнщ канды шенгел1 сиякты галамат думпулер кешпелшер алемш де фгге бастатан. Бурынгы игшйс, кэст амалдары. -пршшк калпы, ада.мгерш1л1к муратгары енд1 баска арнага тус!п, езгере бастаган. Жана орю, соны нысана, озгеше байлык тутчак. Муны кошпелшердщ есю кауымы тус1нбейда, келешекпен туъша табысатын жана тол енд1 келе жатыр. Мухтар Эуезов осьгндай планеталык мэн-магынага ие, кауымдар, мэдениеттер ауысуы тусындагы сан-алуан отбасы- лык, эулетпк, ру-тайпалык, халыктык кактыгыс, шайкас, тартыстар устхнде адахщык хпнез калыптарымен ашылатын ондаган елдер эдебиепне И1С1 туркшк, шынайы казакылык ШС1 анкыган ор1 тын, эрг гажап коркем кайармандары бар тутас сулулык элехпн алып келдь Бул жулдызды аспаннын как торшде Техирказыктай болып, бойына халкынын гасыр- ларда сурыпталып екшелеген барлык асыл касиеттер1н жиган, эр1 акын, эр1 дана, эр1 кайраткер, орх ойшыл Абай тулгасы тур. Абай бейнесш жасауда акын 0М1р1Н1Н белгш окигалары кешнен суреттелед!, онын шыгармаларындагы оуез-сарындар, мотивтер, идеялар пайдаланады. Бфак жеке олендерге ил­ люстрация, жаланаш ел1ктеу, кайта баяндап беру дегешшз атымен жок, Абай создер1, диалогтагы, монологтагы леб1здер туп-тугел акын лексикасын, синтаксист! ескере отырып, тыннан жасалган, Мухтар тудырган. Улы акын, улы курескердщ шытырман, кат-кабат гумы- ры диалектикалык кайшылыкта реалист1к шыншылдыкпен ашылады. Б^р жагынан, бул казактын жана жазба одсбиегпн!и классип, охпрдег! 1здср1 халык санасында сайрап жаткан накты, тарихи тулга болса, еюнш1 жагынан, бул улы жазушы киялында балкып туган зор талант, мон] бар, мын сан кыры жаркыраган, образдык, символдык куаты кушт!, дуние жуз! онер1ндеп би1к, коркем, умытылмас эдеби бейнелердщ б!р|. Адамдар рухыньщ мын сан озара шарпысуыи кен колемдц терен психологиялык талдау аркылы ашып берген курдел1 романдагы ен улкен сезш агыстарыньщ б!р1 — сан салалы махаббаты алуан турл] кулпыргаи кор!к-бояуымси, сот ке- зендег! эуез-сарынымен, булкына жосыган куй-толкынымен беинеленген. Колденец кок аттыга елеус!з гана коршетш туган жерд1н тау-тасы, озен-кол!, аймак-даласы жазушынын шаоытты каламында кайтадан жаратылгаидай болып кул- 370

пырып, жайнап, небф гажап калыпта коршедц кыс, коктем, жаз, куз ~ бэр1 бар. Носерлетш жанбыр жауады, ат кулагын корсетпей боран согады. Абайдыц аналарына (Зере, Улжан), бауырларына (Оспам, Шоке, Коютай), достарына (Ербол, Базаралы, Доркембай), балаларына (0бш, Магауия) деген ыстык ыкылас, кымбат пейцин бшк адамгершшк тургысынан омфдщ сан килы кезещне лайык калыпта суреттеген жазушьшыц ерекше ден койып, зор шабытпен, акындык галамат куатпен бейнелеген психологиялык сез1М1 — гашыктык сырлар, махаббат оуездерг Бул куй, бул калып ен. алдымен Абай басына ТОН. Табигатынан ерекше сезштал, рухы таза, бала куишен халык. эдебиет1нен сусындап, жадында тутып, Шыгыс поэзиясынан гашыкдык. жырларын ок.ып торбне алган жас бозбаланыц сулулык.к.