М.Әуезов Абай жолы 1

шаруа адамдары мен жок-жткке соишалык ауыр, узак бейнет коршгенмен, балаларга сейш сиякты. Абай да бурымгы жылдар осы Колкайиардан, сонау алые, сырттагы Байкошкар озенше жеткенше он шакты кошт баратын сапарды кызыгы бггпес кан базардыц кошкешндей коретш. Биыл да кошу солай. Жолдагы белгш коныстар: Талдыбулак, Барлыбай, Кызылкайнар. Кей коиыска танертец кеп кона сала, кешке тагы кошедк Удере кошу. Кей коныста бфдьекш кун отырар-отырмастан кетедк улкен уйлер ттлмей — «уранкай», «абылайша», «жаппа», «итарка» деген иеше турл1 юшкене, тар, аласа куркелер ттледк Эркш 031 суйген уйилпн тургызады. Жалпак ел, бар ауылдар осы жайлауга кошу сапарыида балалардын «ауыл-ауыл», «курке-курке» дегеи ойынын ойнап журген сияктанады. Кыс пен коктем, куздеуде бф-бфшен алые журетш ауылдар осы сапарда коные жагдайымен олдекайдан тушеш, кым-куыт араласып конысады. Адамдары, малдары, куркелер1 де косылып, 61р ауылдан бгр ауылды айырып та болмайды. Эзгеге жеьил болса да, осылайша болтан кошу койшы, козышы, жылкышыларга аса б!ртынымсыз бейнет, масыл кундер болды. Б1реуд1ц жылкысына кош аттар, саяк-сандырактар кет1п калган. Бфеуддн. койына б1р ауылдыд козысы жамыраган. Кой мен кой араласып, шатасып кеткен. Осындай карбаласта «бармак басты, коз кысты» боп, талай момынныцтокты-торымы соткар ауылдардын жем1 боп журедк 031Н1К1Н жеуге унем кып, К1сщен к1рген «коспа», «к1рме» болса, сомы тун баласында актармалап, шикш-шеш домалатып, кылгып салып отыратын малкорда быксык байлар, талай боле басы аткамшерлер болады. Осы сапарда коп елд1н кауырт кош1мен катар жанагыдай уй1ле конуына себеп болатын тагы бф нерсе: сыртта, алгашкы кундерде каекыр катты болады. Елс1з болгандыктан осы он1рде, тау сыртында куциктеген каекыр ел келгенше тышкан, суыр андумен кун кор1п журсе, енд! мал каптаган уакытта, тун баласында тыным бермей куйындай согатын. Коп ауылдар тун бойы котандарын атпен кузетш, ауыл-ауылдын шеттер1не узбестен лапылдатып оттар жагып отырып, айкай-шумен танды- тацга уратын. Осынын бор1 жайлауга кошу сапарын жайшылыктагы, озге мезг1лдеп, озге турмыстыц баршасынан баскаша кып жШередк Кунд13 болса барлык журт ат уст1нде. Еркек атаулы кош бойында колдарына найза, сойыл, 4-526 49

айбалталарын устай журеД1. Бул корш'сте, ж^пы кешу сапарын клши«н»»квшт^ карауытып басы айналып, кулап калады. Бунынауруына карап, кошпей отыруга болмайды. Уш кун, торт кунде Улжаннын уйше_ бф-ак согатын Кунанбай, кобшесе, сулу токалы Айгыздыц уише конады.Окта- текте бэйбшеа Кункешн касында болады. Ол болек ауыл. Сонын, кошшен журш кетедк Баласынын сыркатын алгашкы кезде оф рот сурастырды да, кейш умыткан сияктанды. Абай атка мше алмайды. Жук арткан туйеге мшпзуге: «Жук кулап, туйе жыгылса мерт болады» деп, шешес1 оган да мшпзбедк Кор1 оже мен Улжаннын, ортасында жалгыз арба бар едг Теп, оул ел кошпел1 болгандыктан арба дегенд1 бшмейтш. Тобыкты 1шше ецалгаш келген арба осы Зерешц — Кунанбайдыц кор1 шешесш1ц кок арбасы десе де болады. Кунанбай ага султан сайланган сапарында шешесше: — Кошкенде осыган мш!—деп, Кдркаралыдаи эдеш океп едк Таулы жерде атпен журу бул кунде Улжанга да киын болатын. Ол улгайып, ет1 ауырлап калган. Енд1 Абай жайын ойлай келгенде, Улжан оз тыныштыгын койды да, арбага, ожеанщ касына Абайды мшпзетш болды. 031 бф жуас торы биеге мй-пп, ылги осы арбаныц касында журш отырды. Жайлауда Кунанбай аулынын кобфек орныгып отыратын конысыныц б1р1 — Ботакан ошагы. Колкайнардан осыган кеп жеткенше жиырма шакты кун втп. Сол жиырма кун шннде жол боны суле наукас калпынан айыкпаган Абай, еши-ещц гана аиыктап тэуф бола бастаган сиякты. 0зд1пмен турегеп журуге, кфщ-шыгуга да жарады. Енд1 кон,1Л1 де айыгып, бурынгы балалык шаттыгын да, ойын- ермепн де тапса керек едй Бфак, гажап! Биылгы жыл, еаресе сонгы коп кундер шинде Абай балалыктыц кызу ермепнен, кызыгынан шеттеп, салкыидап капты. Тшт1, балалыгынан аирылынкырап калгандай. Элде, аурудан тургандыгы ма? Немесе сонгы уакыттар квщшнен кешкен ауыр сезш, терец азап салдары ма. Элде, титл балалык отт, улкещцкке карай бой ургандыгы ма? Аралыкта белге соккандай бф дагдарыста калган сиякты. 50

Биыл Абайдыи. жасы ом ушке толгаи едь Денеа де бф аралык кейште. Боны ескен. Кдп-аягы узаргаи. Бурым мурмы шолактау болушы ед1, биыл 61 раз узарып калыпты. Бет бейнеа баладан гор1 фшегцареп, бала бозбалалыккалпына бешмдемген. Бфакол! сол мусйще улкендк жок. Толык, балгын емес. Сидиып, арыктап, кур созылган сиякты. Кум кормей ескен реш солгын, бойшан гана 0С1МД1К беймелес. Бурым кара болушы ед1, бетн-пн кызылы да бар едь Кдзфде каладан кайткамдык жоме ауру косылгандык бар ма, ойтеуф, бозгылданган. Суйыктау коныр шашыныцарасынан бас куйкасы да кыланданып кершедк О да ауыргамдык пен кун козшде болмагаидык белпа. Абайдыи. осы сиякты калпыиа еидт мшез машыгы да б!р алуан боп озшше уйлест1. Ол атка М1Н1П журуге жараганымен, уйдем коп шыкпайды. 0зге баладан гор1 баска бф ермек, болек б!р достапты. Онысы, ос!ресе ожес!. Одам кала берсе — шешеск Абай биыл гана аныкбагалады. Буныиожес! б1ртурл1 шебер оцгшени екен. К,ызыксойлейд1.0н.г1мес1н1кбарлыкжер!ндомд1 гып, кызыктырып айтады. Эуел! Абай ауыра бастаганда б1р кун! кешке уйыкгай алмай жатып, ожес!нем онпме айтуды сурады. Сомда ол ойланып отырып: — Е-е... Булдыр-булдыр кун откен. Бурынгыда им откен?— деп, кшкенетакпактап бастап ед1. Абай сомы угып капты. Келес! жолы он.пме сурагамда ожесш т1зес1нен акырын кагып: — Е-е... Булдыр-булдыр кун откен. Бурынгыда кш откен?— деп, тагы да онпме тшеген1н б!ЛД1руш1 ед1. Эжеа оуелде коп-коп ертектер айткан. «Ед1л-Жайык», «Жупар корыгы», «Кула мерген» - бор1 де айтылды. Омын онгшелерн-1 тусте де, кешке де, тшт1 кош бойы да Абай айткыза беретам болды. Берт1н келе, тоуф болып алгаи сон, ожес1нен тагы бф онпмелер тапты. Ол осы ел шпвде Зерен1н жасынан берп корген!, ест1ген1 жайымдагы онпмелер. Ел мен елд1Н шабысы, таласы жайында б1рталай кумдер айтты... Осыдан жиырма-отыз жыл бурым Найманнын осы елге, осы ауылга шапканын, сомда Бостамбек дегем озййн асыранды баласы елгешн жоме Найман колынам осы ауылга туткынга тус1п, жыл жарымдай к1сенде жаткам К,ожамберд1 дегем акын жайын айтады. Сонын коп олегин шубыртады. Баска да «К,арашор шапкам» сиякты шабысты, жортуылды айтады. 51

Тагы бфкундер Мамыр, Ещнктей кыздардыцкайгыларынла аитып берд1. Абай кажымай, жалыкпай ылги гана ынтыга тьшдайтын. Кейде ожеа шаршап, айтпай койса, ез шешесше жабысатын. Улжан да коп ацпме бглуоп едк Жэне ол кебшесе 0ле'ии созд! жш айтады. Окымаган шешесшщшй кунге умытпай бшдфмей, сактап журген зейппне танкалады. Нелер еск! заман жырларын, айтыс, осиег эзшдерш де коп айтып береш. Ек| анасын когрлдендфш тагы айткызу ушш кейде 031 де каладан экелген К1таптарыныц шшен «Жусш - Зылика» сиякты киссаларды окып береди Эндетт, макамдап кояды. Шешелерше угымсыз болган ТУР'К Т1ЛШ1Н. жеке создерш жолшыбай казакшалап отырады Осымен кайта кошлдендфш алып, еск1 онпмелерд! тагы айткызады. Зере ел шабысын энпме еткенде, сол ютердщ берш ел басына эдек салган, улардай шулаткан кесел кундей айтатын. К1шкентай куншен ертек-онпмеш коп суйетш бала осы жазда, Т1ПТ1 коп естп, коп бшп алган сиякты. Сомдай шеше еипмелерше бар бейшн берш журген кундердт бфшде бул уйге ек1 богде конак келш конды. Б1р! - картан, бф1 — жас конак. Жасын Абай бшеди Таныган жерде куанып кетти Ол былтыр жайлауга келш, осы уйде уш кундей жатып, «Козы Корпеш — Баянды» жырлап берген Байкекшедеген жыршы. Касындагы картан ккпш Абай ез1 бшмегенмен, шешеа эбден таниды екен. Конактармен жай сурасып, амандасып болган сон Улжан Абайга карап жымиып: - Ал балам, ажецмен екеуш13Д1 кажай берунн едщ, энгше- жырдын дукеш, мше, жана келдк Мына ккд Барлас деген акын!- дед1 Шокшалау гана ак. саналы бар келбетП^зораау^ы аксары К1С1 Барлас Абайга салганнан унады Ть\"вТж«п^ даган сон, жылдагы Сыбан болатын •жа осуы ауылдарга амандаса келген екен. дагдысы бойынша 52

Жолшыбай Мамай 1шшен Байкокше косылыпты. Ол — Барластыц акын шокфтк Жылда осылайша касына ерш, бфиеше айларды бфГе ОТК13УШ1 ед1. Уй 11111 тепе кош алгам сои, еж акын да оцай шенилдк Осы тунде ас шскенге шейш Барлас «Кобыланды батыр» жырыи жырлады. Абайдыц казак аузыиам да, ютап шшен де омф1 естш бшмеген ец бф суду, ец б!р есерл1, куцгп жыры осы едк Барлас жырын бшрш, кол жугалы камдаиган уакытта Абай: - Муны айткам кш? Осы олещи шыгаргаи юм екен!- деп, баганадан бер1 озш сушшцрген акыннын атын б1лмек ед1. — Эрщен келе жаткан десед1-ау, балам, буныцтубж. Б1ракосы дол ОЛГ1НДСЙ кып айткан К1Ш1 жуз Марабай деген акын деунп ед1 Жанекен,-дедн Жанекеа - Жанакед!. К,обылаидыныц коштасканы, Тайбурылдын шабысы, К,азан мен К,обыландынын жекпе-жеп Абайды, ос1ресе елт1ткендей болатын. Жатканда копке деЙ1Н алагызып уйыктай алмады. Ертенше Улжан Барлас пен Байкокшегй жШермедк — Журмендер. Асыкпай ол1 бфаз кун конак боп жатып кет1ндер,— дед1. Бул — Абайдыц тшеп. Абай бурый тагылым, улг1 — К1тапта; 61Л1М, онер - медреседе гана деп тус1нет1н. Оган дастан шебер1 — Низами, Науаи, Физулиде; муц Н031Г1 — Шайх- Сагди, Хожа-Хафизде, батыр жыры — Фердоусиде коршетш. Казакта иелер «Баян — Корпеш», талай «Акбала — Боздактар» барын анык б!лмеуш! ед1. ТЫ угымды, омф1 таныс болганнан ба немесе Барлас пен Байкокшешц кезектеп айткан жырларыныц кейде шыркаган, кейде калкып баяулаган, кейде лек!Т1п соктырып, ескектете желген он1нен бе? Бебеу каккан коцыр, майда баяу домбырадан ба? Кдлайда болса, Абай бул кунге шеЙ1н омф1гще дол осы Барлас, Байкокше баян етксн дастан, жырларга барабар еш норсе ес1тпеген сиякты болды. Кунд13 де, тунде де Барластардыц касынан шыкпайды. Ек1 акын Улжан уйш барлыкосы улкен ауылга кан базардай калыц жиын уЙ1 кып Ж1бердк Бие байлап болганнан кешн туске жакын, ауыл кымызга жиылады. Кызаотырып жыртывдайды. Кунд13 ылги узакжырлар жьфла!1ады. Немесе оред1кте шешендер, дшмарлар айткан такпак, тартыс, бил!к, даулар айтылады. Ал ел айыгып оцаша калганда, Барлас вз жырларына Асаикайгы, Букар жырау, Марабай мен Жанак, Шортанбай, 53

Шоже, Сыбанбай, Балта, Алпыс акын - бэрш коса, оз! курбы озге акындар айткан жырларды термелеп кетедь Булардын )Ш1иен заман зарын, коп мунын шертетш свздерд, эаресе болт айтады. Барлас бфеуд! мактап, бфеуден сурап жырлайтын акын емес. Абай мен шешелерп-пн. кешю уакытта тындаган жырларыньщ коб1: Барластын 031 суйген кулак куш сиякты термелер болады. Мундай кезде Барлас Абайга куодцзп Барластан, тшт! баска боп коршедк К,ызыкты, кызуды, кыздырманы гана айтатын кулкшнл, сауыкшыл Барлас емес. Кешк1 кездерде ол б1р улкен есиетш1, кеаде шерл! карт сияктанады. Сондай-сондай кездерде оз!Н1Н де 1Ш1н ашып: Кулагын сал жырыма, Ойлана кара сырыма. Шат-шадыман емеспш, К,ур кулаидай жортканмен, Кубылтып куй тартканмен, К,айгыдан Барлас, куры ма?!- деп, оз жайын термелеп кетед1. - К^айгысы не?- деп Абай кейде шешесшен сурайды. - Эйтеу1р, улкен касиет1 - болымсызды дардай гып мактай бере^н едет1 жок екен. Ел актатан акын емес кой. Созш угып ал осынын.!— деп коюшы ед1 Улжан. Тындай келе Абай Барластан тагы б1р соны создер ес1тт1. Ол осы заманныц улыты мен бепн айткан, сынап-м1неп айткан создер. Б1р термен1ц 1Ш1Нде Барлас: Ага султан улык бар, Елге мэл1М кылыктар, «0л» дегенде елмесец, «Жур» дегенде журмесец, Малы курым курыктар, Кюен салып кулыптар!- деп 61р кетт1. Абай 0кес1Н1ц уйде жогын еске алып, «келмей-ак коя турса екен», «кыдыра туссе екен» деуш! сд1. Шынында да, Барластар келгел1 Кунанбай бул уй1не кеп контан емес. Ол б1р топ улкен- дермен ел аралап, жолаушылап кеткен. Улжаннын Барласты 54 I

жкбермегеш де сол. Акын мен эшш Кунанбай жокта болмаса, муныц аулына онша уйф боп, бой жазып жата алмайтын. Барлас «улык пен бек» дегенде кшд1 айтады? Онысын ашпайды. Бфак Абай оныцмундай жырларын ылги озшше угады. Мысалдын кебш жакыннан одейдк Бфак бул бала да сырын, ойын ешюмге ашпайды. Стартыи дейтш эк1м бар, Пайдасын корер жакымдар. Кдпыц ел1 тек жем! Боранды кум тшскен Аш каскырдай такымдар... Бул — «старшын Майбасар» деп ойлайды Абай. ...Жарлы, зарлы демеЩц, Кешнен ашып квмейдь Тупменен туйесш Жутам десе кай сорлы Калткы болып богейщ? Соны кер1п акыннын, Аса туст агы да, Ажымы да кобейш,— деп «аЬ ургандай» боп кеткенде, Абай Барластын кайгысын да таныгандай болады. «Ел уйткысы шайкалды» дейдь Бурын Абайдынегамеген зар- шер! сиякты. Бет-тус1 айкын болмаса да, эр заманда, эр жерде кунфенш, кайгы шеру1Н тартып жаткам кэр1 эжес1 сиякты, кеп жасаган, кеп кайгыны корген, ужен б1р шер1 бар. «Ол юм?..» дэлш, барын Абай бше алмайды.-Б1рак сол саналы кайгынын 1Ш1нде эжес1 мен анасы бар болса да, дэл езшщ экес1 К,унанбайдын, ага султаннын, жок екен1н ангарды. Онынаузынан мурат-максатынтаратып айтканын сезд!, ест1мед1 — ест1сем деп ынтыккан жок. Осы жолы Абай эр1 оз! ысылып, эр1 шешес1 аркылы салмак салып, Барлас пен Байкекшеш дэл б1р айдай ж1бермедк Бул уакыттарда жас бала Барлас, Байкокшемен б1ржолата дос, жакын боп алды. Бертш келе тунде ол Барластын койнына Кф1п те жатады. Кунд13 барынша кутед1. Мунын угымтал зерект1Г1не катты ырза боп, шын суйанген Барлас бф оцашада, жай гана такпактап: 55

