М.Әуезов Абай жолы 1

- Аягын, аяк жагын бшктесещш!— дедк Абайга бу да дэл озже гана арналган, озгсше ыкылас сиякты квр1НД1. Бфдеме айтар едк.. айткысы кеп едг Бфакжуреп луголдеп аузына тыгылгандай боп, тук соз таба алмады. Кур гама кызарып кысылды да, сырт кшмш шеше бердк Тогжан акырын, сыпайы гана кеп, Абайдынтосегшеторгын корпеш жазынкырап койды да, ес1кке карай козгалды. Унс13 бешл беднейшей улкен штифатжасады. Ирак бары сол гана. «Шын-ак бары сол ма? Элде, ттп бар конакка ютейтш дагдылы сыйлык сиякты ма? Сол гой!» Улкен уйдщ есшне жеткенше Тогжан акырын басып, келшшеюп ертш кетт барады. Кайта бурылмайды. Дэл шыгар жерде гана езшен бурын есж ашкан келшшект! шгер! шыгарып жШерш, 031 б1р турл1 сулу козгалыспен сырт айнала бер1п, торге таман акыргы рет бет1н бер1п, уй 1шшен сыртымен шыкты. Тогжан ес1кке карай козгалганда, Абай кадалып, телмфе карап калып, бешпент!н ею иыгынан шеше бер1п ед1. Б1рак Тогжан бф карамаганга кайран боп, кеткенш кимагандай калттурып капты. Енд! Тогжан еактен шыгар жерде б1р сетке коз киыгын тастаганда, Абайдынтапжылмай С1лей1*п турып калганын корд!. Бешпент1 ею иыгынан тус1нюрепт1 де, аппак койлеп ашылып тур. Ею колы бф нэрсеге танкалгандай жазылып, ынгайсыз турде асылып капты. Абай дэл байкады ма, жок па? Б1рак шыга берген Тогжаниын аппак жуз! кайтадан тагы б1р рет, сонгы рет кою кызгылтпен ду ете тускендей коршдь Жэне сонымен катар жымия кулген ерн! аппак маржандай тютерш айкын корсеткендей болды. Унс13 кулк1мен езу тартып кеткен сиякты. «Бул не, мыскыл ма, уят мшез 1стед1м бе?» деп, Абай ©з-©31нен кысыльш калып, тез шеш^нд! де, торгын корпеге оранып, бук тусш калды. Шолпы эуел! жи1 сылдырлап, аздан сон баяулай бастап, тагы б1раздан сон анда-санда б1р гана шылдыр ете тусш узап барады. Абай оз журепшн аттай тулап соккан дурсш1Н естии. Шолпы унш сол басьш барады. 0згеше ыстык кымбат шолпы ен сонгы рет бф шылдьф етп де, б!л1нбей кетг1. Тун тыныштыгы урлап кеткендей, жутып кетт!. Шамды Карабас 0Ш1рД1. Шам ошсш-ошпесш, Абайдын коз алдына кдз1рп мезгш, бул сэт самаладай жарык. Шамнын ошкешн байкаган да ЖОК. К031 149

жумулы, кешл1 тыныштыктан, сабыр ойдан айрылган. Куйын успндеп алай-тулейде. Бул туше тан. аппак болып атканша Абай 61 р секунд та коз 1лген жок. Кун шыгарда тана азгантай мызгыды. Бфак уй щ, оянганда бфге оянып, ерте турды. 0щ сургылт тартып, жудеп турды. Шай алдында тыска шыгып, далада бой жазып журген уакытта, Тогжан жаткан уйш ойша адедк Сушншктф улкен уйше жакын турган кшмеу ак уй бар. Асылбектщ отауы болу керек. Содан эр1 алты канат ак уй тур. Киш уй сол болуга лайык. Абай кайта-кайта сонда карайды. Бфакол уйшнтушнп жабык. Тогжан да, шешета де эл1 оянбаган, турмаган сиякты. Далага Сушшпкте шыккан едиОкес1 тапсырган алык-берж жошндеп сэлемш Абай сонда айтып, бул ауылга келген жумысын осы танертенп уакытта б1т1рд1. Шай уакьггында Тогжан келген жок. Асылбек, Эдшбектер де ез уйлер1нде болу керек. Танертенп мэжшске араласпады. Шаруа бккен сон, Карабас ертенг1 салкынмен кайтайык деп байлаган. Сондыктан дастаркан жиылган сон ол аттарды ерттегел1 шыгып кегп. Абайдын бул ауылдан кетк1С1 келмед1. Конагуар, жылы жуз, жаксы М1незд1 улкендерд1Н уй! аса бф сирек кездесетпз, жайлы уя сиякты екен... «Осы ауылдын туысы, жакыны болар ма ем? Сураусыз кел1п, санаусыз конып, тустежп кет!п журер ме ем?» дегендей. Б1раккетпей болмайаы. Уйде Суй1нд1к пен Абай жэне СуЙ1НД1КТ1Н бэйб1шес1 гана калган уакытта Сушндж Абайдан Зере жайын, Улжан куй1Н сурастырып отырып: - Аналарына сэлем айт, балам!— дедн Туннен бер1 ундемеген бэйб1ше де Улжанга сэлем айта отырып, Айгызды ес1не алды. Содан барып Кэмшат ес1не тус1п: — Шырагым-ау, осы анада Божекен аулына ж^берген К1шкене кыз не жайда? Айгыз бишара кайт1П киды соны? Жылатып айырьш, кайт1п кана ж!берд1 екен?— деп, бф жагынан наразы боп, сурастыра бастады. Абай амалсыздан сойлеп, кыска гана жауаптар кайырды. Бэйбше бул жонде шеш1Л1НК1рей бастап. — Бежейдщ эйел1 катыбас к\\с\\ едн ©зшен де туган кызы коп, кутед1 дейм1С!н к1шкене пакьфды?— деп кынжылып отыр. ~ Е-е, Божей бар емес пе? Катыны ойламаса, Божей ойлайды гой! Неге кутпесш!— деп, Суй1нд1к майдаламакболды. — Эй,б1лмейм1н! Ауыл-аймагымен тег1с-ак: «Айыпка бергсп кыз гой. Малый кимай, жанын киды гой айыпка!» дсст, жамаи 150

