М.Әуезов Абай жолы 1

кылайын. Тек касыма Ызгуттыны берщ1з. Жэне азын-аулак мал- дуниенщ шыгынын осы уйдщ, мына шешелер мен бпдщ еркшкзге берЫз! Бул туста Абай кон1л1нде езфлеп алган байлау бар сиякты. Онысы бф озшен баска ешкшге мэлш емес. Улжан да казф баласынын созш ойлана тындап капты. Кунанбай басын котерт, тымагын кит, туруга айналды. Уй 1Ш1 жауап кутт, кадала карап отыр. Салмак салгандай. Соны жактырмаган Кунанбай кырыстанып: — Мешлдерщ! Маган десе, аягына бас ур, Байдалы мен Байсалдын!— дед! де, шыгып кегп. Кенгеш осы. Кай кокнимен коши? Кииалып, кынжылып коне ме? Кекесшмен коне ме? Онын ар жагын Абай елеген жок. Тек карсы алыспаса болды. Енд1 шешелершен онаша отырып, оз ойынша калай араласатынын ап-айкын кып, таратып-таратып айтып бердь Байлауынын бэр1 де орынды екен. Зере мен Улжан осы юке комекци болсын деп, Ызгуттыны шакыртып, дел осы кун1 Абайга акылшы гып косып берген. Абай оз агайындарынын. 1Ш1нен Кудайберд1Н1н болыспагыи кажет деп бьлдк Оган оз1 барып, узак энгшелесш, бар ниетш айтьт, угысып кайтты. Кудайберд1 Абай керек еткен жердем1И1и бер!Н ЖеТК131П турмак болды. Осы кеште Ербол Бокенцл жакка кайтпак ед1. Атка М1нер жерде Абайды онашалап алып: — Абай, ботен соз1м жок. Тек багана экенмеи сойлескен сез1нш ес1ткел1 озше ден ырза боп, достыгыма суйашп ем. Барым сол гана. Енд1 мен ана жакка барып коптин юше колдан келген кемепмш етейзн!— дед1. Абай руксат етт1. Жалгыз-ак, Ерболдын ас жон!нде керег1 болса, шакыртып алмак болды. Келес! кун1 Абай атка М1НД1. Касына ерткен1 — жорга Жумабай мен Мырзахан. Бул ушеу] Казбаланы орлеп, Кот1бак пен Ж1птект1Н калын ауылдарын аралап отырып, сол олкен1н орта тусындагы Божей аулына келд1. Бул ошрдеп ел тутасымен астыц камында. Божей аулыныц жогаргы жагыидагы кен. б!р тоскейге сансыз коп уйлер Т1КК131П жатыр. Астын кун* жакыидап калган. Карбалас мол. Ер атаулы ат уст1нде. Аска ттлген уйлерд1 арткан коштер Т1збек-т1збек боп, дамылсыз агылып кел!п, жацагы тоскейге куйылып жатыр. Абайлар ей алдымен Божейд1Ц каралы уй1не тус1П, куран окыды. Белдеу1не кара т1плгеи, нише кымба1 17-526 249

буйым атаулыдан сеп жиылган, каралы тендер тЫлген улкен уй { 0Л1 сол калпында. Бежейдщ жыл уагыи кутш, азалы куйде тур. Тулдаган кшмдер де он жакта 1лул1 кушнде. Эсем тускшздщ 1 уст1нен 1Л1Н1ПТ1. ( Осы ауылдыц касында ас иелерпйн жиыны тугел екен. Абайлар Бежей ушнен кымыз ауыз тиш, тыска шыгып, сол жиынга келдк Кхшплеу тебенщ басында отырып, кейбф аттыларды шакырып алып, кейбфеулерш шапкыза женелтт, емф таратып отырган осы жиын. Ортасындагы улкендер1 - Байдалы, Байсал, Сушншк. Байдалы былтыргыдан бер1 недеуф картайып капты. Сакал- шашынын агы кебейш, бурылга жакындаган. К,астарына Абай келш селем бергенде, бул улкендер бурынгыдай емес, он шыраймен амандасты. Байдалы мен Сушншк Зере мен Улжаннын амандык-саулырын сурап, жас ж1Г1тке кастарынан орын бер1ст1. Осы улкендерд1нбуйрыгын кутш, кас-кабактарын карап журген жас жиптердщ 1Ш1нде Ербол бар. Абайдын бурыннан жаксы бшет1н б!р танысы Жиренше де осында. Байсал К,унанбаймен араздасып кеткел1, Абай мен Жиреншен1н кездескеж осы. Жиренше де Абайга енш жылы ушырап амандасты. Жана адамдар келген сон, улкендерд1н озге 1стер1 мен создер! богел1п токырап калган. Аз гана жиын бфаз ундемей отырысты. Абай осы уакытта Байдалыга карап: - Байдаш ага,—деп алып, сезше К1р1сп. Келген жумысын кыска айтты. Б1ракорныкты, байыпты кып ЖеТК13Д1. ...Осы жиынга селем айткан Зередей аналары екен. Сол кюдей улкендер Ж1бер]пт1. Бежекенн1н асына агайын боп ат салыспак. Бурынгы шакта капы болса, енш олай емес, калыспаймыз деген адал ниетпен келшть Байдалы Абайды тындап алды да: — Шырагым, бул соз!не агайын ырза. Бетзинен жарылгасын. Енд1 калай К1р1сес1н, ойлаганынды оз1Н айт!— дедк Абай сонан сонкешеп шешелер1не, Ызгуттыга, Кудайберд*ге 031 айткан жобаларын айтып шыкты. Конакка Т1Г1Л1П жаткан уйлердщ ортасынан Абай оз1 Т1кк1зет1н уйлерге болек орын тшейдй Ол улкен уйд1 осы бупнп куннен калдырмай екел1п т!гуд!н М1ндет1н «шады. Он уй — отыз- отыздан уш жуз К1С1 тусет1н уй болмак. Сол уйлерге арналган \\шк\\ жасау, корпе-жастык, ыдыс-аяк — баршасы уйлермен бфге келед!. Жене он уйд!н ертенш-кеш ас азыгы, бар сойысы, барлык 250

кутан езше белек. Ол Абаилардыц ез мойнында. Ас ошагым да ездер1 жайлайды. Аспазшы, кутуил, даяршы жтттердщбэрш де Абай ез1 камдайды. Улкендер осыган сенсш де, казф осы арада тапсырып, байлап берсш. Сонан соцгы Абайдыц -плей-пш: эр рудан, эр жактан келген конакты осы мандаты эр топ, эр ауыл М1ндет1не алып жатыр той. Ас келес! солай той. Ендеше, Абай да мынау улкендердщ бутан арнайтын конактарды атап бермепн сурайды. Сонда жэне осы жиынта келетш ен кадфл!, ен, сыйлы деген елдш конагынын бфш берсш, соны отшедк Байдалы, Байсал, Сушшиктер Абайдын езш ендт акылдарынын 1шше ала отырып сойлестк Бул аска Каркаралынын Аргыны, Жет1судын Жалайыры, Садыр-Матайы, Сем13-Найманы, Ылдидын Уак, Бурасы, Датандынын Керей! бар, талай улкен рулар келмек. Бэр1 де алыстан келед!. Б1рак осы топтардын 1Ш1нде, эс1ресе алаботеи, жолы баска б!р топ бар. Ол — Найманнан келет!н Божейд1Н. нагашьшары. Сол елде ертеректе Божей атты жаксы К1С1 болтан. Кенг1рбай сонымен куда боп, оз1Н1Н. Ералы деген баласына Бэжейд1н кызын айттыртан. Кейш сол Божей кызынан тутан немересшщ аты нагашысындай болсын деп Божей аталган екен. Байдалы кыстан бер1 соларта айрыкша хабар жолдатан. Жакында жауап кепт1. Божейд1Н сол нагашы журты жиен!Н!Н асына келмекке эзфленш жатыр екен. Каз1рг1 бар жиын Абайдын мейл!нше жаксы ойлатан камдарына сенген сиякты. Осы Божейд1Н нагашыларын ку- Т1п алу, езге конактан езгерек ретт1 Т1лейд1. «Тапсырганда, соларды тапсырса кайтер ед1?» детей создер шыта бастаганда, Абай: — Ендеше, Байдаш ага, байлау сол болсын. Бож1кеннш наташысын 613Д1Н куту1м1з жол екен! Б1зге бер1ндер!— дедт Жиын 1рк1лген жок. Кеше Кунанбай, Бежейд1н араздытын, жаманатын естп келген нагашы журт, енш артын кут1скенд1 корсе, кореш! Лайыгы сол екен дескен... Бул жайды ашып айтыскан к\\с\\ жок. Б1раксалган жердей Абай калай ашык тус!*нсе, озгелер де солай таныган. Абай осы ауылдардын озге камдарыи, 1шк1 реттер!Н жаксы бшетш К1С1лерден б!р уш Ж1Г1Т бер1лу1н сурады. Оган Байдалы Ерболды, Жиреншеж, Базаралыны атап берд!. Бар соз шеш1ЛД1. Бар кам, барлык кимыл алда гур. Еши о|р сотке де аял жок. Абай сол арада атына М1нгел1 орнынан т ура бер1П ед1, Суй1нд1к бутан ырзалыкпен карады да: 251

.5: - Жамандыктан жуккыш нэрсе бар ма? Оны тапкан, акылды болгандыктан таппайды. Женетапканымен каркболмайды. Шын тапкан деп, жаксылык тапканды айтат та! Бетщ, ниетщ дурыс екен, балам! Тек, жолын болсыи!- дедЕ Абай осы топтын ботеш боп кершбей, оз адамы сиякты боп саналганына 1шшен куана тусш, ырза боп, атына карай басты. 0з1 атка мшюшен жанагы бутан серш болатын Жиренше, Базаралы, Ербол ушеуш ертщ алып, уйлер тшшп жаткан жерд1 аралады. 0з уйлерш ттгетш орынды акылдасып, сайлап алып, ас ошагын орнататын жерлерш де белгшедЕ Ол орайда акыл айтып, орын корсеткен Жумабай болатын. Барысымен уйлер коппршедЕ Мырзахан мен Ербол екеу! квит алдынан тосып алып, жайлап кондыруга мшдеттЕ Абай 031 ол жактан келетш мал-дуниенщ берш ебден сай гып жонелткен сон гана келедЕ Оган шектЕ мундагы ютерге Базаралы, Жиренше бершщ де бас-коз болуын сурады. Байлауы шапшан, сез1 де, \\с\\ де жол корген кющей орынды, ширак. Абай мен Жумагул кеткенде, узын бойлы, сулу жузд1 Базаралы калгандарга карап: — Япырмай, мынау 031 ер жетш, теш капты-ау! Тек айтканы колынан келсш,- дедЕ - Кдлынан келгенде, мыктап келедП Кврерсщ!- деп, Ербол сешмд1 свйледЕ — Ендеше, бвтеннщ камы емес. Бф Божекеншн аруагы гой. Кел1ндер, квмепнде болайык!—деп, Базаралы байлауын айтты. Жиренше де, Ербол да шын бешлмен куптады. Абай Кдзбалага журерде катты тапсырып кеткещнктен, Улжан аулында улкен карбалас, озфЛ1к журш жатыр екен. Мундагы 1СТ1нбасында Улжаннынв31 жене Ызгутты, Кудайберд! болатын. Ботакан ошагына келшЕчен, конакка ттлетш он уй жыгылып, артыла бастады. Уйлерд1 жанагы ушеу! осы арадагы Ыргызбайдын бар аулынан тандап турып атаган-ды. Абай сары жорга атпен сыдыртып журш, бар уйд! ттлул! куйшде корш шыгып, бф-ею коныркай узш бар уйд! алмай, орнына баска туыскандардын аппак уйлерш жыктырды. Сонымен, кепш жылкы суга келетш кезде, Кдзбалага карай салкар кош боп жонелген уйд1нбер1 бфдей улкен, шетшен аппак, келшт! уйлер болатын. Эр уйд!н 1Ш1не усталатын кшем, тускшз, сырмак, текемет, корпе-жастыгы да бфге жШершдЕ Кобйпн ыдыс-аягы да сай 252

болган. Дастаркан, орамаллыцда олкы болмай, жата болуын, таза болуын, Улжан оз кезшен аткарып, кадагалап либерткен/ Эр уйд1НТ1гушшер! казф бфге кеткен жтттер. Кешн конак кутетш кутушшер де солар болмак. ©мшен пысык, елгезек, сергек жшттер ексн. Бэр1 де Божей 1С1не бул ауылдардын бет бергенш 1штей шыиымен макулдаган жастар сиякты. Тепе кешлдешп аттанысты. Конак уйлер жонелтумен Абайлар ютейтш ютщ басы гана басталды. Улкен, ауыр жумыстар эл1 алда жатыр. Конт журпзш Ж1бер1п, енд1 кун батар шакта тыста, улкен уйдщалдында, Зерен! ортасына алып отырып, тортеу-бесеу1 акылдасканда, калган 1спн кнынын Абай енд1 тугел тус!НД1. — Не керек? Кайтпек керек?— дегенд1 кезек-кезек айта бастаган Улжан мен Ызгутты ед1. Каз1р енд1 ас ошагынын басына Т1г1лет1н уйлерд1 де жонелту керек. Оган Абай б1р-ек! уй жетер деп ойлап ед1. Жок, сойылатын малдын ет1 уйде болу керек екен. Ендеше, бес-алты уй керек. Онын бер!не ас гис1рет1н, отын-су камдайтын халык керек. Ец алдымен сойыс не болады! Кунанбаймеи акылдасуга болмайды. Не де болса, оздер1 шешедь Б1'рак кен колдык, шыгымдылык болса, осы жерде квршедк Оган Ызгутты фкшп, еш норсе айта алмады. Абай, эйтеу1р, саран болмау керек дегеннен баска, не лайык екенш дэлдд б1лмейт1н. Бул арада Кудайберд! комек етт1. - Енд1 сенщ бепн 1ркшмес1Н. Барган сои, баскаша бон бар! Он уйге арнап, он сем1з байтал апарындар. Уй басы ек1 еркек кой барсын!— дед1. Осы айтканы байлау болды. Улжан ас ошагынын басында улкен киындык барын, акыл керек екенш айтып кел1п, ертен оз! бармак болды. Кдсына Айгызды, Каликаны, Сары апаны жэне б1рнеше кутуш1 катындарды ерте баратынын айтты. Осы кеште ун, шай, тэгп- дэмд] детеншн бэрш де бар ауылдан тыгыз камдатты. 0зге жайдын бэр!*н акылдасып, шеш1п келгенде, бэр1неи киыны кымыз болды. Сауын биен! ол арата апарып байлауга болмайды. Жертар, ел тыгыз. Кымызын анау баска кутунп ел де кунбе-кун жетк!31П турмак. Ботакан ошатынан Казбалага кымызды мол кылып, калет кылмай, кеш!КТ1рмей жетк!31П туру угшн б1р Абайлар емес, осы артта калган ауыл-ауданнын, кор!- жастын бэр! кеп!л болуы шарт. Ел жатканша осы мандаты жиырма ауылдын бар улкендер!н Абай мен Улжан тепе шакыртып ап, тагы кенсс жасады. Астын басы б]р баска. Осы ауылдын озшде калып, унем! айдаушы боп 253

отыратын аса мыкты к1с! осында керек. Кудайбсрдд ол мшдетп 03 мойнына атды. Оган Жакып, Жумагул, Ырсай сиякты улкен туыскандар айкайшы болмак, Ыргызбайдыносындай кепшйнп бас коскан кецесшде Зере сейледк - Байлауын байладын. Енш, туге, жат жиынныц алдында жас балаларымнын жаксы талабын жер кылмандар. 0л1ге еткен кызметтен бастарын юийреймес. Араз-куразды умытындар, адам болсан! Тфклнде алгыс алмасан, ендй тым курыса, ол! аруагынан каргас алма. Балаларым мен келпздерш, сендер де тебенмен жур! Отымен кф, кульмен шык конагынын! Ердщ сыны шабуыл мен шаптыгуда емес — шшшешл, мешрде! Шалдыксан да кабак шытпа! Куанып, жаркырап журш кут! Дабырайып, желтп те кетпендер! Жым-жырт, момын жур!п куДндер! Болмаса мынау агайыннынтерт кв31 тугел отыр гой, мше, ел де маган! Б1р1 кырт, б1рг даракы, мактаншак, б!р! ур да жык, дангой атанганда - осындай кеп жиьш успнде масайып, оспадарлык кылам дел, сондай атак алатын!- дед). Сонгы айткан «мылжын», «мактаншак», «дангой» дегендер! осы арада шынымен терт коз1 тугел отыр ед1. Мылжыны мынау - сэры сакалды Жуман. Дангойы анау — Майбасар. Мактаншагын айтса - Кунанбайдын улыктыгын бу корт, осы Ыргызбай шет1нен беспе болатын. Зереге дау айтуга батылы бармаса да, Майбасар 1Ш1нен кыжылданып, мойнын сырт кайырып отыр. Бар Ыргызбайдын анасы. 031Н1Н ашуы эл1 катты. Томырылып кетсе, Т1ПТ1 Кунанбайды да коркыту колынан келедП Оны Майбасар талай керген. Енд1, ыза болса да, амал жок. Зере С031Н бтргенде, Майбасар касындагы Улжан женгсс1н турДп койып, акырын кушшдеп: — Кдп, мына тентек кемпф ме! Ис1 Ыргызбайдын аксакал, карасакалын жиып ап, кылып отырганын карашы. Енем13Д1 эбден урды-ау, маскара-ай! Дангой дегеш гой, дел мен, осынын!— деп едй Касында отырып созш естйен журт кул1п ж1берд1. Майбасар Улжаннынтасасына бугынюлрап отьфып, куланып, К0з1н кысып: — Энеб1реу айтканы к!м екен десецип, тагы буныц? Ана «мылжын» деген!н айтам! Ондай да бар ма ед|?— дел, токтай кап Жуманды К031Н1Н астымен багып отыр. Сагал коз, сэры сакал Жуман буныц мыскылын сезген жок екен. 254