Шырагым, ер жетерсш, Ер жетсен, сфэ, не етерсщ, Алыска шыркап кетерсщ, Шындасан шынга жетерсш,- деп кеп, Абайгадомбыраиы усынды. - Мше, балам, осы межн батам болсын. Титл, шынымен мешрш тусш айткызып отыр,- ДСД1. Абай ынгайсызданып кысылды да, ундемедй Бул «Барластар ертен журед!» деген тунде, ас алдында болган соз едк Ертеншде акындар аттарын ерттеп, журерге такаганда, Аоай шешесш тыска шыгарып алып: — Апа, ексуше де жаксы кып турып сый берш аттандыршы!— дедк Улжан ундеген жок. Конактар кымыз 1Ш1П болып, ендй коштасарга келгенде Улжан Барласка карап бф соз айтатындай П1Ш1Н б1лд1рд1. К,онак,тар фкшп калган едй - Мынау балам окудан кайткалы суле наукас боп, арыла алмай койып ед1. Сендер келгел1 жаксы создер1цмен ем экелгендей болдындар. Кадамы кутты конакболдындар!— дедк Абай, шынында да, дел осы кезде озш-031 бар сыркаттан кулантаза боп арылгандай, ныкб1р кайратжиып алгандай сезд1. Шешес1 ундемесе де, ашып айтпасада, «бьлпш, таныгыш, сыншы» сиякты кор1нд1. Ол богелсе де соз1Н бтрген жок-ты. Тагы да келе журвдер. Анау кэр1 эжес1 мен 61ЗД1 коп сей1лттй1дер. Жолдарын болсын! Келген сапарларына тыста бф азырак ырым байлаттым. Ала кет1вдер... Риза, кош боп аттанындар!- дед1. Абай тыска шыгып, Барластарды аттандырып жатып, енд( корд1. Осы уйд1н ек1 жылкышысы Беркнчбай мен Жаркын Барласка арнап бф сем13 кок атты, Байкокшеге арнап бф торы кунанды нокталап устап тур екен. Ек1 акын екеуш жетекке алып, тагы да «кош, кош» айтып, жур1п кетт1. Абай шешесше ден ырза боп куанып кеп, бурынгы бхр к'шкентай куншдеп еркел1пне басты. Улжаннын мол денес1н капсыра кушактап, катты кысып, бетшен, мурнынан, коз1нен кайта-кайта суйд1. 56 1

к;ат-к;абатта 1 Биыл Куианбайдыц оз ауылдары да, жакын агайындары да куземд! елден ерекше ерте алды. Жоме бурым куздеуден бф кар жаудырмай кошпеупп едк Кдзфде карашамын ортасына жетер- жетпесте кыстауга карай тартты. Мацындагы Ж^птек, КотЮак, Топай, Торгай сиякты сыбайлас отырган аталас елдерге копи-кон туралы жон-жосьиын айтпады. Суй1мдIк осыгам кайрам боп, Божейдшне тустене келш отырып: - Туыскамыцмын. бул сырым уктын ба? Бул не гып биыл дедектеп кегп, о?— деп едм Уйде Божей мен Сушшйктеи баска Тусш бар. Кесек мурынды, шокша сакал, зор дауысты Тусш Жттектщ Божейден соцгы басты адамыньщ б!р1 болатым. Ол: — Буйтпеуип едн Бул не гып жур? Элде куздеушщоты тозды ма екен?- дегенде, Божей буган барлай карады да, мырс егп. — Е, тошр, кузектщ шоб1 бггупп ме ед1? Тунып тур,— деп Суйпшдк «Божейде б1р сыр бар-ау» деп соган бурылды да:— Бэсе, Т1ПТ1 мал тойыны да тотенше. К,улкым сорщен кыстауга барып, кыстыгун1 нес1н жейд1? Муиын куземд1 ерте алганы да осы кош1- кон есеб1 болды!- деп дагдарып кап, Божейге карап:— Элде сен бшдщ бе? Айтсан.шы,— деп ед1. — Акылдаспаса да сонын комген комбес1н сен табасын. Купт! кылмай, мулдем, айтсацшы! — К,унанбай коктемде ерте кошсе, Уактьщ жер1н шаба торитын. Жайлауга ерте кошсе, Керейдщ конысын коздейтш. Б1рак кыска карсы онын аты жетпес алые жок. Элде Тшейддц сары кусындай 031не тус!п журмесе?— деп, Божей 61 р кау1ПТ1Н шетш шытарды да, токтап калды. Суйпадк Божей соз1нен Т1КС1Н1П кап ед1. Б1рак ешб1р жерд1ц кисыны жок. - Жаным-ау, айрандай аптап, кубщей куптеп болды гой. Жуантаякты куды. Энеттен алатынын алды. Кокшен1 де сырып садды. Енд! К1м калды! Кузектеп Такыртумадан сонау жайлаудагы Байкошкарга шегйн отыз коз жерде ылги сонын кектем1, куздеу1, кыстауы мен жайлауы! Коныс-конысыньщ арасында, Т1ПТ1 туйенщ колтыгы терлеп кошет1и жырагы жок кой!— дед1. Ыргызбаймен салысса, Жттекте де коиыс аз, ор1с тар. Ел ортасынын. озге соз! бф тобе болганда, Тус1п уш1н осы жай оз! 57

бф тобе болатын. СуШнд1к айткан Кунанбайдын коныстарын есше алды. козы кош жерсайынбф коныс кой! дед1. Сушндж — Т1ПТ1, б?Л-Жэ^ЖконьТболга™ганд™Тунь,птурган кек бастау, Гйй ЦХТГЛ булаккя уй1л|„ отырса, мунын ер аулы узын аккан элденеше озеннем улеседь - Осынын бэрш аз жылдыц шшде басып отыр. Енд! тагы каи сыбага! - Бэсе, кай сыбага десегщй?! Бежей мына екеуш кур тындаумен отыр едк Енд! ыза болгандай бурыла берд1 де: - Е, е, сыбага улестпруцп сен екеуш болсан, айтарсын?- деп КОЛЫН СШКТ1. Бул С03Д1 тындагысы келмедк - Айта берсен, арман коп. Осы сары аурудан нетаптын?-деп, бфаз кабагын шытып, Тустке туйшп отырып:- ДэрмеисЬде арман коп. Бфак арман азык боп па ед1? Айла таппас болганда, айттын не, айтпадын не!- дедк Тусш ешй туйснпп отыр. «Арман» дегеш Божейдщ оз 1шш жеп болтан. Ши бойында осы Тусш пен Божейдщ атакты атасы Кенпрбайдын бейт бар. Сонын тусындагы мол корык — Жидебай, Барак болатын. Кунанбай кыстау етем деп соны да алды... Божей сонда катты корланган. 0люш те кормек боп едк Бфак Кунанбай дол осы ТустД шакырып ап, ебш тапты. Тусш Божейге кеп басу айтып, колын богеп калды. Божейдщ Кунан- байга карсы жалгыз ашык сершш сол едк Соцгы жылдарда 1ште журген наразылыгынын коп себеб1 сол болатын. Со да ондшедк Кейш Тустке талай рет зыгыры кайнап, шынды айтысканда: - Кунанбаймен соз б1ткен. !стен баска айла жок. Ер болсац 1ске шыда! Ол болмаса дагдына бас, усына бер!— дей беретш. Муны Суйшдтке де сездфетш. Жоне Жтггек 1шшдеп бгр таянышы Байдалыга да айта журуип едг Эркайсысына осындай онашада козбе-козде гана сездфетш. 2 Ку„здеуден жеД коцпп отырып Кызылшокы, Кыдырга, Колкаинарга жеткен Кунанбай ауылдары енд! осы аралардагы 58

кыстау-кыстауына тарамак болатын. Бфак кеше танертен Кунанбай буйрык етш: «Хабар алмай кошпесш, тарамасын!» депт1. 031 касына Майбасарды ертш Шынгыска кетштй Жер алые болмаса да, Кунанбай кунузын ат устй-ще журш, кешке гана кайтты. Келш тускеш улкен бэйбшеа Кункенщ аулы едк Мунда бупн сыбага экелген эйел конактар коп екен. Ишнде Кунанбайдып токал шешелер1 'Гацшолпан бар. Акбердй-пн шешеи бар. Жэне кор1 женгеш Бопай да келштк Кункеге бф] келш, бф1 абысын есеггп Ырсайдын шешеей Жуманнын шешеа, Жортардын шешеа сияктылар да бар екен. 0зге журттан болй-пп кошкен бул бхр топ ауылдар — шелнен Ыргызбай руы. Узын саны жиырма шакты ауыл. Копшшп Ыргызбайдынтокалдары мен ©скенбайдынтокалдарынан тараган туыскандар болатын. Осы абысын, женге, келш атаулынын б!р машыгы — жылына ек1 мезгш Кунанбай уйлер1не сыбага экелупп ед1. Б1р сыбага коктемде. К,ыстай кыдырып араласа алмай журсе, жазгытуры ен алгаш сыбайлас конганда Зере отырган улкен уйден бастап, осы КункешнуШне де б1р-б1р келедй К,ыстан сактап шыккан сурлер1н экеледк Еюнш1 рет каз1рг1дей кыстау-кыстауга айырыла кошерде окелет1н. Кунанбай кеп тускенше жапырлап сойлеп, кул1С1П, ез1лдес1п жаткан ойелдер Кунанбайга Майбасар кеп есж ашканда жым- жырт бола калды. Еркектер торге кеп отырган сон, тек Таншолпан гана: — Мына шешелер1Н, женгелер1н сыбага экеп, еши тарагалы отыр, карагым. Кэр1 эжегиин орны б!р баска. Онык1 ез бепмен барып жатыр!- деп, Зерен1 де ес1не алды. Барлык улкен-шип Зерен! «кор! ажец» дегенд1ктен Таншолпан да сонгы жылдар оз кундесш осылайша атайтын боп ед1. Кунанбай ундеген жок. Таншолпан ор шешен1н б1р1 едй Кел1ншек кез1нде жылкыга жау тигенде жайдак атка мшш, колына найза ала шапкан ерлнш журттын бэр1 б1летй!. 031нде уйелмен-суйелмен торт ул бар. Ондай коп улы бар токал оз1нен- оз1 ор боп кететш эдет1. Таншолпан Кунанбайдып унс13 отырганын жактырмай, бф ыргалып койды да: - Сыбаганы Кункеге океп отырганымыз жок. Балам да болсан бас болдын — саган экелпзт отырмын. Ертен кыс- тау-кыстау кетем!з де, кыс бойы 1нге к1ргендей жатып ка- ламыз. Катыннын кугп со да. Жыл айналганша амандык 59

•плеуш, балама берген батам Содан баска биде не болушы едП—КуДнС™Д1 бай шешеЫие карап, ундемей бас шел. Тары б,'раз турып: кешем деймшш? Ал теп, айырыла кошпссек, - Айырыла жеп журмелк!- деп кулш койды. \"ку11амбайкулгенге уй шшдеп конак эйелдердщ бар! кулш. Узын бойлы, кара сур, ашац жузд! Куике ершш жылы шыраиым — Мен бупн тендерд! шешкЫп, ертец уйлерд1 тжюзбек едш. Осы тагы бф кош1-кон бар ма? Мынау елд1 де, озшш1 де етудай егпндздер гой!—деп Майбасарга карады. - Ек1 сыбага жейд! екеац, «еюудай» деген сол бола ма екен!- деп, Майбасар кайнысы кулш койды. Жен айтпады. — Тещц шецгпрме, уйге де эбпер болма! Ертецтагы кошеац!— дед1 Кунанбай. - Е, карагым, ол кай кош?- деп Тацшолпан танданып, ушле карап ед1. - Борщ де бфге кошеац. Ертец ерте Шыцгыска кошем!3. Коныс карап келдт. Ауылдарыца сомы айта барындар! Буынып- туйше бер!ндер,- дедк Айткандай, ертещне Кункешц уш алдымен тущцпн сыпырды. Ыргызбайдыц жиырма аулы тагы да дурк коигп. Беттегеш - Шыцгыстыц жуан ортасы. Коштер узд1к-создыкболмай, топтанып шршш алып, калыц нотр боп козгалды. Эншешнде кош дегеи каз, тырнадай Т13бек- тпбек болушы ед1. Кдзф де, алгаш жонелгенде, мынау ел тобына лашын тушлген шурегей уйректей уйлыгып, карбаласып, уйкы- туйкы боп кеттК Кунанбай тац атар-атпастан асыга буйрык берш: - Малтыкпай тез кошан! Шубалмасын! Катар козгалсыи! Кауырт жонелсш!—деп, кыска-кыска эмфД1 ауыл басы сайын ккл шаптырып айгкызып жаткан. Дагдьщан тыс копти., дагдыдан тыс корййа де осыдан едк Кызылшокыдан Шыцгыска карай тартатын кош сокпактыц сол жагында, жагада бф жалгыз тобе бар едк Кунанбай оз касына Майбасар, Камысбайды ертш жене езшщ Кункеден туган баласы КудайбердЫ алып осы тобегйц басына барлык коштен, барлык аттылардан бурый кеп шыкты. Астында шубалац куйрыкторы аты бар. Дом боп жарап алган еак пен тордей узын торы ат колденец тур. Кос кулагын камыстай шаншылтып, арттагы нешрге 60 I

«бассандаршы!» дегендей карайды. Кунанбай да кош-коптин алдынан кес-кестеп, бфдеме айтатындай боп тур. Эл1 кун шыккан жок, елец-алан едт Жиырма ауыл жуктерш артып жатканда жым-жырт, унсЁз кимылдаса, ецщ туйелерш тургызып, жонелш бергенде жамыраган козыдай неше алуан унте басты. БЁресе жук баткам туйе бакырады. ЕнесЁнен адаскан бота боздайды. Эр ауылдыц ош иттер1 бф-бфше арсылдасады. Айкай салып шапкылаган аттылар, жукнп жЁгЁттер корЁнедЁ. Бала жылайды, шешелер урысады. Кикулап айкай салып, мал кайырган малшылар, жас-коршер ундерЁ элсён-элё келедЁ. Коштер кауырт козгалган уакытта Кунанбай Кдмысбай мен КудайбердЁге: — Бар, екеуЁц тез барып, осы барлык коштердЁц басты-басты кЁсЁлерЁн — улкендерш осында жиып келЁцдер!— дедЁ. КудайбердЁ мен Кдмысбай бул буйрыкты ести сала тебЁне жонелЁстЁ. Узын бойлы, кыпша бел жас жёгёт КудайбердЁ мен кец жауырын Кдмысбай ойга тусе бере, кошпцалдын колденендеп, жарысып барады. ЕкеуЁ лезде барып, кош-коштёц алдындаты еркектер тобына бЁр сот богелдЁ де, ерЁ карай жосыта бердЁ. Булар араласкан топтан бф-ек! К1С1 дереу сытылып шыгып, жалгыз тобеге карай желе текЁректейдЁ. Кунанбайдыц кутЁп турганын корЁп, обектеп камшыланып, асыга журЁседЁ. КудайбердЁ аргы шеткЁ кошке жеткенше, Кунанбай касына жиырма-отыз аттылар жиылып калды. Крныр куздЁцбупнгЁ кути желсЁз, тынык. Аслан да ашык. Сонгы аттылар Кунанбай касына жеткенде, балкыган темЁрдей боп ушкын атып жаркыраган улкен кун алыстагы Аркат тауынын иректелген жотасына мЁне бастады. Коштёц алдына колденец тусЁп, катпар-катпар болып Шыцгыс жатыр. Узакка, ушаи-тецЁзге созылып жаткан калыц таудыц биЁк жоталарын кун сэулесЁ бЁр сотте алтынга малгандай кып рец бердЁ. Таулар тундЁктерЁн жаца сыпырды. Аспанда караторгайлар самгап шырылдайды. Кош жолынан кашып ушкан болу керек, каулап кеттЁ. Кош успндеп аспанды мыц буралган унмен кернедЁ. БиЁкте, коз ушында, шалкар кош боп кикулап, «кош, кош» айткандай боп калыктап бЁр топ тырна кеттЁ. КудайбердЁ мен Камысбай астарындагы ею боздытанауратып терлепп, ец сонгы уш улкен кёсёнё ертЁп келгенде, жалгыз тобеде, К^унаибай касында, елу шамалы аттылар бар едЁ. Сонгы келген ушеудЁц ортадагысы — Кунанбайдыц тагы бф токал шешесЁнен 61