сездер сойлейдЁ дсп есЁттЁм гой. Жас баланы жылаткандары бекерлЁк болган гой ©зё. Не десе де Ёштен шыкпап па едЁ? Айгыз бишарада не сулдер жур дейсЁн?- деп, бэйбЁше оз-озЁнен босансып барып, жылап жЁбердЁ. Екё козё жаска толып, кып- Кызыл боп, ундемей, мунайып калды. Анда-санда курсЁнетусЁп, тамсанып кояды. Абайга бул ананын мейЁрЁмЁ, тёптё бЁр кымбат адамшылык, шын ракымшылык боп танылды. Жидебайдагы ез уйанде Кэмшат жайы осындай бЁр айыкдас мун, уайым боп алган-ды. Сондагы эжесЁ мен Айгыз жэне оз шешесЁнЁн осындай-осындай козё жасты, кещл1 каяу болган коп шактарын ес!не алды. Б1рак олар Кэмшатгы кур сагынып, кур аяганы болмаса, мына К1С1 айткан суык создерд! ес1тпеген сиякты. Кеше Кулыншакта, бупн мынау ауыл да Кэмшатжайын ылги «жет1М жандай, кунд!кке, корлыкка кеткен бишара, элс1з сорлыдай» сейлейд1. Тепн емес-ау! Жидебайга кайтысымен ежелер1не осы еаткендерш айтып, Кэмшаттын куй1н б!лд1ру керек. Эке не десе о десш, буны 1стемей болмайды. Абай осыган байлады. Журерде тагы да кымыз 1Ш1П, жолга карсы тогайып ап, ек! жолаушы атка конды. СуЙ1НД1К уй1шн жанынан улкендерге «кош-кош» айтып, ракмет айтып кет1п бара жатып, Абай К1Ш1 уйд!ц тущпгше тагы карады. Тунл1к эл1 ашылмапты. «Тогжан енд1 б1р керуд1 ойламаган ба! Туруга да, коруге де асыкпаган гой!..». Бала жшт кешлге ала кызган толкын алып, амалсыз теб11йп журш кеттЁ. Ауылдан альгстанкырап бара жатканда ец сонгы рет артына бурылып, К1Ш1 уйд1 тагы кимай карап едь Уй жаиында бЁр эйедшн бойы корЁндЁ. Басына кара шапан жамылган, аккойлепнЁн етеп шубала тускен, Тогжан сиякты. Жана турган гой. БЁрак есЁктен шыкты да, Абай кеткен жакка карамай, эрЁ карай, когал донге карай акырын басып журЁп кеттЁ. Абайдын конЁлЁне Тогжаннын шолпысы шылдыр-шылдыр етЁп, ап-ашыкестЁлЁп бара жаткан сиякты. 0з журегЁнЁн луп-луп соккан катты толкын ыргагы. Амалсыз узап кеттЁ. Аты жаксы Туйеоркеш, жан мекенЁндей озгеше ыстык Туйеоркеш, мынау сэуЁрдЁнмынандай эдемЁ ашык, ракатсэскесЁнде, тым курыса, «кош» демей де унсЁз калды. Жумбак мЁнездЁ боп, суду мекен, суду жан калды. Тау ЁшЁнен шыгып, Карауыл озенЁн куалап, екЁ атты боктерге карай бурылгалы келедЁ. 151

Ойга тусш бф турл1 баяу келе жаткан Дбай 61 р кезде арт жагынан дурсшдеп кеп калган ат дубфш естщк Журен тагы да тундегщей катты тулап. шугыл бурылып кап едп Орынсыз ум!т тез суынды. Сушшйк ушнщ адамы емес, бф толыкша кара Ж1Г1Т екен. Мурты жана гана тебшдеп келе жаткан бала жнгг жупыны киш киген. Астында кунанша кузеген курен биеа бар. Абайларга жакындай бере селем бердп Ашык-жаркын жтт болу керек. Аппак суду тнтершщ баршасын керсетш, аксия кулш келедк Жалгыз журген жолды кешлаз керш, алдынгы жагында кетш бара жаткан ею аттыны едеш енпмелесш отыру ушш куып жеткен екен. Курен биенщ омырауы терлеп капты. Танаурап, демтп келедь Ею езу1нде кебш те бар. Карабас пен Абай да жана журпншшщ косылганын тер1с керген жок. Жай сурасканда бул Ж1пт — Суйшд1КТ1Н ауылдасы, Кемекбай баласы Ербол деген ж1г1т боп шыкты. Карабас Ерболмен оп-онай 61Л1С1П, енпмелесш кетт1. Сездер1н тындап келе жатып Абай Ерболга шын ыкыласпен карап, елденеден ыстык коре бастады. Ойткеш Ербол Суй1нд1к аулынын аса жакын Ж1ПТ1 екен. 031Н1Н шешес1 мен Тогжаннын шешес1 Кантжан немере карындас. Ол у!1лерге бул унем1 араласып журет1н ез К1С1С1 боп шыкты. Энпмеийл, кулегеш Ербол енд1 Абайга бар тулгасымен унай бастады. Аздан сон бул екеу1 коб1рек енпмелесш, Карабас шетфек калды. Абай Карауыл бойында кус кеп екен деп, аншылык муратын б1ЛД1р1п ед1. Оган Ербол: — Каршыган бар ма? Каршыган болса, кыдырып келсенш!! Мен касына ер1п жур1п уйрекке де, казга да кездеспрейш,— дед!- Уйде Текежаннын кек каршыгасы бар-ды. Абай кошлше мынау сездер улкен медеу болды. Багана Туйеоркештен кеткел1: «Енд1 кайтып, кашан келем?.. Не сылтаумен келе аламын?» деп езд1Г1нен бабын таба алмай келе жаткан бала ж!птке мына Ерболдын айтканы ете бф ракаттабыс кер1нд1. Абай мен Ербол кус жайына, аншылык жайына ауыскан сои, тэту курбы сияктанып кетп. Екеу1Н1н де айтар сездер1 бпер емес. Б1ракбектерге шыккан сон Ерболдын жолы бол1нет]Н боп ед1. Ол он, жактагы Келкайнарга бурылмак екен. Шаруасы сонда. Абайлар болса, Шынгысты бектерлеп отырып, Карашокыга, Кункен1н аулына карай тартпак. Ерболды кигысы келмеген Абай: 152

Колкайнарда тыгыз жумысыц болмаса, б!збен бфге журсеншП— дедк - Е, е, не деп ерем? Не шаруан бар дегенде не деймш?- деп, Ербол кулш Ж1берд1. - Шаруанда журттыц не акысы бар! Кыдырасын, комак боласьщ! Кус саламыз... Ербол Абай сезше кызыга бастап: — Айтканына кызыгып турмын!— деп аз ойланды да,— Э-ой, бфак шаруам калады гой, болмайды!— деп, амалсыз байлау айтты. Аздан сон Ербол Абайлардан белшш, Колкайнарга карай тартып кетп. Келгеншде кулш келгеш сиякхы, кетершде де куле коштасып айрылды. Абай бунын сол кешлдшпне кызыга карап калды. Ероболдын алдында тук богет жок. Тшесе, Тогжанды кунде кередк Жакыны, туысы. Тогжанга сондай жакын болудын оз1 де бакыт сияктанып, Абай мына Ж1пттщ сондай хал1н кызганады. Ербол болса, айнымас кызыкты кешлмен желе жортып, узап барады. Тогжан турасындагы ен сонгы ум1т — соншалык ыстык кер!нсе де узап барады. 2 Абайлар Карашокыга туе ауа жегп. Кункен1н улкен уй!нде мол жиын бар екен. Кермеде кум!С ер-токымды коп аттар тур. Карабас Абайга бул жиыннын алые ел емес, осы маннын оз адамдары екен!н айтты. Аттарынан таныган. — Жуантаяк, Топай, Ыргызбай 1ШШ1Н К1С1лерК Кундеп жиын гой. Б1рак мынау журуге камдалып, жана ерттелген аттар гой. Туст1КТ1 жеп койган екен, кур каппыз!— деди. Абай солем берш уйге К1ргенде, кен уйдщ 1Ш1 лыктолган К1С1 екен. Бшк тосект1Н алдында, бар жиыннан иыгы асып, ак кейлепнщ омырауын ашып тастап, тос жун1н корсепнюреп экес! отыр. Таркауга айналып, КИ1Н1П алган улкендер, дол кетер жерде кымыз пшп, Кунанбайдын. сонгы сездер!н тындап отыр. Ыр лзелеп жупнш, тымактарын КИ1П отырган К1С1лер де бар. Уйдегшер Абайдын солем!Н алганмен, амаидыксураскан жок. Тосектщ аяк жагын ала, жорга Жумабайга кымыз сапыртып, куйгызып Кунке отыр. Абай сонын касына кеп отыра бере окес1Н1н сонгы евздерш ес!тт1. 153