- Ой, сыгыр мундар, бшмей отырмысын? Мылжын деп, кырт кып, жазган, меш айтатта!- дегенде, журттыц бор1 ду кулдг Ещи сез бтп, журт кысыр кенеске кететш торпдк Абайлар 1ске асыгып, турып кетютк Топтан шыга боре, Абай !Жуман мщездерш еске алып, кулш ж1берд1. Бултуысканнын кырттыгы, шынында, дау-дамайсыз-ак айкын. ©ткен кузде бфеулер: - Жидебай мен Мусакулдын арасы канша шакырым келед1 екен?- дест отырса, осы Жуман: - Жидебай мен Мусакулдын арасын мен айтайын. Былтыр айт намазынан кайтып келе жатып, колдан санагам. Дол бф мынею жуз отыз жет1 «Ло илайа иллалла» болады екен!— депт1. Абай осыны еске туарш, 1Ш1нен Жуман уш1н жаман уялды. Мырс елп: - Кудай-ау, неткен кек мылжын? «Иллалламен» жер олшеу неше атасынан калды екен мунын. Оны ор1 айтып, ор1 санау неткен бейнет? Не деген мылжын жуандылык?- деп ойлаган. Осы тунд1 тынымсыз карбаласпен откпген улкен ауыл тан саргайып атысымен, тагы б1р улкен кошт1 женелто. Арасында улкен уйлер1, костары, уранкайлары бар — жиыны сепз уй, ас ошагынын басына т1Г1лет!н боп кетть Ас п1С1рпш еркектер мен катын да, отыншы, сушы кызметшшер — баршасы да осы кешпен женелдь Кун шыгып, ел турган сон кен поуескен! уш атка жеккЫп, касына Айгыз, Сары апан, Каликаларды алып Улжан да журд1. Артта калган енд1Г11С — сойыстын малы. Соны тандап устатып алып, Казбалага тез жетк!зу бар. Абай мен Ызгутты кастарына уш-торт Ж1Г1Т алып, сол шаруага калган. Бойдак жылкыны ауыл касына ерте айдатып келш, Кудайберд1, Ызгутты, Абай ушеу1 ат уст1нен туспей жур1п, тундеп аталган он байталды 1р1ктеп тандады. Эркайсысы ер айгырдын уй1р1нен белпленген. Бул байталдын бер1 де ©мф1 жуген, курыктимеген шу асаулар. Коп мыкты жттт1 кашаган кугыш бедеулер мен жуйр!к ат-айгырга М1НГ131П, колдарына узын курык, мыкты бугалыкбер!П, асауларды устауга К1р]СТ1рД1. Жайын куландай безш кашкан байталдар онай устаткан жок. Бфнешеу! жетк!збей жосып элек етсе, кейб1рсулер! мойыидарыма тускен курыктарды жулып екет!П, бар жылкыны урк11Т1. Ауыл уетшен кашкандарын иттер куып, Ботакан бойы азан-казан болды. Ж1пттерд1н кеб! астарындагы аттарын кан сорпа кып, оздер! де 255

талган кезде жет! байтал усталып болды. Енд1 бф жирен, ек! куда байтал шыганга шыгып. мойындарындагы бугалыгымен босып жур. Олардын сонына Масакбай туст, сойылдап урып журш, коркытып экеп, калын жылкынын 1шше тыкты. Сол кезде барлык, атгылы-жаяу турган жиын байталдардын мойнында суйретшп журген аркандарга уштен, терттен жабысып, табандап жатый алысты. Сейтш, сонры кашагандар да тегю усталды. Шынгырып, булкынран жас асаулар туздщ тарысындай арпалысса да, бастарына тег1с нокта киш, мойындарынан косакталып, Казбалага карай кетп. Жиырма еркек кой да бул кезде жарым жолра барып капты. Керепшн бэр1 тугелденген сон, Абай мен Ызрутты да жортып отырып ас басына келдк Аталган жерлерге конак уйлер де, ас уйлер де тшлген екен. 1штер1 де реттелшть Эр уйдш кутунп жшттер1 ез уй- лершщ жанынан табылды. Уй басына ек1 босагара еш-ею ул- кен саба орнаган екен. Абайдын артын ала 1лесе келш жаткан кымызшылар улкен-улкен мес пен суйретпелерд1 толтырып экеп, жанары сабаларды кезек-кезек курп1лдет1п П1С1П жатыр. Улжан да ез мшдетше сыбана Кф1сшт1. Ол ас ошагын К.азбаланын суына жакындатып каздырып, мал сойрызуга кфкжен екен. Жиырма шакты Ж1Г1Т биелерд1 актармалап сойып жатканда, Улжан тагы б!р топ Ж1Г1ттерд1 алып, жиырма койдын он шактысын Казбаланын жагасына апарып, эр жерде калын- калын от жаккызып, уй1тк1з1п жатты. Мунысы - ас пен тойда кеп конакка 1стелмейт1н сый. Бфак Улжан семп жылкы ет1 мен жас койдын ет1не, уй1ткен койдын дэмд1 куйкасын да араластьфмак бопты. Бейнет те болса, Абай уйлершщ ажарын арттыратын болды. Дэл нагашылардын1Ш1ндег1 ужендер!не арнап ек1 кебеже сур де экелг1зген. К,ыстан калган бар еск1 И1С осы болатын. Конактын бэр1не жетк1зе алмаса да, ен елеул1 тобына езге астардын дагдысынан белек, сэры ала тарткызбак. Абай Т1кк1зген уйлер казфде бул елкедег1 конакка арналган уйдщ бэр1нен окшауырак. Тысы да, ш! де езгеше бон айдынды кер1нд1. Енсый конактардынтусу1не арналган жарастыгы мол уй Суй1нд1к пен Байдалы бул уйлердш рет-ажарын корт, ас ошагынын басына кел1п, аттарынан тус1п, Улжанмен амандасты. ден ерек камдарды да ебден танып, штершен ьфза болыскаи. 256

Байдалы атына кайта мшер кезде Улжан азы рак токтатып, онашалап алды да: — Тамак пен кутшх бф баска гой. Ертец ат шабады, балуан куресеш. 0р алуан бэйгелер бар. Туйе бастаткан тогыздан бэйге шыгарыпсындар. Жаксы екен! Агайынныцаянып калатын жер1 емес кой. Мешн. балам ол улестерйшен де калмаймын дейдк Сонын акылымен, мына б 1 р буйымды экелш ем!— деп, калтасынан ж1бекке ораган бф кесек туйш алды да, Байдалыга усынып турып:— бойгешн 61 р тогызынын басы осы болсын!— дедь Бергеш улкен кесек кумгс - «тайтуяк» болатын. Осы куш малдар тепе сойылып болып, азык-тушк ас уйлерге эбден жайгаскан такта, еющц кез1нде Кдзбалага калын конактыи алды агылып, жете бастады. Байдалы, Сушшнк, Ызгуттылар конак уйлердщ орталык жершдеп бшкше тобен1н басына шыгып, келуш1лерд1 тосып тургалы б1рталай уакыт болтан. Конактар торттараптын бэр1нен кырык-елуден, жиырма-отыздан лек-лек болып, аттарын жай- жай бастырып, жылжып келе жатыр. Эр топтыц алдынан кереш1 кутушшер шауып шыгып, солем бер1п, жендерш б!Л1п, улкендер турган тебеге карай бастайды. Дагды бойынша шет елд!н сый конактары оуел1 ас иелерше солемдес!П, аска береке т1леп барып, конак уйлерге тусу керек. Кутушшер болса, эркайсысы озд!-оз уйлер1не алатын конактардын руларын алдын ала бшетш. Абай Ж1пттер1 Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол конак тосушылардын тобында жур. Абай 031 конак уйлер!Н1Н касында кырык-отыз Ж1пттермен Жепсу жагыныц конактарын тосып турган. Басында жуздеп келген конактар кун батар шакта мынга жет1п, одан да асып барады. Ж1птек, Кет1бак, Бокенш1лер тжкен уйлерхин б!рталайы ез конактарын кабылдап, карсы алып жатыр. Абайдын конактары ымырт жабылар кезде гана кор1НД1. Бежейдщ шешес!мен туыскан нагашы агасы ак сакалды, келбетт! карт екен. Сонын вз1 кепт1. Ол тобе басында, ©зге конактардан болекше белг1 жасап, атынан тус1п, барлык улкендермен кушактасып амандасты. Кдсындагы жиыны мол. Жетюудан келе жаткан Сем13-Найман, Жалайыр, Матай, Сыбан да тепе осы К1С1Н1Н манында екен. Алды сол нагашынын тобы. Олар елу-алпые К1С1. Солардын артынша Найман тымакты калын топтар кауырт кер!не бастады. 257

Нагашы тобы мен арткы атгылардьщ бэрше жататын уйлерш керсетпек боп Ызгутты, Сушншк алга тустк Нагашылар жакындасып келгенде, Абайлар барлыд жтттермен сэлем берш, туарш алысты. Аксакал нагашыга Сушншк Абайды таныс етш, Кунанбайдын баласы екегпн айтты. Абай «кош кедшшз, нагашы» деп кол кусырып, тагзыммен карсы апган. Барлык мол уйлерден мынау он уй озгеше, окшау турганын конакатаулы атгарынан туспей турып, ерте таныган едк Бул уйлерге ездер! туспей, баска жерлерге орналаскан конактар: «Анау белек уйлер кшге арналган? Онда им кабылдайды екен?» дес!П. сураса бастаган-ды. Сол ретте ол уйлер Кунанбай баласы •пкюзген, Бежейшн нагашы журтына арнап тштфген уйлер екегпн де бшсш калган. Аксакал нагашыны касындагы улкежрек юсшермен фжтеп отырып, Абайлар дел ортадагы, ен жасаулы уйге юрпздк 0зге топтарын дадамыл кермей карсы алысып, катар уйлерге кгрг131п жаткан. Нагашылар бэйгеге коскалы б!р баран, ею кылан жуйрштерш экептк Куйрык-жалы сузул1, устерше бала М1нг1зген, ук1л1- тумарлы аттар окшау байланды. Алыс-жакыннан келген калынтоптардын бэр1-бар1 де аз1рше осылай бэйгелерш жутындырып, келбек кактырып келш жатыр. Алгашкы топ кел1С1мен езге конактар да 1рк1лген жок. Кез байланганша он уйдт алтауы толып калды. 0з1рге Жет1судын алые руынын бар1 аталып жатыр. Енд1 ымырт жабылар кезде Казбалагатег1п1п жаткан топтардын ки1м улг1лер!н болжау киын. Кай рулар екендер1 мэл1м емес. Тек кана кейб1р1гмн кылан аттысы кеп, кейбфшщ баран атгылары кеп — улкен шогыр боп кор1нед1. Сам жакка карай бурылса, кум1С ер-турман жаркылдайды. влкедег] калын неп]рд1 кергел1 жанада М1н1лген уй1рсек аттар юешеиш. Абай уйлер1не келуш1лер саябырлап, аз гама толас болды. «Енд1п юалер ертен келер» дес1п, Абайлар алдынгы уйлерге кымызтарта бастаган. Осы уакытта Ербол Абайга кел1п: - Тагы бф калын топ келдИ- деп, акырын хабар бердк Бул жиын НайманнынТобыктыга жакын отыратын руы — Сыбан екен. Аргы шет1 — Аягез, Коныршеул1, Акшеул1 де, берп жагы осы Шынгыстын С1лем1нде болады. Тобыктымен сырм1нез. Б!рак бэсекес1 де кеп, тайталас ру. Абай жылдам басып, тыска шыгып, бар жтттерш топтан турып, тагы да жаксы карсы алды. Жер! жакын болгандыктан, озге Жет1су елпйнбэршен Сыбандар мол келген екен. Абайга тиген 258

конактын арты осылар. Бос тургаи уш-торт уйге соларды тусгот Абайбарлыкконактарын жайгастырдыда, енш темам жттгермен ел коса, сарп урып журш сыйлауга юрктп. Эуел1 кымыз. Содам сон шай... Содан эр1 атпен тарткызган табак-табак ет! Алые жолдан шалдыгып келген, карны ашып келген конактарды тынайтып куйлендфт жатты. Ет желшгеннен кеГйн, шаршап келген конактардыналды жата бастады. Бупнп жургске мукалмаган Сыбандар екен. Олардын уйлерше егген сон тагы да кымыз сапырылып едк Кеш боны, кобшесе, нагашы жагынын уйлерше айналып журген Абай Сыбан конактарга енд1 оралып келдк Сыбан жиы- нынынбул келгстеп улкеш Кадырбай екен. Ол - акын Кддырбай. Жас кушнде эйгш Садак акынмен айтысып, «Бала акын» деген ат алып, сол Садакты олен созде мудфткен осы Кадырбай болатьш. Оныц коп олешне Абай канык. Бфкатарын жатка бшедк 9з конагынын шпнде Кадырбай болганына Абай дон ырза болды. Кадырбай болса, багана тусер жерден-ак буларга арналган уй - Кунанбай уйлер! екенш бшген-дь Арысы Тобыкты, бер!С1 Ыргызбай 1Ш1Н1Н катын-баласына дейш бшетш Сыбаиныц бфнеше созуар К1С1лер1 тек отырган жок. Багана кештен бер1 тыска шыгып, кастарындагы кутуыи Ерболдармен сейлесш, осы он уйхйн жай-жапсарын, кутупп иелерш де Кадырбайларга машм еткен. Кадырбай 031 де келгеннен берп сары кымыздан, дастаркан мен ыдыс-аяктан, шай уетшдеп тэгп-домдшщ молдыгынан эр жайды топшылап отырган. Эаресе, туршген жас казыиыц катарында журген уйггкен койдын етшен — мынау уйти сыйын озге уйлерд]*н сыйынан баскаша деп багалаган. Ас атаулынын бэршде болатын жалпы кургак сыйдан болек жатыр. Енш осы сыйды баекзрып журген Кунаибайдын бф жас баласы деген сон, Кадырбай сол бала оз кастарына келгенде штифат жасады. Абайга: - Бер] кел! Огыр, балам!-дел шакырыл ап, оз колынан кымыз усынды. -„ Кызгылт коныр сакалы бар, келбетп, аксары Кадыр аи Абайга аса бф кел1ст1 к!с! кормим. Бул конак Абайдан эке- шешелерМн саушылыгын сурастьфды. Корсетт жаткам сый- курметше алгыс айтты. _ Абай оздтмен сойлемей, тек капа Кадырбаидын. сурагам евздерше жауап берш отыр едк Жауапты кыска болса да, 259

байыпты. орныкты гып айтады. Жас жтттщ тус-тулгасын Кадырбай унатты бшем, тагы да сойлеткю! кеп: - Осы Барлас акын маган бф энпме айтып едг Кунекецшн окудан кайткан бф жас баласы бар екен. 0з1 вленкумар екен. Улжаннан туган, Зерешн колындагы баласы лесе керек едг Сол элде сенбклн?- дедй Абай уялынкырап кулд! де: - Барлас акыннын бшщ уйге кеп азырак конак боп кеткеш бар едк- деп, Кадырбайдын жузше тура карады. Кадрбай кулшсфеп койып: - Балам, ендеше, сен кеншне алма, экецмен мен курдаспын. Сондыктан еркш сейлей берем. Айтпагым: олен дегенд1 аса бф суймейпн К1С1 сешн экен едг Сен негып олен суйпш боп журсщ? Осынын жвнш айтшы?- дед1. Уй 1Ш1 Калырба1щын калжынына кулебастады. Абай оз1 уй иес1 болгандыкган сыпа^зьшыкжасап, аз сейлермш деген. Б1ракмына Сы- бандар шет едшн ада.\\шары сиякты емес. Тобыктынын оз ауылда- рыньщ адамындай кен отыр. Жауап айткысы да келедй Айтар соз1 дедаяр сиякты. Тек конакка кеп отырган улкен кюмен жауаптасса, вдепс13Д1К болар ма екен?- деп ек1 ойлы болды. 031 байкамастан тамсанып, басын шайкап едк Кадырбай шалып калган екен. - Коне, б)рдеме айткалы отырсын гой. Уялма, айт!- дед1. - Ендеше, Кадеке! «Экес1 курдастын баласы курдас» дейд1 гой. Огат айтсам гафу ет1шз! Бфак аса б1р кенш керен К1С1 болмаса, еленд! суймейпн жан бола ма? Менщ акемнщ де суйет1н олещ болар. Жалгыз-ак С13Д1Н ес1щзде калганы, влг1 бф «Шубарым, аргымагым, кер маралым, вз занынша болкенд1к жандаралым!» деген елещц жактырмай, сынап сейлеген соз! болмаса!—дед1 де, акырьгн кул1п койды. Уйшн 1Ш! тепе елен епп, Абай жауабын баккан Кадырбай катты каркылдап култ Ж1берд1. — Япырай, мына баланын 031ме согуын карай гор. Сен бул энг1мен1 еспген екенещ-ау, о?— деп, уй 1Ш1не жагалай карады.— Мынанын айтып отарганын корд1ндер ме? Бул менщ Солтабайга айткан олен1МД1 нускап отыр. Кунекен соны ест1генде, маган: «Нес1не жалына бергенс1н?» деп сын айтып ед1. Балам, сен дауынды тауып айттын!— деп тагы кулдг Абай осыдан эр1 ундеген жок. Тепнде, сонгы кезде барлык улкендерге талас сезде соктыгынкырап сойлегенд! катты унатушы ед1.0з1 коймай сойлеткен сон, Кадьфбайга айтканына да екшген жок. Кайта мундайдагы каткыл кон1Л1 б)р ырзалык тапкандай болды. 260