тугаи Жакып. Кунанбай мунын сэлемйг алды да, тебпйп кап, «жур!» дед!- жиын жалгыз тобегп дурс-дурс басып Шынгыска Барлык зсыщщ^^к А^шкцда К^шнба^келед!! ‘ Ею жагында он шамалы улкен туыскандар. Экесшен туыскан Уркер, Мырзатай, Жортар сиякты агалары. Токал шешелершен тугаи Жакып, Майбасар сиякты тургыластары жэне элденеше 1Н!лер, немерелес туыскандар бар. Кунанбай - оз басы бф шешеден жалгыз, бэйбшенщ жалгызы. Кара шаныракиесь Калын даулет пен эмф, билк иесп Жаска да коп туысынан 031 улкен. Сол себенп, улкен экеа Ыргызбайдан тараган осы мына жиырма ауылдын мынандай топтарынын 1'нпнен бфде-бф жан эл1 кунге Кунанбайдын алдынан колденен шыгып корген емес. Лшт, екпе-назы болса да, ашып-жарып айта алмайтын. Ал бфак Кунанбай сойыл согарды, кол кимылды, т1зе мен ызгарды керек кылган жер болса, бул кауымнын фкшетш бф! жок. Шоктай жиын - мыкты топ. Жер алуда, ел алуда, онайдан мал табуда булар Кунанбайдын кабагын калт етюзбей тусшедп Неше кабат бэйб1ше-токал боп жатканмен, Кунанбай булардыиараларындагы араздык болса, лезде жойып отырады. Араздык устаганын элденеше рет пайдадан, олжадан калдырып, жазалап отырып, оз ыркына К0НД1реД1. 0зара б1рл 1 г1 — табыс екешн жете таныткан. Соны уккалы осы Ыргызбай шет1нен бай боп алды. Сонгы уакытта, тпт 1Ш1нен атысып журет1н кундес катындар да араздыгын сыртка шыгара алмайтын боп алган. Олардын кэр1С1н де, жасын да кайнысы не байы, не баласы от басынан эр1 шыгармайтуншыктырып, басып отырады. Болмаганын не байына, не б!р тентек кайнысына сабатып алып, озгелер1 «шок-шок» деп те турысады. Осымен бар ынтымагын Кунаибайга багындырган жиырма ауылдэл б|р уялас борщей ед1. КалынТобыкты 1Ш1нде ен колшыл, ен мыкты болатын себептер1 де осы. Юшкене шецбер1 бер1к болгаи сон, содан аргы мацайдагы аталастан - Топай, Торгай, КотЮакты да булар оз ынтымагымен тартып, басып алып журед1. Энет, Жуаитаяк, Сак-Тогалак, Кокше сиякты саны коп, сыбагасы жок руларды да оздер1гпн айналасына коршау кып, шыргалап, шырмап устайды. Ондайлармен Ыргызбай 1Ш1 б1рен- сарандап куда, жекжат боп алып та, «узын аркау, кен тусау» 62

жасайды. Кейде одеж оздер1 туртш, бф бэлеге урыидырып, одам тагы оздер! куткарып алган боп та бауырына тартады. Аз ауыл Ыргызбайдын, кем койса, баска жиырма атанын кшиде айкыш-уйкыш, шк-шатыс, карга тамырлы тузак шыр- мауыгы жатады. Осындай шытырманнын 1шшен жапа-жалгыз Кунаибайды Кунанбай ететш куй тугаи. Ыргызбайдын мына тобы Кунанбайды коршап келе жаткамымен: «Кайда кошт барамыз? Неге коигпк?» деген созд1 сураган емес-ть Дагды бойынша «жамаи- га, залалга бастап бара жаткам жок! Кун шгер1 коремп» дескен. Алды аяндап, арты желт отыратын узын торы ат езге жиыннын барлыгын ершсп булкектетт, желдфш келедк Сонда да тап ортадагы торы аттыц бас мойны озге катардан узд1к шыгып отырады. Жур1п келе жаткам топ намаздагы имамдай кып, аяншыл торыны, зор денел1 Кунанбайды алга салып келед1. Б1рен-саран жастардын аттарынын басы окыс 1лгер1леп кетсе, касындагы улкендер1 зек1п, куб1р ет1п: «Тарт! Шепн!» деп тойтарып тастайды. Куиаибай жалгыз кез!мен онды-солын шолып алган. Жиында Ыргызбайдан озге жан жок екеи. Эркайсысынын ауылында корш1-колан, жалшы-жакпай, «буратана — юрме» деген коп болса да, бул арага келтфмептк Олар — сойыл согар. Б1рак келеге осте к1рген емес. Кунанбай жт жур1п отырып, тобын бастап, кошт1н алдына туст1. Содан жиырма ауылдыц жиырма басты адамына каз1р Шынгыс 1Ш1Ндеп кай сай, кай кыстауга барып жет1п, шанырак котеретш1н айтып келе жатты. Соз! акылдасу емес — байлау. Атаганы — кес1п-П1Ш1п койган емф менен буйрык. Алты куннен сон осы Кунаибай ауылдары кошкен жолмен тагы б1р мол коштер келе жатты. Бул — Бекенни мен Борсактыц кош1. Булар да Кызылшокыдаи от!п, Шынгыска К1ргел1 келед1. Малды коштер емес. Б1рак кошкен ел1гпн саны коп. Жинакы боп, топталып кошпей, бытырап, ен жайылып, бет-бет1мен келед1. Кош бойында ат мшген К1С1 аз. Эр коште б1рен-саран еркектер мен кош бастаган картам, эйелдер гана ат устшде. Олардан баска бала-шага, кемп1р-шал жэне жас катынныц коб1 жук арткан туйелерге М1Н1ПТ1. Жылкысын отарга жШерт, кыска арналган М1нпшт1 шактап алган елдерге уксайды. Б1реи-саран тайлакка мшген, опз М1нген еркектер де бар. Барлык калым, елд1Н 1пйде екьуш ауылдыц к©Ш1 алаботендеу. Ол - Бокенш! руынан Суй1нд1К, Супрд|ц кештерь Борсакруынан Жексенкош!. 63

81 Осы коштердщ алдында Суйшдак, Супр, Жексен жоне баска да кэр1, жастан жиырма шакты К1С1 окшауырак келед) Бул жиында Э31л-кулк1 де, онпме де жок. бцшентон, шекпен киген сургылт топтыц П1ШШ1 де, казфп куздщ сургылт, жабыркау аспаны сиякты кунпрт, салбыранкы. Эфесе, Суйшдж пен Супр Жексен кугт сиякты. Коп журт соныц аузына караганмен, Суйицпк акырын гана: - Бара корешк. Жузбе-жуз корюежк. Жауабын оз аузынан естшк!—дедь — Не де болса, бара корежк те! - Не жон, не жолга сыйгызады екен?.. ©зшен естшк!- деп Супр мен Жексен де сомы куптады. Бул жиындагы жастар мен картан шаруалар туйшп алган, катты ашулы едн Кунанбай куздеудем ерте кайтып кеткен сон, озге елдщ бэрг де дагдыдан тыс, куземд! ерте алып кошт едн Жаз бойы Бокенип мен Борсакка Кунанбайдын кабагы келюпеген. Кырына ала бсрген болатын. Суйп-ннк осыдан секем алып, энеугуш Божеймен акылдаса барса да, жауапка жари алмай кайтты. Содан куздеуде кешндеп калса да, ерте кеткен Ыргызбай ауылдары кайда тунеп, кайда конып бара жатканын сурастырып отырып ед1. Каз1рде Ыргызбайдынаталастары Топай, Торгай, КетШакта осы Бокенш1Н1Н артынан 1лесе кеш1п келед1. Коштер Шыцгыска к1ре бере, сайды орлеп, взднвзшщ жылдагы кыстау-кыстауына карай тартты. Бекеннп, Борсактын Шынгыс 1Ш!нде кыстау еткен жерлершщ ен1 оншалык мол болмайтын. Сол жерд1Н орта тусы Жексен кыстауы - Карашокы. Коктемде К,одарды асып олт1рген жер осы. Б1рнеше коштерд1 сай-саймен оз жолдарымен жШерсе де, СуЙ1НД1К, Жексендер бастаган еркектер тобы жубын жазган жок. Бфталай калын коштерд! арттарына салып ап, тура Кдрашокынын тогайлы озеьпне к1р1п, соны орлеп келед1. Аздан сон боктер тауды аралап от1п, Кдрашокынын бауы- рындагы кок аланга шыкты. Кодар кулаган куз жартас та кор1НД1. Сонын етег1ндег1 кен шалгын тег1с орылып, мая-мая боп уйшп канты. Жексен корасынын успне каптаган сиыр, туйе. жартастан жогарылай конган коп уйл! ак ауыл^ Тутш1 буда’ктап, кой-козысы шубартып, быкып жатыр. Бул ара Жексен кыстауы емес. Осы мына отырган ауылдын мекен! болтан га уксайды. 64

Жартастан берт Суйнциктердщ карсы алдымда, кадын жылкы сндеп, жайылып келедь Ею шет1 сайдыц ею жакиыгындагы сар тумсыктарга шашырай шыгыпты. 1шшде жиреш мен куласы коп, Кунанбай жылкысы. - Кудай урдыдесецшН Карагым, Сушндтк-ай, ещц кайтпм?- деп, Жсксен козше жас алды. - «Жайлауынды жау алды, кыстауынды орт алды» деген сумдык осы да!- деп, кур курсшгеннен баска Сушндис тук айга алмады. Жат сыбысты есттгенмен, дол мундай болар деген ой бул топтагы кэрьжастыц ешкайсысында да жок еде Булардын шшде, эсфесе куйгеш Жеттс болатын. - Бф Жексен емес, бар Бокешш, бар Борсактын жерш бф- ак басып алганы гой. Бул корлыкка шыдаганша, олген артык!— дегенде, Бокенш1, Борсактын. тагы бфнеше жас Ж1Г1ттер1 аттарын теб1Н1П, шгер1 шыга бер1ст1. — Жер ашуы — жан ашуы!.. - Будан аргы амандыксадагам!.. — Бокенш1, Борсак кумадан туып па?! - Кдшангы шыдаймыз? — Корка-корка тапканын осы гой! — Буга-буга болдындар гой осы!.. — Етекбасты кып олтфдпадер гой осы, сендер-ак!..— деп бэр1 де Суй1нд1к, Супрге кадалды. Сушнддк бул создерд1 оз басына тигсн камшьщай сезш, катты ширыкгы. Ерж берсе, осы топ мына бейб1т жылкыга ти1п кетуден де тайынатын емес. Б1рак жанагы сойлегенгйн борш байкап караса, шет1нен аталы ауылдын адамдары емес. Ылги жок-ж1Т1К шаруа коршедк Атаксыз копш1Л1К. Булар б!р кимылды 1стеу1н 1степ тастайды. Бфак салмагы тамге туспек? Бэр1Н бастап кеп, жылкыга тиген, ауылга шапкан СуЙ1НД)к болады ертен... Осыны ойлаганда Суйпадк сескешп, шошып кетп. Малмен де, баспен де жауап беретш осы Супр, Жексен ушеу1 болмак. Ол атыньщ басын 1рк1П тура кап, катты знт тастап: - Эй, жштгер, токта былай!- деде Журттыц бэр1 1рк1Л1П, соныц аузына карады. I - Создер1Щпнтур1 мынау болса, бэленщ аулактарт! Мен бул [ тобында жокпын! Бар, оие, бара бер! Кунанбай сентншошайган жиырма сойылыннан коркар деп пе ен? Корыкса буйтер ме едк [ Сен жиырма болсац, ол жуз, сен жуз болсан, ол мьщ болады, I эне!- деп ауылга карай иек какгы. Журт жаца байкдды. Ауыл мен жартас жактан жэне ект жагадагы жота-жотадан мына калын 5-526 65

о „птй жай бастырып келе жаткан коп аггылар бар екен. ЖЬ\"ГГсЕы бар. Б1реулер, келденен устап, кеИИреулер, Бэр ына кыстырып немесе бшжтерше шп, суиретш алыпты. Кем койса, жуз каралы сойыл согар. Бор. де аз уакытта жылкьшыи 1Ш1не кеп кхр.п, енд. бастары косылып, Суи.нд.ктерге таман жылжып келедк Су.пнд.к созшен сои уйлыгып калган Бвкешт, Борсактар Ундемед1. Бэр1 де аттарын баяу бастырып, аиа жиынга карсы ЖУРЕнд1Г1 басу айткан Супр едг Бокеннн <шшде коп кок ала жылкысы бар, ей улкен бай осы болатын. Созш акырын бастап: - Агайын бар, ел бар. Б1зге де есе тиер! Айтармыз, журт келес.не салармыз. Тек кызу устшде, боле бастай кормендер!- деп жалына сойледк - Осыдан боле басы болганын, сол болеши таукымепн тура озмойнынмен кетересщ! Кашан айтып ен,деме!- деп, Суйн-ццк бар созд. б.р-ак тужырды. Жылкы .Ш1нен буларга карсы козгалган кальщтоптынтап ортасында Кунанбай бар екен. Узын торы ат басын шулги тастап, кек1Л1н желпш сермеп, жай басып келедк Суйнцнктерге карсы Кунанбай бартобымен келген жок. Жылкыдан бер! карай б1раз шыккан сон, оз касындагы коп аттыны кей1н кайтарып Ж1берд1. Касында он такты гана улкен юсшер калган едг Суй.нд1ктерге осы тобымен кеп кездестн Шш.ш суык, ызгарлы екен. Жуандык ызгары «кайте коясьщнын» ажары. Жота жун1н урпит1п, удфейт1п тур. 1рге бермек емес. Аткам.иер атаулынын, эс.ресе Кунанбайдын сырт айдыны осылай келет1н. Сонын домбытпа екегпн бшсе де, Суй1нд1ктер оркашан мундай тустен ыгыса журе-пн. Бокенш. тобы бурын солем берд1. Кунанбай ерн.н кыбыр етк131п кана, унс1з солем алды. Б.раз ундеспей турып барып, Суйнадк: - Мырза, мына аттылар не?- дедк Кунанбайды бар Тобыктынын аткамшер1 «мырза» деп атайды. - Жай, мына жылкыга, отарга шыгар алдында тацба бастырайын деп ем. Соган жиылган ел,— дед1 Кунанбай. Бул соз одан ор. орб.ген жок. Жексен бурылып артына карап ед1, кошт1н алды боктер адырдан бер1 шыгып калган екен. - Жэ, мырза, мынау келе жаткан б1здщ КОШ1М13 ед1. Кыстауымызга келе жатыр ек. Мунда болса, буйтш капты. Бул капай болды?- дед.. 66

— Е, саган коипп кел деген им бар? Омыраулап, баса-коктеп кошпей-ак. хабарласып, тшдесш алсац нетуин ед1? Кошщ кейгн кайтады! — Экш елге не, ел жерге ие емес пе ед1? — Экш аспанда турмак па екен? Ис! Шыцгыстан Ыргызбайга кыстау тимесш деген кшшц буйрыгы?! — Бф Шыцгыс демесец, осы ©шрде кыстаулык жерщ аз да емес, олкы да емес ед1 гой, мырза!— деп Сушндж енд1 араласып едк К,унанбай ше сойледк — Ей, Клшекец, Бобец,—деп бастады. Жзптек пен Бекенипш сыпайы айтканда осылайша: «Клшекец, Бобец» десетш. К,унанбай казф солардыц бар руын бф арага жиып ап, соныц бар кауымымен бетпе-бет кшэласып, жупн!С1П турган К1С1 тэр1зд1.— Ага болдыц, бурым жетт1Ц. Колденец созылган Шыцгыска колбей орнадыц. Ыргызбай аз едк Семен юил еда. Ен Шыцгыстан бфде-бф куйкалы кыстау бермепс1ц. «0зге кыстау» дейсщ... Шыцгыс турганда озге жер кыстау ма? Мен болсам, ецщ кашангы коне берей!Н. Кдшангы кур калайын. Ыргызбайга да Шыцгыстай арка тфек пана керек... Ыргызбай да етек алган ел бодцы. Жатыц емес, туысканыц. Есе бермей, кумадан туып па?— дед1. Дауын да, байлауын да 031 айтты. - Сонда Бокенш1ден каиша кыстау алмакка уйгардыц, мырза?— деп, Сушнд1К ешц бул салыктыц колем1н байкайын дед1. - Бокенш1 Шыцгыстыц бул тусындагы бар кыстауды беред1. — Е, 613 кайда кетем13?— деп Жетшс куЙ1П кетт1. — Шыгара куылган Бокенш1 болтаны ма? — Ауып кетс1н деген соз гой бул?! — Жанашырдыц жокболтаны гой!— деп, баганагы копшш1к тагы козданайын деп ед1, Кунанбай Суй1ндиске кадалып турып, камшысын жацагы сойлегендер жакка нускап: - Токтат аналарынды!- деп акырып калды. Суй1нд1к ©з басын аршып, К,унанбай жагына тайсалактап, Ж1пттер1не: - Эй, орекшмедемеп пе ем, коп шуылдак! Кыскарт ецщ!—дедд. Журт ер1кс13 басылып калды. - Бокешш, Борсак! Кыстауынды алганмен далага кацгытады деп пе ец? Алсам, текке алмаймын, бер1п алам. Осы Шыцгыстыц оз бойынан кыстау бер1п алам. Ана Жштек пен Кокшен1царасына барып ориайсыц. Тор1 -Талшокы, ылдиы - К^арауыл, Балпац. Бар да сонда орнай бер. Мыиа коштер!нд1 кайырып, солай беттендер, байлауым сол!— дед1. 67