Кыбыр-жыбыр бар, бшемш. Бфак «онымыз жок» десед1 екен гой. Ал сенешн. Сенемш деп, жаза шексем де сенемш!— деп сурлана туст, зщцент,- Кулакпен есггкеннщ бэрш бекер деГйн, кезбен кергенщ гана шын дейш. Козш кергенше шыдайын. Меи деген дос!-деп. Кунанбай жалгыз кезшен кадала карап, терден босагага шейш бф шолып шыкты. Содан кдйта торге ерлеп, дол касында отырган Жуантаяк Топайдын картац адамдарына коз кадап отырып,- Мен деген дос, мен шыдаганша сен де шыда! Тек жалгыз-ак, мен козданган куш «бфге козданам» деп шыда! Соны 1стесен, Кудай ырза, мен ырза. Эзфге менщ колка, тшегш осы- ак!- деп токтап калды. «Журуш1лерге руксат» деген сиякты кып тужырып ед1. Бар жнын терден босагага шеГйн куп-куптап: - Дегенщболсын! - Айтканын болсын! — Серт уэдем13 айтылды гой! - Тур дегенще турамыз!—дес1П, жапыр-жупыр костап калды. Абай оз 1шшен: «Баталасу сиякты-ау! Б1р норсеге ел камдап, серттесу уш1н шакырган-ау!» деп ойлап, жанагы «дос» деген созд1 ес1не алды. Б1рактерден босагага шейш бу да карап отт, б1р норсеге 1штей ойланып калды. Мынау «дос» деп оке атаган юс1лер1, бурын Абай аз бшетш немесе •пп’п, танымайтын к1С1лер. Бурын мундай жиын ортасында «дос» деген атпен Байсал, Каратай, Божей, СуЙ1нд1к, Тус1п сиякты к1С1лер отырушы ед1. ...Буг1н онын б1р1 жок. Анада оз1 барган Кулыншак та жок. Баскаша б!р екшеу гой. Олардын уст1 не тагы да мол дос жию ма? Болмаса, тшт1 соларды екшеп тастаган ба? Элде, думбшез б!рденелер бар ма?.. Абай Каркаралыдан кайткалы ел 1Ш1 кыстыгуш татулыкпен, Кэмшатгы жылатып берумен «61ТТ1, тынды» деп б!лет1Н. Содан кейш улкен сыбыс та шыккан емес. 1шшара нс кунк1Л барын сурастырган да емес-т1. Конактын коб1 журт кет1п, ек1-уш аксакалды гана Кунанбай коналкага устап калды. Копшш1к кетсе де акеа толык босамады. Абай езшщСуййшкке барган жумысын копке шейш айта да алмады. Акыры б1р эред1Г1н тауып, окес1мен сойлес1П, мшдетш ада кылды. Енш бупн мунда конбай, Жидебайга кдйтсам деп ойлап е/Д• Экесше сол ниет1н айтканда Кунанбай: 154

Йемене оу, куыршак ойнайтын кыз ба едщ сен, шешеншн касынан шыкпайтын? Межц касымнан сол катындардыц касы артык оолды ма? Мунда болсан ел коресщ, соз угасыц, толш- тэрбие аласыц. Онда не табасын.?- дедк Абайга бул создер оншалык даусыз хакикат болып танылган жок- 1иинен. «Слз ата оолсаныз, ол — ана. Бала ата-ананын тагылымын бфдей алып есед1» деп ойлады. Бфак окесше тура жауап айткан жок. - Уйде каршыга бар еш, биыл кус мол екен. Жидебайга барып, азырак каршыга салайын деп ем,- дедк Кунанбай бул жерше дауласкан жок, тусшдк Бфак: — Тагы бфер кун аял кыл. Ертендер сеш Байдалыга ж1берш алгалы отырмын. Содан ор1 кайтарсын,— дедк Абай амалсыз кошн де, бел шеипп жайланып, осы огей шешесшщ ушнде кала туратыи болды. Байдалы Абайдын коп сойлеспеген юскп. Кешелер ол да КунанбаГшен араз кюнщ б!р! едк Ещц соган жШермек. Эуел! Кулыншакка Ж1бердк Ол Кунанбайга окпелк СуЙ1НД1К болса, ол да бурыннан решит адам. Кеше туги бойгы онгьмеде Абай оз океа туралы улкен юалердщ ау- зынан ен алгаш сын создерш есггп. Ол онпмелердщ 1шшде талай-талай мендер жатыр. Сушшпк те Кулыншактай окпе- Л1 адам. Ал енд1 мше, тшп Бежеймен пзе косып, ордайым жаулыкты мыкты устап журген Байдалыга жШермек. Онын Кунанбайга карсы араздыгы катты бекш калган тон сиякты емес пе ед1? Кошл! Ж1бщ1 ме, кабагы жадырады ма? Абай бшмейдь Енш соган бархмак. «Осы калам» деп, бфаз ойлана тусш, Абай ез окесшщ шин тусшгендей болды. Теп, океа ©зше жау адамдар- га Абайды одеш жШеретш болар, «Жау барын кореш, тусш танысын. Тани келе, коре келе, океане достыгы, тшеулестт кушейсш» деген болу керек. Абай осыны укты да, катты толкып, киналып ойланды. ШытырхМан. Кр сотке Абай 031 колдененнен карап, шытырман 1Ш1не жалгыз, куралсыз, олаз куйде ершаз трт бара жаткаи 031Н коргендей болды. 031Н 031 ойша ек!ге болш, осылайша колденен козбен коре журетш одет Абайда ор кезде болушы едк Ек1 кун откен сон, Кунанбай Абай мен Карабасты Байдалыга ж^берш. Кулыншакпен Суй1нд1ктей емес, Байдалы буларга жылы шырай бермед!. Сырты уп-улкен акшыл уйге Абайлар К1ре 155