Бул уидеи конактар узак. отырып. кеш жатты. Орындарын жайластырып, тепе жаткызып болып, тущйктерш жапкызып, Абайлар ас ошагына карай кайтканда. жаздыц саргайып атып келед! екен. кыска таны Казбаланын туетш жагындагы улкен коныр бшктер бозгыл тартыпты. Жулдызы сиреген кекипл аспанда Тезектщ Карашокысы айкындап кершедк «Тан келедшЬ> бул атыраптьщ катпарларына, уйкысы калын коленкел! сай-саласына елдщ алдымен сол машмдеп турган терпдк Абай, Ербол, Ызгуттылар ас уйлерге жакындай берш, озара кункшдесш: - Казф тан атады. Бупн уйкы бола коймас! - Уйкыны кояйык! - Отын-су ерте камдалсын! — Кымыз! К.ымыз кешжпесш! Бар уйд!н дс сабалары саркылып каллы! - Уйкыны койып, тез кам кылайык!- дес1п, келес! куннщ камына жумылды. Келер кун ен ауыр кунн1н оз1 болды. Астын дэл улкен кун1 осы. Абайгатикгп конакгар бул кун! туске шешн кешеп уйлер!нен козгалган жок. Танертеннен бер1 шай, кымызбен сыйлап келш, дэл туске такай бергенде, барлык он уйге ет тартылды. Абайдын бул жолы жасаган терт1б] конактарды да, колденен елд1 де, ас иелерш де катты суйс1нд!рд]. Табак тартуга оншен жорга аттарды сайлапты. Барлык ат кум1с ер-токыммен ерттелген. Кутуш! ж1Г1ттер бастарына тег1с Ж1бек орамал байлапты. Ас ошагымен ек1 арада булар кос табактан алып, катар ызгытып женелгенде, олке бойы жайнап кеткендей болады. Нагашыларга арналган кут!мн1н капысы жок, окшау сый болды. Астын куншзп ет!Н осы уйлер тугел жеп болган кезде, Байсал б!р улкен ак боз атка мшш, касына кырык-елудей топ ерпп, колына улкен би1К агашка орнаткан каракшыны алып, атой берш шыкты. Конактар атка М1нс1н, аз1рленс!н деген белп. Енд1 бэйге, курес, ат уст! сауыкбасталмак. Астын калын думай, кызу ордасы кайнады. Энпме, дукен каракшы айналасында болады. Байсалдын хабарын кулактана салысымен, барлык журтаттарына умтылды. Жал-куйрыгы суз!лген бэйгелер де ки!кше басып, ойкастап шыкты. Аз уакытта калын ел ат успиде эзф болды. Жиынын Абай тепе болжай алмады. Ол атка М1нбеген, М1нбекш1 де емес. ©йпгкеш, мунын сыбагасына тиген конактар 261

;|,|ЫС олл'11 адамдары болгаиды ктан бугш тагт •• кои I к ■ сыйына тагы эзфленш туру керек Сол СекИДЫ' Ендеще Ызгуттылар оз шаруасынын карбаласында жупЛ Абай Мен жчтггер! де тапжылмай. кастарында калган Абай аНындагы босаткан жок. Тек жалгыз Ербол гама копп» Л еЩка'1сысы|, I пылай алмай: 1 КызУына ел.пп, - Тым курыса. сендерге хабаршы болайын. Не боп айIып келейш,— деп тура жонелт, шапкылап кететте тЖатканын кел!п. тын хабарлар айтады. Кешеден бер! жиылган 30раль1п —н б,'лген к>с> ед1. Ербол «талай мын бар еГеГде\" Абайдыц конактары аттарына амспп-апнпд, абтеалыкоткеурт1шп, турганда, Байсал уран салып, каракшысын Тезектщ Карашокысына карай шапты. Сонын ар жагы — кенжазыкЛстщ бэр1 сонда болмак. Каракшы лс©нел1сIмен, сонын бетш оагып турган барлыктоп- топ аттылар да дурюрей шауып, каптай жонелдь Абайларещц корД1, келденен отш, селдей агып жаткан халыктынсаны ушан- тешз екен. Бул кезде ас уйлерден Улжаи, Айгыздар да шыгып, барлык кутуши кызметап атаулынын баршасы тамашалап, карап калысты. Жер кайыстырып, агыла жуйтюген журттын бф шей осыас уйлердщ жаны болса, анау шет1 коз ушында. Сол ек1 арада кара ношр кумырскадай кайнап кеттт Талай уакытарылмай кешкен булттай жоцкшп жатты. Алые елдердш. конактары бф сэр| болса, Тобыктынын езжен де ат жалын тартып мшген еркектен бфде-бфеу калмагандаи. Бф уакыт Ербол шабатын атгын санын айтып кед». Жиын Байдалы санатканда, жуз елу ат бопты. Сонын йшнен - аталыпты. Бэйгежн бэр| де тогыз-тогыздан. ддь 0ЛЖаМбы туйе бастаткан тогыз, екшнп - жамбы бастаткан • геЛ кешеп Улжаи экелген кумю ед1. Содан аргы тогыздарД саналыпты. бэйгес1десондайдЫК Улкен астын курес» де улкен. Балуанда р К1р|СЛ- Т°ГЬАбайГосы хабарлардьг естп бол ып, оз ^ Бупнтусте шешелер) Абаиды ша > Р аздЬ1Кетед!- Vяль Конактар ертен.тустен.п атганатын калмас умни казфден кам егу кере ■ мырзаханды с1Яйын калганы сол болатын. Ол Ызгу кысырДь1Н шаптырды. Богелмеи, гез

устатып жйерсш деп тапсырды. Сол сойысты кутп. Жане арггагы ауылдар ас б!тп екен деп салаксып калып, ертенп кымыздан кур тастамасын. бзге журттын деш кешке тараса да, Абай конактары кайтпайды. Соны бширш, кадагалау керек. Узджаз киындык отын-су жагында. Онын камы да Абай мойнында. Сойтш, астын улы дакпырты болмаса, киын бейнет1 болмаса, баска ешбф кызыгын кормеген Аоай осы кунод жоне келер тунд1 туп-тугел тынымсыз карекетпен откпдк Конактар кешке жакын кайта кайтып келгенде, шанытып, шелдеп, туттп келдь Алдарынан дол кешегщей сыпайы, конагуар, жылпос жттгер кылан урып карсы алды. Эуел1 салкын сары кымызбен азын-аулак шолдерш бастырып ап, сонын артынан шай тартты. Ылги екьуш Ж1пт котерген, ек1 шндершен бусана тусш тыныс алган сабадай-сабадай сар самауырлар юрдк Клрд1 де, бар конактыц куГйн кел1ст1р1п, конш1н тапты. Бул он уйдщ бупнп бей1л-курмет1 кешепсшен асып туспесе, кем болган жок. 0зге коп уйлерд1ц конактары кун батарда аттанып кеткенд1ктен, Байдалы, Байсал, Суй1нд1ктер де осында келген. Оларды Улжан мен Абай кеш бата эдешлеп шакыртып алып, нагашы конактардын тобынын 1Ш1нде болсыи, б1рге отырып, ездер1 де конак болсын деген. Осы кеште Абай ттеген сый-курметке, жаксы ретке олардын оздер1Н1н де коздер! эбден жеткен. Абай бул тунде де уйьгктамады. Осымен уйкысыз, ауыр туннщ УШ1НШ1С1 0ТТ1. Келес1 кун1 туск! асты ерте астырып, коиактарга ерте берпзген. Дел осы астын дастарканы жиыларда, Найманнан келген кер1 нагашы Абайды шакыртьт алып, бей1лден!п бата берш, улкен алгысайтты. Дел сол уш1НШ1 кунн!нтус кез1нде Абайдын П1инн1не коздер! тускен Улжан, Ызгутты, Ерболдар жас жшггп катты мус1ркед1. Абайдын жуз! кан-солден айрылып, наукастантургаидай. Ек1 коз1 канталап, К1рти1П, жактары солып, б1ртурл1 жудеп, урпшп капты. Рас, Ызгутты мен Ербол да соидай алжа-алжа болган екен. Ушеулер1 б1р-б1р1Н1нажарларын айтысып, кул1сш алды. Ербол. -Тура кешеп ыстыкта бейгеге шауып, жолшыбай болдырып кап, тунде тагы тан асып шыккан Карашанын кок шокайыидаи боппыз, не керек!- дедг. — Енд1п бар арман — б!р уйкы. Тек осы турган жерге кулаи кеткендей боп турмын!— деп, Абай бфжолата гитыктагапын 263

айтты. Сол уакыттта буларды Байдалы келш, Божей уйше шакырды. Астын. эл1 аяктамаган арты бар. Онысы БежеЙдщ тулдаган аттарын сою, уй 1шшде былтырдан жиылган септ1 таркату, каралы тещи бузу. Бул 1стен жакын агайын шет кала алмайды. Бастыгы нагашылар болып, барлыкТобыктыныц калын журты енд! соган беттедк Байдалылар Бежей ушнщ жанына келгенде, уй шпндеп былтырдан берп каралы эйелдер тыска шыкты. Содан сон Байдалы белдеудеп караны суырып алып, Байсалга бердь Ол ырымын ютеп, караны жерге сулатты да, табанымен басып, сындырып тастады. Ас егп. Каралы жыл толды. Ещц азалы кундер бггп детеншн белпа. Байдалынынтапсыруымен Сушщик калын елд1 бастап акуйге К1рд1 де, каралы тендерд1 бузды. Бу да жанатыдай белп. Осы уакытта Бежейд1н ейел! мен ек1 кызы он жакка тер!С карап отырып ап, дауыс айтты. Уй 1шшдеп барлык жиын ундемей жыласты. Божейд1н аруатына арналган сонгы дауыс, соигы коз жас осы. Енд1 ен сонты куран окылып болтан сон, жиын тег1с тыска шыгыптурганда, тулдаган ею ат келди Каггы семфгеи курен мен кара кок асаусып кет1пт1. Екеу1н де Бежейдщтуыскандары жыласып турып жыкты да, Байдалынын ез1не бауыздатты. Жанаты караны жыккан Байсал, септ1 бузган Сушшик, енд1 мынау тул атгы бауыздаган Байдалы ушеу1 де кейш «жол» алды. Булар осы кауымнын эр1 улкен!, ер1 Бежейд1н узенг1 жолдастары. Сондыктан ас артынан болатын ырымнын ушеу1н сол уш к1С1ге орындатудын айрыкша мэн1 бар. Бул аттын ет1н жемей кетуге таты болмайды. Калги-шулги отырып, сол етон тскенже Абай зорга жеткен. Еюнд1 кезшде Бежей уй1нен ет жеп болып, еши улкендермен коштасып, журуге руксаттыеп ед1. Сол уакытта Байсал Абайды касына шакырып алып, мандайынан июкед! де: - Балам, мен осы шакка шей!*н сен!мен Т1Л катысып, жылы ушырап кор1скен жокем. Бфак барлык корген-сезген1М ес1мде. Ана бф жыл Каркаралыда сен1нажарынды унатып, мейф1 тус1п кет1п, Бож1кенбата бер1п ед1-ау! Сондагы соз! ес1нде болар. Сеней ужендэме гып, бата берген едь Мен онда жактырмап ем. Агайынга эделет ойлап айткаи жаксы лебЫнд! ес1Т1п журм1Н. Бупн мынау кундерде Бежжене адал 1ж боп, бет1нд1 аштын. Жаксы аганын зор дэмес1н эмсе естш актагайсын! Актарсындеп б1лем(н! Акгар- аксын, шырагым. Тек ем1р дегеи ит, жансак бастырмаса екен! 264

0р1С1Н алда! Бетт дурыс! Дел осы бет!имен жарылгасын!-деп бата бердк Байдалы, Сушшик, Кулыншак та жаксы бешлмен костап, б!рге бата кылысты. Абай еш нэрсе айтпады. Тек кама улкеидерге ерш бата кылып: - Ракмет! Батанызга ракмет! Дегенщю келсш, Байсал ага!- деш. Осыдан сон уй илшен коиггасты да, Ерболды ертш аткд мщш. Бул уакытта Улжан да арбасына мшш журш кеткен екен. Абай мен Ербол желе жортып, ат журю не зорга шыдап отырып Ботаканга жетп. Улжан булардан бурын келш, конакущй онашалап, сонда екеуше де калын тосек салгызып койган екен. Абай келш улкен уйге Юрген жерде ежесшен амандаса сала, Улжанга карап: — Уйкы, уйкы! Апа, жалгыз тана уйкы!— деп, тердщ алдына жантая кеттк 0м1р бойында Абайдын ен алгаш рет уйкысыз тундер отк131п, кабагы катып, кажытан жолы осы едк К,аз1р шешес1Н1н уй!не К1р1С1мен, дел ерке баланын куй1не келд1. Улжан Абай мен Ерболга б1р-б1р кесе кымыз 1шюзд1 де, 031 ерт1п барып, конакуйге жаткызып, устер1н жауып салды. Осы кезде жастыкка бас койган ек1 Ж1Г1Т осыдан осылай уйыктап жарыскандай боп С1лтест1. Келес! кун тусте б!р оянып, кымыз 1Ш1П алып, кешке шеЙ1Н кайта уйыктады. Ымыртжамыла жене б!р оянып алып, тагы калгып отырысып, елден бурын тагы уйкыга кет. Еюнш1 кунн!Н сескес1нде тана барып бул екеу1 ел катарына к1р!п, анык серпп турды. Ек1 тун, бф кун уйыктаган Абай осы калын уйкынын уагында оз1Н1Н кандайлыкабыройлы, атакты, жаксы Ж1пт атымен оянганын бшген жок ед1. 3 Бул кундерде бар жайлауларды кернеген жалгыз енпме — Божей асы туралы. Ас берген ел, аска барган ел жене уйде калса да, баргандардан коп енпмеге канган ел — тутасымен б1р жайды аныз етед1. Сол лакап 61 р Тобыктынын емес, алыс- жакындагы, ой мен кырдагы калын рулардын баршасына да тарап, селдей жайылып кет1п жатыр. Абай 031 ас ошагы мен конак уйлерд1н арасында соншалык бешл салып, сарп урып жургенд!ктен, бул астын каншалык улан-гайыр уакига болгаиыи байкамапты. 18-526 265

Аныгында, Бежейдщ асы бф Тобыкты емес, тшт! бул ендр, 1 бул атырапта талайдан болмаган ас дел1щи. Молшылык, сый- сыяпат, рет сыпайылык — барлыгы да улп-онеге берерлж болты. Бупнп кун осындай гып дакпыртын корген кэрькуртан жшт-желен, катын-бала, эрине, бул уакиганы онайлыкпен умытпайды. Энпме етулер1 жаз бойы емес, кузге де, кыска да созылады. Дагды бойынша мезгш ©тш, уакыт алыстаган сайын, бул астын айналасына талай коспа энпме, жансак жамаулар да жабысады. Сойтш, келес! жылдарда осы аста жыккан балуан, осы аста бейгеден келген жуйрис, осы аста жаксы айтылган калжын, жаксы сезбен коршген шешен жандардьщ аты окшауланып, умытылмай ере журет1н болады. Булай болатын себеп бар да, себешш бар. Ол сол ас берушшерден шытады. Ас ол!К уш1н гана емес, эс1ресе Притер ушш керек. Олар елшд1 сылтау етт езде- Р1Н1Н абыройын, атагын, мактаныш, айдынын да асырады. Сондыкган асты кш болса сол жасамайды, тек жуан, бай, кудфет1 куштшер гана жасайды. 0шрде кедейд1ц асы деген ас болмайтын себеб1 де сол. Ал атактыга, жуанга, мыктыга жасалган ас, сол олжтщ арткы тобын тагы ныктап, мыктай тусед1. Сол ушш ас бергендер ез эрекет1н жанагыдай копке ешкерелеуге ынтык. болады. Солардын данк бер1п дэр1птеу1 бойынша Тобыкты ортасы будан былай осы жылдарда туган баласынын, жасын Божейд1н. асымен санайтын болады. Ас жылы туган бала гана емес, астан бфер жыл бурын туган, б1рнеше жыл кей1н туганды да сол астын «ар жак-бер жагы» деп, аскар белден бастагандай, межелейт1н болады. Бежей асынынатагы сондай. Енд1 осы жыл тускен келш, осы жыл олген жас-корк осы жыл болтан кудалык, бала сундетгеу, куйеу келу де — баршасы да астын жылымен саналады. Тек адам жайы емес. Кейде кей1ндеп барып атак алатын бэйгелер болса, солар да Божейге ас берген жылы тай ед1, кунан ед1 немесе 1штеп кулын ед1 деп сойленет1н болады. Улы дуб1р, улкен астын осындай боп, уакыт олшеу!не айналып кетет!Н1 анык. Бфер буынга шей!н умытылмастай есте калатыны бар. Ерте кунде болтан Торенщ асы, Бопынын асы дегендер дол осындай боп, умытылмай келген. Тобыкты 1ШШЩказ1р мол дабыры да сонда боп, ен жайлаудын барлык, тау-сенпрш, ой-олкес1н катты жаигырыктырды. М1не, осындай улы дубфдщ арасында сол аска жаксы кызмет ет1п, жаксы атакалган жандардын атгары да каз^рп кунде коптен- коп айтылып, ауызга 1Л1Н1п кетт!. 266

Асты жаксы баскарган Байдалы, Байсал, Суйп-циктер бфтобе, Бфак квп аузына олардан да бурын шнген жас капа Ж1пт - Абай аты бопты. Айтушылар Абайды ен эуел1 Кунанбаймен шайкастырады. Тоны жгбшейтш, зэр1 катты кырыс екеш Абай катты кшэлапты- мыс. Талай мын. конактын ишнде Абай куткен конактар озгеше б!р естен кетпес сый корттк Барлык жиыннын мейршш тусфш, тепе баталарын алыпты. Сондай бф журтка жаны ашитын, жаксылыкты коксейтш, акылы кемел бф бала шыгыпты. Б1рталай улкендер Зере мен Улжанга да коп алгыс айтады екен. «Бет нускайтын — Зере. Ел анасы боп, коптщ тшеуш, коптит амандык, тыныштыгын тгпеугетускен кю гой. Немересш баулып отырган 031 екен. Бфак ак суп акталыпты» десш бф койысатын. Баласына 031 ерш барып, жон-жосыкты унем1 айтып, талмай енбек еткен улплл ана Улжанды да мактасатын. Бул енпмешцбэр1 де Абайлар уйыктап жаткан шактарда, Зерегйц аулына жан- жакган агылып келш жаткан-ды. Тшп, Копбак, Жттек, Бокеннп жайлауларынан келген богде киллер де осындайды айтып келдк Кекшеш аралап, Баканасты бойлап журт кайткан Каратам да костап келш. Казбаланын. бойындагы Божейдщ оз ауылдарынан тараган хабар да сондай екен. Баканас, Байкошкардынаякжагын жайлайтын дуаны баска Керей де тепе солай естпп. Абай мен Ербол ушшин кун! турып ап, озен бойына барып, узакжуынып, шешелер уйше шайга келген едь Зере немересш ©з касына шакырып ап, катар отыргызып, алдына шайын усынды да: — Айналайын, коныр козым,— деп, аркасынан кагып, мандайынан шскеш. Улжан бфтабакка салган тоназыган бас пен жамбасты Абайдын алдына койып: — Мынау сенш адам болганына арнап, шешелершнщ атап сойган малы еш, жендер!— дедк Абай танданынкырап сойледк - Апа-ау, бу ненш акысы? - Сенш кешеп кунл енбелне агайын-анжы ырзалык айтыпты. Уйкы басып, не бщшм дейсщ екеуш! Журт мактап жатыр! Адам бопты дейдь Сонын. акысы! - Тешрь енбек дейтш кай тауды кулатыгшыз. Коппен бфге конак куткен!М13 бе? Б]рак, ейтеуф, сорлы козынын вшмше сылтау таусылган ба? Желж, Ербол, кел!—дсп Абай егке юрюи. 267