Осы кезде кунбатыс жактан жоне куншыгыс жактан да бфнеше аттылар кеп, Сушашк тобына косылып едк Батые жактан келген ек! аттынын бгреуг Сушншктщ улкен баласы Асылбек болатын. - Бпдщ кыстауга Жакып, Жортар коныпты... енд! кайтпк?!- дед1. Шыгыс жактан келген Супрдщ корила Кдбас едь - Бшщ кыстауларга Ырсай, Мырзатай, Уркер орнапты... Кешт1 кайгпк? Жук туаре алмай дагдарып турмыз,- дедк Осындай кыстаудан, ата коныстан айрылган ауылдардын жас, кар1 азаматы енд1 жан-жактан, терттен-бестен кел1п жатыр. Бэр1Н1Н тустер! сурланган. Тут1гш, ыза кернеп, булыгып келген К1С1Лер. Арттагы, кештеп еркек-эйелдердщ - бэр1Н1Н де наразы- лыгын, каргысын, ашу-намысын ала келген сиякты. Бекенш1, Борсактобы кебейе бердк Б1рак Кунанбай кайысар емес. Суй1нд1к ез ел1Н1н куйзелген1н танып тур. ©зшщ де кор больш, аякасты болганын эбден тус1нд1. - Кайтешн, мен кайтей1н?.. Жаттан керсек бф сар1 ед1,- дегенде, Жеттс: — Эдшет деген курыганы гой!- деп калды. — Жанашырдын б1ткен1 гой!.. — Буйткенше, кангытып кусашы, бул кор болган Бокенш1, Борсакты!— деп, кепшшк тагы ашу жия бастап ед1. Дал осы уакытта Кунанбай касына ек1 топ аттылар келдь Алдынгы тобы — он шакты К1С1. Муны бастаган Байсал екен. Кдсында Кат1бак 1Ш1Ндег1 ен 1Р1КТ1 аткам1нерлер. Булар бастыгы Байсал боп кеп Кунанбаймен ашык-жаркын сэлемдес1п: — Коныс кайырлы болсын, мырза! — Кдйыры узак болсын!.. — Мекенщ кайырлы болсын!..-дес1п, жабырлап куттыктап жатыр. Осы топтын артынан 1ле тагы бф топ келд1. Бес-алты к1с! ед1. Муны бастаган шал - Кулыншак. Торгай руынын ен жуаны. К,улыншактьщ касында бес азамат баласы бар екен. Белгш «бескаска» деп атанган еншен жауынгер, найзагер, батыр улдары. К,улыншакта Кунанбайга такап кеп: - Карагым, К.унанжан, амансын ба? К,онысьщ кайырлы болсын!..-дед]. Бокенш1, Борсакешй таныды. Ыргызбай жапгыз Ыргызбай боп, мына зорлыкты ]степ отырган жок. КоДбак, Торгай, Топай 68 I

руларынын. да бар жуан, содырлары Кунанбай кйн куптаган Т0Р13Д1. Сушшйктщ дэме кылары Кот1бак едн Тым курымаса, «бфтога, берж Байсал, Кунанбай хешей сырткары болар» деп ойлаушы едх. Астыртын не сез болтан? Не сыр бар?.. Мэлш емес. Калай да мына ажарына Караганда, Кунанбай ИС1 Олжайдыц бар жуанларын тугел соньшан ертш алган керхнедх. Амандаса келген, кайырлы болсын айта келген Байсал, Кулыншакдвл бупнп кун, кур амандасу емес, Бокенхш, Борсакка кыр керсете келхп тур. Кунанбай соны одеш гстетш отыр. Муны жалгыз Сушндж емес, Жексен де сездн — Апырай, ата конысым едк Одан кала берсе, осы жиын, осы бэрщнщ коз алдында, кешеп кектемде гана, осы мынау тастын бауырында Борсактын б)'р баласынын каны тамып едх гой. Ер азаматымнын каны тамган жер ед1 гой!— дедк Бул соз - дэл бул жиыннык кутпеген соз1. Суйшдж оз хнйнен: «Алдырган албырт деп онын нес1н айтты екен?» деп жактырмады. Кунанбайга да бул соз, тшт1 тосын болатын. Оны дау усп'нде дэлел, далбай кылатын К1сх болар демеген. Сондыктан жауабын ойламай айтты. Жексен айткан созд1 Бокенш), Борсакка тагы осы жерд1 алуына бхр упай кып пайдаланбак болды: — Не деп турсын? Алжыганбысын? «Ер1м» дейсщ! Ер1н, сол болса, сен1н елдтнде не касиет калды? Ол ер емес, Борсак эруагынан садага... тшт1, Тобыкты еруагынан садага!.. Ол — сумырай ед1. Мен сол сумырайды куртып, сонын 131-тозы 61тс1н деп, бул жерд1, бул ошрд1 эдей! басканын мекеги ет1п турмын. Сандалганы нес)?- дед1. Бокенш1, Борсактын калын жиынына мына соз таспен ургандай тидк Бэр1не де бхр сэтте Кодар ол1М1Н1Н сыры, Бокенш1 жершщ алыну сылтауы б1р-ак шеш1лгендей болды. Бутан келгенде Суйшджтщ де шыдамы таусылып ед1. — Ойпырай, не дейсщ! Эттен, аузыннан айналайын Божей- ай, Кодар олгенде: «Бул шылбыр Колардын мойнына гана тускен жок. Буйырса, Бокенш!, Борсак, сен!Н мойнына да тускен шылбыр болар» деп едщ... Арманда кетшсщ гой, ес1л ерш, Кодар-ай,-деп ун1 ош1п, атынын жалын кушып, бупл!п турып калды. - Уа, кара бет басым! Кара баскан ку басым! Мен куарган не еткен итедм? Ойбай, бауырым!.. Бауырым, Кодар!-деп Жексен ок!рш жылап, атын борбайлап, Кодар кыстауыиа карай шаба жонелд]. Сол-ак екен бар Бвкення, Борсак тег1с: «Ойбай, 69

бауырымдап» Жексеннщартынан шаба-шаба жойетсть Сужндж те солармен кетп. Байсал мен Кунанбай бул арада енш тура алмай, ундемейтомсарган куйлершде сыртайналып кетт едк К,унанбай оз шшен: «Жанагы созд] огат айттым-ау, кап!» дедк Бфак Байсалга да сыр берген жок. Кайта Бокешшшн мына мшезше сылтау пдеп. озшше соны таптым дедк - КутыртканнынК1м екенш кордщ гой! Шымбайына багкан сон шынырауда жаткан сырын айтканын кормеймюн? К,олты- гына дым буржкен Божей. Анык Божей. Тобыкты 1шжде меж тоскан канды какпан сол болмак кой. «Береке-береке» дейсщ. Юно кшде? Кордщ бе!— деп, Байсалга кадала карал алды да: - Бфак Кудай ак та, корш-ак апармын!— дед1. Аздан сон Байсалга купиялау кып: - Сен Суйпшк пен Суг1р, Жексен ушеу1не айт, копт! коздырмасын! Бассын! Шынгыстын кай тусына орныктырсам да, ол ушеушшсыбагасы олкы емес. 0кшбес]н! ©К1нд1рмейм1н! Осы серлме сенс1н!—дед1. Олжайдын алгашкы орнында калган жиынынын ортасында турган Майбасар болатыи. Ол тумсыкасып шапкылап жылап бара жаткан Бокеншшерге карап: — Уай, жарандар! Бул тустен кешн манырайтын аксак кой дейс1ндер. Тштк ол емес!.. Мына Бокенш1 екен гой тустен кей1н манырайтын. Кектемде олген Кодарга куземде кеп суйекип болган К1МД1 корд1н? Муны корген К1м бар десенш1,— деп карк- карк кулдк Коктемде Кодардын суйег1не жан жоламай кеткенде, Жемпей1с пен Ойтшбст койшы гана кеп жоюны боп едк Жексен ол кун1 оз аулыиын катын-баласын: «Неге жылайсын, кезщ аксын!» деп шет1нен быкпырт тигендей сабап, К,одар ол1пне жолатпай койган. Жэмпей1С пен Эйт!мбетке солардын озшдей койшылар, жаны ашыган кедейлер гана болыскан. Сонынбарлыгы ек! 0л!кт1 Кутжан бейтн1Н басына апарып, зар кагып жылап, жоктап жур1П, таза арулап койып ед1. Каз1рде К.утжан бейтжнею жагындагы жана каб1рлер Кодар мен Камкатк1 болатын. Бокенш1ЖН барлык азаматы шапкылап ат койып кеп, осы бежттщ уст1не шуркырап, жылап тус1п жагты. СуЙ1нд1ктер тобы келместен бурын бей1ттерд1Н басында 3-4 кана адам отыр е;п. Ол — Жэмпежс, Ойт!мбет жэне б1р-ек1 баска койшы болатын. Жаз бойы келе алмай, бугш кошпен жет1п, ен алгаш еске алып, куран окып отырган солар сд|. 70

Кешн осылардын устше шулап келген нетрд1 кергенде, мына кершер тан болды. Жылаганнын 1ипнде Суйшдж бар. Ол бф жумбак. 0аресе, буларды кайран еткен Жексен мен Жетшс... Екеу1 де уш кабфД! кезек-кезек кушактап: — Кеше гер, арысым, кеше гер! — Агаекем, кеше гер!—десш кеп зар-зар етед1. Коздершен шын 0К1Н1Ш жастары агыл-тепл шыгады. Бфак ЖэмпеШстщ журеп жылыган жок. Ол Кодар мен Камканын кайгысынан осы жазда бфжолата бел1 бугшп, катты солып кетш ед1. Камканын бейтн кушакгагалы ешреп келе жаткан Жексенд1 кеудеден койып кап: - 0й, кв31Н аксын, К931Н аккыр еншен!..- дедк Аз уакытта уш кабфдщ басына еркектер гана емес, барлык коштердщ эйелдер1 де, жас-кар1С1 де ушлген едк Калын ел болып, зар ещреп, улап-шулады. 3 Бокенпи, Борсак Шынгыстан кайта серпшп кошкенмен, Кунанбай атаган жана кыстауларга бармады. Кызылшокы, Кыдыр, Колкайнарга жаппа ттп конды да, кошпей отырып алды. Бул кезде озге елдердш бэр1 де кыстау-кыстауына жетш, жайласкан болатын. Кора басына шшендерш тасу, тонын аудару, кыс жагатын киларын калап алу, мал коранын жыртык-тестн бупндеу, уй сылау, пеш тузету сиякты ютер! кыстык мекеш бар елдердщ бэршш де тепе жумылган науканы. Осындай штерден сырт калган жене барары мэлш емес Бокенпп, Борсак аз куннщ шшде ауган, боскан ел тэр1зденд1. Кунанбай жорга Жумабайды Суйшдж пен Супрлерге жйерш: «Ана Карауыл, Балпан, Талшокы бойынан тандаган коныстарын алсын! Жэне жайлауына колденен Шалкарды тутас алсын! Бфак копке мурындык болмай, тез барып орныксын!» деген. Шынгыстан б1р-б1'р кыстау алса, Карауыл, Балпан тисе жене эаресе, жайлаудагы ек1 озен жеке меншжтерше тисе, тшн 0К1Н1Ш1 ЖОК. Осымен Суйшдж, Супрлер оз есептер! утылмайтынын бшген сонкош-конын ойлап, кыбырлай бастап едк Були озге Бокеннлге айгпастан Суйшдж, Супр, Жексендер таи аты- 71

сымен туйелерш устатып, аркан-жШш камдап, жаппаларын да жыга бастады. Булар осылайша фггкшен екшелгенде, озге Ведении, Борсактан жиырма-отыз юа атка мшдк Енд1п жиын - кара шаруа жиыны. Араларында зор денел!, орта жасты Дэркембай бар. Ол Кызылшокынын шетк1 конысында отырган Жексен аулына келд! де, Жексен мен Жетшсп шакырып: - Елд1 тастап, бас саугалап, кайла барасын,, туге? Тапжылма! Кеише! Не керсен, бфге кересщ! Жыкпа жаппанды!- дед]. Жексен карсыласа апмады. Жалгыз-ак княлап: - Жакдарым-ау, не бшгендерщ бар?- дей берт едк - Онан да казф екеущде атына мш! Ер боте! Анау Сушндк, Супрге барып соз байлаймыз!- дедь Жексен мен Жеттс ерксп ердк Осы топ Сушндк пен Супрге де коп сойлеген жок. Буйрыкгарын шолак айтып, кештерш токтатып тастады. Сушндк булардын айтканына амалсыздан багынды да: — Ал бфактапкан акылдарынды айтшы! Кылышын суйретш кыс келедк Кемшр-шалды куршлдетт, баланын жагынан боздагын шытарып, кашанты отырамыз? Кайда барамыз?—дедк Двркембайдын жауабы аз1р болатын: - Суйшдк, Жексен, Супр ушеущ де алдымызга туе! Аттарына мш! Жур, вне, Бвжейге! Елден жырыла кашып онбайсын, туте! Бежейге барамыз. Агайынга салмак саламыз. Лпп, жанашьф жок болатын болса, аргасын содан вр1 керермо!- дед]. Сушндк пен Супрд], Жексешй косып алган осы топ дел осы кун тусте Шынгыстагы Бежей аулына келдЕ Онын кыстауы Токпамбет дейтш кальш шалгынды, мол тогайлы, ен бф куйкалы кыстау едЕ Бежей оз атасы Кенпрбайдан ата коные есебшде мура кып калган жер осы. Ведений тобы келген сон Божей лезде ктс1 Ж1берт, жакын жердеп Байдалы мен Тустт1 шакырып алды. Не де болса, Жттектщ акылы б]р жерден шыксын дегенЕ Бу топта Суйшдк шешшп сойлеген жок. Юбфтктеп, кылгынып сейлегендей болды. — Агайынынкел]п отьф. Акылына консы кона келт отыр. Не дейсщ? Нускайтугьш бетшд] айт!- дедЕ Божей мунын 1ШК1 сырын бшмеп едЕ «Дагдылы коркактыгы, Кунанбайга карсы шаба алмайтын ежелп маймактыгы» деп мырс ет'п, мурт астынан кулш койды. Бфак Сушндк сондай солгын 72

болганмен, езге кепшшк олай емес. Онын. ажарын суймей, мойнын сырт кайырып, сурланып отырган Дэркембай, Божейдщ кулклсш сезт кап: - Божже, шбфпктей-шбфтжтей болдык кой. Тура баспас тобан аяк болтан сон иыкка ит те, кус та шытад та!.. Тек кана «шок-шок» дей бермей, осы 61ЗД1 де ел кылатын, ер кылатын акыл айтшы!- дедь Байдалы осындай ер мшезд1 жактайтын. Тура айтканды суйетш, оз1 де кайратка, кимылга бой ургыш ацам. Жштектщ кол куш1 кебшесе осы Байдалы басынан айкын коршетш. — 6й, Суйшдйе, сен акылды мына Дэркембайдан сурасан етп. еркектщ соз1 мына кедейде жатыр той, мынау ер кедейде!— деп кеудесш котерш, Дэркембайта суйсше карады. Божей бул тартысты эуел1 колмен емес, жолмен бастап коргенд1 макул деп б1лген. Колдан келсе, бул жолы К,у- нанбайды келеге салып ешкерелеп, коп алдында тентек кып алмак. Мына келген Бекеннпге, ертен болатын бэленщ артын да ашып айтып, танытып коймак. Эуел1 осыдан бастау лайык. — Бобен, Борсак, бауырымсын. Сатан тигеш — маган титень Сенен шет калып, амандык, тыныштык пдемесшн. Б1рак Кунанбайдын деген1 болса, сеш мен мети де тэту кып, туыскан кьш коймак емес-ау. Талшокы, Карауыл, Балпан деген жерлерд! атапты деп ес1тт1м. Осынын туб1н ойлаймысыц?— деп, бар жиынга барлай карап, аз ундемей отырып:— Мунысы Юшекец, Бобенн^н жер жапсары б1р болсын. Ек1 атанын урпаты жерлес болса татулыктан кетед1. Жакын отырып, бес тал коде мен бф урттам сута да киталасып таласа берсш детен1. Атадан нэс1лге арылмас Ж1К калсын деген1 той. Б1рак онын ойлаганыныц бэр1 б)рдей орте баса бермес. Туыскандыгым туыскандык. Кундерд1н куш боп, Талшокы мен Карауылга келер болсан, орнын аз1р. Барымды ортага сап, туе шайыспай-ак улесем1н. Ол 031 б1р тебе. Ал бфак одан бурын айтысып кореЙ1к. Ара агайын К1шекен екен. Б13 кфшпей К1М к1р1сед|?- деп Тус1пке карап отырып,- Агайын келесше мынауын тентек, мынауын зорлык дегенд1 айтып корей!к. Калган 1с пен созд1 содан сон шешешк... Макул ма?—дед1. Бокенш1 жиыны да, Байдалы, Тусш те буны макул десть - Ендеше, Тус1П, сен атка мш! Осы созд! алып, Кунанбайга барып жауабын буян окел!— деп Божей соз1н б1Т1рд1. Тусштщ баратыны осымен шеш|’лген сон Байдалы: 73