а, покт1кке, осемд1кке кулауы Тогжан- мен тунгыш танысуымен доп келедг Бул б1р акынга, аскдк тулгага жарасып, кел1скен романтикалык,, гажайып махаббат. Ею жаты да ортенш, жанып, лаулап тур. Сол куйлерд1 жазушы б1рде Абай, б1рде Тогжан толгау, монологтары, теб1рен1С1, леб1здер1 аркылы жас гумырдьщ салтанат жыры ет1п топлтед1. Астарлар, тогысулар, уласулар Лэйл1 — Можнун, К,озы — Баян, Татьяна — Онегин болып жалгасады. Туптеп келгенде, Тогжан тазалыгы, сулулыгы, покт1п Абавдын осемд1к муратынын бшк нысанасы секшдегйп ке- тед1, ол канша усынса колы жетпес алып тугыр, моцг1 таркамас улы сагыныш, орны толмас арман секшд1. Бул куйлердщ жалгасы, жана замандагы сомы корййа болып 0м1р - Ум1тей, Эб1ш - Магыш, Дормен - Мокеи махаббат хикаялары, сол сапардагы трагедиялык халдер, романтикалык серп!ндер 1шю толкынды олемд! жайып салган, бшк адамгер- Ш1Л1К тугырлардан шыркалган кымбат, асыл, жалынды он болып топлш, мол сарынды симфониядай бойынды балкы- тып, жан-жуйенд1 елж!ретед1. Бул армада батыр, багылан Базаралы мен нур жузд1, науша Нурганым ара-катынасы, сыйластык, суй1спенш1л1п окшау осер ет1П, естеи кетпей, ойда калып кояды. Шыгармадагы диалектикалык кайшы- лык, тартыс, курес сан салалы, тарам-тарам, жулге-жулге. 0уелде зорлыкпен окудан кол узген Абай тсмф иокта киген- дей болып, суйген!нен айрылып, атастыру жон1мен уйлешп, опык жейд1. Б1рте-б1рте оз окесшщ жуандыгынан басталган одшетс13Д1К толкыны оны баска жагага, корлангандар, кор- гансыздар тобына карай ыгыстырады. Душпан жаттан да, жакынан да шыгады. Б1р окен1Н ек1 баласы: Абай бф киырга, Токежан еюнш1 киырга тартады. Кундест1к отын быксытып журген Кунке, Мон1ке, К,аражан, Дшдалар анау. Олардыц жалгасы болып жауыздыктьщ жас жолбарысы 031мбай 0С1П келе жатыр. Бф жагынан жамаидык кауласа, емнш* жагынаи жаксы- лык коктей бастайды. И\\с1 Ыргызбай душпамы ссетч Дор- 371

кембай, Базаралы бфте-бфте жакьшдаи тусш, акыры Абай касынан табылады. 0з бауырында жаралган канаттары кан- дай: Эбш, Магауия, Дэрмен, Кокбай, оле-олгенше ак., адал пейшмен таза достыгынан айнымаган Ерболды айтсацшы. Кешпел1 мэдениетке тэн этнографиялык, турмыс-салттык, сенш-нанымдык, хукыктык, эскери-саяси, адамгершшк- моральдык коршютердщ барлык белгшерш толык, та кед, терен де дэл камтыган шыгармада ерекше ыкшамдылык, лаконизм бар. К,азак елшщ ежелп бэр дэстурц аргы заман- дарда басталган, титл шаригаттьщ оз1 де муртын буза алма- ган: белгш адамга ас беру, жылы еткенше олштщ артын куту. азалы уй титп, ат тулдап, каралы кеш журпзу, дауыс айт’ып, кер1су дэстург Бежей ел1М1 тусында кецхнен бей- неленедт Ек1нш1 кайтара мундай ситуацияга оралу жок,. 0ншш1К, сершк, адшылык, саятшылык, к,усбепл1к енер- лершщ улкен-улкен бф-бф тарауларда арнайы турде суретте- лушен осындай керкемд1к шарттарын, каламгерл!к к,атал позицияны антарамыз. Сол секшд! мезгощ уакыты жеткен сон,, езше тиесш керкемдш-эстетикалык, м1ндет1н аткарган- нан кейш, косалкы персонаждар улы окига арнасынан тусш калып, олардын орнын жана, баска максат уш1н керсетшет1Н кешпкерлер басып, соны ситуация, тын, орекет бел ала бастайды. бшрдщ небф тамаша нурлы жактары — эже мен ананьщ перзентке деген шеказ махаббаты (Зере, Улжан — Абай), ага мен ни арасындагы каяусыз адалдык (Абай — Оспан) , еле-елгенше сызат туспеген тамаша достык (Абай — Ербол), МЭНЛЛ1К махаббат (Абай - Тогжан), азамат басын сыйлап жасалган карымтасыз жаксылык (Абай — Салтанат), ерегеспен кек алу (Тэкежан малый куып экету, Оразбай ауылын шабу), Ж1Г1тт1ктщ лэззатты тундер1 (Абай - Куандык), серш1к рахаты (салбурын аншылык), акындык шабыттьщ тэтт1 сэттер1 (олец туган мезплдер), биш энмен кауышкан бакыт (Бфжаннын келу1, Эйгершнщ Татьяна энш салуы), туган жердщ ыстык кушагы (жайлау суреттер1) секши саналуан кез-кезендер романда айрыкша бейнелц кен тынысты, орнект1, ыргакты бай тшмен, дэстурл1 прозанын реалист1к эдютершен, зор шабытпен суреттелед1. 