бергенде-ак. Байдалынынбф нэрсеге катты ашуланып, айкдйлап жаткан уш есплдк Уй 1Ш1 ебшер екен. Босагада малшы катын улкен кубше 1Ркхт П1С1П тур. Б!р жагынан кен казанца курт кайнап жатьф екен. Уй 1Ш1 ыстык. Дел Абайлар юре бергенде. Байдалы бф юшкене кара пушыккызды май куйрыктан шапалакпен урып: - Кудай сшепр, кетип былай, Кудай сшепр. Тыныштык бермедщ той, сен-ак!- деп, жылаткан бойында итерт тастады. Кыз отка кулай жаздап. эр1 шошып, ер1 ашуланып булыга жылады. Басында шыр етш шынтырса, ешн идеи катып кокпенбек боп, долдана жылайды. Козшщ жасы да, сшекеш де шубырып жатыр. - Эпкет! Эпкет мынау каран ошкфд!!— деп, Байдалы катынына буйрыкетш, уйден айдап шыкты. Уй 1Ш1Н1Н осы жанжалынынуакытында Абайлар селем берш кдрш, терге шыгып отырысты. Байдалы селемш ондап алган жок. Амандасуы да солгын болды. Курт кайнатьш жаткан уйшн казаны бос болмайды. Ет аскысы келмеген уйге ол б!р жаксы сылтау болатын. Абай мынау ыстык уйде, мынадай тырыскак ашушан кклшн ушнде ет асым уакыт отыруды оз басына жазадай санап еде Сондыктан еттщ сен болмаса, тшп карсы емес. 1ш1нен Карабасты мыекылдып: «Ал белем, шок! Туспк болмаса, тубщтусетшдей корунн ен! Керермш осы уйден жегешндП» деп жымия тустк Шьшында, Карабастын бф киыны — «туейк» пен «конакасы» жайын езге дуниенщ бэршен бурын ойлап, озгеше котил болетш. Кейде Абайдын конбайыкдеген аулына: «Конайык, бул уйшн сур! мол» деп, тагы бф кезде: «ТустенбеШк, журш кетешк» деген жершде: «Тустенешк, бул уй конакасыга мырза» деп, кайдагы Абайдын шин пыстыратын кощлеп, суйюмсп бф уйлерге ер1КС13 аялдататыны болушы ед1. Екеушщ коп жургенде кебшесе ушепайтын жерлер! осы болатын. Бул жолы Абай кошлше Байдалынын ниет1 де сай келген сиякты. Улкен кара сакалды, суык тусп Байдалы конактардын бет'не карамай, мойнын есж жакка бурып отыр. Аздан сон куб! П1скен катынга карап: — Кьшыз экел, ас ауыз типз мыналарга!— дедн Карабас бедщпн шешт, шшкене орныгынхьфап отьфа бастап еш, Абай уйд1н шырайын одан бурын бшп, бел шешкен жок-ты. 156

Клилрек агаш тегенеге куйылган кымыз келген уакыла Байдалы 0з1 сапырып, ©31 куйып, конактарга бф-бф шараны берд! де: — Барыстарынкалай? Не шаруамен журспщер?— дед1. Абай ез1 келген шаруасын сол арада айтты. Эцпме тагы жер жайынан. Кунанбай ел жайлауга шыгардан бурын, былтыр ©31 Карашокыдан коинрген Бокенил, Борсакка Жштек жершщ жапсарынан жайлау берген болатын. Сол ретте осы Байдалынын. Каршыгалы, Копа дегем коныстарына «Супр мен Суй1НД1к ауылдары коса консын, бфге жайласын!»- дептк Абай кымызын 1шпей алдына койып отырып, сол шаруаны айтып шыкты. Бул С03Д1 еаткенде, Байдалы кабагын тукситш жШерш калы туйьлш. Абайга жауап бермей, зшдене карап, кадалып калды. Абай Байдалынын козшен жасканган жок. Бала жузшде ашу да, араздык та жок. Тек: «Мынау К1С1 калай карайды?» деген Т0р1зд1 К1Н0С13 тандану гана бар. Байдалы юршк какпай, шугыл ойланып, унс!3 отырып, акырында: — Куп болсын! Консын Супр мен Суйшдж, не деуш! ед!м!— дед1. Кайралы, шапшан, ер адамнын, байлауы сиякты. Езбед1. Жактырмаса да, кушп отырса да, амалсыз байлауын бф-ак кес!п, б1р-актуйд1. Соз 61Т1П кап ед1. Б1рталай уакыт уй \\ш\\ унс!3 болды. Абай кымызын 1шш болып, ракмет айтып, енд1* журпа келгендей ажар б1лд1ргенде гана Байдалы ыргала тус!п, сойлей жонелд!. — Айтканына кендцм. Б1рак соз угушы ма едщ оз1н? Экеце айтар селемш бар. Булжытпай жетк!зуге жараймысын, жок па? — Ойдагыныздын бэр1Н айтыцыз, аксакал! Жетк13 деген!Н13Д1Н б!р ауызын калдырмай апаруга уэде кылайын. Мен тек ек1 арадагы селемш1М1Н. Дегешндзд! жетк1збей кетсем, я бурсам, киянат болмас па ед1? Мойнымда карыз калдырмаспын! Байдалы мына созге эбден канагат кылды. Бала коргегй — бала емес тергздь — Ендеше, жалан айтсам, сырлан айткаи болады. Саган айтсам, экенн1н оз козше айтканым!— деп, аз богелд! де,— «Татуластык, табыстык» дсп ек кеше тамам Аргынныцтобында. Сол татуласкан сикым осы ма? Тол! кунде тагы артыма калжуыр байлайтын болса, анадагы араздыктан мунын нес! озды? Не жаздым! Сен1К окене не жаздым осы мен, Жттек? Атан Ыргызбайга атам Кенпрбай он батасын бер1п, би сайлап едг ' з баласы, оз туысы жок емес ед! гой сонда. «Осы болсыншы» деп 157