— Тек, жалтыз-ак, арыла сойлес. Айтатыннын борт айтып кел. Бута-бута болгамыз. Ат кекшн кессен де, катты айтып, ел окпесш тугел жетюз!— деп, Тустке 031 де ашумен сойлеп, нык кайрат бердй Осы С03Д1 катты устап, Туст сол куш кешке Кунанбайга кеп сейлесп. Кунанбай Карашокыга улкен бэйбшеа Кункеш кыстатпак болтан. 031 сол ауылда екен. Туст екй-ий кезшде келд1 де, Кунанбайды онаша шыгарып, д©н басына барып отырып, узак сойледт Алыстан бастап, «береке-бфлк» керегш айта кеп, ен аягында: - Мынау гане Бобен емес, жл Юшекенде наразы...— дей берт ед1, Кунанбай бутан жалт карап, катты зеюп: - Наразынын жокшысы Кшекен болмак па? Ендеше, мынау Керей, Уак, анау Сыбан тепе наразы. Онды-солды бэр1 вкпелк юмте окпел1? Урлады, барымталады, ак малымныц есес1н бермейд! деп, дэл Юшекенн1н ©31не наразы. Байдалы, Божей, мына Тус1п сен... дэл сендерге наразы. Бокенш1н1 айтканша, оз басынды актап ал! Уры менен карынды тыйып ал!— дед1. Туст бул арата катты ашуланып ед1, даусы да катан шытып кетп. — Тел! мен тентек кайда болса да бар болатын, Кунанбай! Божей мен Туст 031 уры ма едН Ара агайыннын созш айтгын, карындастын коз жасын айттын деп, тэты жазтырмак па ен? Ак та болсам, жок сылтаумен тэты арандатпак па ен? Божей, Туст арам болса айтарсын! Ак болса, жазыксыз болса, ненд! айтасын? — Айтканым айткан, жазыктысын, арамсын... - Енаеше, м1не, зауал уакта... сал мойныма арамымды!—деп, Тус1п дф-дф епп, жупн1п алды. — Арамын сол - Божей матан какпан куртанын койсын! Б1реуд1н сыртын бетке устап журт, маган арнап ок атканын койсын! Енд1 осыдан коймайтын болса, аташ огын аямасын, тепе атсын! Б1рак кашан айтгын лемесш! Енд!г| керд1 тап 031 коредн 0з басы коредП Ал Керей, Уактын малый берес1н! Берпзем1н! Ертен уст1не сияз куртызамын. Бул — бф. Еюнш1, Бокенш! соз1нен аулак кетс1н. Тартсын аятын. Тарт аягынды! Ара агайын сен емесс1н. Сатан сынататын соз1м емес. Боле \\здемесен, к1 рIспе! К1р1ссен, алыскалы эдей1 к1р1ст1н деп б1лем1н. Бар, айт осынымды!.. Тепе жетк13 Божей мен Байдалына!— дед!. Соз осымен б!тп де, екеу! ек! айрылып кетп. 74

4 Осыныц ертешнде туске таман Майбасардын ею атшабары — Камысбай, Жумагул шапкылап кеп, Жттек шиндеп еактершщ ар жагына сунпп-сунпп кегп. Кыстауынын жанында отырган алты уйд1к барлык ит1 абалап шыгып ед1, атшабарлар акырып, камшы ушрш умтылып, бездфт жШердк Эрбф уйшн. ес1пн жамылып, баспа гып турган балалар да мына тентек конактардан коркып, шге юрген тышкандай, есштершщ ар жагына сунпп-суцпп кегп. Урюмбайдын улкен коцыр уГйнде бфталай еркектер отыр ед1. Уй иесшщ озшен баска Каумен, Караша бар-ды. Бул екеу1 - Бежейдщ жакын агайындары. Урюмбайдын юшкене тулымды кызы, есжтен кашып кеп окесшщ колтыгына юрт кегп де: — Атшабар, атшабар!- дедг Атшабар келсе, жанжал келетшш балага шешн сезетш. Мойындарына былгары семке салган, тосте какпакгай улкен- улкен жез знактар таккан ею атшабар уйге юрт келгеиде, тулымды кыз: — Эне, энеки, эке!— деп, екесшщ койнына жабыса тустг - 0й, жандарым, немене шулатып жургендерщ?— деп Урюмбай жактырмай карсы алды. - 1с тыгыз, буйрыктагыз... асыгып журмЫ— деп Камысбай торге шыкты. Жумагул от басына бф Т1зелеп отырып калды. Карата: — Е, не буйрык? Немене тагы, ел коилт, жау жегп деп шетщнен?— дед! де, кабагын тушп, Камысбайга ашумен карады. Бфак кырыс атшабар кайыскан жок. - Буйрык сол, уйтнеспщер. Караша, Каумен, сендерд11здеп келем!3. Осы Урюмбай, Каумен, Караша - ушеущищ ауылдарында сияз болады. Ел жиылады. Керей, Уактыц даугерлер1 келедк Ел мен елд! акылдастырамыз, урыдан мал эперемпдейш... - Юм айтады?- деп Каумен тжсшдь - Эперетш юм?- деп Караша кайтадан кадалды. - Урыдан епере мс, жок, уры смескеде салмактуссш дей ме?- деп Урюмбай да жалт карады. Сияздеген мол шыгын. Ол - коп елдщ калын даугерлер» келш орнайды деген соз. Осы елдщ жуан, семп, мешкей билерк куи- 75

я Д13 — туст1К, кешке конакасы жеп, асыкпастан ай жатады деген С03. Ежелден мэлш: кай ауылдын успнде сняз болса, сол ауыл мол шыгасылы болмак. Елден ерекше мазасыздыкка ушырамак. Улык кай ауылга сияз курса, сол ауылды кырына алганы. Камысбай бул отыргандардынсиязга онай коне коймайтынын ертеден бшедк Старшын мен ага султанга айтпаса да, атшабармен коп киталасады. Б1рак Майбасар буйрыгы катты болатын. Богелуге болмайды. - Буйрыкулыкпкь Кунанбай мен Майбасардш. Мен шыгар- ды деп пе ен?— деп, Карашага сыздана бф карады да,— Бол, болын,- дар! Акылдасындарда, уй камдандар. Ушеущнщауылдарындагы бар кшз уйш осында экеп ттпндер. Сойыс жайын акылдасындар. «Жшггек эуел1 елу кой сойыс улессш»,— деген. Соны кай-кай ауылга саламыз. Казф осынын жайын кенесешк,— дедн Атшабармен сейлесш созге, жолга жарымайтынын Каумен жаксы бшедь Сондыктан ол егес созд.1 молайтпай, жакындагы Байдалымен акылдасып алмакболды. Уркшбай мен Карашага: - Екеущ бер1 карандаршы,— деп, 61 раз ундемей кадалып отырьш,— б!з гана емес, Жттекке тег1с келген селебе гой. Мына жерде Байдалы бар. Божеймен акылдасуга кашан боп тур. Караша, сен тез атка мш де, барып Байдалымен акылдасып, мына атшабарлардын жауабын алып кел!— дедк — Дурыс, суйт!- деп Урюмбай да костады, атшабарлар да карсы болган жок. Караша лезде турып, ундеместен жур1п кетт1. Осымен атшабарлар орныгып отырып, шай 1ш1п жатты. Урк1мбай олармен жауаптаспаса да, ©з шшен Майбасар буйрыгьша катты ашулы. БарТобыктынын 1ш1нде б1р уй казанына арам ас салмады десе, сол ен алдымен осы Урю'мбай уй! болатын. Атшабарлар коп тоскан жок. Уй сыртына б1рнеше атты К1С1 дус1рлет1п кеп, шапшан.тус1п, аттарын тез байлап жатыр. Келген — Караша. Касында Байдалы мен Карашанын ор атанган уры тус!рг1ш ж1пттер1. Жумагул атшабар кулау болатын. 1ш1нен мыналардьщ кел1с1н жактырмады. — Е, не гып ереу1лдеп журс1н бэр1н бфдей?— дей бср1п сд1, Кожакан деген узын кара ж1г1т: - «Атанды жау шапса, б1рге шап» деген. Сендерге Ж1г1тект1н бар малый тартып эпергел! келд1к,- дед|. 76

- Бар мал емес, елу-ак кой керек. Калган малый коп болса, ана иес1 келгенде жетектетеран... Асыкканын не?—деп, Камысбай зэрлешп ашу шакырайын дедь - Соны оперетт осы сенбйпц?— деп, Караша Камысбайдын дел касына жугше отырды. - Мен болганда кайгейш деп ен?.. - Сен канкуйлы, томам елд1 жылатып болдыц гой, осы итаршылыкты коямысын?.. - 0й, сандалма орман! Одан да ана Байдалынын жауабын айт. — Жауабы ма?.. Ендеше, жауабы мше,— деп, Караша колындагы тобылгы сапты жуан камшыны сермеп Ж1берш, аткып турып, Камысбайды бастан тартып-тартып жШердк.. Малдасьщ курып отырган Камысбай да жалма-жаи тура берш ед1... Уркшбай барлыкосы уйдеп ез жпптерше акырып, буйрык етт: — Уста! Сой ею иттП— дедь Жумагул да, Камысбай да арпалысып, айкайлап, боктык астына ала бастады. Бфак он жтт ырык бермедг Ундеместен жабылып, екеуш алып-алып сокты да, тперлеп басып-басып алды. — Байдалынын жауабы сол. Ею итгщ бауыр сыртынан дурен! согьш-согып, Майбасарга кып-кызыл жоса кып кайгар!..—дедк— Ал!.. Тур бэлем!— деп кеп, Караша Камысбайдынбасына 031 М1гпп алып, куйрыгы мен жонынан шыкпырта берд1. Жумагулды УрК1мбай мен озге Ж1пттер де сондай сабады. Ек1 атшабар таякты Ж1птектен мейлшше жеп алып, беттеп Кызыл жоса кандарын айгыз-айгыз кылган бойында, суртпестен шапкылап отырьт, Карашокьщагы Кунанбайдыналдынатура кеп юрд1. Кунаибайдын касында Байсал, Майбасар бар екен. Жэне Кулыншактын батыр улдарынан Наданбай, Манас отыр. Ыргызбайдан - Жуман, Толепберд!, тагы да баска уй толы жтттер бар екен. Кунанбай эуел1 ун катпай сазарып отырып барып, аздаи сон ею атшабардын бет!не нускап отырып Байсалга: - М1не, корд1Н бе? Кайтып агайын болайын? Мына камшы мыналарга емес, маган жумсаган камшысы гой Бо- жейд1н... Тур тепе!- деп, бар жштке катты акырып, буйрык бердк- Каз1р барындар да, сол ез уйшде сабаткан Урюм- байды кол-аягын байлап турып, дэл менщ алдыма суйрет1п эпкел1ндер!— дедк 77

Баска бф к1с1 бф ауыз соз айткан жок. Кунанбай да мунан ар! лем деген жок. Он Ж1пт атка мше-мше шаба жонелдк 1шшде Кулыншак балалары бфге кетп. Осы топ ымырт жабыла Уркшбайдын аулына жетш, барлык ауылдын еркектерш быкпырттигендей сабап журш, Уркшбайды ез ушнен суйреп алып шыкты. Уркшбай уйде карсыласканмен, таяктиетшш байкаган сон енщ кайтып ун каткан жок. Бет1нде жалгыз тамшы кан жок. Ашудан кокпенбек боп, булыгып алган едк Ернш Т1степ, кабагын тастай туйш ап, шыдай бермек болды. Тыста мунын колын артына байлап, бф сем1з шабдар атка мшпзд! де, артына Телепберд1 каргып мппп алды. Ашулы топ Карашокыга карай тасырлатып шапкылап женелдк Каз1рде кас карайып, 1шр карангысы эбден болтан екен. Булар Шынгыстын калын 1Ш1ндеп Уркшбай корасынан томен беттеп, езенд1 бойлап шауып келед1. Аз уакытга езенд1 кес1п отет1н боктер жолга жетп. Енд! кунбатыс жактагы Карашокыга карай бурыла бер1п ед1. Бфак алдарында келденен туста б1р топ би1к терек болатын. Сонын арасынан б!р сэтге калын, ноп1р боп: — Капта, капта!.. — Тус-тус! — Олтзр иттерд1, елпр!— деген калын шумен, еншен б)р кок ат- тьшартит кеп кегп. Узын саны отыз-кырыктан кем емес. Кдддарында еншен шокпар мен сойыл. Кунанбай Ж1пттер1 карсы айкайлап: — Келсен кел!.. — Омай!.. - Туссентус!- деп, сапырылысып, араласып кетт1. Буларда да сойыл, шокпар сай едь Узын-узын ак сойылдар кезек-кезек кагысып, сарт-сарт тикеш... Карангыда тоскауылда турып шабуыл жасатан К,араша болатын. Оган Байдалы кушйз буйрык бер1п: - Бф кимылды 1стеу1н 1стед1н. Б1рак енд1 сак бол!- деген. Караша содан кешк1 ымыртка дей]н тау басында, ат уст!нде журген. Кешк1 ала коленкеде Урк1мбай аулына карай суыт кет1П бара жаткан калын шогырды ол мезплшен-аккорт едц. Тепн емес екен^н де бшген. Содан шапкылап отырып, таудан тус1п, оз аулынын бес-алты жттш атка М1нпз1п ап, жолдагы Каумен Ж1пттер1н де атка М1НГ131П алганша со болды. Неде болса Уркшбай аулыида жауды баса алмайтыныи бшген сон осы кайтар жолдан кеп тоскан. 78

Карата кара сойылга мыкты болатын. 0з аулынын, жас ж1пттер1 де шепнен ат усп тобелеске мойымайтьш, «гздегенге сураган» дейпн Кожакан сияктылар едг Коян-колтык жерден жаксы кшпкп. Кунанбай колын бул урыста бастаган — Кулыншактын. батыр улы Манас. Ол алдарынан тоскауыл болатынын бшген шсщей екен. Аналар каптап коя бергенде, тук саскан жок. Такымындагы кара шокпарын суырып ала, бар жтттерше буйрык берт: — Ал саспандар, кеп те болса, корыкпай урыс! Таймай сок!- деп араласкан. Осымен калын. топ жапыр-жупыр бфнеше рет айкасты. Манас колынан ек1 Ждптек кулап тусп. Телепберщ баганадан бф акыл ойлап алып едг Тшп, улкен кысылшан болса, ол Уркшбайды аударып тастап кетпек болатын. Осы ойын ез1 орындаганша, Карата кеп жепп, ершен 1стезт1. Колы байлаулы журген Уркшбай бхр айкасып откен уакытында, Карашанын атын танып калган. Сол арада айкайлап: *— Карата, мен мундамын, мен1 айырып ал!— деген. Кайта айнальт оралганда Карашанын. куганы осы екз К1С1 М1нгескен жер кылан ат болды. Жакыптын жуйрш шабдар аты жетк1збей, коп элек кылды. Б1рак Карата калатын емес. Топтан жырып алып, куып кегп. Телепберд1 артына алактап, алдына карай алмай келе жатты. Урк1мбай осы кысталанмен пайдаланып, аттан 031 сусып, кулай тус1п кегп. Осымен Жттек Урк1мбайды айырып алып калды. Кунанбай жагынан бул тунде колга тускен К1С1 болмады. Ж1птек тауды басына К0ш1р1п, уран сала берд1. Сонымен тобы кобейе бастады. Жан-жактан: - Кайда? Кайда?..- деп андыздап шапканаттылардынсарыны молайып кеттк Осыны байкап алган Манас оз ж1птгер1не: — Енд1 жонел!.. Каша урысу керек!.. Сал каша урысты!.. Ал тарт!— деп оз! бастап тартып берд1... Уркшбай босаганнан кей1н, олар жосытып шапкылап, тау асып кетт). Кунанбай жтттер1 колга туспеседе, Ж)г1тек колынан коркып, кашып кетп'. Урк1мбайды экете алмады, тастап кетт1. Бул тунде бар ЖИтекке Урк1мбайды айырып алу да, куншз Кунанбайдын ек1 атшабарын сабаган сиякты куш асырып, бел бтрген )С болды. 79