Арада уш-терт кун отп. Бул уакытта Ербол тагы да оз ауылдарына кетш едь Еши бупн козы жамырап жаткан кезде астындагы ак сур атын терлетш, катты журт кеп, дон, басында жалгаз журген Абайды тапты. Жолдасынынасыгып келгенше Абай бул жолы жаксы умилен карады. Талайдан берг Тогжан жактан Абайга теуф солем океле алмай журген Ербол, казфде соз бастамай турып, эуел1 Абайдьщ басындагы тымагын жулып алды да: - ШуйшшП- дедк Еке\\ч де Вптершен танысып, кулкпп жШердк - Жол болайын деп тур, не кыласын!-дед1 Ербол дехйпп култ турып - СуШшиктщ К1Ш1 баласы Эдшбек бупн кайнына журдк Урын кетп. Касына Сушншк, Асылбек - бэр1 де ере кетшть Коптен б1р сойлесе алмай жур ем. Эдшбек сез1ктен1п ап, мен1 жактырмайтын болган сон, Тогжаннын ез1 тупл, женгес1не де жолай алмадым гой. Ал буг1Н тусте барып, Асылбек отауыыда кымыз 1Ш1П отырып, женгемен обден кецест1М. Тогжан сеш сагынып жур. Кайта-кайта аузына ала беред! дейд1. Онын уст1не жаксы атагын елге жайылып, мактаушы журт екеушпге коп болыскан, бтем. Осы ошрдщ жасында Абайга тек жшт жок кой деп, женге мен кайын С1НЛ1С1 коса мактасыпты. Еши олген де б1р, Т1ршген де бф. Дол осы кундерде барып коздерше б!р кер1нш1. Соган келдш. Барлыкжайды жолда сойлесем1з. Тез, ат алгыз да бфге жур!— дедь Байлау осы. Абай катты толкып, куанып кетт1. Екеу! ымырт жабыла бергенде Бокенш! Жайлауы — Жашбекке тартты. Абайдын М1нгеш ак жал, сары жорга ат. Ерболд1К1 ак сур. Екеушщ шапан,тымактарыдасургылттуст1. Жеркылан,м1нген, кыланнан киген ек1 Ж1пт кешк1 салкынмен ес1п жур1п кеткенде, кер бетеге, боз коден1н арасынан зорга коршгендей. Тустер! де, жур1стер1 де кезге туспей, урлана журуге бейшделш апты. Кара адьфдыц сыртымен журсе, жолшыбай ел калын, козге туседк Ек1 жас Ж1Г1ТТ1Н. мезг1ЛС13, тунделетш жургегй сез1кт1 кер1нед1. Сондыктан булар Тезектщ Кзрашокысын бауырлап, жазыкпен тартты. Жол кашандау келет1Н болды. Бфак оны есеп кылмай, асыга журт, ак жал аттын катты жоргасымен келед!. Аздан сон, ай туып, аса бф тынык, жым-жырт, жайлы туи жылжып келд!. Ак дала, алые адырлар жен.ш, кокш!Л туманга атып,тун Ж1бепн орангандай. Момын, сургылт, елс13 дуние мунга 268

бейш. Бшк квк жапанда жалгыз жузген жудсу рснд! жарты айга карап, Абай курант кояды. Тогжанды ойласа, Абай кецш де бул шакха арылмас муцмен жудейдк Т1рШ1Л1К буны Ж1пт етш оарш, жастыкдоуреншнтаны аткан шакта, сол аспаннын асыл, эсем нуры бул ушш Тогжан боп танылып ед1. Клрипказ таза квндлдщ бар киялы осы гана. Бфак екеуй-нн арасына ©мфдщ улкен богезтерк карсылыгы кеп тондк Алансыз тьпек, аласыз кошл кол созып едг Болмады! Буныц аягында тусау, онын басында нокта. Ещц мше, екеуш как айырган ержаздж успнде, булардын журектер1 гана бф-бфшеталпынып умтылады. Бфак шынжырларын сезш, шерЛ1 мунмен, ©как ©южишеи умтылады. Каркаралыдан кайткан сон, Тогжанга бф солем жолдап, корюпекп тшеген. Соган Тогжан шыдамапты. Амалсыз режшпен киналып отырып шыдамапты: — Кор1серл1к не бар? Неж тшеп корюемп? 031 соны сезбей ме?— деп, журепне тускен каяуын сездфштк Соган Абай ем таба алмалы. Рас, Дглдож Абай сужп кайткан жок. Бфак ешип омфге тагдьфындай конт кайтгы. Тогжаннында Мэмбетейде атастырган куйеу1 бар. Жалгыз-ак ол бар екен деп, Тогжан да ынтыгып турган жок. Кайта Абайды суйгел!, озшщ кайын журтын ойламауга тырысатын. Журеп урюп, жатыркап журетш. Абай бфак кайындап кегп. Еши кайтып корсетпестей киын белден асып кегп. Тогжан сол кундерде онашада коп жылаган, жудеп калган. Катгы журген жтттер ел жатар кезде Жожбектщ тусына такады. Жалгыз-ак, журт жатып калды, корюудщ орны болмас десш ОК1Н1П келе жаткан. Жожбектщ кен шалгынды мол олкесшщ ею жагасы бшкше сар кабак болатын. Сонын батыс жактагы 61р бел1не кеп шыга бергенде, Абайдын кулагы алыстан талмаурап келген ощи шалып калды. Ербол да есгшт. Дол жотанын озже шыгып, ею жн1т аз токтаганда он айкынырак жетп. Косылып салган он екен. Кузетип ойелдердш ож сиякты. Жолаушылар тау басына богелмей, ойга карай кулады, узак, кен олкежн боны жьшырлаган ауылдар. Кораларынын орталарында, уйрш-уйрш кобжтей боп, калын,-калын койлар жатыр. Оттар ошкен, елсп, жайыи аралда катар-катар пзшгсн каз, уйректщ уяларында агарып, донгележп 269

жататын жумырткалардай боп, ай астында манкиып, тущйктер! жабык боз уйлер тур. Алты-жет1 уй - б!р уя. Он-он бф уй - бф уя. Тертген-бестен б!р уя жасап, донгеленш тургам ауылдар да бар. Осы олкенщ бойында, барлык уйкылы ауылдардьщ устанем калкып эн келедь Ж1пттер 1лгер1 баскам сайын, эн айкындап, шакырып тур. блкенш дэл ортасын как жарып отетш юшкене эзен бар. Сонын ек1 жагасы селдф б1ткен аласа тогай. Абайлар сол тогайды кулдап тэмен тартты. Ербол енд! ангарды, эн СуШщцк аулынын тусынан шыгып жатыр екен. Сол ауылдын ар жагында Ерболдын аулы. Булар эн айткан ауылдын устшен отетш болды. Жур1стер1 бэсендесе де, эл1 де ак жал аттын сумандаган жол жоргасымен келе жаткан. Жалгызаякжолмен кеп, еткелден отш, тогайдын ар жагына шытысты. Кешрек алан бар екен. Сушщйк аулы коршдк Эн ешй, Т1ПТ1 жакын естшцй Шыркап естшт жаткан «Топайкек» эш. Абай мен Ербол Бошаннан уйрешп келген жана эн бул олкеге жайылып калган екен. Нэзж сулу дауысты эйелдер «Топайкокт1н» кейбф ыргагын тер1с айтады. Тогайдан этюЫен Ербол барлык жайды тез ангарды: — Бэрекелде, мына кызыкты кара! Мынау ауыл алтыбакан теу1п жатыр!- деп токтай калды да:— Ойбай, жаксы болды! Тура барайык!- деп едк Абай аттын басын фкш токтап кап: -Тура тур!-дед1. Оншалыкараласы жокауылга ойын 1здеп келгендей, мезплсп баруды Абай ынгайсыз кер1п едк — Барсакта атты тастап жаяу барайык. Кейпйрек барайык. Эуел1 С13Д1Н ауылга тусей1к!- дед|. Муны Ербол макул керген жок. — Эдей1 келген К1с! болмаймыз! Есеб1н езш табам, жур!—деп, шгер1 тарта бердь Абай ек1 ойлы болса да, Ерболга сент, ер1п кетт1. Алтыбакан Суйшд1к аулынан кашандау жерде, кем аланда екен. Ойынга жиылган жастар калын кер1нд[. Кэмшат бор!К, макпал шапан, ж^бек шапан киген кыздар коп. Араларында кынай бел, эсем камзол гана киген кыздар да жур. Шолпылары токтаусыз шылдырлап, коп унге салады. Ак шаршы, кестел) кимешектер1н эсем гып салган кулкшл кел1ншектер де коп. Балалар да мол екен. Жтт жагы сиректеу кор1нд1. Мыкты гып курылган би1к алтыбаканда сунгакбойлы ск! кыз элпеншектеу1птурып, жанагы «Топайкокт!» эл! шыркап жатыр. 270

Абайлар тогай 1шшен шыгып, сумандаган аянмен дол кастарына жеткенше, сауыкшы топ байкамапты. Алтыбаканнын касыиа келе бере ею Ж1пт. - Ойнар кобейсш! - Сауык молайсын!— дестк Кыздар фюлш калды. Келш- шектер ею жттке карай жакындап кедш. Араларында Асылбектщ ейел! мен Супрдщ келшдер1 бар екен. Барлыгы да Ерболды танып: — Ербол! Ербол гой! — Кдйдан журс1ндер?— деп, сонымен сойлесе бергемде, Асылбектщ келшшеп Абайды танып: - Абай!- деп, жаркын жузбен амандасты. Абай аты аталганда, елпеншек токталып, он де басылды. Алысырак ауылдын сыйлы Ж1гт келгенде, бул топ богелен- деп калган. Алтыбакан теуш турган Тогжан мен Супрдщ кызы Кер1мбала екен. Екеу! де такап келд1. Абайдын коз! Тогжанды элдекашан танып турган. Топ 1ипнде уялыскандай шолак кана амандасты. Бул жиында барлык журттан ерюи Кер1мбала екен. Боны Тогжаннан аласарак. Кулагында улкен сыргасы бар, ашык дауысты, кулегеш Кер1мбала Абаймен амандаса сала: — Ал ойынымыздын. устше кел1пс1ндер. Жатыркамандар! Аггарыннан тус1п, алтыбакан тебп-шер!— дед!. бзшпмен соз бастауга ыгысып турган Асылбект1ц кел1ншег1 Кершбаланы тез костап: - Ал туандер!— деп кул1П койды. Абайлар эл1 де 1рюл1П тур. Ербол эуел1 оздер1Н1н. жайларын айтты. Мундайда сезжинл келет1н ж1Г1ттер болады. Олар ар1 кызганшак, ор'\\ жорымтал, андыгыш. Соларга естфтш: — Мына Баканастагы Кокшеге бара жатыр ек. Жолшыбай кеилпп кап, б13Д1Н ауылга конып аттанбак боп келем1з,— дед!. — Енд1 конатын болсандар, не соз1 бар? Ойынга да араласындар! - Аттан тус1ндер! — Б13 бастангы ютеп жатырмыз. — Тогжан уй1Н1Н улкендер! жур1п кеткен сон, курбылары жиылып бастангы ютетш жатыр. Эд1лбект1Н токымкагары да осынын 1Ш1Нде. Кызыгымызга ортак болындар!- деп, б|рнеше кыз-кел1ншек шын шакырды. — Тус1ндер, аттарынды байлап, тез келшдср!- деп, Тогжаннын женгеа сонгы созд! айтты. 271

Ербол осы сезд! костап: - Ал макул!- лей бердк Кершбала бф женгесше суйешп турып, ашык унмен калжындап: - Ал ендь ойынымызды суытпай, тез оралывдар. К.айындарынан жана кайткан жпптер гой! Эндерш уйренемп! Тамактарынды кенеп кел!ндер!- дедк Журттын бэр1 муны жаксы костап, тепе кулдк Кершбаланын ашыктыгын, еркелнш бар жастар тутас унаткан-ды. Абайды коргел! ундемей, ойланып калган Тогжан кулген жок. Бфак одан коз алмай тур. Жас жтгпн уетшде желбегей киген жешл сургылт шапан бар. 1шшде ак кейлектш сыртынан киген кара желеткеа кершедй Басында кекийл сургылт жШекпен тыстаган жука кара елтцй тымагы байкалады. Айга карсы карап турган акшыл жуз^нде жудеулж бар. Унамды, ыкшам ки)м кит, кумт ер-токы\\шы сулу ат мйпп, ойда жокта келген эсем жтт каз1рде Тогжан кез1не аса ыстык кор1НД1. Абай мен Ербол тез келмек боп бурыла берд!. Акжал ат буган шей^н шьшамсызданью, он аягымен жер тарпып, Т1зпн1н соза туею, козгалактап тур ед1. Казф де б1р рет келбен ет1П, булан берш де, сумандай женелдк Уст1ндег1 кум1С турмандары айга карсы жаркетш барып, сене берд1. Акжал аттын култе куйрыгы да ай астында кулис агын теплгендей жалт етт1. Енд1 ирендей тус1П, булдырлап, узап барады. Тогжан алтыбаканнын бф агашына кеп ундемей суйен1П, жым-жырт турып капты. Кайын С1НЛ1С1Н1Н катты езгер1С1н елден бурын сезген женгеа. Ол сырт кезден ез сырларын жасырам деп, Тогжанды кушактап алды да, конакка эз1рлейт1Н ас жайын сейлеген болды. Такап келген келшшектерге ас жайын акылдасып турмыз деп, токтата жауап берт, ез1 Тогжаннын кулагына сыбырлап: — Еркем, эн сал!.. Эйтпесе, мына журттын сез1 мен кез1 саган кадалгалы тур! Уакып бол!— дед1. Осы кезде Кершбала жуг!р1п кеп, Тогжанды элпеншекке карай тарта женелт: — Абай осы гой? Аныктап керген1м осы гана! Келгеш жаксы болды гой! Кайнынын эн1н ез1не айткызып, жаксылап уйрегпп алайык, жарай ма?-дед|. Тогжан ундемедг Кер1мбала жалт карап, аксия кулю: — Сен немене? Уяламысын? Ол б«р егде К1С1 ме ед|, олгенше? К,ой, «Уялмаган буйырмаганды алады» деген. К,айда оз1? К.аз1р- ак энж айтшзам, тура турсын!— деп, элпеншекке Тогжаннын карсысына М1нд1 де, «Топайкокп» кайта шыркай жоиелд!. 272

Тогжан 1рюл1П, косылмай калды. Кершбаланынулкен сургылт кездер1, эдем1 Кызыл жуз1, ерке култа ешбф дуниеден имсиген жок. Шолпысы сылдырай тусш, сакылдап, ракаттанып култ койып, енш жалгыз 031 айтты. Кеткен беттен коп богелмей Абайлар келд1. кел1С1мен Ербол ойынды менгерш, 031 бастап кеттп Кершбаланын женгеа Капа, Тогжаннын жецгес1 жене Ербол ушеу1 алтыбакан тебу конактын жолы деп кеп, елпеншекке Абайды мшпзген. Кыз-келшшек тербетт турганда, жшггпн карызы — ен салу. Абай енд1 елпеншект1 теу1п турып, 1ркшместен едем1 шыркау ен бастады. Карсысына мшген Кер1мбала болатын. Ол жанагы «Топайкокт1» айтайык, деп 031 тшеген. Б1рак косылганда тер1с айтты. Жалгыз кайырмасы емес, орта тусында бузып айтады екен. Тындап турган кыз-кел1ншектер: -- Абайдын айтуы баскарак! - Кершбала тер1с айтады! — Тентепм, сен терю айтып жатырсьщ! - Уйренш, ер1п айтсаншы!— дес1п, Кер1мбаланы кага бердк Кер1мбала уялган жок, култ жШерт, токтады да: - Ал ендеше, баска бфщ айта гой! Тогжан! Ал Тогжан, сен айт!— деп, ержке коймай Тогжанды жетектеп екеп, оз орнына М1НПЗШ. ©31Ж1ПТ1Н б!р жагын алып, Абайларды аспанга тербете бастады. Тогжаннын келгенш озгелер де костады. Кулаштап сермелген елпеншекке Абай мен Тогжан кезек- кезек би1ктей тус1П, тенсел1п турып ен шыркасты. Тогжан алгашкы бф-ею ауыздын тусында Абайды тындап айтып кеп, ушшш! ауызга келгенде, еркш сермеп косылды. Бурый жанылыс айтып келген жерлерш Кер1мбаладай емес, онай тузеп алды. Ербол мен озге тындаушынын бер1 де: — Э-е, жана тузелд1! - Тогжан онай уйрешп! — Эн жана келютП Айт, айтындар... пелП— деп тепе куптай жонелдк Жаксы Ж1пт, суду кыз — соншалык бф ерекше жарастыкпен, жаксы уйлесп. Тогжан жуз1 айга карсы келгенде Абай озгеше бф нур керД1. Бетше жукалаган юлзыл сеуле бер1п, 1'штег1 терен сырдан, дос кошлден белг! етт1. Сагынгаи суйгеж’гпн жанына жаны умтылып, айрылмаска, кет1спеске серт еткендей. Каз1рг! всем енмен уйлескендер! бауырга К1р1п, жабысып турып кушканнан да жакынырак, кушпрек сиякты. Ыргагы коп сезшд! суду енге екеу1 273