бермеп пе ед1? Лл бул болса, бупн мшеки, алыска абыройы асса, айналып кеп Жттеетт жаныштайды. Жакынга жауыкса, жагалап кеп тагы ЖШтектг жентектейдь Б1р ж1бшей кеткеш ме устт? Шапка турте-турте барып, акыры бф кун «©лермен бол да, отка туе, сонынды кермей токтамаймын!» дегеш гой мунысы. Коймае болса. сол колкасын алар. Алмай тынбас сенщ экен! Осыны айт! Бф мен емес, «Жптпк сэлемЬ» деп айт осыны! Ал мына жерш алсын. бф бул емес, тагы тапсын, тагы алсын!- деп, колын бф- ак СШ1КТ1 де токтап калды. Уй 1Ш1 жым-жрт. От ЭЛ1 маздап жанып жатыр. Улкен казанный астын кызыл жалын дамыл алмай жалап тур. Эуелде толтыра куйылган фкггказф бфер кайнап калган екен. Кемершен орта туеш, шымыр-шымыр кайнайды. Жанагы Байдалынын, ашулы сездершщ тусында Абай коз! казан бетше туст ед1. Коюланып бара жаткан ыстык курттын ортасы кей кезде копфШ1к атып, сакылдап кайнайды. Сол корнпс тап Байдалы ашуындай. Кайнауы жеткен ашу — кызуы жеткен курттай. Б1р жер емес, казан бет1 ертустан бурк-буркетедк Ол-дагы осы елдеп эр жерден шан берт жаткан Кулыншак, СуЙ1нд1К, Божейлердщ ашулары сиякты. Шынында, жанагы аз гана соз талай терен туктрдщ уст1н басты. Талай туй1нд1 туртш отт1. Талайдан тер1Л1п журген кел!С1 узын дау, себеб1 мыкты кшэлар жатыр. Абай Байдалы соз1не орай айтпакшы емес. Б1рак жаксы, жаман деп сыр да берген жок. Сэлемдерш угып болып, Байдалыга кош айтпак болып едк Камшысын устап, тымагын кид|. Осы кезде Байдалы тагы бф ыргала тус1п: «Эл1 де тындап кет!» дегендей белп етт1. Абай тымагын кайта колына алды. Каз1р Байдалы б1ржолата озгерген сиякты, кем, баяу, бай- салды унмен тын энг1ме бастады. Абайга енд1 кул1мс1рей карайды. Бул ПШ1Н1 жанагы Байдалыга, тйтп уксамайды. Улкендердщ эр алуан кен М1нез1, терен сыры болатыны бар гой. Б1рактап мынадай, ашуы мен сабырын онай жумсап, онай тежеп, оп-онай бурып салып отыратын шын устамды адамды Абай осы Байдалыдан ен алгаш рет корт отыр. Жанагы ашумен куйген Байдалы енш майда коныр унгетуеш: — Осы оздер1н кор1п журген Каратай бар ма? Тап сонын Iпанде кеп коймажатыр, не керек! Ш1рк1н,тек капа азгантай Кокшеден шыкты гой. Егер Олжайдан туса, ер1с1н корср ен!- деп, бфаз отырдыда...Такауда,энеб1р кундерде Каратай, Божей, Байсал бар — барлыгымыз Каумен уЙ1нде тустсн1п отыр ед|к. Жиыи б1р 158

сезден б!р сезге туст, шалкып отырып, акыр аягы: «Жэ, озшп кергенде мырза им?» дегенге кещц. Журт ойланып калды. Байсал куншуакта жаткан тагыдай козш бф ашып, бф жумып, бук туст сьфт карап жаткан. Жанагы созге ол катыскан жок-ты. «Мьфза кш?» дегенге Каратай жауап берт, «Мырза - Кунанбай» - дедк Тагы бфаздан сон ол жиын: «Шешен кш?» дедк Тагы Каратай жауап берт, «Шешен — Кунанбай»—дедк Ек1 бел асты. Аздан сон жене б!р оралып кеп: «Жаксы кш?» десть Элп Каратай жене жауап берт: «Жаксы - Кунанбай»- дедь Сол кезде Байсал басын жерден жулып алып, санкетт:- «Уай, Кокше, не оттап отырсын ез1?»- деп, Каратайга кадала туст,- Мырза Кунанбай екеи, шешен Кунанбай екен, жаксы Кунанбай екен! Ендеше, не кокт алысып журм13 онымен?»- дедЕ Соган Каратай 1ле жауап бер1п: - «Уай, тэшр-ай, мен Кунанбайдынозге жагынан М1Н тауып алысып журмш бе? Жалгыз-ак, «не кылайыны» жок кой, сондыктан кет1п жургем жок па?»- дедк Соз угатын бала сияктысын гой!—деп, Байдалы осы туста Абайга сыгырая карап отырып,— Дэл осы С03Д1 сенщ екен естьмеген болар. Осыны да айта баршы. Кеш1р1М1, меЙ1р1М1 жок екен1н Кокше неше жерде к©рд1, бшмейм1н. Бфак Ж1птек сонын жогын кунде коредк «Кешт1м» деген1н бфде-б1р кормей-ак кегпк кой!— дед1. Жол бойында ешбф жерде Абайдынаялдагысы келмеда. Онай емес, елдекалай емес, бупн ест1ген! ерекше. Байдалынынаулынан узанкьфап шыгысымен Карабаска: - Жур, жарысайык!- деп теб!не жонелдк Карабас жарысты оншалык жаксы кормеунп ед1. Б1рак Карашокыга кун барда жету уппн катты жур*месе болмайды. Жене бунынастындагы — актабан кара бедеу, каскыр соккан жуйр1к бие болатын. Аймандай аттан куй! де томен емес. - Ал журе гой!— деп, о да женелдк Ек1 жолаушы узак шапты. Аймандай ат пен кара бедеу кезек озысып, катты жел!С1П келед!. 031 озган кезде, Карабас: «Токтайык!» деп 1рк1*ле берсе, Абай куып жете берт: —Токгама, жонел! Женеле бер!—деп, атына камшы баса беред1. Карабас оз 1Ш1нен: «Мына балага Байдалы соз1 доп тид1-ау! Ширыгып келе жатканы сол-ау!» деп ойлаган. Кун бата берген кезде аттарын кан сорпа кып Карашокыга жегп. Ауыл сыртында юшкене тастак тобе бар сд1. Кунанбай Майбасар екеу! сонда отыр екен. Абай аттан тусе бере, шылбырын Карабаска тастады да, аял кылмастан екес!не карай таргты. 159