5 Осынын ертешнде кун райы озгеше бузылып, кыс ызгары б1Л1не бастады. Шынгыстан аса согатын катты жел бар. Коктемде бул жел ипл1К жел1. Карды кагып, боктер мен шщц карайтып кететш жел. Кыстыгуш де Шынгыс жел! шаруаньщ досы. Тау 1Ш1мен боктерде б!р жумадай, он кундей узшмей сокканда, кыс кысталанын сейштш, мал жайылысын кенейтш, шаруаньщ аркасын жазып кететш. Бул 031 онынан согатын жел. Сондыктан оншалык коп суык экелетш жел емес. Бфак согуынын каттылыгы тым ерекше болады. Бектерде кныршыктастарды ушырып согатын кара жел. Шеп атаульшан да, кой оты - мык жусан мен усак, тырбыкай бетеге болмаса, енге бойшан, тамыры босан шоптерд! жулып, ушырып окететш эдет1 бар. Тегшде, Шьщгыстьщ асыл шоб1 - мык жусан. Бул — койдын ырысы. Ал кыстау атаулы койга жайлылык жагынан багаланады. Койдын куты Шьшгыс болтан сон, коп елдщ жаксы кыстау шегенде тыгылатыны да сол Шынгыс. Шынгыстын кара жел1 озге уакыттын боршде жаксы болганмен, дэл кузд1гун1 жайсыз-ак. Кущи суытып, аспанды сурлантьш келелд. Бупн кара жел басталысымен, киыршыкгап кар да тусе бастады. Биылгы жылдын ен алгашкы кары осы. Суык жел ки13 уйде отырган ауылдарды тег1с бур1СТ1рд1. Шынгыстын бектер1 мен койнауындагы ауылдар бул уакыт- та кыстау-кыстауына мтнбелеп, конып, кун райын багып отыр ед1. Бупн сол елдщ бэр1 дс ки13 уйлерш жыгып, жуктерн! корага тасып, жылы уйлер1не кауырт К1р1п жаткан. Кошишк осы карбаласта болса, Кунанбайдын Карашокыдагы аулы, ас берген ауылдай, оз элепмен оз! уйкы-туйкы боп жатыр. Урк1мбайды ала алмай корген карсылыкты тег1с айтып Манастар келгел!, Кунанбай аулынан жан-жакка карай усп-успис шапкыншылар ушыртып кет1п жатыр. Кешег1 Байсал бастаган барлык улкетщер жиыны осы ауылдан тараган жок-ты. Олардын устше казф манайдагы бар Ыргыз- байдьщ еркек К1НД1КТ1С1 тугел аттанып келген. Шапкыншылар кеткен беттерден ондатан, жиырмалаган аттылар лек-лск желе жортьш келш жатыр. Осы келген топтардан он шакты Ж1Г1ТТ1 1р1ктеп шыгарып, бастыгын Майбасар епп, Кунанбай эуел! Бокешшге Ж1бертт1. 80

Кызылшокыдагы Бекенип ел1 де кошпей отыр едь Мыналар бара сала, тыгыз буйрык етт, Талшокы мен Кдрауылга карай сол Бекешшш бф-ак коийргп. Суйнцик, Супрлер осындай сылтауды кутш, кос канатын комдап отыр екен. Алдымен кешкен солар болды да, озге Бекеншшер де ержаз тартып кетп. Бупнп кун кешкен жалгыз Бекенип емес, Кунанбайдын оз ауылдарынан кешкендер де бар едк Ол Оскенбайдын улкен уЙ1 — Зере отырган ауыл. Жене сонынкасындагы Ызгутты, тагы бфнеше Карабатыр, Жуантаяк ауылдары болатын. К.ысы-жазы Улжандармен б!рге кеинп журетш Жидебай, Баракты кыстайтын ауылдар. Кунанбай бул уакытка шейш ол ауылдарды кыстауларына Ж!бермей, ез тобын бф арада жиып устамак боп келш ед1. Енд! суык тускенде, кер! шешес1Н жене Улжан колындагы жас балаларын тондырып отыра беруге болмалы. Зере мен Улжанга бала атаулынын барлыгы: «Кыстауга кешейж, тондык» деп, салмак салган. Осымен Зере Кунанбайга урсып, ер1кс1з бупн кешет1н етт1. Осы ауылдарын кеш1р1П, женелт1п болган сон, К,унанбай дел буг!нг1дей Шынгыс ен1р1ндег1 еб1гер мен карбаласты тез пайдаланбак болды. Батана танертеннен бер! уст1-уст1не кел1п жаткан аттылар каз1р туе кез!нде калын неп1р, улкен кол болды. Тепе сойыл, найза, айбалта, шокпар устатан шабуыл мен согыска ез1рленген кол. Бул келгендер Ыргызбайдан баска Тортай, Топай, Жуан­ таяк, Энет, Сак-Тоталаксиякты рулардыц топтары. Жене б1р калын нешр Кет1бак болатын. Осы елдердщ бер1 де Шунай, Ши, Жидебай, Кыдырдан бастап Шынтыска шеЙ1н созыла кыстайтын елдер. Карашокыга жакын келетш кыстаулардын елдер!. Бер1н житанда да Кунанбай еуел1 ер елд1Н ру басыларын касына алып отырып, арттагы кёпшШпне сол ру басылармен оз атынан селем айтып жигызган. КетШак Байсал мен ез атынан айрыкша селем айтып, шапкыншы кылып та Кот1бактын ез Ж1пттер1н жумсап едй Сонты уакытта да ез1 Карашокыны алганнан бер1 Кунанбай Байсалта бф уеде берген. Шынтыстагы кыстауы аз, саны мол Кепбактын жер1н молайтпак едй Копбак Ж1птекпен жсрлес. Бурын бар Тобыктыны билеген Кенпрбай тусында Шынгыс 6-526 81

шжен жаксы, куйкалы кыстаудын бэрш басып калып, эл1 ыык баурап келедкЕаш басы ескен, малы ескен жэне ол куидерде жер есес1 дурыстаг. тимеген Кепбакты ол Жттектен жер оперт ырзаламакшы. Жаз ортасынан берг жатып алды. Божейден жырып алып бауырына тартканда. эсфесе айкын сездфт, кызыктырып коятугын. Сол Байсалдын оз сыбагасына арнаган бф кыстау болатын, ол кыстау бупн Божей отырган атакты Токпамбет. Кунанбай эзф оз басы алар жерш алганмен Байсалды жайлаткызган-ды. Онын бер жагында Байсал Жштек жерш келемен, жолмен алатын шыгармыз деупп едк Кунанбайдан «аперем1НД1» естненде Байсал да ундемейтш. Екеу! бфге жасасып, кабакпен угысатын болганнан берк тепнде, Байсал ундемесе, ол кенгенп Карсы болтан жершде ол колма-кол бф-ак томы- рылатын. Мыла жолы эл1 кунге сол ундемеумен келедь Кепбакты жаздан бер1 Кунанбайдын дегеншен шет жайылдырган емес. Билетш, ыркымды, тус1мд1 берш керейш, кайда, калай апарар екен деп байлаган едь Ал сонга ею-уш куннщ !Ш1 шатасып, шиелешст барады. Ета Токпамбет зорлыкпен тимесе, берекемен тиетш емес. Зорлыкпен жылатыи тартып альт береке таба ма? Жэне, эсфесе Жйттек эр1 кеп, ор‘1 аталы мыкты ру, езшде Кунанбаймен тфесш журген Бежей бар. Ол Кепбакка ата кыстауын узак бауратып, кутты коныс кып коя ма? Зорлыктын да кайта оралар орайы болмай ма? Сонда Бежей Байсалга Токпамбетп байыргы, туракты кыстау етш негьш шыдап отьфады? Негылса, зорлыкпен алганнын ту61 кайыр болар деп айту киын. Б1р апуын алса да, артынан аударып тастап жЮермесе. Мше, бупнп кун ундемей, ауыз ашпай Кунанбай касында журген Байсалдын 11111 осылай едк Дел шанкай туе кезшде Кунанбай шарт киппп, Байсал, Майбасарды ертт тыска шыгып, барлык елге: — Ал агайын, мш енд| тепе аггарыца!— деп айгайлап турып, буйрык етт1. Журт жапыр-жупыр атка м1нд1. Ыргызбай жтттер! каруларын колга алган. 0зге ел де тепе кару алды. Бул уакытта жел катайып, кун суытып, танертенп киыршык кар енд1 бетке сабап, калындап туст тур. Айнала булынгыр. ынгыстын бшктершен буктетшп, булыгып туст, агындап опп жаткан туманды шаныт та бар екен. 82 I

Кунанбай узын торы аттын устшде турып, айналага, кун решне карал алып, лишен: «Крл карасы кершбейщ, мунысы, ттт! жайлы» дед1. Кастарынын арасынан тускен ею сай ожш1 болул>ы ед!. Сонысы казф терендеп, катты туйшп алыпты. Бетшде узарып карауытып Л1ыккан туктер бар. Улкен, отюр жалгыз коз1 канталап, шапшан карап, жалт-жулт етедк Журт тепе атка мшш болтан сон, ею жагында турган Байсал мен Майбасарга карап, буйыра: - Бас!— дед!. Кара каткак болтан бектерд! дубфлетш, тасырлага басып, калын кол Жштгекке карай тартты. Колдын алдында Кунанбайлар. Катты журш, сау желт келедк Кунанбай колы осы куш, туе аумастан, Токпамбеттщ батыс жатындаты салбыратан тумсыкка желе жортып Л1ыга-Л1ыга келд1. Божей кыстауы козы ор1С1,чдей жерде тур. Корага к1рген екен. Муржаларынан сары кидынтут1Н1 быкси, шалкып Л1ытып жатыр. Коранын айналасында, мунда да непф коп екен. Бфак жаяу жургендер. Дэл коранын ез жанында, сай турган атгар б1рен-саран тана. Кунанбай тез байкады. Ерттеул1 аттын. барлыгы да, кыстаудан жотары, томен созылган тогайлы калын шабындыныц бойында орелеул1 жур екен... Ыртызбай жагынан шыккан калын колды кор1С1мен, ауылдагы барлык жиын аттарына карай асыга жуг1р1СТ1. Колдарында сойыл, найзалары бар. Карсылыкка беюнген жиын. Енд! бф азгантай аял болса, булар да тег1с атка М1тпп алатын сиякты. Онда карсылык, шаппа-шап келген согыска айналмак. Осыны есептеп алган Кунанбай, пушпак тыматынын кулагын байлай бере, торы атты теб1Н1П, камшылап алып: — Капта, капта! Олжай, Олжай!— деп уран салып, атыза женелдк Барлык калган кол да айгай салып: — Ыртызбай! Ыртызбай! -Топай! Топай! - Олжай! Олжай!- деген урандармен дурк жонелда. Катты жел куш каптап жантан каудай болып, жер кушренткен жайын ун шыкты. У-шу, дур-дур ет!п, дур1лдеген дулей куштщ СуЫК УН1. Божей аулындагы жиыннын саны мынау колдан сонагурлым аз тана. Жттек, тег1, сайлана алмай, камсыз калган сиякты. Сотые болса, мундайда бурынгы копке мел!м одет бойынша: 83

«Турысатын жерш айтсын» десш ап, содан кей!н кол жиюшы едг Кунанбай оны штемедк Шугыл келдк Бвжей касына казф жиылган - Шынгыс шиндеп Жйтгектщ гана 51раз кауымы. Ойдагы Баппан мен Шидеп Жнпек хабарсыз калган. Т1ПТ1. таудагынын кеб1 де бугш корага трудит ебДершде. Ис1 Бекенил шннен, казфде Божей касынан табылган он шакты кара шаруа гана. Оларды бастап келген Доркембай. Жндебай, Мусакулдан, Кыдырмен Келкайнар, Кызылшокыдан сойыл устап Карашокыга карай шапкылап кетш жаткам лек-лек аттыларды керш, Деркембай: «Осы тепн емес. Жштекке карсы, Божейге карсы жиылып жаткан кол!» деп байлатан. Бежейгеде, езге Жттеккеде, батанатустен бурын кеп, Кунан­ бай жагынын жаманатын жетшуцл дел сол Дэркембайлар болтан... Жолшыбай Байдалы мен Караша, Каумен, Уркшбайды да атка М1НП31П, асыктырып ерткен солар. Казфде Бежей корасыныналдындатурган кырык шамалы кю бар. Булардынортасындаты Бежейшнезт Касында Бвжейдц жаптыз тастамайык деп коршап калган сол Деркембайлар жене Байдалы, Караша, УркЫбай, Каумен, Кожакандар едт Бул сиякты егде кюшермен катар Кунанбай шабуылын тосып туртан бф топ жас жшттер де бар. Ол — Кауменшн ею мыкты баласы Базаралы, Балатаз, Карашанын баласы Абылгазы. Жене Жттек 1Ш1Ндег1 езге жанкуйер агайыннын жас азаматтары Бейсемб!, Эбдклда, Оралбай дегендер болатын. Булар еуелк - Кенпрбай, Кенпрбай!- деп уран салып, жаяу болса да, колдарына шокпар, сойьшдар алып, кыстау жанында туртан бестн онды ерттеул1 атка мпйп, карсы шыкпак едк Байдалы акырып буйрык его де: -Токта! Е, мына Бвжеши жалгыз тастаушы ма едщ? Олсен, касында ел!- деген... Кунанбайлар такап калды. 1рюлер емес. Айбар шепп, сойылдарын кетерт устап, жаланып келедп — Кап, корболдыккой! Капыда калган басым! Капыда кеттЫ гойтатыда!—деп Божей катгы ширыкты. Булардыназ тана сежмк кыстаудын, жотарты жаты мен теменп жагындагы жнггтер едн Олар атгарына жетт калган екен. Бестен-оннан топталып сойылдарын кетерт, жауга карай жосытып колденендеп шауып берд1. Бфакалды солай болганмен, арггагы коппшпп аггарын тез устап мше алмай жатыр. Енд1 Олжай колы бул жаяулардыц кепшшпн атка мшпзбей оасатын болды. 84

Кунанбай шауып келе жатып, оц мен солдын ею жагына да, жуз каралыдан, ею калын топты жыра женелтп. Солар ореде журген аттарды кику-айгаймен шошытып бездфдк Сойылдын астына алып, устершдеп ер атаулыныц барлыгынын кастарын талкан етт, киратып жур. Жйлтек жагынан алгаш атка мшт карсы шапкан селдф топтар Кунанбай бастап келе жаткан калын нвшрдт озш жанай шауып едк Оларды да коптщ сел1 басып кстп. Ек1 жакка белшген топтарынан баска, Кунанбайдын артындагы ношрдщ ез1 де, ттт1 мол. Колдененнен кшпккен жшттердщ аттары эп-сэтте ойнап шыга бердк Б1р жпттке так кырык-елу сойыл карсы келген болу керек. Оп-онай уйпап кегп. Аттарына жете алмай, жаяу калган Ж1г1ттер, ездер1Н1Н устше барган калын топтармен: — Кайт! Кайт!— деп турып, жаяу куйде согыспак ед1. Б1рак атты мен жаяу согыса алсын ба? Аттын екп!Н1мен кеп сойылды сокканда, ат устшдеплер жаяуларды кагып жыгып, домалатып- домалатып кегг1. Осымен кыстаудан окшау кеткен азаматтын барлыгынын да ер1КС13 титыгы курыды. Коплпне сен1п, оркештешп алган жэне мыналардын камсыздыгын корт, бфжолата дандайсып алган жаулар ешп уран менен айкай-шуды, Т1пп' катты удетт1. — Айдос! Айдос! — Ыргызбай! Ыргызбай! - Топай! Торгай! Топай! Торгай!- деп, аргы ураны Айдосты б!р атап, одан кала берсе берп эруактарым да жи1 шакыра жур1п, Ж]Г1тек ж1пттер1не такай бергенде: - Кыр! Жой!-деп барынша шошытып, зэрш шашып келед1. Енд1 богет атаулы жапырылып болган сон, барлык колдары жан-жактан кыстауга карай лап бердь Жер-дуние азан-казаи. У да шу айгаймен, тасыр-тусыр елекке толды. Нагыз шабын- шылыктын жат сарыны басты. Божей тобы ал1 кунге кыстау алданда ед|. Барлык бул арадагы жиын сойыл шокпарын котерш, арка жун!н урпипп, ер тагыдай тапжылмай турган-ды. Енд) айналанын барлыгын жау алган сон, Байдалы катты дауыстап: - Б)тт1 гой! Шарасы кургыр бгп\\ гой! Тартенд, корагатарт! Ес1К-ес1КТ1 алып турып, корага кфпзбей ол1а'п корем1з!- деп, бар жиынды солай бастады. 85