де бар шындыгын тапсырып, бар сырларын беледи Эн айткан жок, ек1 бфдей ынтык жан кауышып табыскан шаттык айтты. Бар жиынга, бар дуниеге, барлык жулдызды аспан, жаркын айга да: «Керпл бгздх, кшэлап керпл!» дегендей. Мшаз сырына шындап бершген Тогжан токтамай айта бердк Абай бф шакта, жас сулудын жузшш, бала куанышын кердк Бакыт кулкюндей бф ракат, ырзалыкелес берт, Абайга кадала карап езу тартты. Келгешне, тапканына суйсшш, шшен алрыс айткан тер13Д1. Карлыгаш канатынын ушындай боп, айдай сызылтан жш-жвдшке кастары кетершп-жазылып, Абайга езгеше бф ун каткандай болды. Баганадан берг соншалык кеп, тшсш сэлем жолдаган Абай, енд! эннщ сезш езгертш алып, баскаша айтып кетт1. «...Сагындырган гашык жар, ынтыгы 1ште журген шерл1 досын К1нэлаудан токтар ма екен?.. Бар дуние, бар сырын, барлык бакыт тьтепн бф 631Н1Н шугыласына курбан етем деп келсе, не дер екен! Сол кунде де катты болса, кайта серп1се, ад1ЛД1П, ракымы кан1?.. Ол шакта умтг бермей ертемес пе ед1? Ктнэламай, жазаламас па ехи? Сондай каталдыкты корерлк гашыгы канша гайыпты ед1?» деген б1р езгеше сыр кепй Тогжан алгашкы б!р ауызына тындай гана ерд1 де, токтап калды. Сез бул ешрд1н айтып журген белгш елеш емес. Мэн1н, шынын жалгыз Тогжан ез1 укты. Нурлы кара коздер1н темен салып, унс!3 мулпп тындады. Абай жалгыз ез1 терт ауыз еленд1, сыры терец «Аккайыц» эн1мен айтып барды да, баяу гана токтады. Журег1 барлык буркеул1 шьшын да, ыстык жалын сырын да осы 01зге, осы арадагы ез сез1не салган. Ол акын боп, мунды жар боп шешшй. Осы анн1Н тусындагы Абай Ерболдын кунде кер1п журген жолдасы емес. Кез алдына езгеше боп ескелендеп, самгап шыккандай кер1нд1. Эн басылды. Абай влпеншектен туст1 де, шетфек шыкты. Касыма Асыпбекпн келшшел кеп, энш1 екенс1н гой дегендей мактау айтып тур ед1. Кур едеппен жымиганы болмаса, Абай онын сез!Н ангарган жок. Алтыбакан касындагы эн мен ойын тагы 61 разга созылып барган сон, Ербол тын ойын бастады. Онысы — «аксуйек», содан кеЙ1н «серек кулак» едк Жастар тег1С капы даурыгып, шулап жур1п, улкен жел1кпен ойнады. Серек кулакойынында каскыр болгаи Ерболдын озп Ол «кой» алып кашатын. Абай кеп кыздар мен кел1ншектершн арасында калжындасып отырып! 274

- Мен кой болам!— деген. Ерболдын коп есеб1 бар екен. Е61 шебер каскыр болды. 0уел1 бф-ею келшшеют, кыздарды алып кашып, далага тастап, содам кеШн б!р кезде Абайды алып кашты. Жупртш экетш бара жатып жолда: - Сен анау шокталдынтубше барып, меш анды! Аздан сон Тогжанды алып кашам!- дед1 де, кайта салды. Абай тал арасында турып, Тогжаннын «колды болуын» тосты. Кеп куткен жок, Ербол алып кашты. Бфак, бул жолы «кой» алу окай болган жок. Коп 1шшен, еаресе Кершбала каггы айкайлап умтылды. Тогжанды Абай турган жактан баскарак бф агашка апарып, оган да бфдеце айта салып, Ербол кайта шауып кегп. Абай бул кезде Тогжаннын. жаиыиа калай жеткенш 61лген жок. екеу1 калын агаштын арасында, ай сэулес1 узнпп тусш турган бф аланкайда кездестк Бф-бфше умтыльш келгенде, Тогжан жылап жШерш, Абагшын кушагына юре берд1. Жаска толган коздер1н суйген ж1гтн1Нтос1не басып турып капты. Ею иыгы шошынып кысылгандай, д1р-д1р егп. Абай: - Тогжан, жыламашы!— деп, шашынан гана суй!п, катты кушактап кысып турганда, Тогжан басын жогарырак котер1п: - Кор1сей1КШ1 бф! Сагындым!—дед1. Дал осы уакытта: — Тогжа-а-а-н! Кайдасын? Каскырга берер Тогжаным жок! Жур,- деп айгайлап, кул!П жупрш келе жаткан Кер]мбаланын даусы ест1ЛД1. Абай Тогжанды асыгып кысып, б1р-ак суйд1. Кызарып толкыган ыстык бетшен сунш. Кер1мбаланын жакындап калган сыбдыры естшгенде, Тогжаннын берк1н тузеп кипзд1 де: — Ертентос! Есеб1нтауып коремп! Келем1н!—дед1. Кдпьщ жапырак арасынан тускен ай сэулеа, тенгедей б1р жарыгын Тогжаннын он коз1не тус1рд1. К1рп1пнде улкен б1р тамшы жас ^ркшп тур екен. Кастарына Кер1мбала жупр1п келгенде екеу1 жай гана катар турган. Кершбала эдем! акт1стер1н аксита кул1П, борюн шекес1не салып, бар денес1мен бурандап, ойнай кел1п: — Е-е, мунда ма едшдер? Козымды каскыр жей ме десем, койдын ©31Н1Н дс жепс! келе ме, калай?—деп, барынша шаттанып кул1п, Тогжаннын иыгына бет!Н басты. Жазыксыз ерке кыздын кулк1С1 сиякты. Б1рак мынандай ойдагысын 1р1кпейт1н Кершбала, ка зф айтканын копке де айтуга мумкш. Абай соны ойлап: 275

- Жала жаппаныз, Кершбала! Басымызга кун туып, колды болган сон б1зге не жазык бар? Амал кане? Муцымыз бф болгандыктан кездест турмыз!- деди Кершбала кулгасш тыйган жок: - Эй, бишеймш, кшге салсакта, кулкыным таза дей алар ма екенсЬ, Абай?- деп сезшн айта бастады. Мына сез1 элпден де жайсыз. Тогжан ашумен тыймак болып: - Койшы, Кершбала! Кулюшн. де орны бар гой. Не деп барасын ©31Н?- деп унатпай калды. Кершбала Тогжанга жалт етш, ренжш карады. Абай бул кызды ашумен тыймай, майда мшезбен тыймак. - Керьмбала, журт аузы жешл гой! Ушкары калжын курбына ауыртшп, жазыксыз жаманат келтфу1 мумкш. Ондай сезге журт алдында сак болу керек емес пе?— дедк Кершбала бул сезд1 дурыс тусшш, кайта кулш ж1берд1. Казф уялып кулгендей. Мшез1 жаксы, журеп таза баланын уялган кулюс1 тэр1зд1. «Тогжанды ренжзтпм бе?» дегендей боп, кушактай алып, ерте берш: - Ал енд1 ашуланба! Ешйгэр1 айтпай-ак кояйын!- дед1. Ушеу1 де топка кайтты. Осьшан эр1 кепт1н ойыны созылса да Абай мен Ербол бегелген жок. Ертен ерте журем1з деп, ауыл иелерше ракмет айтып, аска да карамай кетш калды. Келес1 кун1 айткан свздерш актагандай боп, ек1 Ж1пт Баканаска кетт1. Каратайдын аулына барып тустегпп, кеш батканша сонда болды да, сол кун1 ымырт жабылып, ел аягы басылган сон гана Жэшбекке кайтты. Акырын жур1п, дабырламай келд1. Жеркылан тустес Ж1пттерд1 иттер де байкамай капты. Ауылдыц шетнще отырган Ербол уй1не жы.м-жырт кеп тустк Осы тун ел ебден уйыктаган кезде, Абай мен Ербол уй тонайтын урыларша жасырынып бугып, ептеп басып кеп, Асылбек отауынын ес!Г1не жетт1. Екеу1 де кшз ес1кт1 жамылып турып, 1штеп агаш еакп ашудын амалына К1 р1СТ1. Уй шшде ояу жаткан эйел бар екен. Шолпы сылдыры есплдк Кэр1 К1С1 болмау керек. Бул уйде шолпы тагарлыкек1-акк1С1 болуга лайык. Онын б1р1 — женге, б1р1 - Тогжан. Ойлагандай жакын адам, ж1г1ттерге: — Акырын!— деп сыбыр етт1 де, ес1кт1 оз! ашты. Уй 1Ш1 карангы. Жтттер уйге к1ргенде, жанагы дауыс тагы сол сыбырмен: — Абай...— деп дыбыс берд1. 276

Аоай колын созды. Кимешеп бар женге екен. Абайды колынам устап, торге карай жетектей берд1 де, артына шала бурылып Ерболга: — Сен кайта бер! 031 барар!— дедк Дурысы сол едк Ербол акырын басып, кайтадан шыгып кеттк Абайдын 1лгер1 созып келе жаткан он колы Ж1бек шымылдыкка тиген кезде, алдынан карсы козгалып келе жаткан Тогжаннын ыстык саусактары муныц бетше тиш едк Екеу1 де шапшан умтылысып кеп, катты кушактасты да, узак-узаксушет, унс13 жабысып турып калды. Дф1лдеген демдер! косылып, ыстык ер1ндер1 енш айрылмастай табыскан-ды... Тып-тыныш жаздын таны сар кабактан баяу атып, тур1- лш келе жаткан такта Абай мен Ербол Жошбектен жонеле бердк Аз тана журш, карсы кабактан асты. Ай баткаи, жулдыздар да сиреп, бф-бфден сонш жатыр. Боз кодешн арасынан уркш ушкан торгайлар аспандап ап, калыктап турып сайрай бастады. Абай журеп де сыр мен жырга толы. Жешл тымактын бф кулагын жымырайта ки1п, сары жорга аттын жайлы б1р журшше салып, Ботаканга карай беттеп келе жатып он бастады. Ауьыдан бфталай узап кеткен сон, Абай барлыкашыксулу даусымен аса б!р сез1МД1 ыргакка салып, коп жьфлады. Журег1н толтырган куаныш та, назды мун мен толкынды ыстык ой да - барлык пердес!3, кытыксыз шынын осы энге табыс еткеи. Соз де болек... Кайдан шыккан? Кашан айтылган? Кандай ноз1к жан осындай боп, бар шынымен суйе бшген? Мэлш емес. Шыркап келед!. Бф токтамай, мудфмей, соншалык б!р шебер жуйр!к тш тауып, жыр самгайды. Кандай жолмен, канша жургежн де бшмейдк Б1р шакта Ботакан ошагында отырган ауылдардын тобес! кор!НД1. Абай сонда гана он1Н токтатып, Ерболга карады. Жолдасы Абай куй1Н уккандай боп, жымиып кана кул1п, суйсше карап келедд екен. Абай атынын басын 1рк]п, токтанкырап турып, Ерболды ат уелнен кушактады да: — Ербол, сынама менН 0м1рде атын гана ес!ткен!м болмаса, бакыт деген не? Шын шаттык дегеи не? Дол осы тунге шейш соларды таныган да, таткан да емес ем. Несш айтасын? Корт келесщ. Жайым, барым сол емес пе?— дедк Осы куннен сон, аз уакыт 1Ш1Нде, Жон1бек жакка Абай гагы барды. Ыракоз кызыгынын жаксы доурегн б1ткен екен... Асылбек, Эдшбектер кайтып кепт1. 277

Келклмен Эдшбек суык сез есшп, сезттенген бе? Жамаи булшт, женгелерш де, малшы-кериллерш де катты бур1пт1. Аулына елердей саканду койып, элдекшге оипккенш айтыпты' - Аягын Жешбекке кара басып керан! Т1р! кетпейдП- деп кесюпть Жол киындап, жарык айды булт басты. Онсыз да араздыгы коп елдерд1 енд! мынадай тпен ецнктфу аямастыксиякгы. Амал курып, тагы да бф айыкпас каслрет келдь Осы кезде ел жайлаудан кайтып, ауыл-ауылдыц аралары кашыкгап кетп. Абай взш 031 не куйде, не деген делсалдык дерт успнде жургенш ангара алмай журдь Бар дуниеге гул1 солган, шырагы сонген тулдырдай карап, жудеп кетп. Эке-шеше ©здер1 уйгарып, буйырды да, муны тагы да кайнына жург1зет1н болды. Жалыны да жок, тшеп де жок сулык кошлмен Абай коне берд1. Айдалып кеткен к1С1дей Каркаралыга кетт1. Бул жолы ай жарьш жур1П, Д1лдэн1 алып келдк Бул уакыт елд1н кыстауга конатын шагы. 0з ойынын эуреамен журш жене кайындап кет1п, Абай ел 1шшш жайларынан окшау калган екен. Осы кузге Кунанбай тагы да бф топ жанды кырына алыпты. Еншп кезек- Кулыншакаулын1К1. Анау кездеп «беле басы сол» деп, «кешш кетт1, жауга кетт1» деп, буларга кептен Т1С!Н басады екен. Жер жагдайымен кузхигун1 ез кыстауларына карай кошкенде, Кулыншакаулы Кунанбайдын касына кепть Келгегше, бьцггыргы тобынан жырылып, жалгыз ауыл боп кептк Абай кайтып келгенде, Кунанбай сол Кулыншактын Садырбай, Наданбай деген ек1 баласын Жет1суга жер аударып Ж1бер1п, Мунсызбайды кепшде болсын деп, Жакып аулынын шелне кондырыпты. Кулыншак Манаспенен жалгыз уй калган. «Баламды урдын, шьмд1 маскараладын» деп, малдарын да тиш альт, айып-анжыны да баса салыпты. Агайын ес жиярлык мезг1л бермей, ара тусерд1н бэр1не б1ЛД1рмей, бф-ак кунгпн 1Ш1Нде осыны еттт1 де, баягысынша тук болмагандай, «аксарбасын», «К0ккаскасын» айтып, ру басшыларын ЖИЫГ1, конакасысыи К0П1ртш журе бер1пт1... Абай кайтып келгенде, жулыскан тартыс жок. Б1рак ауыл уй. агайын арасы тагы да томсарган наразылыкка, б1тсу жарага толы 6К6Н. 278

КД1ЯДА 1 Абай уйлвнгсл1 бфнеше жыл оолды. Дшдэ тускен жылдын келес1 кектемшде булардын улкен баласы Акылбай туды. Ею жыл еткенде Кулбадан деген кыз туды. Ол бупнде бфден асты. Кдзф Абай ушшш! баланын экес1 болгалы жур. Д1лдэ еюкабат уакытында бфнеше айдай ауру адам сиякты болатын. Ас батырмау, басы айнала беру, агарып, жудеп, тесекке жантая беру мунын салты боп алган. Аз жылдын 1Ш1Нде бфнеше баланын екеа болса да, Абай ет 631Н1Н осы хашне уйренш болган жок. Оган уйлершдеп улкен шешелерде себеп болды. Акылбайды Улжан 031 бауырына салып, ез баласы кып алды. Т1Л1 шыгып калган Акылбай бул кунде Абайды экем екен деп бшмеши. Жай анда-санда ас басында кор1н1п кететш кеп улкенн1н б1р1, бегде таныстай керед!. Абай да оны ыстык кер1п, бой тарткан емес. бйткеш, ол бала мунын жастыгына зорлык еткендей боп, т1пт1 ерте туды. Ен алгаш 17 жаста Абай еке болды. Уйленуд1н 031 бф тэшр куд!рет1ндей амалсыздык кун! едг Сонын артынан ес жигызбай, шесе келген екел1к, Т1ПТ1 б!р мазактай, катал зорлыкгай кор1нген. Алгаш Акылбай туган куш Каликадай женгелер: - Балалы болдын! - Енд1, мше, сен вкес1н! — Кдйырлы болсын!—десш, кул1п камалаган болатын. Сонда Абай бф уялып, б!р киналып, не кыларын б1лмей, атына М1Н1П кетш калган. Аулына уш-торт кун откенде б1р-акоралып ед1... К1шкене Кулбаданды да Абай ел! танып болган жок. Ол да куш бойы шешелер ушнде, солардын бауырында болады. Д1лдэ бейнелес, ак сары, мазасыз кыз кеш болганда гана отауга келедк Абайды 0кел1кке ер1кс!3 конд1рем дегендей боп, Кулбадан тун1 бойы уйкы бермей жылайды. Сонысынын ©31мен де, ол жас экемен ек1 арасын бтмс13 кып койды. «Тыныш уйкыдан К1С1Н1 шаяндай шагып оятады»деп, Абай оны «Сары шаян» дейт!н. . Казф сол Сары шаян тагы да жылап отыр. Кеш батып, уй 1Ш1 карангы болса да, Дшдэ от жакпапты. 0з1 шымылдыкты тус1р1П, би!к тесект1Н алдына корпе-жастык салып, жантайып жатыр. Кулбадан шешелер уйшен жана кел1П, тосекке жатпай, кигылык салып отыр екен. 279