Кунанбай ауылдан кашан отырса да, булардын. катты жур^ келгенш аттарынын. сонау алыстагы ажарынан байкап едй Кара бие ауыздыгын шайнап. тыныштык ала алмай кермеш сузе тартып тур. Кунанбай кез1ндей, мал сырын булжытпай бшетш квреген кезге сол белпнщ ез1 де жеткшктк Бфакол жайга Кунанбай онша итнркенген жок-ты. Тепнде, балага «ат кинайсын. шаруа куйзелтесщ» деп усак мазасыздык жасамайтын. Сондыктан баланын б!реу1 аттын аягын кетфщ немесе зорыктырып елтфш койса да урыспаушы едй Абайта мундай дуниелж жайында еш уакытта тарлык еткен емес-тк Казфде де катты журКтерш жай балалык желж, жарыс кой деп бшген. Бфакол ез бетше. Ал мынау Абай уйге юрмей, асыта басып ден басына келедь Жакындап келген уакытта экеа кадагалап карап ед1. Баласынын ек1 кез1 от шашып, бет1 кызгылттанып, танауы да желбфей тусеш. Барльпс жас ажарында бал-бул жанган бф кубылыс бар. Эншейшдеп салмакты, коныр баяу Абай емес. Баласы такап келгенде, Кунанбай: — Йемене, балам? Неден ширыктын, жен1НД1 айтшы!— дедк Абай экесшщтеменп жагына отыра берт, ез шждеп кешл куЙ1н дел тагтканына кайран калды. Отырысымен кеп кутпрген жок. Бупн Байдалыдан еаткен сездерд! булжытпастан, жалгыз туйфш калдырмастан тугел айтып шыкты. Экесшен коз алмай карап отырып сойледй Кунанбай басында муны аса салкын тындады. Тек «Жттекп жаныштаудан токтамады той!», «Босаспады гой!» деген сиякты Байдалы дауына жеткен жерде тана кабагын лезде катты туйш ап, Абайга тжсше карады. Баласынын озше барлап: «Осынын 031 кандай?» дегендей. Абай еке кезшен жаскантан жок. Байдалынын дауын соншалык 31ЛД1, утымды куйде айтумен катар, мына бала оз сурагында осы арата косып отыртан сиякты. Эке мен бала ен алгаш рет шындасып бет ашысатын белге келгендей едк Б'рак Кунанбай ез баласы туралы еюушты болуын тез жойып, Байдалы созшщсалматына коз салып кетп. Есггп, укты. Жалгыз- ак тук Ш1м|р1ккен жок. Ашумен демтп, ернш шытарды. ©з айлауы оз ипщде. Жауап айткан жок. Абай океане осы сэлемд! болмадь^' ТЫМ К^'эыса’ шеш)лер, бф сойлесер деп едк Ол Байдалынын алгашкы созш еспртш бфтоктаган едк Одан тын сезтумаган сон Абай аз отырып, Байдалынын сонгы енпмсс1н 160

айтгы. Бул Абайдыц, варесе «жауап айтар, не айтар екен’» деп асыгып куткен жайы едь Кунанбай баласынын осы кенйпн анык таныды, бглем Каратай мен Байдалы ушш болмаса да, оз баласы мен вз туысы уш1Н б!р жауап керек. Ол, тшт! аналардын орайын беру ушш, адресе керек. - Каратай жуйрш кой. Жер таниды. Айтканы шын болса керек. Бфак вз топшылауым бойынша адамныд кай мшез1 касиетп болса, сол М1нез1 мш) де болады. Мен емфшде устаган нэрсемд) беР1К устанам. Жаксылык — юсшщ айнымас табандылыгында деп бшемш. Сонынтуб1нен мш шыгатын кез де болатын шыгар!-деп, ундемей тунер1п отырып калды. Дау айткан кгс1 жок. Абай экес1шн жауабын гана б1лмек едк Ойландьфатын жауап есттд!. Кунанбай аздан сон, гана барып, элгщен де жуасынкырай тусш: - Адам пенде гой! Пенден1н жок-жтп толган ба?— дед1. Кияласа да вз мойнына к1нэ алып отыр. Бул кезде Абайга экес1 жадагай квр1нбед1. Кшэга, дауга жуйР1к Байдалы сиякты емес. Ол шешешйктен гвР1 баскарак туклф! бар жан сиякты. Онай жан емес. Кабат-кабат шын сиякты. Кунанбай вз ойымен кетсе, Абай вз кещлшдеп туЙ1Н1и аяктата алмаган, вз дагдарысымен кет1п ед1. 3 Жидебайга кайтардын алдьгнда Абай экес1нен квш-кон жайын сурастырган. Кунанбай улкен аулына тез квшс1и деп буйрык бердк Б]’рак биылгы кеш жолы жылдагыдай емес. Бурын Кунанбайга караган ауылдар осы Карашокы тусына жиылып ап жайлауга карай жвнелгенде, Шынгыс тауынан Бвкенш1 асуын басып асушы едь — Каз1Р бул туска келмей, Карауыл взегнн врлеп барып, Акбайтал асуынан асындар!— дед). Жене жазгы жайлау сол асудын тусымен баратын Баканас суы болды. Баканас, Байкошкар - бул вшрдег1 Тобыктыиын ен улкен взен1. Шынгыс сыртындагы мол жайлаудын енаргы шет) сол ею су. Бфак Кунанбай ауылдары бурын Байкошкарды коныс ететш де, Баканас взеш Квкшеге ти1ст! ед1. 11-526 161

Каратаймен кырбай болгандыктан, Кунанбай Кэкшенщ жайлауына ортак болгысы келгендей. Бунын ар жагында бфталай есеп бар. Осы жазда Жттек Бекеши, Кекше боп тары да кайтадан бас курасатын сиякты' Кешеп Байдапы айткан сэлем тепн емес. Астыртын шел бфжтфщ жаткан елдщ дакпырты тэр1здй Ендеше, солардьщ эр алуан шиырын, сыбыр-жыбырын бшп отыру улпн, Кунанбай езше караган елдщ бфазын, дэл сол елдщ арасына таман шрштфщ жШеру керек. Жайлау аралас болса, кыдырыс-журю аралас болады. Сыбага, конакасы аралас болады. Сэйтш, мал басы туйют отырса, ел тарту онай. Ал мундай есепке Зере отырган улкен уйдщбарганы жаксы. Бул кэп Тобыктынын улкен санайтын, кутет1н уйй Жэне Кункедей емес, Улжан конагуар, кен бейтп, мырза. Онын, асы мен КЭЛ1П, он шьфайы адамды дос етед1, тарта бшед1.1шше кан каткан, сонау катты жаулык болмаса, ет пен терп-пн арасында журетш уак-туйек екпен1 жуып-шайып отырады. Осынын бэр1 Кунанбайга ел эперед1. «Акбайталды басып, Баканаска карай кош1Ндер! Бокенпп, Кекшемен коныстас болындар!» дегендег1 К,унанбайдын есеб| осы болатын. Абай эке есебш б1лген жок. Тек эз аулынын жекелен1П кешкен1н лайыксыздау кэрсе де, 1штен аса купия турде бф куаньпл сездй Кдрауылды ерлеп кэшу, Баканаска шеЙ1Н бару жаз бойы Суй1нд1к аулына жакын журу деген сэз. «0м1р1 косылмас- ау, жуыктамас-ау!» деген эм1р сокпагы ещй муны кутпеген кезде Тогжан уясына жакын апарды. Сонгы кундердег1 барлык жен1л, ауыр сез1мдерд1н барша- сынын катарында Тогжан бейнес] жас жттпн коз алдынан кеткен емес-Т1. Абай толкыган куанышын жасыра алмады. Экесше бел- Г1С13 себептен кып-кызыл боп озгерт кетт1. К,унанбай бул езгер1с- Т1 байкаса да себеб1н сурамады. Эрине, Акбайталга карай кошуге Абай карсы болган жок. Жалгыз-ак эз топтарынан бэлег1рек жайлайтын болган сон, жалгыз ауыл кету тагы колайсыз. Соны гана ескертт едг Кунанбай бул жагын да топшылап койган екен. — Жалгыз ауыл болмайсындар. Неге жалгыз ауыл боласын? Т*пт1, сол Жидебай, Мусакулдагы, Колкайнар, Шуйг1нсудагь1 Ыргызбай, Жуантаяк, Карабатырдан кем койса, он ауыл сендерге ере кэшед1. бэр1не де сэлем айтам!— дед1. Жуантаяк, Карабатыр дегендер! К,унанбай ауылдары11 жагалап журетш, кысы-жазы б1рге кошет1н момын корш*;,еР 162