Орталыкта, улкен есж аузында - Байдалы мен Божей. Буларды коршаган вншенер жастар, Базаралы, Балагаз сиякты, Кожакан сиякты мыкты ж1пттер болатын. Жау атаулы калын нешрмен коранын устше актарылды. Шапкылаган кушнде агылып келш, уйшп жатыр. Барлыгыныц уйфшгеш Кунанбайдынайналасы екен. Буйрык, эмф куткендер. Тап ортада Кунанбай. Атынын усйнен эл1 туспей тур. Дэл осы кезде, коранын шшде, Дэркембай Божей мен Байдалынын арасынан ентелеп кеп, сиракты мылтыкты котере берд1. Коранын шю жагынан жана жупрш кеп едк кайдан алып шыкканы белпаз, кулагы кайырулы, б1лтел1 кара от койса таре бергел1 тур. Асыгыста Бежейд! топшысымен кагып, отппш етш: - Мынау сокыр аяйын деп турган жок. Таты да тубшпге жетт1 гой. Атамын! Жайратамын!-деп, шакпагын шага бер1п ед1. Божей оны катгы серп1п ж1бер1п, токтатып: - Атпа, тарт былай! Аруак бары рас болса, будан келген керд1 кврерм1н!-дед1... Бул кезде Кунанбай айгай салып, буйрыкбер^п: — Алып шыкшеттершен! Суйрейп шык1ндер1нен! Кол-аягын байлап ап шык, оншен тонмойын кулдын!- деп, Майбасар бастаган барлык Ыргызбайды корага карай жаяу каптатты. Олар ес1к-ес1кт1ц алдында 1рк1Л1п калгандыктан, Кунанбай тагы акырып: - Капта, туе аттан! Каптатег1с!— деп, Койбак, Топай, Торгай жтттерш де тутас айдап салды. Байдалы мен Бвжейдщ касындагы Базаралы, Балагаз, Дэркембайлар катты-ак кимьш еп'п едй Б1рак калын ноп1р урк1П кфген калын койдай боп, кернеп басып кегг1. Тебес1 аласа коранын 1шшде Базаралы, Дэркембайлар сойылдарын да кулаштап турып сермей алмады. Аз-ак уакыттын 1Ш1нде калын-калынтопырлар Ж1г1текйн кырык К1С1С1Н тагы да уйпап, жешп алды. Ж1г1тектерд1 суйреп-суйреп алып шыгып жатыр. Караша мен Урк1мбайдан бастап, жас жшт атаулынын барлыгын тыска шыгара сала, бес-он к1С1ден жабыла туеш, торсылдатып дуре сога бастады... Бет! кан, омырауы мен сырты кан болган Караша, Дэркембайлар тшн тартпай, барлык каргыстын бэр1н Кунанбайдыидэл озше арнап, айгайлап айтып жатыр. Бфак копт1н шуынын 1Ш1нде ол создер Кунанбай кулагына жеткен жок. Алып шыкканнын бэршс карап: я СЗЛ д^Рен'-аяма!.. Карсыласады гой бул Жшггек?— деп, ез буирыгымен сабатып турган Майбасар. 86

Талмастан, бегелместен камшы жумсайтын жалан как.кап жтттер бар. Солардын басы ет агшабар - Камысбай мен Жумагул. Кунанбай алгашкы шыккандарга карал турган жок. Оларга бершп жаткан жазаны да елеген жок. Улкен кораньщ уш естнен шыгарып жаткан Жттектердт пшшдерше гана кадалды. Куткеш, Т1С1Н басканы бфеу-ак. Мше, ешй, ен сонында оны да алып шыкты. Бул — Бежей. бзгслердсй емес, эзф кыры сынбаган куйде, оз еркшен шыгып келедк Бас кшм1 - пушпак тымагы да озшде. Баскаларша уст1 де жыртылмаган. Итерт шыгарган да К1С1 жок. Тек ек1 жагын алды-артын камалаган Ыргызбай гана коп екен. Кунанбай атына камшы басып жШерш, омыраулатып кслдк Мунын касында турган Байсал да осы ксзде катты тебшш, катарласып кеп едк Кунанбай! Майбасар мен Камысбайга акырып эмф етт: -СокдуренП-дедк Бежейда сол сэтте Камысба!! мен Жумагул екеу1 жагадан алып жулкып, жыгып салды. - Сал дуренБ Артын тур1п койып сок!— дел, Кунанбай калшылдап кеп, тон1п тур. - Кезщ аккыр, коз1н аксын! Ей, Кунанбай, аруак каны. Каргыс аткыр!— дел, Божей айгай салып еш, осы кезде оны жыгып салып, тоны мен шапанын турш тастап, Камысбай камшыны кайкайта квтерш алды. Божейд1н ет1 аппакекен. Бел! мен аркасы ашылып, квлденен жатыр. Барлык калын жиын дэл осы сэтте жым-жырт бол, тына калды. Камысбайдын камшысы сермелген бойында Божейд]ц аркасынатоне бергенде, б!реу келт, оз денес1меи Божейд) жаба бере, кулап кеп тустБ Бул Кунанбаймен ере келген КотШак Пушарбай едк Божейд1Ц Кот1бак 1Ш1Идеп курдасы, досы болатын. — Уа, жетл, жетт1 гой, Кунанбай! Араша, араша,— дел айгайлап жыгылды. Кунанбай буган катты зэрленш, оттай куйш, ашуланып кеттп, оз камшысын И1р]п кеп: - Сок дуреш! 031не де сок бул игпн!- дел акырып жШердБ Сол кезде Кунанбайдын как касынан катты ашулы айгай шыкты. - Бокты согарсын!- дел санк еткен Байсал еда.. Кунанбай буган атып жШеретшдей бол жалт карал турып, бузылган тус!н аныктаныды. Б|рак оз деген!нен кайткан жок. 87

- Сок! Екеуше де сок!- дегенде, Майбасар бастаган Ыргызбай мен атшабарлар батырлатып женелдк Божейге де, Пушарбайга да камшы тиш жатыр. Байсал ешй оз атын кимелепп кеп, Майбасарды кака-мака, Пушарбайды айыра бердь Барынша акырып, айкай салып: - Кв-пбак! КетШак! Ер сонымнан Квт1бак!- деп уран салып, бар Кетабакты бф-ак сэтте екшеп алды. Калын нешрмен Кунанбай тобынан лезде белшт ап, Жйкгек жакка шыка бердй Бфакбул арада окан косылып, тебелеске шыкарлык Жттек тобы мардымсыз. Сондыктан ол Кунанбай колымен сокыскан жок. Осы арада ашумен булыкып кеп, Бежей уш1н, Пушарбай уш1н, барлык агайын, ел уш1Н намысы кайнап, жаны ашып, Ж1гггек жакка жалт бергеш анык. Журттын бвр1не де бул жай оп-онай танылды. Майбасарлар енш будан ары Бежейд1 ура алмады. Босатып, тургызып Ж1берд1. Бежей турып алып, анадай жерде сырттап бара жаткан Кунанбайка айкайлап: - Эй, Кунанбай! Мен сеш октан аяп ем жаца, сен мен1 отка салдын ба? Осынынды умытпа!— деп калды. Кунанбай Ке-пбактан баска калкан колын 1р1ктеп алып, ел1 де калын нетр болып, Карашокыка карай кайта тартты. ■ 88

ЖОЛДА 1 Бейуакедд. Кеш карангылыгы коюланып келедь Улкен уйдщ бурыш-бурышынан карауытып тун туып, тутасып келе жаткам ТЭр13Д1. Жидебайдагы кыстаудын ен, улкен белмес! осы. Кшемдк текемегп, алашалы, корпела меймандос, мол уй. Абайдьщ кор1 ожесьмен, оз шешесшен бфге туратын уш осы ед1. Эл1 шам жагылган жок, журттыц коб! тыста мал жайлап жур. Кен уншц 11ш кулазыгандай. Дагдыдан тыс онаша. Шыдгыс жакка караган терезенщ алдында кос т1зерлеп, ею шынтагын терезенщ алдына салып, иепн колдарынын устше койып Абай отыр. Будан баска он жакта, жер тесектщ устшде бала уаткан Зере бар. Тпесшен тербетш отырганы — Айгыздан туган немере кызы, уш жасар Кэмшат. Кор! эже кундеп машыгы бойынша бесж жырын айтады. 0те б!р езгеше, есю жыр. Абайдын оз ожесшен баска ешкшнен еспмеген жыры. Бфаккор1 эжесшщезщдей соншалык жакын, ыстык, сушки жыры. Юшкентай куншде Абай 031 де кеш сайын осы жырдын тербеушен уйыктайтын. Сол кундерден бф ыргагы ауыспаган, б!р соз! де озгермеген. Ана журепндей айнымас жыр. Осындай коныр кештщ коныр куш. Бейуагына жеткен эженщ емфЛ1К гей-гош. Сырт карап отырган Абай эженщ кейде шерл1, кейде мешрбан ракым кушн езш тербетш отыргандай сезедь Аякталмай созыла туссе екен дейдк Осы кыстауга конганнан бер!, кеш сайын Абай ешюмге бщшрмей, елеуаз гана ожесшен онаша калады. Неге калатынын ожесше де айтпайды. Жалгыз-ак кеш батып, корага мал келетт уакыт такалганда, кшн шешес1 Айгыздын ушне барып, мына юшкене карындасы Комшатты кетерш, еркелетш ойнап журед! де, акырында ожесше экелш береди. Комшаттез уйыктамайды. Кдзф де, ала коленкеде кор! ожеа байкап отыр — он токтай калса, юшкентай кыз каракаттай кап- кара квздерш ашып алады. Узын кфгнпн уйкылы-ояу кдгып, «тагы айт» дегендей, кынкылдай бастайды. О да куныгып алган. Осындайлыкбейуакшагын Абай оркашан унс1з, жым-жырт кана откередь 0зшен-в31 гана болуын суйш, саяк калады. Егер ол кей кундер бул шакта тыста болса, жапа- 89

жалгыз тебе басына шыгып кетедк Кыр кепл бунын бф угымсыз эмфила, суйишйре мулпткен зор мундасы тэрпдк Кулагы эжесшде, ек1 коз1 сонау алые кок тау, катпарлы калын Шынгыс жотасын кыдырады. Жидебайдан жиырма шакырымдай жердеп Шынгыс кеиш шакта ымырт жабыла, кокиллденш, суыктартып алыстай бередк Жайын куцгпн жотасы тэршенген калын ауыр жоталар мен катан суык серек тастар болсын, баршасы да жым-жырт кана сшегпп, тунге бейш усынып барады. Сонгы кундер ол тауларда не хал болып жатыр. Бул ауылга эзф мэл1м емес. Бфак Борсак, Бокеншшщ Карашокыдан куылганы, кушрене коипп кеткеш анык. Калын Шынгыс, катпарлы боктер бул кундерде пэлел1 бектер екен1 анык. Абай соны гана б1ледг Таудан соккан суыкызгар, катал М1нездерд|ц ызгары торгздк Ызылдаган суык лепт1н карсысына ана жыры, меГпр-шапкат жыры ун косады. Кушагына тарткан езгеше б1р куш, бар дуниеш ез1не багындырар орны бар, баяу да болса, басым саз. Абай б1р турл1 сейшп, 1штей серпш1п алып, тау жотасынан би1ктеп, аспанга карады. Толык ай ашык кокт1 калкып, сызып келш, б1р топ шогыр кара бултка юрдь КфД1 де кызык куйге тустк Абай соган карап озге жайдын бар1н умытып, анырып телм)ре калды. Кара кокшыл кшегей булттын жогаргы жак шет!н ала шрген ай б1р кер1Н1п, б1р сунпп, машыгынан тыс жылдам жур1п, дол жасырынбак ойнагандай кубылады. Кейде бфжолата б1Л1нбей батып кет1п, артынан тез жарк ет1п, кул1П шыга келед те, лезде барып тагы шомады. Келес1 сотте кез1н кысып, сыгырайтып, эдеЙ1 ойнагандай боп, б1р жак шетш гана керсет!п, сызып калкып отырады да, тагы да соне калады. Абай дэл мундай болып кубылган ойнакы айды ен алгаш байкаганы осы ед1. Тагы бф рет, ай шет1 кылдырыктай боп керше туст, соне калганда, ер1кс1з култ Ж1берд1... Мынау ай дэл б1р кулдыраган жас бала тэр1зденд1... «Ку шунак, тэтп кылыгы бар бала». Бф сэтте ес!к артында тасырлатып, салдыр-гулдф асыгып келе жаткан аяк дыбыстарын естад... Сакылдап турып, куле кашып,жупрш келе жаткан Оспан екен. Кугыишы башра жылап, олердей куЙ1п келе жаткан Смагул. О да Абайдын писк Айгыздан туган. Смагул Оспанмен туйдей курдас. Абай терезе алдынан атып турып, Оспаниыд анаган бф зорлык кылып келе жатканын сез1п, алдынан шыгып устай алды. Смагул 90

да кеп Оспанга жабыса тустк 0з ушне жетщ алган Оспам енд! тебелеске езфленш, карсы айналып: - Ал кайтесщ?- деп, Смагулды жагадаи ала бергенде, Абай екеуш айырып жШерш, Смагулга карады. — Йемене, не кылды?— деп ед1, Смагул корсылдап, жылап коя бердк — Кулжамды, кызыл кулжамды урлап мынау... — Кашан? Эй, жылауык!— деп Оспан эуел1 кулш алып, артынан отф1К корс-корс етш жылаган боп,— «Клжш кулжэм»,— деп, Смагулды мазаккыла бастады... Абай Оспанга тап берш зект: - Бер кулжасын!- дедк Оспан: - Алгам жок, ©Тф1к...— деп тана бердк Бфак Абай ырык бермед!. Т1нте бастады. Оспаннын Т1нту бермек ойы жок. Барышна булкынып, Абайдан сытыла кашып, пеш касына барды. Ек1 колын артына устап, бурышка кептеле тыгылып турып алды. Дэл жанында улкен бшк шелекке ашытып койган туйен!н кымызы бар. Улжаннын куз уакытында Зере мен балаларга эзфлеп отыратын агы осы. Оспан эдей! сол арага тыгылып тур. Абай кыспакка ала берсе, сол шелектщ б1р сеггппн кормек. Лпт!, болмаса шелект! кулатып, Абайдынез1н де шатакка урындырмак. 031нен кайраты артык агага содан баска мунын 1стер дэрменк жок. Оспаннын шатак шеп турганын таныган Абай, енд! оны суйреген жок. Бфак катты ыза боп, Смагулга болысып кеп: - Шыгар шапшан кулжаны! Корсет колынды!- деп турып Оспаннын кулагынан алып, аямастан жулкып бурай бастады. Оспан айкай салып шынгыра бер|'п, куб! шелект1н бет1ндеп асжаулыкты 61‘р сыдырып тус]рд1. Шелектзн езш кагайын дегенше Абай Ж1бермед1*. Сонымен келес! б1р сотте Оспан айкайын зорайта бер1П, колындагы кызыл кулжаны кымыз 1шше «шоп» депз!п тастап янберш, ек1 колын котер!п, Абайга: - М1не! ойбай!.. М1не, тук жок!~ деп зарлап коя берш. Абай мунын не кылганын байкаган жок ед1. Б1рак Оспаннын бар кимылын багып турган Смагул кулжанын кымыз шелекке тускен1н байкап калды. Ол тап бер1п шелекке жетт1 де, б1лепн сыбана бер]'п, К1р-К1р колын колтыгына шей1н бойлата кымыздын 1шше салып Ж1бердь Жеги де малынып, 61’ргс жуз1п жур. Кымыздын 1Ш1Н салдырлатып суз!п жатьф. Абай енш Смагулдын 91

акымактыгына ыза боп, Оспанды коя берт, ананы тартайын деп ед|. Оспам дэл осы кезде Абайдан босай сала кымыз бетше уцщщ турган Смагулды желкесшен тушп-тушп калып, кымыздын. щще бет-аузы мен кулагына шейш батырып ж1бердк 031 жене сакылдап кеп куле бастады. Смагул кулжаны таба алмай, аузы-мурнына кы­ мыз кетш, шашалып, ыкылыкатып, тагы бакыра турды. Барынша куШп кайнаган калпында Оспанга жудырык ала умтыла бердк - Эй, куарган-ай!..- деп, соган косып аса катты, сумдыкбф боктыкты айтып калды. Оспанга урысам деп Улжанды боктаган еш. Оспан калгетш ацырып тура калды. Сасканынан Смагул сезщ аньпсгап ангара да алмады. Б1рак Абай ез анасы унпн катты кушп кетш: - 0й, акымак!.. Ол оный шешеа болса, сенщде шешен. Буны кш уйретп, доныз?— деп кеп, Смагулды жактан тартып-тартын Ж1берд1. Осы бэлеш шыгарганы унпн Оспанды да аямай урды. Сонымен ею Ш1С1 ею жакка бакыра-бакыра женелютт Оспан барып ежес!- Н1Н касына кулап тускенде, Смагул ез уйше, ез шешес1н 1здей жупрд1. Оспан мен Смагул алысу мен тебелесуден кез ашпайтын. Татулыктары сел болса, урыс-таластары кунузын айыкпайды. Бупн Оспан кеш батарда Смагулга барып, екеу! бгр турл1 тату бола калып ед1. 0йткен1 Смагул ез!Н!н барлыкасыктарын тег1п, Оспанга жана боялган б1р аркар асыгы - кызыл кулжасын керсеткен болатын. Оспан осыны кергеннен-ак Смагул касынан кете алмаган. Кеш бата улкендерд1н. бер! мал жайлагалы тыска кеткенде, екеу1 сол уйде онаша калган. Оспан уй ]’шшщ ала келенке болуын тоскан екен. Жана 1шр карангысы бола берген кезде, кеп асыктын шинен кызыл кулжаны кымкырып алып, ез уй1не карай женеле берген болатын. Смагулдын байкап калып, 1’ле куганы элп екен. Абайдьщ кен.1Л1не Смагулдын жаман сез1 з!лдей тид1. 0з анасына жаны б1р турл! катты ашып, улкен белмен1н тап ортасында тапжылмай катып турып калыпты. Б1р сэтте Смагулдын бакьфауык даусы кайта жакындап келе жатканын байкады. Сол дауыспен катар, шаптыгыгг катты урсып, асыгып келе жаткан ю’ш! шешес! Айгызды таныды. Айгыз улкен уйшн ес1пн сарт етк1з)'п шалкасынан ашып, табалдырыктан агтай бере, Смагулды жулкып ушырып, уйге К1рг131п: ( — Ме, жендер! Талап тулп жендерш! бул куаргандьь Жабылындар, ме дей1м!..— деп, Абайга катты тенш желп келдь Абай: 92