Абай бф топ юсшен унте фдк Тыста боран. Булардыц устер1 тепе калын, кар, кьфау... Уйге шубатыла юрт, мол аяз алып келдь Тысган юрген суык пен кеп юашндабырынан тынышы кеткен Дшдэ басын котердй.. Абай тымагы мен шшнт карын кагып жатып: - Дцщэ, жарык жаксаншы! Тыйсаншы мынау мазасызды!.. Болмаса, апарып тасташы анау уйге!- дедг Дшдэ жарык жагып, шымылдыкты турт койып, конактарга керпе салды да, Кулбаданды колына алды. Кутуип кызыл келшшек отауга юрт, Дйтдэмен сыбьфласып алып, конактардын камына юрштг Бул конактар Абайдын казфп уакыттагы жолдастары, жас жтттер: Ербол, Жиренше, Асылбек жэне Базаралы болатын. Орталарындагы улкеш - Базаралы. Сол торге шыгып, шешшт отыра берт: - Жаным-ау, мына Кудайдын куш кайтед1? Тагы боран! Эл1 боран! Жутатты-ау! Аксуйек кып жутатты-ау ел сорлыны!— деп, уайым айтып, узын кара сакалын устап, ойланып калды. Енгезердей мол денел1 болса да, аса сымбатты, нур жузд1 Базаралы казф отызга жана 1Л1нген. Ак елтф1 1Ш1Г1Н желбегей жамылып отырып, тандайын какты. Дйшэ денгелек усте.шнусДне шам экелш койганда, ж1Г1ттер айнала отырды. Бул кезде Абайдын да денес11р1леген. Жауырынды, суйекД боп калган екен. Бойы ортадан би1ктеу. Суйеп фшеумен кабат, булшык еттер1 де толып, бар мусш1 балгын, кесек тартыпты. Бет П1Ш1Н1 де денес1не лайык денгеленш, 1р1леп калган. Узынша шрлы мурны кетер1ща, улкен. Жазык би!К мандайы шекес1не таман келгенде ден.к1лдене туеш, кен кес1лгендей. К.ыс суыгьшан бет, мурны тотыкса да келбетт1 мандайы акшылданып, айкындап тур. Отты суду коздершщ ак, карасы ал: де тап-таза. Кез1нщ сырткы шарасы томпактау жене узынша б1ткен. Ж1п- Ж1шшке боп кен созылган узын кастары мен ойшыл, озты коздер! Абайды озге журттын 1Ш1нен окшауырак етш турады. Жаксы туыс белпс1 сиякты. Эл1 узармаса да, теп-тепс боп, теб1ндеп шыгып келе жаткан коныркай мурты бар. Барлыктулгасы сай келген кара сур Ж1ПТ, сонау сулу болмаса да, унамды, суйк1мд1. Онаша отауга фжтелген жас ж1Г1ттер бул кешт1 когйДД' етшзее керек едз. Бфакжаца орныкпай жатып, Базаралы айткан уайым соз бэр1н де ойга салды. 280

Бул жиыннын, Базаральщаи баскасы уш кун журген. Базаралы осы кеште гана тау жактан келген-дк Кдлын ел, коп кыстаулар сонда. Абай сол журттын жайын бшмек боп: - Йемене, жут 031 кауырт па? Жок, ойдым-ойдым ба? Колем! кандай?— деп сурады. Асылбек, Жиренше, Ерболдар да Базаралыга кадала карап, хабар кутл. Аныкжутжаппай келмей ме? Бул соныц031 гой! Ел дегеиде КОПТ1 айтамыз да... коп кысылды гой!.. Мына боран айыкпагалы, мше, уш кун болды. «Жыл мойны жакын ба» деп доме кылысып ед1... Кокек аяктап, мамырга да такадык. Бфакакпан-кантардай боп эл! какап тур. Енш не калды?— деп, Базаралы туншп отыр. — Кырылып жаткан кой гой. Ал мына ф1 кара жагы калай? Шынгыста одан умгг бар ма екен?- деп, Жиренше, тым курыса, езге малдын аман калары болар ма екен деп едк — Тобыкгынын малы жылкы мен кой емес пе? 1р! кара дегенде сиыр болса. ол кесел койдан да жаман екен... Туйе де жутка осал неме гой... эйтеуф, колдагы малдын аманы болмас!..— дед! Базаралы. Шай уст1 мен барлык осы щфде жтттердщ онпмеа елдщ бупнп кысталан хал1 туралы болды. Мал жуты гана емес. Кепш1Л1К, кедей копшшктщ ашаршылыкка ушырай бастаганы да бшшггп. Согымы тэу1р аукатты ауылдарга Шыцгыс 1Ш1нде ас- су 1здеп шубыра бастаган нашарларды да Базаралы корштк Мундайлардын алды осы Жидебайга, Абайдьгн шешелер1Н1Н ушне де кел!п жаткан. Бфер асым ет, бидай, тары болса сурастырып, кемек окет1П жаткан кемшр-шалдар бар-ды. «Жуттан аман калар ел бар ма? Каз1рде тын туяк турган К1мдер?» дескен уакытта, Базаралы: — Аттебел1ндей аз ауылдар аман болар. Ыргызбай, Кот1бак, Ж1птек, Бекенпл 1Ш1нде жаксы кыстау алып, жерд1 мол баскам ауылдар озф кысылган жок,— дед1- - Эс1ресе, Ыргызбай ши аман. Кыстаулыкжер! сайлы. Кузден калган П1шен1 де бар,— деп, Ербол жанада оз1 корген жайларын айта бастады. Баганадан бер! унсп ойланып отырган Абай. - Жалгыз Ыргызбайдын амандыгы К!мге медеу, к1мге дор!?- деда. Базаралы Абайдын бул созш унатып калды. - 0йтеу1р, куш! бардын куй! бар болады екен. Кунекен оперген жер Ыргызбайды сактайтын кор1нед1 гой! 19-526 28!

Абай кабагын тушп, жалт елп Базаралыга карал: - Тэшр-ай, тартып алып желскеншн неа соз? Ыргызбайдын иемдент отьфганы жер ме? Кершеу коздщ жасы емес пе? Асылбек пен Жнренше Абайдын мынау ашык сынына каггы СуЙСШШ, КуЛ1П жЮердк - Япырай, Абайжан-ай, колли кеншнде журсе де, аузы бармайтын созш озщайтгын-ау!- дел, баганадан бер1 уайыммен отырган Базаралы да жадьфап калды. Бул жтттер Абайдын эр жайдан шындасып сьфласатын досы есепт1. Эаресе, Ербол бес-алты жылдан бер1 Абайдан айрылмайтын узенп жолдасы бол алган. Сол аркылы Жиренше, Асылбек те Абаймен эбден жакындасып, кысы-жазы коп араласа берелн. Кунанбай болса, Абайдын дэл осы жтттермен достыгын суймейтш. Сырттан бфнеше рет катты сойлеп: - Ылш кешеп жау ауылдардын боллржтерш жиып апты. Дос тапкан екен!- дел тыжыртып, жактырмай журетш. Бфак Абай 031 эке М1нездер1н сынагыш болганнан бер1, сол экеден корлык керген елд1Н кай-кайсысынын болса да, соз угар деген адамдарымен сырласа сойлесе, эке м1нездер1, ел куй1, кептт муны сияктыны толык угынып, кен тус1не бастаган. Абайдан ек1-уш жастай улкен болса да Жиренше, Ербол, Асылбектер бул кезде эбден жакын курбы-курдастай бол ап, ез мандарындагы улкеннен, кэр1-куртацнан ес1ткен шер уайымды да ф1кпей айтып келе берелн. Жалгыз-акмундай бел шеш1С1п кенескен создер1не Базаралы бурын кеп араласкан жок-ты. Ол 031 осы жуттын бул внфд!н елше аса катты тиелн бф себеб1 Кунанбайдан дел бшелн. Жол боны керш келдь Кунанбай он караган жуан ауылдар Ыргызбай 1Ш1не малдарын айдап апарып, сонда жан сактап жатыр. Ал Кунанбай адам дел санамайтын аз ата, сансыз атсыз копш1л1к болса, малы кайда барарын, басы кайда каларын бшмей, сендей согылып жур. 0зш1неталайтурл1 ызалы, наразы ойлар жиса да, Базаралы эл1 ешк1мге лс жарып айткан жок-ты. Ешц Абайдан жанагы созд1 еаткен сон, шеипле туст1. Коп ауыртпалыктын туп тамырларын казбалап кеп: — Копш1Л1к сорлы гой. Санда бар да, санатга жок. Егссте сойыл согар, еседе кум кабар. Атаусыз, жоктаусыз кеткеш гой. упн, М1не, аппаксуйек бол кырылгалы отыр. Кешег! «жаксы», << асшы» дегендердщ кайсысынын кабыргасы кайысар екен?.. орерсшдер ертен! Юм кынжылар, К1м болысар екен!— дед*- 282

Абай Базаралыныц езгеден болек мынандай камкор ойларына 1Ш1нен танкалды. Жалгыз журсе де, Базаралы ел дауын шешен кып айтып, тукшрлеп ойлап журген сиякты. 031 батыр бейнел1, 031 энхш, шешен Базаралы улкендер сымынша б!р тентек, соткар коршуцн ед1. Жалгыз жайылган сыйымсыз. Аузымыцдуасы жок. Ашы Т1ЛД1Н тыйымсызы боп аталатын. Кдзфде Абай байкаса, мына Базаралы ол емес. Журт жайын ойлап жабыркау тарткан жастарга Базаралы: — Ж1пт болсан, Ж1гер1н болса, мынау шубырган елге пана болындар. Малый аманда жанын. сакта... Эншейшде есе бермесе, енболмаса осындай кысылган кунде артыгынан улессш. Жершен жайылыс берсш. Кыстау корыгынан пана берсш копке! Улеске салсын жиган корын. Елден ерек аман калган Кунекец, Байсал, Байдалы, Сушншктер мен тутас Ыргызбай кшге тулга болады? Бар ел жуген устап калып, аштан шубыратын кун болса, тшт! оларды аман да отыргызбайды. Жер мекенше босып кетудеи бурын, ен эуел1 осылардын ©зшде барды уйпап кетпей тура ма? Муны ап-аман койып, ездер! ауган кояндай кур жосып кетсе, онын, Т1ПТ1 елд!П кайсы? К,ыскасы, ел кетпейдП Кетсе, тек кетпейдП—дед1. Бул создер! барлык жиынды катты ойландырды. Асылбек Базаралы дауынын кейб!р жерш тер1С деп б1лген. - Жут деген ки1з туырлыкты казактын атам заманнан берг1 зэул1с1 емес пе? Жалгыз бупнп кунн1н адамынан боп отыр ма? Сынар езу кетш, б1р-ак жакка салмак сап отырсыц... Осыиын огат!-дед!*. Базаралы дауласайын деген ойда емес. Коцшндеп 031 угынган наразылык бетшен кайткан жок. Асылбект1н. создер!н: «Экен Суй1нд1ктен келе жаткан жалтактык кой!» деп жактырмай тын,- дады. Асылбекке ажырая карап, басын изеп коя салды. Ж1пттерд1н осы энг!мес1 аяктала бергенде, аязды тыстан уш К1С1 кеп К1рд1. Устер! кар, сакал-муртгары с!реу болган. Алдынгы келген сенсен тымак, коне тонды, узын бойлы жолаушынын К1рп1пне шей1н кырау турып капты. Бул келген Бокенш1 Дэркембай мен соныцек! кедей корШ1С1 екен. Абай Дэркембайды танып:— Шеш1Н1ндер,— деп едк Дэркембайдыи жур1С1 тыгыз екен, шеш1нбед1. Бул Дэркембай анау жылы Токпамбетте Божей сабалатында Кунанбайды атам деп мылтык октаган к1с] болатыи. Сол тобе- лестен бер! Тобыкты 1Ш1 болсын, эс!ресе Кунаибай айналасы болсын, онын сондагы 1С1Н ес^ткен. 283

Барлык Ыргызбай Деркембайды содам бер1 козге туртю гып, шетке кагып, кырына ала беретш. Абай шаруасын сураган соц, Деркембай фкшген жок. - Шырагым. Абай, карындаска кайырымы бар бала деп естуцп ем. Сондыктан кеп отырмын. Болмаса, ана Текежандай десем, келмес ем... Басыма кун туып кеп турмын. Мынау ет керцпммен ушеумпдщ уйлершаде жныны 20-30-дан туяк бар ед1. Сол азын- аулагымызбен б!рге пана таба алмай ыгып, бурют кеп отырмыз... жершше кылтанак жок. Койларымыз буралып бггп. Казф, осы Мусакулга жеткенше, бес кой уст елдН— дедк - 0й. Шыншска негетартпадын?.. Тым курыса, тау панасы бар гой!- деп, Асылбек сурай бастап едк - Ойбай-ау, боран Шынгыстан согып тур. 031 титыктап турган мал карсы баса ала ма? Жэне Шынгыс кайда, бфеу кайда? Мынау Мусакул, Жндебай ар! ыкка карай, эр1 жакын жене иелер1 бешл берсе, бул Мусакул, Жидебай, Барак сиякты уш корык - талай кора койга пана емес пе? Карын аршысам да елырем бе! Шидщ 1Ш1 койга пана гой деп, бар умгг кып келгенш осы ед1!— дедк Абай Деркембайдын жайын танып отыр. - Дурыс кепс1н! Ал жая бер!.. Ещц нес!н соз кып кеп турсын? - Онынрас-ау, карагым! Б1ракжана кеш бата, сол Мусакулга зорга кеп жеДп ек. Алдымыздан Текежан шыгып, кайта куды. Касында елп Жумагул дейт1н каныпезер бар екен. Басымызга камшы ифедт Кетдеп жатьф. Барталшыгымды кьфам ба осы мен? Кьфар болсам, тым курыса, сен бшс1Н, аш-арык агайыннын опка тус1п жатканын сол керсш деп келд1М. Абай Деркембайдын осыдан аргы создер1н токтатып, тез байлау жасап, Ерболга карап: — Ербол, жылы ки1н де, атка мш! Деркембай, ер1ндер мынанын касына! Осы арадан азык алып кет1ндер! Дшде, тур!— Деп, Абай келшшепне буйрык еДп:— Мына к!С1лер ашыкпастай кьт, ет, азыкез1рлете бер!— дедк Д1лде лезде турып, шыгып кетт1. Абай Ерболдан Текежанга селем айтты. «Кумасын!.. Казынасын жемейдй Мынанын аз гана малыиа жайылыс берс1Н жене Жумагулды тыйсын!» дед1. Ербол тез ки1гпп алып, Деркембайларды ерДп жур1п кегп. Текежан бул кунде Мусакулды кыстайтын. Ол Абайда! I бурын уйлен1п, сол жылы ений алып, бол1гпп шыккан. Каз1р оз< аса м-к°Р да жене ес1ресе, жер корыгыш, кызганшак болатын. * УРТ кез*нетуспейт1н жер болса, тт'п, осы мына улкен шеше- леР'Н'Н ез аулынан жайылган малды да куып тастап отырады» деп, 284

барлык корил малшылар кайран болушы едк Абай Тэкежанныц сол мшезш биыл естп, катты наразы боп журетш. Коршсе, суыкамандасатын. Тунделетш, оорандатып кеткен Ербол аз уакытта кырау- ланып, ызага толып, кайтып келдк Кыскалау тыгыз кара сакалына кар тыгылып, шал беттендфщ апты. Улкен, жуан тумсыгы кы- зарган. Коныркай отюр коздер1 жирешш, решш сызын жасырмай бШДфШ тур. Тымагынын. бауын шешпей бфтперлеп отырып, сакалыиын, карын аршып жатып: — Тэкежаннан куткенше, тэщрден куткен жаксы гой! Мусакул, Жидебай, Баракка мен мал тус1ртпейм1н деп, Жумагулды кайта жумсады. «Сабап-сабап айдап таста Деркембайды» деп. кезшше буйрыкберд1. Жумагул Кудай урган, сол созд! аркаланып, жана мен1мен 1лесе шауып келш, елг1 Дэркембашын койын сойылдап куып жур!— дед1. — Дэркембай ше? Ол еши кайтед!? - Тун 1Ш1Нде мына боранда кайда барады? — Кугында елгенше, Жумагулдын колында олсешП..— деп, уйдеп Ж1пттер жаман ширыкты. Ербол тагы б1р кортежи жеткЫп: — Жуматулдай ит болмае, каныпезер! Елд! кан каксатып журетш атшабарлыкка жараткан той оз1н квшрд1н. «Тым курыса, сен аял берсещш, танта шей1н токтасаншы!» деп ем, езшмен ерегес1П, аузына келген1н айтты!- деп токырап калды. Ербол бар естп, бар кергенш айткан жок. Токежан Абай туралы катты сойлеген. Жумагул Ерболдын оз1н де сабамак боп умтылган. Б1рак сол кезде Дэркембай каны кайнап, катты ашуланып: «Енд! тек, колын тарт! Болмаса, екеушпдщ б1р1М13 канжоса боламыз!» деп, арата туеш барып, Ерболдан бетш кайтарган. Бул жайларды Абайта айтса «Ек1 туыскан арасына оттастатан» боп саналатыны бар. 0з басы ондай жанжалды суймейт!н Ербол мундайда тартыншак болушы ед1. Абайды ушкары штерте арандатпаймын дейт1Н. Ондайын артынан 61Л1П, «неге айтпадыц?» деп куй1п сойлеген Абайта бул сыр ашпайтын. ©31нше, Абайдай жаксы досын, тату жолдасын «сактаганым» деп б1лет1н. Б1рак каз]р онын 1Ш1не 1р1ккен улкен ашуы Абайта ап-айкын боп 61Л1Н1П тур. Жолдасына сырМ1нез болтандыктан, Абай каз1р айтдеп кыскан жок. Тек жанагынын ар жатында жаткан баска 31л бар екенш таныды да, аса катты долданып кетт1. Ек! бет! б!р сурланып, б!р карауытып, тунер1п алды. Азгантай уакыт шугыл 285