6Д1. Абаи оны да макул кордЕ Осымен Жидебайга кайтып кегп. Тогжанды тагы керу умт Абайдын Карашокыдаи алып кайткан зор олжасы сиякты. Жол бойында бар дуниеж умытып, б!р Тогжаннын елесш коз алдына келтфш, нелер ыстык киялга батты. «бмфдеп ен бфшил жалгызым, барым» дегендей неше турл1 еркелеткен незш сездер оз-озшен сан рет айтылып келедк Жас журеп согып кана коймайды, казфп Аймандай аттын асыгыс дусф1ндей дубф шыгады. Бул шактагы барлыксетй кур гана жас тфшшк белг1С1 емес, кеуде тола лаулап жанган жалындай. Карашокьшан Жидебайта шейш катты жортып жур1п ед1. Ек1 аулынын арасында дел осы кундей шапшан. жеткен кун1 жок. Калайша оп-онай келш калганын оз1 де байкамады. Жидебайдагы ауыл да ки13 уйге тепе шыгып алган екен. Биыл Карауыл суы мол боп тасып, Жидебай, Мусакул уст1ндег! кен корык кек жайкын калын шалгын боп келе жатыр ед1. Коп уйл1 аппакауыл кеш мезгш1нде б1р турл1 бейщщ, коналкага кощлдене шакырып тур. Ауыл айналасы калын кой. Козы жамырап, иттер ур!П, дангаза боп жатыр екен. Абай улкен уйге де, шешелершеи амандасып болган сон кош1- кон жайын айггы. Жылдагы едет бойынша бул ен еуел1 бауырга карай, кектемшк коныстарга барушы ед1. Улжан солай кошерм!3 деп, кыстауда калдыратын жуктер1н, коймаларын сайламаган екен. Жайлау биыл ерте кектед!. Шынгыстагы ел бауырга кошпей, жайлауга асыгып отыр. Сондыктан бул ауыл да дурмектен кала алмайды. Ол жагын Улжан укты. Б1рак баласы ойлагандай тез коше алмайтынын 61ЛД1РД1. Уй 1Ш1Н жегнлейту, тевдер бугызу, жатакшынын жазгы кун!н бейкам ету — баршасы да бул ауылды не кылса да бес-алты кун богемекке керек. Абай оз ншнен: «Суй1нд1к аулы сыртка кет!п калады, жетк1збей узап кетед!-ау» деп тынышсызданып ед1. Шынында, сыйлас ауылмен немесе достас жандары бар ауылмен катар кошкен кандай кызык. Ертел1-кеш б!рге кош1П, бфге конып отырса, кунд13-тун кор1се журудш сылтауы коп жене жайлауга карай тартканда, бул елд1н удере кошем деп жаппалап конып отыратын едет1 бар. Кошл косылар кун болса, жарык айлы тундерде ерке жардын онаша жаппасына к|ру ертегщей ракат кой. 031 кормесе де, Абайдын озге ересек жп \\гтерден коп ест 1гсн 163

ракат шагы осы болушы едт Бфакшешесшщ байлауы жацаг шаруа жагына келгенде, бузылмайтын байлау болады Онл^^ Улжан Кунанбайдын айтканын да орындамай, оз бил^гйч'^ кететш. 1ен Кешл каншалык киял кушып, аласурса да, Абай амалсыз К0НД1. Кейпа астын алдында Абай Зере мен Улжанга Кэмшат жайын айтты. Еспгешшн ешбфш калдырмай, катты аитты. Жыласада, куйзелсе де, шешелерд! аяймын деп Кэмшат жайын буркеу мумкш емес. Зере курсшш, кущренш кеп, Кунанбайды жерледй Улжан уназ, жым-жырт, киналып отырып-отырып Абайга: - Осы еспгетншн бфде-бфш Айгызга айтпай тура тур. Онсыз да кан журеп как жарылып жур гой. Бупн танертен: «Туе кердьм. Кэмшат жер ошакка жыгылып калып, уст1-басы лаулап жанып барады екен» дед1. Суй1нд1кт1н катыны, аналык мей1р1м1 бар кхс1. Бэршен де сонын айтканы тек емес кой. Шынгыска жетешк. Сонан сон езщ касына б!р ересек К1С1Н1 ерт те, тура Шырактын аулына барып, Кэмшатты вз кэз1нмен кэр1п, бар жайын бшп кел. Айгызга содан кей1н айтып, экенмен шындап сейлесешк,— дед1. Байлау осы болды. Сол кештен он шакты кун еткен шамала Кунанбайдын улкен аулы Акбайтал асуынан асып барып, Шынгыстыц сыртындагы Ж1птек, Бокенш1 жалауы болган Копанын аузына конды. Кунанбайдын айтканындай, он шакты ауыл боп кэш1П едй Дэл буг1н осы коныека жеткенше бул ауылдар эзге Шынгыс бектершен кешкен Бекенш1, Ж1Г!тект1 куып жеге алмаган. Ен шабан кешкен ауылдар болган-ды. Алгаш «улкен ауылдын ерулт» деген табак-табак еттер, саба- саба кымыздар, кеп-кеп кыдырушы катындармен 1лесе кел1П- кел1п калды. Кунанбайга журттын кещл! эр алуаи болганмен, ежелп салт-машык бойынша бул 0Н1рдег1 агайын Зере отырган уйд1 жатсынган жок. Б1рак сыбага мен ерул1к экелунйлер коп болса да, бул келгендердщ 1Ш!нде Божей, Байдалыдан немесе Супр, Суй1нд1ктен келген белг! болмады. Келш жатканнын барлыгы момын агайын. Араз-куразга ыитасы мен беЙ1Л1 жок, жай шаруанын ауылдары ед1. Уй 1Ш1 келуш1Н1н барлыгына ырза болды да, келмегендерД* санаган жок. Жалгыз Абай гана ез 1шшён эр м1незд|Ц мэн)Н оз1ИШс жорыды. 164