1штей оз1н 031 кажап, еюудай болып арпалысып, ой ушы- гына жете алмай, кате кадам басып, бармак шайнап, от басы- нан опык жеп, ортасына сыймай, Ш1дер уз1п кет1П, басты тауга, таска согып, урт кимылга барып, содан таяк кылмысты атанып, жазыксыз жаза шепп, коп уакыттан кейш туган жерге оралып, саналы эрекетке кошкен Базаралыиын иш-сыртын жазушы тамашалай отырып, 1ш тартуы и жасыр- май, ашык пейшмен жаркырата корсетед1. Бул тулга — жа­ зушы каламынан ертеректе туган ф1 кимыл иелер! Бактыгул, Узактардын, рухани туысы, дэл1рек айтса, олем одебиетшдег1 372

курескерлер кдтарына еркш аттап барып, тец косылган узд1к каЬарман. Эуезовтщ улкен суреткерлш шеберл1пнщ терен ашылып коршетш аикын тусы — адам кескшдёрш бейнелейтш так,- Кейткер алгаш эрекет сахнасына шыккан бетте автор оныц келбетшщ есте каларлык сипат-белплерш суреттеп бередк Адамнын жалпы турпаты, бойы, дене бтм1, кимыл-козга- лысы, эсфесе бас бтмг, бет гшшш, коз1, мурны, ерш, тю1 атамалап корсетшмей, бф-бфшен байланыста, эрекет, кимыл устшде, жанды — тф! калыпта, сан алуан коцш-куйшен толкыган, тебфенгещ ренжзген, куанган, жек корген сэтшде бой керсетедь Жазушынын, кырагы коз1 эр турл1 нэсццц, сан алуан эулегп дш керш, анык танып, капысыз танытады. Суретии каламы б!р бфше уксамайтын ондаган адамныц реалистк портретш жасайды, олар тутас кормелерд! толты- руга жетш жатыр. Эуезов кудфетшен жаратылган эйелдер бейнелер! бфшен б!р1 откендей суду, нурлы, эсем: Тогжан, Куандык, Салтанат, Эйгерш, Умггей, Кершбала, Нурганым, Магыш, Мэкен. Атпал азаматтар, батыр жшттер кандай: Базаралы, Балагаз, Оспан, Дормен, Эбии, кыртысты билер, кат-кабат жуандар: Божей, Оразбай, Эзшбай. Осынау кальщ шогырдыц б!р тугырында — Кунанбай, бф тугырында — Абай. Екеушщ де уй-ншнде, кепшшк ортасында, далада, топ алдында, отырган, журген, ат устшде, ойга баткан, ашуга мшген шактардагы, эр ксздердеп теним кабылдап, билж айткандагы кескш-кслбет! барша бояуымен кез алдынызга келедь Бф1 каттылыктьщ, зорлык-зомбы- лыктын, ек1нш1С1 адамгершшктщ, эдыет-мархаббатыц бейнесшдей. Жазушы кейшкер келбетш сомдау ушш авторлык баяндау, персонаждын откен кундерш еске тусфу, озшдж создж сипаттама, баскалардьщ берген багасы, психологиялык сара- лау, ой агымы, диалог, монолог, полилог секши коркемдж куралдарды мейлшше еркш колданады. К,аЬарман оцаша куйде, екеуара, топ ортасында, мэжшс устшде, эрекет-курес басында, колма-кол шайкаста, б!р куаныш, бф кайгыда барлык болмысымен толык ашылып, окырман назарына тусед1. Эрбф кейшкердщ мойнына жуктелген коркемдж максат, идеялык салмак бар. Романнъщ басынан аягына дейш коршш, характерлж даралыгымен толык ашылатын улы каЬармандар бф тебе болса, жеке окигаларга, эпизодтарга гана катысатын кешпкерлср де бар. 0мф сахнасына бф буын келш, осш, жетшш, куресш, шайкасып, жаксылы-жаманды тфшшк ксшш, мерзшд1 уакыт еткен сон, ажал тармагына шнсдь Кошт! келес! урпак жалгастырады. Тагы да куаныш, тагы да кайгы. Тагы да талас, тагы да курес. Сол мэнплйс майданный роман беттерше тускен элеуметтж, психологиялык-философиялык акикаты, 373