ойланып, Ерболга октай кадалып, юртк какпай туйшп отырды да, бф сэгге атып турды. Базаралы, Асылбектер Абайдьщ байлауын укпай антарыла калды. Абай дем1 дфйщеп, тютене сейлеп: - Тур, Ербол! Меншен бфге жур!- дед1 де, 031 шапшац кише бастады. Жешл куш кие сап, шарт буынып, колына камшы алды да, еакп катты ашып, аткып жонелдь Ербол артынан кетп. Камшы алганы уйдеплерге Абайдын атка мшбек болганын бшдфш. Тыста ек1 кек ат ерггеул1 куйде бораннан ыкдап, кораны жанасалап тур екен. Абай ен жакын турган б1реу!и шеийп жатып, жолдасына: - Сен де мш!— дей салып, 031 лезде каргып мшдк Кок атка камшы басып, акбораннын шше куйыктыра шауып, юрт кетп. Бул кезде Жумагул Даркембайлардьщ елу-алпыстай аз тана койын шоктай шрш, Дрсекке сабап куып жур. 1штерше талай куннен нер туспеген, бурсен койлар кашайын десе де жупре алмай, уйлыгьш, сыгылыса береди Койдын жылдам баспаганына зыгыры кайнаган Жумагул иесшен бастап боктык астына алады. Артынан ерш келе жаткан жаяу шубырган Дэркембайларды бфде-бф кулакка шмейш. Кугыннан, бораннан жэне бупн кешю аш журштен эбден титыктаган терт-бес токты омаката жыгылып, тура алмай да калды. Дэркембай каны кайнап, Жумагулды устайын деп умтылып едк Аты жарау, 031 сыркынды Жумагул манайлатпай жосьш жур. Койдын бф шетшен еюшш шетше карай омыраулап кеп тшскенде, атынынтпесшен буаз саулыктарды домалатып та кетеш. Жазыксыз жаулык корген сорлы мал т1пек тшей бшсе, бул тунде мынандай камалап турган кастык ортасында олмнен басканы ттлеместей. Жумагул багана келгеннен бер1 боктыктан тыйылган жок. Майбасар старшындыктан тускен сон, Жумагул атшабарлыктан да калган болатын. Пштфшген сэурштей боп, Д1н,кес1 курып жур1п еда. — Жанжал мен тобелес, Кудайдан аксарбас айтып Длесе де колына туспей, Жумагулдын мысы курып жур!- деп, жорга >К-умаоай мыскыл ететш. Бфак осы сонгы ею жылда Жумагул орныи тапты. Оны ^ежган жолдас КЬШ алды. Рас, Тэкежан колында эмф, куДФеТ м 1РаК 10,10 Пен кузде жеР коритын эдеттер! бар. СоиДа дагы малы аз гана, куцл кем, адамы момын ауылдярга 286

Жумагул мен Текежан атшабар мен старшыннан кем тимейдк Малшьшарды сабапды, мал куады, ат устап алады. Агайынды коп жалындырып, жалпетек ететш талай 1стер1 бар-ды. 0здер1 онсыз да беле Т1леп журген Жумагулдарга Деркемоайларды катал Кудайы оздшнен айдап кеп бергендей болды. Буларга куш туст отырган кш десецни! Ол — еншейшде Текежан, Жумагулдын тютерш басып журетш Деркембайы... Жумагулды аттандырар жерде Текежан дауыстап турып: — Деркембайды колыма беред1 екен! Ата душпаным Деркембайды!-деп южшт калган. Соны есше тусфген сайын Жумагул арык койларды бастырмалатып, домалатып кетедк Осындай боп айыкпас бораннан да бетер катты кер гып журген кез!нде акбораннын шшен шапкылап кеп шыккан ею кок атты коршдк Кылан аттар боран шшде дел жасырынып келгендей бопты. Жумагул бул уакытта аш койлар мен Деркембайды боктаганын М1се кылмай, Т1ПТ1 Деркембайды аргы атасы сонау Бокеншщен тус!П, сонын атын атап кулдилатып журген. Боз аттылар келе бергенде, з1л1н катайтып, тагы бф каткан койды кагып тус1рд1. Асыгыс журген аттылар ун шыгармай, дыбыс бермей туп-тура коян-колтык келд1. Не жен сурап немесе ашу айтып урыскай да жок. Тек кана алдынгы атты екп1ндеп кеп, кой мен Жумагулдын атынын ею арасыяан кие берш' де, шылбырдан алды. Жумагул ашу шакьфып, теб1не туст, камшысын оитайлай бер1п ед1. Осы кезде Абай акырып Ж1бер1п: — Аш К031НД1, жауыз!— дед1. Жумагул Абайды тани берд!. Б1рактанысы жаудан бетер боп шыкты. Ун катканша аял болган жок. Абай он колындагы камшысын кулаштап кайырып алып, Жумагулды как бастан тартып-тартып Ж1берд1. Жумагул теб]Н1П кутылайын деп ед1, шылбырын Абай сол колына орап апты, тапжылтпады. Екеу1нде де ун жок. Абай аямастан тагы да батырлатып жонедщ. Колы катты. Камшысы сойылдай ти!п барады. Бул корлыкты коргенше, ОЛ1П багайын дегендей боп, Жумагул Абайдын 031не умтыла берш. Ирак дел осы кез!н баккан Ербол ез1р тур екен. Атын катты тебшш ж]бер!П, кимелеп кеп, Жумагулды жауырыннан ала туст1. Бул уакытта: — Уа, Кудай тшеущ берс!н! Бесе, б!р адам баласы да бар шыгар-ау! Жаннынбер! каскыр емес шыгар-ау! А, Кудай-ай, бер! екпешИ— деп, зар кагып жупрш кеп, Деркембай да жстт!. 287

Жумагулды жагадан апып, бф-ак жулкып, купсек кардын успне доптай тусфдт Абай сол арада: «Конды кейш каиыр!» деп, катты эмф бердт Иелерше айдатып отырып. корыкка кайта юрпздк Жакын жерде турган улкен мая бар екен. Соган карай айда деп буйырды. Кой маяга жакындай бере, шубай жупрдк Дэркембай Кунанбайдыц корыгына тусумен коймай, шшенше тагы ауыз салганнан коркып: - Кайыр! Кайтар! Шшенш жепзбе!- деп, ез юсшерше айкайлай бастады. Абай оган да зеюп: - Токта былай! Барсын!.. Жесш! Маяга жабындар, жарамсаксымай!— деп акырды. Койлар тепе маяга жетп де, мол шшенге бас койды. Жагалай жабысып, катып турып калды. - Тан атканша осы маядан тапжылтпа! Боран айыкканша кыбыр етюзбе! Бул жер, бул шопДн Такежан иес1 болса, мен де иесшш!- деп, Абай б1р жумысты жайгады да, енд1 Дэркембайды касына шакырды. - Деркембай, сен1н ею жолдасын осы койдын касында болсын, айрылмасын. Ал ез1н дереу мынау атка, мына жер корыгыш Тэкежаннын атына М1Н де, каз1р шапкылап отырып осы мандагы ез1ндей ауылдарга хабар айт. Мен Ж1берд1 де! Шынгыска жете алмай, осы жакын манда койлары аштан буралып, кырылып жаткан ауылдар тег1с журуге жарайтын койларын алып, азаматтарын сайлап, дал осы уш корыкка, Кунанбай корыгына айдап келсш! Курек-шоттарын ала келсш! Койларын корыкка салып, кар аршып, жан саугаласын! Осы хабарды мына жакын жердеп Торгай, Ж1Г1тек, Карабатыр, Бокенш1 — барлыгына айт! Енд1п жутты карсек, бхрге корем1з! Бар! Шап! Жиып кел тепе,— дед. Дэркембай сол буйрыкпен атка М1нгенде, Абай Жумагулдын кеудес1не аз атынын тумсыгын преп турып: — Сен антурганнын будан былай итаршы болганыннын алды- арты осы болсын! Бшнн бе? Ал Тэкежанга айт, шыдамаса — оле калсын! Жуандыгы мен кер1 болса, жутап жаткан койга, аш-арык елге карсетпес1н,дал маган карсетан! Жанел!.. Жаяу бар!..-деп буйрыкетп. Баганадан б!р ауыз ун катпаган Жумагул Такежан аулын жаяу 1здеп кеткенде, Абайлар Дэркембайды аз колдарынан жанелпп Ж1бер1п, ауылга кайтты. Боран эл1 бэсендемепт1. Енд1, т)ПТ1 ышкына согып, карсы алдарынан катты ыекырып, зэр тог!П тур екен. Майда кар уйткып, жабысып, каз аштырмайды. Желд1н 288

согуына карал, Жпдебайга беттерш тузеп алып, ек1 хапт жарысып кетп. Тан атканда жел басылып, жауа бораган боран айыгыпты. Алыстагы акбелден жана кершген кун кып-кызыл екен. К,ы- сылып, киналып шыккандай. Ек1 жактагы сургылт булттарга кызгылт-сары рен берш, кулактанып тур. Манайда шаныт бар. Бфнеше кун удайы соккан катты жел еши бесендеп, аяктап келгенде жаяу борасындап кояды. Шытырлаган аяз бшнеди. Деркембай Абай тапсырган жумысгы дурыс тусшген. Туннен бер1 дел тан атып, ел турганша тыным таппаган. «031ндейлерге айт!» деген сезд1 ол аныкунаткан. «Малы бардын нес1 курайды. Колы узыннын эр!С1 де кен. Сыйластыкпен, жегжаттыкпен немесе, титл, азын-аулак акы берумен де Ыргызбайга, Кунанбай, Байсалдарга сыйысып кетедк Бексе бастыны кергенде, кеп кередд гой. Азын-аулак талшыгынан айрылса, шубырып, кор бол кететш де сол гой!» дел, Деркембай ез! кептен айтып келе жаткан осы сездерш Базаралыга да айтканы бар. Кептщ куйш ЗЦЩ1 кып айткан Базаралы да осындай кюшершн аузынан анык жайларга мейлднше канган болатын. Сол Деркембай Абайдын селемш ылги гана Карабатыр, Торгай, Борсак, Жуантаяк сиякты осы манайдагы жерсп, малсыз елдерге таратты. Солардын 1Ш1Нде де 15-20 койлы, 30-40 койлы елс1здерге барды. Мусакул, Жидебай, Барак сиякты уш улкен корыкты жагалай отырган саны кеп, дермен1 аз гана ауылдарды куншыгыс жактан бастап, кунбатыска шей1н шарлап шыккан. Аязды, боранды тунде асыгып кеп, терезе каккан журпнш1, едеттегшей суык хабар екелген жок. Ум1т хабарын жетк1зген. Журт уш куннен берп боран туралы: «Колда барды ел кетт1» дел койган, ышкыныл кеп шуылдай тусш, терезегп дуб!рлет1п, уск1р1п соккан жел уйкыны куган. Кер1-куртан жалбарынуда. Шаруа иелер! курс!нуде. Ер-азамат, катын-калаш бел шешуден калган. Кунд13“Тун1 дамыл алмай, мал коранын 1Ш1Н шарлайтын. Манындагы тебеш1КтерД1Н боз караганы болса, шауып екелед1. Жакын жердеп ши атаулынын басын кузеп, колтыктап келген болады. Т1пт1, болмай бара жатканда, онсыз да жаман, жыртык коранын тебесшдеп камысын суырып берген болады. Бфак ол талшыктары карлыгаштын канаты екелет!н тамшыдан да елс!3 ед1. Арамза туган койына бере ме? Сутш куткен б!рл1- жарым сиырына бере ме? Болмаса, жапа-жалгыз туйес1не асата ма? Кайсысына берсе де карык кылмайды. Тек, ейтеу!р, сонгы 289

енбепн, «езге елее де, осы калса екен» деген шаруа суйешцпне усынган болады. Аукаггы кергш мен жер! жаксы сыбайластан умгг ету бул елдерде жок. Дэркембай мына тунде сол сенген ум1тп серите келдк Сонымен дэл кун шыга бере. Кунанбайдын уш корыгына карай жан-жактан мал шубырды. Бул кезде Абай мен Ербол ат уетшде болатын. Узын корыкты жагалап, желе шауып отырып, ер ауылдын шогырларын карсы алып жур. Азын-аулак койлар мен тергп-бееп гр! каранын айналасында катын-калаш, кэрнкуртац, ер-азамат кеп-кептен келедк Жарап каткан койлардан ажар кеткен. Жундер1 урпит, уйысып калган. Жамбастары сарала боп баттасып калгандары бар. Анда-санда шыдамсыз ешкйшр бакырып-бакырып турып, омакасып жыгылып та жатыр. Бфнеше ауылдын ез кыстау- ларынан осы корыкка карай журген жолы кадау-кадау белп калдырыпты. Ол белплер: ушып елген еиш, лак, арыктоктынын елшттп. Ак кардыц уетшде, кен жазыкта карауытып калып жатыр. Кой алты кун аштыкка шьщайды десунп едк Мынау турлерше Караганда, бул малдардынаштыгы ебден шынына жеткен кершей. Енш екйуш кун етсе, тепе жусайтын халде екен. Карды бузып журеДн муршалары да жок. Сондыктан б1рен- саран кетерем жылкы мен арык туйеш немесе жалгыз-жарым сиырды койдын алдына салып, соган кар бузгызып келедь Ашыккан койлар, алдарында арен 1лбт келе жаткан ат пен сиырдынкуйрыгын жалмап кояды. Осындай тег1с кем-кепк, дамкэс болып, 1лб1ген сорлы малдын айналасындагы адамдар да жудеп, салдырап бнкен екен. Картан жандардын беттер1нде ежш калындапты. Барлык жуздер куан тарткан. Белдер Ж1шшкер1п буг1лген. Ки1мдер1 жыртык, жуден. Бастарына ескнкуекы ораган эйелдер гана емес, сакалды ерлер де бар. Аяктарында, кеб1несе, сырганки1з... Корыктын шетше 1Л1нер-1л1нбесте, барлык журт курек, шоттарын омбы карга салып, шид1н,туб1и, корык уст1Н аршуга Кф1сед1. Абайлар эртопты б1р-б]р1нен алысырактус1р1п, жер келем1н кещрек бер1п жур. Уш корыктын бф касиет1 калын шил1 болушы ед1. Шенгел, итмурын сиякты буталары да коп. Омбы кар корыктын шет-шетшде калын болганмеи, дол шилерд!н 1цпне к1ргенде оншалык катты емес, купсек екен. 290

Жэне аршыган жердщ кай тусынан болса да, калын шоп шыгып жатыр. Осындай жерлерге жетуге жарагаи мал тепе талшык ала бастады. Абай мен Ербол журттыц кобш орналастырып болган кезде туе болды. Корыкка келген ауылдардын жиын саны елуден асты. Тэкежан жалгыз сиырдан коритын корыкка, бупн тускен кой саны мыннан асып тур. 1р1 кара коп емес. Неше кун- нен бер1 карды канша тепсе де, астынан кур такыр корт келген азын-аулак аттар ешн сонгы куштерш олмес камыиа салып жатыр. Абай бул келген елдш бэрш корт, жай-куйлерт сурастырып, тепе жайластырып шыкты. Бурткен мал мен жудеген жандар баганадан бер1 Абайга улкен ауыр ой салды. Жаз жайлауда, арка- бас кен такта гана елдщ 1ргес1 бутш, бел1 бекем сиякты коршедп Мынау жуттын кундер1 калын копии соншалык панасыздыгын, коргансыздыгын керсетн. Жиырма-отыз койы бар, уш-торт карасы бар уй — калын ел- Д1Н копшшп. Жыл он ею айда 1шер1, М1нер1 сол. Сояры, сатары да сол. Киер кшм1, бас панасы да сол айналдырган аз туяк. Аман турган куннщ 031’нде бул кандай тапшылык. Ал бупнгщей кысыл- ган шагында, мынандай апат, ауыртпалык корген шагында, каншалык элс!3, осал. Осы азын-аулагынан айрылса, прл1к не болмак? Кешег! «фгел1 ел» деген, «журагат, журт» деген осы- ак болганы ма? Жутдеген жокшылык, кысталан, апатдеген осындай боп как касына келгенде, Абай ел прлтнщ барлык кайгылы сорын корщ. 0з ойынын ауыртпалыгы Абайга барлык тфлжп соншалык татымсыз, жалган етш корсетт1... Малдарын курес1Н кардын арасына тыгып, кояннын кеуепндей оптын 1илн паналаган жандарга жаны ашыды. Эрб1р ауылдын улкендер!не сонгы рет кайтадан согып: — Тонгандарын мына тус-тусындагы ауылдарга барып, жылынып кайтындар. Б1р-б1р мезг1Л ыстык 1Ш1Ндер. Осы корыктарда отырган ауылдардын бэр1 де агайын гой. Кумайды. Жасканбандар!.дед]. Онсыз да малдары уплн Абайга алгыс айтып жаткан коршер енд! б1ржолата жуттан кутылгандай котершш калды. Абай осы беинен аттан туспей жортып отырып, уш корыктагы бар кыстауды аралап шыкты. Эр ауылдын Ызгутты сиякты улкендер]н жене есфесе, ас нес! кексе катыидарын тыска шакыр- тып алып: 291

- Мынау апатпен алысып жаткан агайынга кайырым епндер! Ауылда неше казан болса, сонын бэрше ыстык 1степ, кун1не б!р- бГр рет корек бервдер!- деп. кадагалап, тапсырып шыкты. Осымен эр ауылдын кутетш аш-арыгы белплешп, тус- тусындагы тут1ндерд1 меннпктеп алды. Абай мен Ерболдын ен сонгы келгеш Мусакулдагы Тэкежан аулы. Тэкежан ез1 жок екен. Ол тунде Жумагулдын хабарын естюмен Абайга бармай, тура Карашокыга тартыпты: «Содыр. соткар» Абайдын устшен Кунанбайга арыз, шагым экеткен. Ешй Тэкежан корасынын алдына келш, 031 аттан туспей турып, Ерболды уйге жШердк Кайнысынын шакыруымен тыска шыккан Тэкежаннын келшшеп Каражан тютенш, сурланып келедк Узын бойлы, кесек мурынды кара сур келшшек, тег)нде, 31ЛД1, зэрл1 болатын. 0з куйеу^не кыжыл м^нез кэрсетш, кысып- кымтап устаушы ед1. Жас та болса, кытымырлыгы айкындап, ас пен дуниеге саран бола бастаган. Ол М1нез1 куйеу1не сай келт, осы кезде бул уй тез байып келе жатыр. Улжан уйшщ молколдыгын унатпай, ертерек сез шыгарып, енш1н1 тез алгызган да осы Каражан. Ол Абайдын Тэкежаннан юнй бола тура, жаксы атты Ж1пт боп бара жатканын жактырмайды. Кызганып жактырмайтын. Абай да женгес!Н1н сол шш б1лед1. Каражан такап келсе де, Абай амандаскан жок. Аз ганатебшетуст, кок аттынтумсыгын тундег1 Жумагулдын кеудеане тфегендей, бугаи да такап койды. Келген жумысына тура К1р1ст1. — Куйеущ мен!н успмнен шагым экет1ПТ1 гой. Мен оз жазамды 031.М тартып жатармын. Ал каз1р саган М1ндет тапсыра келдам, соны булжытпай орындайсын, б1ЛД1Н, бе? - Не мшдет? — Мынау манайдагы ел жутап, кырылып жатыр. Бас аман П1шен1нд1 шабатын, кудыгынды казатын, малынды суаратын, барып-кел1не журет1н сол агайын болатын. Казф кысылып, басына кун туып кеп тур. Малдарына жайылыс берд1к. 0з кыстаулары алыста. Кун болса суык. Осы мандаты барлыкауылга К1С1 улест1р1п бер1п келем13. Б13Д1Н ауылда 40—50 жан болады! Орын жетпей жатыр. Жана ездерше этап тапсырдым. Сегпн аульщнын тусында жиырма кю1 бар. Торт ауылдын адамы. Соларга кунше б1р мезпл ыстык 1степ бер1п отыр... - 0й, шырак-ау, о не деген1н?.. Б1зд1н уй1м1зде оз)М131шерл1к азыктын оз1 жок. 292