— клип апа!..—деи берш едп Айгыз оны сойлетпестен каптап кеп: - Эл1м жеттж кыласын гой! Сендер бф шешеден тертеусншер, кепст. - Клип апа деймш!.. Не дегенш сурашы, тым курымаса! - Кереп жок! Ер жеткенде бшгентсол гой! Сен де кундестщ баласы деп турсын гой. - Кудай-ай, не дейсЬ? - Урган жаксы болса, ертен окудан келер Калел де. Сент сыбаганды берер!— деп, орысша окуда журген озпнн улкен баласы К.алелд1 де есше алды... Жасактасып, тобелескел1 турган ек1 кундес ауылдай. - Ойпырм-ай, ана болгандагы акыльщыз осы ма, тип апа? — Жагаласпа, шыгарматшндП Булар бэйбше, бп токал гой... тепк1 кормекп13 гой... Абай оз уйшде, ез анасынан керген мынадай 0д1летс1з зорлыкка жаман куйдг Суп-сур болып, булыгып, дф-дф етт1. Б1ракжылаган п1Ш1гпн бшд^рген жок. - Туу! Койынызшы, С13 калай ед1тз?- деп, катты тугнл1П терезе жакка карай бурылып кетт1. Сез катар муршасы жок. Зере бул жанжалдын бэр1н ест1месе де, Айгыздын шаптыгып келген тур1не катты ашуланган екен. Абайдын куйген ажарын да танып ед1. Енд1 Кэмшатты жаткызып койып, гурегел1п кел1Н1не жакындап кеп, катты акырып: - Жогал эрмен, балаларымнын арасына кф1п, 1р!тк! салып не шатып турсын! Шык жанын барында!—дедI. Айгыз кар! эжеден жасканып, кейш серп)ле берд1 де: — Токал демекс1Н, муй1здемекс1н гой б1р1Г1п ап... Керермш... Келс1н ертен,— дед). Ескерткеш Кунанбай. Сулу токал байына ыстык. Бел кылганы сонысы. Бул сездерш Зереге ест1рте айтпаса да, Абай естпсш деген сиякты. Дат осы кезде Айгыздын сырт жагынан ©те бф сабьфлы жэне соншалыксалкын ун шыкты. Ол сойлеген Улжан сд[. Уйге к!ргел1 б|рталай болса да, Улжан ундемей гана буларды тындап тур екен. - Кой, жарыктыгым, жетп енлл! Сактаганым балалар ед1. Олар екеш оларды да, аямаганын ба?— дед1. - 0л де маган... -Токтат, жаным! Бар! Айтканьгяды кумаймын. Тек ашуынды аулакэкет! Болды. Бар!..—деп жай гана б1т!рд1. Айгыз Смагулды колынан устап, Улжанга б1раз калалып турды да, ундей алмай шыгып кетт1. 93

Улжан акырын курант. Айгыздын артынап карап, бфаз жым-жырт турып барып, сырт кгнмдерш шештк Калтасынан шакпакалып тутатып, пеш кырында турган тас шамды жакты. Уй !Ш1Н элс13 кызрьцтгсэуле жарыккылган уакытта шешеа Абайдын аса жудеп, кабатын шытып, киналып отырган калпын байкады. - Абайжан, немене, балам? - Апа-ай! Осы бгр кеселд1 мшез кпш апамнан неге кеп шыга бередП- деп, шешесшщ касына келдн Баласы улкен юсщей сыр сурап тур. Улжан озгеден буксе де, Абайдан 1р!кк1с1 келмедт Бул баласына айта алады. - Балам-ай, кундеспн аты - кундес те! Ку жараны жалап жаз- ган боламызда. Эйтпесе, менщде кай сырымды бшпсщ!-дедк Абай шеше сырын интен таныганмен, айтар жауап таба алмады. Ундемей сырт айналып кегп. Осы кезде тыстан дабырлап, куле сейлесш, Абайдын улкен агасы Тэкежан мен Габитхан молда юрт келдг Булар уйге кенщш, кетерщю шыран ала юргендей. Текежан Абайдан ею жас улкен. Калжынбас, эзьжой болатын. Бабитхан одан едэуф улкен болса да, Текежан тагу курбысындай култ, соктыгап ойнай бередт Молданын тонн кылжак кылып, мазактап келед1 екен. Габитхан — татар жасы. Осыдан бфнеше жыл бурын солдаттан кашып, казак шше, Каркаралы казагыиын шше келген. Бертю )цпндеп Ыргызбайдын суйек-шатыс 61 р аулына келген-да. Олар сол жылы Оскенбайдынасы бол ганда, бул жшггке: — Сен бф мыкты адамнын ыгында болсан, жаксы болар,—деп Кунанбайга екеп, таныс етт, табыс кылган. Еабитхан жас та болса, молдалыгы жет1к кш саналып, К,унанбай колында турып калган. Мшез1 анкау, тш кызык, 031 майда, суйкшд1 адам. Бул ауылдын улкен-юнна аса бф газп адам санап жаксы керетш. Кылжактай бсретш жалгыз Тэкежан. Табитхан сонгы кундерде ербф кеште, уй шше «Мынбфтун» хикаяларын айгуды машык кьт алган. Бупн де кешю шайдан сон, Улжаннын козгауы бойынша, кеше бгтей калган бф кызыкенпмесше — «Уш сошр» хикаясына юршл- Б!рак бул кеште ол энпме аякталмай барып, узшп калды. йткен1 терезе тубшен дубфлетш, кагты журш келген салт аттынын дыбысы естшп еда. Уй шп: - Бу юм екен? О юм 031! Катты келд1 гой?— десш анырып отырганда, Жумагул атшабар кеп юрда. 94

Бул амандасп оолар-болмастан, ксшс Гок,иа мбег усг!мде болган тебслест! айтуга Кфюп. 0знйн он жак бетшде жара да бар екен. Онысын да жене барлык кеше танертеннен бастап болган бастан-аяк халд1 де тугел айтты. Зере еспсш деп дангырлап сойлеп, капы айтады. Божейге дуре соккан жерш кушырланып, осфесе суйсшш айткан тэрпдк.. Зере Бежейге соккы тигешн еспгенде Жумагулга кадалып, ызгарменен кайта сурап, аныктап ап: - Жанашырлык жаксынын ары едк Ардан кеткен екенещ, туге. Куарган неме, онын несш каксап отырсын бала-шаганын кезшше?- деп, Жумагулды зекш, тыйып койды. Уй 1Ш1ндеп езгенщ бар1 де Божещц соншалык улкен, жакын санагандыктан ба, болмаса кор! оженщ созшен бе, ойтеуф, бф турл1 т)ксшгендей боп, ундемей калды. Эке М|'нез1н суйсшш костаган жалгыз Тэкежан болатын. Ол: - Е, аяктан алмасын, бьлеш, энеки!— дед1. Улжан бутан суык карап: - Быксымай, кой эрман! 0зген1Н кылганы да жетер!—дедГ Бул энпмен1 Жумагулмен б1рге кеп кфген москал койшы Сатан да тындаган ед1. Азлан сон ол кукшз кой жайып жур1п 031 корген жайды айтты. Буп'н туе кезшде Божей, Байсал, Байдалы бар - он шакты кга Кенпрбай беги^не 0деЙ1 бурылып кеп куран окып, коп уакыт урнлт турысып, содан кеЙ1н кунбатыска - Шунайга карай сапар тартып кет1ПТ1. Аткосшыларынын бфеушен Сатай Т1лдескен екен: — Божейлер Кунанбайдын уст1нен арыз айткалы дуаига — Каркаралыга кет1п барады. Мына атасынын басына одей: кеп, куран окып атганды,- депт1. Жумагул муны ести сала ез шаруасын айтты. Кунанбай Абайды шакьфта Ж1бер1пт1. Ертеи ол да Каркаралыга журмек. Абайды касына ере журс1н депт!. Бул хабарды уй 1Ш1 ун катпай тындады да, тепе томсарып калды. Ертешне туске жакын Абайды узак жолга аттандыргалы жакындары теп'с тыска шыкты. Сем13 куда жирен атты кум!С ер- токыммен ерттеп, Абайды соган аттандыргалы Жумагул устап тур екен. Абай еналдымен кор1 ожесшен коштасып: — Кош, оже!— деп кеп, ек1 колымен ожес1Н1н К1шкене кор1 колын кысты. Эжес1 Абайдын мандайынан и1скеп турып. — Эруак колдасын, жолынболсын! Абайжаным!— дедк 95

©згелермен алыстан гана «кош-кош» десш, Абай атына карай журе бердь Шешеа Жумагулдын колынан кула жирен аттын Т13Г1Н1Н алып, Абаиды: - Кел!- деп шакырып ап,- шсмшде,- деп 031 аттандырды. Баласы атка конып, журуге ынгайланып, тпесш кымтай бергенде, Улжан езшщ улкен ак саусактарын жирен аттын жалына салды. Бф нэрсе айтатын сиякты. Абай осыны ангарып, анасынын жузше Караганда, Улжан бутан бфаз коз салып турып: - Базам, улкендер бфде тату, бфде араз бола беретш. «Кун- деспн кул1 кундес» дегенш сен бшмей-ак кой. Божекещй корген жерде сэлем1НД1 тузу бер. Бф кезде жаксы жакынын еди К1м тентек, им макул? Кайдан бшин? Экендушпан десе, сен эдш бол! Жамандыкка им табьшмайды дейсш, жанашырдан айрыпма!- дедк Абай журш кетть Артына бфнеше бурылып Караганда, аналары уйге прмей, узак карап тур екен. Шешесййн сонгы сез1 Абайдын кулагына эл! естшп турган секши. Казфде бунын жаны ашыган ттлеулеа - Божей. 2 Абай экесшен бфге Каркаралыда тургалы коп кундер болды. Казфде кыс ебден туст, кар бект алган-ды. Кунанбай пшкене каланынтап ортасындагы кок шатырлы, улкен агаш уйд1 жатак еткен. Кдзагуар, конакшыл, татар саудагершщ уш. Бул калага ага султан коп туысканын, коп нокерш ертш келген. Кунанбай патершщ манындагы уш-торт кварталдын эркайсысында, оздноз тобымен ошарылып орнап жаткан Майбасар, Жакып, Каратай сиякты Кунанбайга тарапты истер бар. Майбасар мен Кунанбай пэтерлершен кущцз-туш табыльгп туратын тшмаш, стражниктер болады. Майбасарга тшсп атшабар Камысбай, Жумагулдан баска Кунанбайдын оз жттй 03 атшабары — Карабас та бар-ды. Булардан баска жай ерте шыккан 61 р топ жшт-желеш тагы бар. Кунанбай жтттершщ ажарын озгеден баскарак корсетет1Н бфен-саран баска тукымньщ Ж1птгер1 де бар. епнде, Кунанбай колында Габитхан сиякты татардан, згутгы сиякты кыргыздан, Бсрджожа сиякты кожадан келген, копболушыедГ КбЛГеН Ж6Ке адшдаР Немесе ^тас аУыл’Т0ПТаР 96

Жиыны отызга тартатын нокерлер сепз уйде жатады. Кдркаралыньщ тап ортасы Тобыктыныд бф аулындай болды. Эке касынан ершейш десе, Абай анда-санда осы уйлерд1 шепнен аралап, езшше ермек тауып кететш. Бупн де тадертедп шайдан сод Абай оке касынан шыгып, Майбасардьщ петерше келе жатты. Кун шагырмак ашык. Каркаралы атырабындагы елке жота жалтырап, аппак сфеу бои жатыр. Кала желкес1ндеп осем таудыц да карагай атаулысын купсек кар баскан. Абайга агашты таулар казфде ак шидемш аиналдырып киген, кыс кэршщ 031ндей керйшд. Шьггкыл аяз бар. Терюшен ескен болымсыз гана жел леб1 б1Л1нед1. Абай тулк1 тымагынын, бауын байлай бастап, ежес1н есше алды. Журерде: «Тымагьщныд бауын байлап жур. Кулактан тиген шаншу жаман болады. Корее™ керш отырмыз гой, шш» деп, оз1Н1д мугедект!Г1н мысал еткен. Суыктан сактана журуд! коп айткан. — Сау ма екен ©31?.. Эрб1р аяз, орб!р боран куш, ос]ресе еске алатьш шыгар-ау!— деп, Абай Жидебайдагы уйд1 тепе есше алды. 031 де шешелерш сагынган-ды. Аягьшьщ астында шыныланган каткыл кар сыкыр-сыкыр етед1. Уппс1р тумсык жана кара епг1 бар едь Саркщ1р болган кардан тайганай бередь Абай бул уакытта бала сиякты емес. Жас бозбалаша ки1нген. Кара макпалмен тыстаган тулк1 тымагы бар. Улкендер пушпактымак кисе, содгы жылдарда бозбаланыд коб1 осындай тулк1 тымакка ауыскан ед1. Уст1нде ти1Н 1ипктщ сыртынан кишген, жагасы кайырма кара баркыт каптал шапаны бар. Кула тусп ыкшам пплген шапан. Аса узын жед емес. Кед колтык, узын жен улг1Н1 осы Каркаралы казагы гана киед1. Олардыд жагасы да Тобыкты улпс1нен баскаша, Тобыкгы тымагы Каркаралынык1ндей терт сай емес, алты сай болатын. Абайдыд кигеш сондай ез ел!Н1д тымагы. Бел1нде шее белд1к емес, жасыл тусп кар1с белбеу. Бу да анык бозбаланыд белпс1. Абай коше бойында салт атпен топ-тобымен опп жаткам ел ю'сшерш кер1п келедц. Копшшп — Кунанбайдыд пэтерше кепп бара жаткан жандар. Кундег! машык бойынша кел!П жататын аткам!нер, даугер арызшылар. Абай Майбасардыд потер1не жетп. Какпадан К1ре бере жабык коралардыд алдында топталып жиылыл турган коп Тобыктыны кордц. Бетен К1С1 жок. Тепе озше МЭЛ1М агайын, туыскандары. Ылги улкендер екен. Орта туста, ак седсед 1Ш1ПН желбегей жамылып, зор денел1, кызыл курен тусп Майбасар тур. Касында Жакып, Телепберд!, тагы баска бфнеше 7-526 97

жас жшттер бар. 0зге петердерде жататын Тобыктынын барлыгы осында. Жаны кулагынан асатын курен кунаншыгарды жтттер жы- гайын деп жур. Абай бшед1: Каркаралыга келгел1 семи кой, ту бие, кысырдынтайы сиякты сойыс малы бул топка жан-жактан, «Куне- кеннщ сыбагасы» деген атпен кун санап келш жататын. Майбасар б1р семщц сойьш, барлык ез тобын бгр арада сыйламак торЫ. Бул Ыргызбайлар Каркаралыга карай беттеген жол бойында да, мына каланынез 1Ш1нде де ылги осьищай кутш мен бап корт келедь Ьлтершен осынын берше жеткшп, езге казактан буларды эр1 жуан, эр1 сыйлы кып журген Кунанбайга дан ырза. Курен, кунаншыгардын семодш сол алгыстарын естерше кайта салды. Бундайдагы дагдылары бойынша «мырзаны» тагы ауызга алысты. - Осы жолгы мырзанын абыройы белек боп тур-ау!— деп бастаган Жакьт едк Ага султан Кунанбайды Каркаралы арызшыларымен бфге осы Тобыюгылар тепе сонгы мезплде Кунанбай демей — «Мырза» деп атасатын. - Кызганган душпаннын шп куйсш! Ертен мешгг те бггейш деп тур... Журтгынтшеп тепс-ак бурылды бгпем, бгздщ мырза- га,-деп Майбасар мазатсып койды. - Меш1тпн 031 де кел1скен-ак екен!.. - Бу Каркаралы кормеген сеулет кой...— дес1п, Бурахан, Телепбершлер де суйс1не сейлед!... Абай Каркаралыга келгел1 «меш1т» деген созд1 окес1Н1Н аузынан жене баска аткамшерлердщ аузынан да коп-коп ес1тет1Н. Экеашн атак-абыройын осындай коп аузына катты жайып бара жаткан сол мешгг жон1 екен!н де жаксы бшедг Кунанбай откен жаздан бер1 бул атыраптагы ен б1р1НШ1 меш1тт1 осы Каркаралы каласына оз эм1р-куд1рет1мен салгызып жаткан. Сол меш1т бупн эбден бнпек ед1. Кала 1Ш1Ндег1 молда, калле атаулы, ел 1Ш1ндег1 аткамшер карт-кария атаулы меш1Т салгызганы ушш Кунанбайды шынымен коп дер1птейт1Н. Кунанбайга ею кун бурын кел1п кеткен казагуар имам, молда Хасен Саратауы да: - Карадан хан туган 031НС!Н... Мэсжщт1н калам шари(1яеп бф исм1 Бэйтолла... Худай тебарака уа тагаланын. уЙ1... Оны надан кауым карангы сахара ортасына салган сен, иенгпн суйген кулынын б1р1 боларсын. Ыншалла...- деп, коп аткам1нер, старшын, улыктар алдында алгыс айтып, фатиха бер1п ед1.-- 98