шындыгы окырманды эстетикалык. лэззатка болеп, сан тарау тебфенюте ойга жетелейдк Эуелде алгашкы ею ютап “Абай”, ушшнп ютап “Абай ага”, кейш торт ютап “Абай жольГ аталуында мегзеулж мэн бар. Жеке тарау аттарыныц символдык, магынасын алгаш корсеткен Рабит Мусфепов болатын. Шыгарманы орыс тшне аудару кезшде тарау аттарын озгерту усынысына автордьщ мулде келкпейпшндей улкен непз бар едг Бф Караганда, орасан зор колемд1 болып коршетш шыгар- мага жтрек назар салсаныз, ыкшамдылык, кепкам, гармония зандылыктарына ерекше мэн бершгешне коз жетюзеаз. Бфшнн ютапта жет1 тарау (“К.айтканда”, “К,ат-кабатта”, “Жолда”, “Шытырманда”, “Бел-белесте”, “0рде”, “К,ияда”), еюнш! ютапта жет1 тарау (“Тайгакта”, “Жайлауда”, “Егисте”, “Окапта\", “Асуда”, “Тарауда”, “Би1кте”), б1р эпилог, уш1нш1 ютапта алты тарау (“Абай ага”, “Кек жолында”, “К,ара- шыгын”, “0юн1ште\", “Кдктыгыста”, “К,оршауда”), торт1НШ1 ютапта алты тарау (“Тун-тунекте”, “К,уз-кияда”, “К,апада”, “К,астыкта”, “Шайкаста”, “Жутта”), б1р эпилог бар — эпопея барлыгы жиырма тараушага болшген. Олар жэне жеке корш1С, ситуациялардан турады. Эрбхр тараудын аты болшде отет1н басты окиганыд психологиялык калпын дэл беред1. Жинактай келгенде, Абай ошрш1Д, жеке адам тагдырынын бф шактагы болмыс-б1Т1М1Н аныктайтын образдык-символдык мэш кушт1 бейнел1 соз. Ею тарау аты, ею эпилогтан озге жиырма торт тарау аты тугелдей бф-бфшен уйкасып, сабактасып, жалгасып тур. Нурлы, бакытты, сэулел! сэттерден кор1, кайгылы, драмалы, трагедиялы куйлер коп. Мьщмен жалгыз алыскан данышпан акын гумырыныц мунды-зарлы шеж1рес1 1спетт1. Б1р1нш1 ютаптыц сонында бейнеленет1н шынга шыккан жалгыз балгын шьшар терт1нш1 ютаптын аягында зэул1м болып ОС1П барып, акыры кулайды. Бул символ. Айта берсе, романда мундай жинактаушылык мэнге ие болып кететш образ бейнелер коп, осы катарга тещз ксйп1не айналатын дала, ондагы болашакка тарткан кеме, тарих белестер1 1спеттес боп кор1нет1н таулар т1збепн де косу керек. Элем эдебиет1 казынасына ерекше кымбат коркемд^к- эстетикалык игы1к болып косылган “Абай жолы” эпопея- сынын, шыгармашылык тарихында, жазушыньщ устаханалык баянында б1рнеше окшау белпл1 касиет-сапа бар. Улы жазушыньщ бас шыгармасында бейнеленген непзп тартыс — эдшет пен зорлык, тутастык пен алауыздык, бпйм мен надандык, махаббат пен гадауат майданында туптш туошде жаркын ом1рд1ц, нур сэуленщ, береке-б1рл1ктШ женетшщ мадактаган, 031 кулай суй1п, сол жолга барлык каират-ж1герш, ор талантын, сапалы гумырын арнаган казак халкыньщ ор1ст1 келешег! мэцгшк деген аскак арманды умптщ оты маздап жанып тур. 374

МАЗМУНЫ Кайпсанда ' Кат-кабатга... 3 Жолда.......... 57 \\ Шытырманда 89 Бел-белесге... 134 0рде............. 180 Кляла........... 231 Туанжтер.... 279 366

Мухтар Эуезов АБАЙ ЖОЛЫ Роман-эпопея Бф1шш штап Редакторы Гусман Жандыбаев Керкемдеуш редакторы Бейсен Сершбай Техникалык редакторы Зайра Бошанова ИБ 6267 Теруге 25.05.2013 ж1бершд1. Басуга 24.07.2013 кол койылды. К,алыбы 84х108'/32. К,арш тур1 “Таймс”. Офсета басьшыс. Шартты баспа табагы 19,74. Баспа табагы 23,5. Таралымы 5000 дана. Тапсырыс № 526. Кдзакстан Республикасы “Жазушы” баспасы, 050009. Алматы каласы, Абай дащылы, 143-уй. Тапсырыс берушшщ дайын файлдарынан басылып шыкты. Щ жшс РПБК «Доу1р», 050009, 1-“» • Алматы каласы, Гагарин д-лы, 93а.