— 0тф1к айтпа! Энеу куш акшомшыдан алгызган уш кап унын оар. ТЁрелш турган бсс кап оидайыц бар. Сотым етщ б1тпек тупл, орталанган да жок. Барынды тугел санап кеп турмын... Бул жолы калжыным жок. бар шыным. Улесесщ мынау аш-арык журтпен! Карсылассан жаксы болмаймыз. — Е, ©31ШЗ аш калсын дейсщ бе?— деп, Кдражан кырыстана бердг Абай катты долданып, акырып жШердк — Аш калмак тупл, кырылып кал!.. Бересщ!.. Бермей кырыстанып кор осыдан! Кунде кешке кеп тексерш турамыи. Орындамасан, езщнен кор! Меш тап осы ошрден айдатып жЮермесе, сендж огам бар. Маскара кып турып коншремш! Бидон, бе!.. Колымнан алатын Текежан жок. Коз1НД1 ашып кара! Орындайсын, сол!— деп, кадалып карап, ундемей турып калды. Он колы узын камшысын кымтып устай бастатан екен... Каражан соны байкады да, жауап айткан жок. Тунде Токежан аулынын устже кеп орнаган Доркембайлар. Абай жана Дэркембайдын озш ере жур деп шакырган-ды. Казф сол да кеп жеткен екен. Анадайдан кулак салып, Абаадын ашулы ун1н ес1Т1п келе жатыр. Касына До жембай келгенде, Абай Каражанга тагы туй1ле карап турып: - Мше. сен!н ауылыннан ас 1шет1н к1сшерд1 мына Дэркембай бастап кеп турады. Жалгыз оз уГйн емес, осы ауылда нешетутш, неше казан бар, сонын бер1н аскызып отыр. Бар аулын кызмет етс1н!- дед1. Каражанда эл1 де ун жок. Абай атынын басын бура бер1п, Дэркембайга: — Сен бул ауылдын куйеу1 емессщ! Кум1лж1ме, б1лд!н бе? Жумысыннан келгенде, тура «ас бер!» де... Бермесе, богесе мешц тап ©31ме колма-кол кеп айтып тур. Осыдан айтпай, жасырып калсан, Доркембай болмай, катын боп кал! Уктын ба?— дед! де, Абай журш кетт!. Та тертеннен тыным алмаган Абайлар Жидебайга ек1ндще жетп’. Келсе шешелерд^н ужнде Токежан мен жорга Жумабай тосып отыр екен. Токежан тунделет1’п шауып отырып Кунанбайга жет1п, енд! Карашокыдан Абайга арнап буйрыкэкелген. Абай Улжаннын шакыртуымен уйге келд1. Жолшыбай даланнан, шошаладан, ауыз уйден отш келе жатып, Абай бул ауылдын неше алуан камдарын корд1. Бар жерге казан асылып, ыстык 1стел1пт1. Уш жерге улкен агаш келйп орнатып алып, жумысшы катындар кел1 согып, бидай туй1п жатыр. ГПскеи казандардан астау-астау коже мен азын-аулак ет туарш, уй- 293

уйлерге экеДсш барады. Аш-арыкты кутуге Абайдын, шешес1 кфюкен кершедк Коктемде, азык азайган кезде, 61 р уйден мол тамак табу онай емес. Куту де бф кун емес, бфталайга баруга мумкш. Сондыктан бидай туйпзш, коже ютеуд!ешмдфек корген ТЭР13Д1. Карсы уйде бф кезек боп келген он бес-жиырмадай еркек ургашы, сол ыстык асты 1апп жатыр екен. Абай астарын кымсынбай 1ШС1Н деп, ол уйге бармады. Улкен тамга кфдй Келген жерде сэлем берт. жорга Жумабаймен амандасса да Тэкежанга караган жок. Ею туыскан суык кездестй Аз отьфган сон Жумабай Абайга экесшщ сэлемш айтты. Бфак Токежан тундеп булыктьфган ашу устшде кеп жайды ацгармапты. Шагымын аз гана гып апарыпты. Ол Дэркембайды гама соз кылган екен. Мына бупн таннан бер! манайдагы тамам елд1н кел1п, ошарылып жатканын жетк1збепт1. Дэркембайдын 031н келт1ргендд сумдык корген Тэкежан мынандай бале болар деп, ттД уйгармаган-ды. Каз1рде осы ауылга кеп б1лгел1, бфжолата жарыла жаздап отырган. Жумабайдын айтуынша, Дэркембайды паналатканды Кунанбай тер1с денп. «Татымсыз еткен жаксылыктын кайырымы жок. Дэркембай менщбасыма б1р кезде кас ойлаган адам болатын. Оньщ амандыгы да взже олжа. Абай жаксылык 1стейш лесе, доска 1стес1н. Мынаган аратуспес1н! Кайтарсын!»— депД. Абай буган кенген жок. Жане узак жауап та айткан жок... - Экем елге енеге айтар мусылманмын дейтж. Мусылманшылыкказа корген халыкка ракымшылыкетудд фарыз етед1. Такежаннын деген1не иланбасын. Мен мундагы халыкка уагда бер1п койдым... Асырап жатырмын. Ренж1мей руксат етс1н!- деп 61р койды. Тэкежан тырсиып кушп отыр ед1. Урса жанелд!: - Ондай сопы болсан, басына сэлде кит, Дэркембайга арнап кушыржисаншы! - Кажет болса, кушыр да жиям. Халык кырылар болса, амандыгым садага!.. - Ендеше бар, ене, ел актап кет!.. — Оган кетуден бурын, эуел1 еглмде бар мен сенде барды ортага шыгарып, улеске салып кетем1н. — Онсыз да салыпсын гой!.. Б1р Дэркембай емес, кыруарелд! каптатыпсын! Сен б1р ез1н емес, бэршгзд! кара жерге отыртайын депсщ!.. Ол, ол ма? Ен эуел1 мына шешелерпцй де аштан олт1рерс!н, буйте берсен! 294

- Шешелершнщ камын сен жемей-ак кой, бшдщ бе? Мешн аналарым 1нде жаткан суыр емес, анау сешн, Каражаи деген саран, катынын сиякты. Барын ортага сала бшедк Халык коргешй бфге керсе де, кабак, шытпайды. Мен осы К1С1лерд1ц оздер1 тапсырган сон 1степ отырмын. бзшщ карынбайлыгын екеп мундагыларга пана кылмак кой... Уйдегенше, осы аналардынтербиесшен садага кетсенип Каражан екеущ!— деп, Абай Токежанга катты кадала карады. Сонгы создер1 екешнбалага урысканындай бфтурл! ф1, салмакты. Текежаннын будан аргы айтайын деген жауабын Улжаы айткызган жок. — Же, жеттП Болды енд! екеущнщеалысуын!—деп токтатып койып, 831 Жумабайга бурылды да: — Сен ешп кайта бер! Абай бундагы аш-арык агайынды шакырып койыпты. Бп болсак, барымызды боле жерлпз. Эзф кысталанжок. Б1з угшн киналмасын ондагылар. Бер1п жатканымыз оз сыбагамыз. Баласынын абыройын токпес!Н, ек1 айткызбасын елге!—дед1. Текежан урыстан токтаса да, шеше созше конген жок. Мойнын сырт кайырып, тымагьш кид! де, шыгуга айналды. Мунын осы ажарына карап койып Улжан катты сойлед1. - Эй, сен ана Каражанга селем айт! Ауылына барган аш- арыкты кыныраткымай, он шыраймен кутс1н, кутырмасын!.. Ол екелген мал жок! Кезш ашып карасын!— дед1. Текежан мен жорга Жумабай кетш калды. Булар уш корыкты тугел аралап шыкты. Келген ауылдар мен барлык мал санын кер1п, санап алды да, Кдрашокыга кайта тартты. Енд1п шагымдары, Т1ПТ1 улкен болатын. Кыруар мал мен душм елд! булай жосылтып келт1ру Абай мен шешелер1Н1'н \\с\\ емес. Ондайды 1’стесе, жер-дуниен1н иеа Кунанбай гана 1стеуге болар едк Абайдын бутан жеткен1 — екеж елемегегй. «Жер мул1КТ1Н иес! 031м» деген. Кунанбай Жидебайдагы 1стер туралы Жумабай мен Текежан создер1н тугел тындап алды да, Абайларга ешп ыза болды. Шынында, бул мшез ырыктан шыгып, курыкэкету. Экес1шн ашуланган П1Ш1Н1Н байкап, Текежан ырза бола бастады. Томырылган ашумен катты буйрыкайтар деп демелешп ед1. Б1рак Кунанбай муньгц козшше шешшген жок. Тек кана. «Тыю салу керек» дед1. Сойтп* де бул екеу!Н койып, Жакыпты шакыртты. Текежанга. «Кайта бер» деп буйрык етп*. Келес! кун танертен Жакып 295

Жидебайга келш, тагы да Зеренщ ушнде отырып, Абайга еке сэлемш айтты. Эке жагынан еюшш рет ккл келптп жене жумысгар тусында, ауырбуйрыкпен журетш Жакып кел1ггп. Осал белп емес. Тепнде, ауыл-аймак болсын, агайын ортасы болсын, Кунанбайдын сэлемдерш еркашан жЮерген юсшерше карай, салмактап танитын. Мысалы, «алып кел,айдап кел!» дегендей буйрыкболса, ол Карабас, Камысбай сиякты атшабарлар туршде келедк «Айтып, бшдфш кел!» десе, Ызгутты, Майбасар боп келедк «Угындыр да багындыр!» десе, жорга Жумабай шшшдес болады. Кейде ондай сэлеммен Кудайбердк Абай да журш коятын. «Коркытып, ызгартастап, ушрш кел!» десе, осы Жакып шыгады. Ол бфак рулар арасындагы келел1 созге, 1ргел1 кенеске журетш. Ал 1С, титл улкен боп, кеп елмен каржасатын кез болса, ондайда Каратай шыгады. Мына жолы Жакып кепть Абай жанагыдай селемийнщ ауысуына карап, Карашокыдан шыгатын буйрыктын саты-саты салмактана бастаганын еске алды. 1штей эзфленш отыр. Тус1 салкын, томсарган, ашулы сиякты. Жакыптын жузше карамай, кьфындау отырып, барлыксозд1 киястанатындап отыр. Кунанбайдынбуйрытьгн айтудан бурьгн Жакып бфнешеделел айтты. 0з сез1 кып айтса да, Абай теркшш танып отыр. ЭкесЫн ойы мен свз тершн бул кунде Абай онай танитын болган. Жакыптын айтуынша, еке бастайтын ю бар да, бала юрюетш \\с бар. Ею арасын айыру керек. Балага екенщ 1С1 де абырой впереди Экеден кигаш кетш, ©зддпмен юсшк вдеу балата бедел бтрмейдд екен. Абай муны М1се кылган жок. Баласынын юсшпн ойлап, абыройлы болуын ллейтш еке мшез1 де болады. «вз ыктиярын, оз емфш баласынын мойнына, унем1 кескек кып тагып отырмайтыны да болады» деди. Жакыптын ек1нш1 сезк— «Жер берш паналык етсе, кысылып отырган малды-басты ауылдар бар, соган ету керек. Кундердп< кун1 керекке жарайды. Мыналар им? Булардын берш жисан, тым курыса, б!р аттын сауырын, бф туйенщ комын да бере алмайды» деген ед1. Бул создщ шетш Жумабай да айткан. Оган Абай тагы да конген жок. Жакыптын айтканын «Куда тамырмен кггейтш алык-берж» деп багалады. Онынаты кайырым емес, жаксылык емес. Копке мэлш сауда деп таныды. Абай дау айтып болмады. Сонан сон Жакып катайып алып, салмаксалды. 296

— Сен 031Ц мал неси жер иес1 ме едщ осы? Сен тапкам не бар ед1? Мынау гсщмен экешпц жиган-тергенш шашкалы отырган жокпысын? Осы ауылдагы мал мен Токежан колындагы мал ертен. коса жутайды. Тым курыса, мыиа шешелерщнщ талшыгы II аясаншы!-дед1. Бул да жана соз емес. Бфак кеше Тэкежанга айткан созд1 Жакыпка айтуга болмайды. — Созвдз дурыс. Мен, теп, шешелердщ ырзыгын шашып, киянат етш отырмын той!—деп кекетщ койды. Зереге карап.— Ал мына отырган жалгыз мешн тешем емес. Экемшц де шешеск Мал- дуниешн шын иес1 осы ккл. Ендеше, бэршЬде ежемшнторелтне токгайык. Не деши екен? Казф ез аузынан еспшз!- дед! де, Абай эжесшщ касына таман сыргып келдк Эжесшщ бул кунде ен1 куарып, катты жудеген. Эж1м атау- лысы б!р турл1 молайып кеткен. Абай жакындаганда ол кулагын турд1. Немерес1 айкайлап со!тлеп, барлык жайды айтып берд1. Кыска айтса да, угымды айтты. Буйрык пен байлауды б1р оз1нен КутеТ1Н1Н бШД1рД1. Зере курсшш отырып, кабагын туйд1 де, Жакыпка карап: - Балама сэлем айт! Коп емфш калган жок! Зарлаган аш- арыктын кыргынын керер1м калды ма? Жет1м-жес1р, кор1п- К0серд1нтелегей-тешз жасын керер1м калды ма? «Мен1 еши ал» деп тыеп отырмын жаратканнан. Жаназага жиылган журтты да ас берш асырайды гой. Тимес1н, кумасын!— дед1. Жакып буны еспгенде фкипп, ундей алмай калды. Кар! вжесш осындай зар Т1лекке жетк1зген мшездерге Абай куЙ1п кет1п: — Энеки, шешен1н камын жегендер1н шын болса, жылатпа- сандаршы! Кугызбаймын!—деп б1р-акбайлады. Жакып Зере сезшен сон кайтынкырап калса да, Абайга ызгар тастап кетпек. — Не деп отырсын оз1Н? Б1реуд1Н бетшен алайын дегенб1сщ? Соз1нн1н ангарын мен унаткам жок. Т1Л1не уакып бол!— дедк Абай бул туста да ашуынан кайткан жок. — Не деп отырганымды тус1Н1П отырсыз. Мундагы журт КЫЗЫЛ карын жас бала емес. 0лмес1н бшет1Н болтан. 0з камын оздер1не ойлатсын да, тыныш жатып, анау кызыгын корс1н!—деп салды. Бул кунге шей!н Кунанбайга карсы мундайлык соз каткам Ыргызбайды Жакып корген жок-ты. Абайдыцтуспалын укса да, казф ол жас Ж1Г1ТТ1 аса тентек санады. 20-526 297

- Догар! Догар, шырагым, ешнпнП Мынасвзйцй мен айтып бармаспын? Бфак на Ыргызбайдын журепн шайлыктыратын суык сезд! сенен есЫм деп кетермш!.. Сол да жетер бодцы!- деп аткып турып кетп. Абайдын жана кешндеп кеп айткан туспал созшде коп мэн болатын. Ол Кунанбайдык осы кыс шшде ютеген бф ерекше мшезш ауызга ацган-ды. Жакып кеткеннен кешн Жпдебайга кайта оралган кю1 болган жок. Баска уакыт болса, сез аягы булай аякталмас едй Vназ, жым- жырт калуына да сол Кунанбайдык жанагы окшау юшщ 031 себеп болды. Теп, сонгы ек1 айдан бер! Абай мен Улжандар Кунанбайга екпелн салкын болатын. вйткеш, Кунанбай осы кыста жасы алпыстык шине кфгенгне карамай, жас токал алган. Жндебайдагы ей эйел Улжан мен Айгыз болса, Карашокыдагы байб1шес1 Кунке болса, солардын успне тертанш! катын епп Нурганым деген кызды алды. Нурганымнын жасы Кунанбай тупл, Абайдан да К1Ш1. Сондайлык баласынан К1Ш1 кызды аларын Кунанбай уй 1шшщ ешкайсысына б1лд1рген жок. Бул жондеп онг1ме, байлау Каратаймен ею арасында гана болган. Жумыс басталгагща да окыс басталды. Бас себеб1 Каратай болатын. бткен жазда Каратайдын катыны олд| де, кэр1 акылшы катынсыз журд1. Соган Кунанбай бф кун кездескенде: - Катын алуды ойлаймысын? Неге алмай журсщ?— деген. Каратай бул жайды ез шшен ойлап, шеш1п койган екен. - Кунанжан-ау, езш катынмын, мен катынды кайтемш?!— деп еш. Кунанбай ол байлауын макул кормеген. - Олай емес кой, Каратай. Жас куншде жолындагынын бэр1 саган катын. Купм керек, кор1к болатын шакдэл осы кор1Л1К кой. Катыннын шын керег1 осы шагын,— деген. Сейтш, Каратайга катын алгызды. Сол Каратай ез1 алган кун1 Кунанбайга да козгау сапып, «енд! айтканын шын болса, ез1нде ал! Саган да сол айтканыц енд1 керек. Бардын бэр1 баламен, оз какымен кегп. Саган енд1 «оз1н» деп отыратын онаша б1р жас И1С керек» деген. Осынынартынан екеу1 акылдасты да, Кунанбай алатын кызды тапты. Онысы Нурганым болган. Нурганым — Берд1кожа дейпн кожаный кызы. Берд1кожа Тобыкты 1Ш1 емес, Сыбан арасында, Аркат деген тауды мекен етепн. Ол бул Аркага бер|де келген. Эуелде Каратауга Турк^с- 298