Шешелерше энеуп берген уэде бойынша Абай Божей аулыма баруга асыккан. К,опага конган куншн ертентнде касына Габитханды ертт, солай журт кегп. Божей аулы К,опанын аузынан алые емес. Батые жактагы кок кырканьщ астында Саркол деген тушы колдщ басында. Туе шагында ею жас жтт сонда келд!. Саркол жагасында жагалай отырган ауыл коп екен. Божейдшн сурастырганда, бие кайтарып журген асау тайлы бала тап орта тустагы он шакты уйл1 ауылды корсегп. Бул бай ауыл емес, бфен-саран гана бозгылт уй1 бар. Копшшп коныр уйл1 орташа ауыл тэрпдк Шыиында, Божей бай болтан емес. Орташа, донгелек кана дэулет! бар едк Абайлар Божей уйшщ сыртына кеп, аттан туеш жатты. Казфп уакытга бул ауылда бфде-бф богде юа болмау керек. Кермеде де, белдеуде де ерттеул1 ат жок. Жиын болса, колдщ аргы шетшдеп ак ауылда болу керек. Саркол айналасындагы топыры коп ауыл сол тэр1зд1. Жас жтттер Божейдщ 031Н де уйде жок болар деп топшыласып ед1. Сол ойлары шын болды. Божей анау ак ауылдагы жиында. Сонда тустент отыр екен. Аттарын байлап, енд! уйге карай журе бергенде, Абай осы уйшн 1Ш1нде ЭЛС13 унмен жалыньш жылаган к1шкене баланын унш ес1тт1. Ауру баланын жылаганы. Абай журег1 жаман белг1н! сезгендей су ет1п, катты аяныш- пен шаншып кетт1. Ун - дол Кэмшаттын ун1 сиякты. Абайлар уйд1 айналып ес1кке такай берд!. Бфак дэл осы кезде жанагы баланын жылауына ызаланган урыскакдауыс ест1ЛД1. Бар соз1 баска ургандай ап-анык шыгып жаткан Божейдщ бойб1шес11пн даусы. - Ырылдатпа! Ырылдатпашы, анау козщ ойылгыр жет1- мектН— деп, зекш тастап, долы байб]ше ес1кке карады. Ки13 ес!К ашылып, ек! бала жшт К1р1п келген екен. Абайлар торге шыкты. Улкен уйд1Н1Ш1 сыртындай жупыны емес, жасаулы, юлемд!, алашалы екен. Б]рак салак уйшн белг1С1 — сыпырылмаган, торде олак жиналган корпе-жастыктаи кор1Н1п тур. Уй 1Ш1нде, тосек алдында уршык и\\р\\п улкен, кара сур катын отар. Танауы кусырылып, ерн! катты жыбырлаган кара катын аса бф урыскак, катал жан сиякты. Бшк тосект1н бас жагында жер тосек бар екен. Сонын уетшде Божейд!н ек1 бойжеткен кызы кесте т1п'п отыр. Жасыиа жеткен кыздардыи П1ш1ндер1 — суду да, сыпайы да емес. Туксиген, суйк1МС13 жэне шешелершдей ашушан, каткыл адамдар сиякты. 165

Осы тесектердш бас жагынан Абайлар отырып, уй 1ш1мен акырын гана амандасты. Мажырасып карсы алган уй 1ий де болган жок. Жылаган Кэмшат екен. Ол конактардьщ он жагында, бф жаман жыртык жаялыктын устшде бук туст жылап жатыр. Басында жастыкта жок. Тек бф жаман жыртык шапаннъщ жешн жастаныпты. Кэмшат жана келген кюшерД1 танымады. Бфак уй йшнщ каттылыгьш осы жана келген жандарга шаккандай бон кемсендеп, иеп дф1лдеп, бф турл1 элс13 унмен тагы жылады. Бурын топ-толык, Кызыл шырайлы, каракат кезд1 Кэмшат, казф саткак ургандай арыктап, куп-ку шелмектей боп калыпты. Кол-аягы шидей. Бетшде газап пен сор коленкеа бар сиякты. Кфшктер1 узарган. Ею урты кэдшп кайгы шеккен, аштык кэр- ген улкен адамдардын бетшдей боп, тозыгы жетш, жиырылып тур. Улкешп, алакандай боп кеткен кап-кара коздершен кесек- кесек жастар тамшылайды. Кут1мс1з, кор болган бала шын бишаралык калпында жатыр. Осы жайды кэр1П, болжай сала, Абай мен Габитхан екеу1 катарынан Кэмшатка созылды. Бала танымай, тер1с бурылып, тартына берд1. Габитхан мынау кэрген куй1не шыдай алмай: — Ей, мазлума! Нилер газап кергенан сен Бейгуиай мазлума!- деп жылап ж1берд1. Абай ыза менен азаптан, жанашыр мен кайгыдан калтырап кеткендей. Уйдеп эйелдер мыналардын кв31нше сьф бермейм1н деген боп, анау-мынау жай айтып жатты. — 0зге бала сап-сау! Жалгыз осы бала бакырга б1р жаман 1Ш аурути1п,толастаппай койганы!—деп, бэйб1ше жайма-шуактаган болды. - 1ш!Н ауырса, аузын тый дейдП Бала неме б1ле ме! 031 де к1шкентай тузеле берсе болды, кешке шешн бар тамакты малшылайды! - Суйпп отырып кайтып жазылсын!.. Содам... 031нен... гой!— деп, ею кыз топас турдеп бф кексел1к айтып жатыр. Абай бул уйд]н )Ш1мен т1лдескеи жок. Жанашыр мей!р жок, суык жандар келген жердеи-ак Абай кошл1не турпшей тиген. Божейд1н катыны шай койгызбак сиякты боп кам 1стей бастаганда, Абай: 166

— 1шпейм13, журешз!— дедк Кемшаттын мынадай туткында, аямас газапта жаткан бишаралыгын керш отырганда, тамагынан ас отер орын жок. Журт К1С1 елгенде «бауырым, бауырым» деп жылайды. 0лген сон «бауыр» деп таныганы не кажет? Абай енд! бфаз отырса, Кэмшатгы кушактап, бауырына кысып жатып, «Сорлы бауырым,' жазыксыз бауырым!» деп, зар шегер болса да, мынадай 111л душпандыкпен катып калган коп конниц жандардыналдында оны кггесе, адасканы. Бф есептен жацагы ею кыздын. сезше катты ыза болып, намыстанып, талкан кып, урсып-урсып кетер едк Алгаш б!р ойлап, алкымына ашу тыгылып келген куш сол едк Бфак ол мшез1 Кемшат уппн пайда емес. Кайта онын газабын арттыра туседк Амал курып отыр. Катты сенделу успнде бэйбйие берген кымызды да шшедк Тшт1, урттамастан жерге койды. Кшге кектенедН Клмш юнэлап урсады? Жалгыз осылар ма? Булар гана емес! Абай осыны ойлап, тез коштасты да, Божей уй1нен шыга женелд!. Ерекше б!р ыза мен шер оне бойын кернеп алды. Кеш бата оз ауылдарына кайта жеткен уакытта Абай коншнен осы куй б1р сот арылган жок, б!р мыскал кемюен де жок ед1. Улкен уй мен конак уйд!н арасына тартылган кермеде Кунанбайдын ер-токымы ерттелген узын торы ат тур екен. Касында б1р-ак ботен ат бар. Экеш бул аулына жаца келген тэрпдь Окшау келген! жаксы болды. Абай Комшатарызыи тугел жетюзбекке нык бекшш, уйге К1рд1. Ойлагандай, Кунанбай бупн онаша кел1ПТ1. Касында жорга Жумабай гана бар екен. Ж]пттер уйге К1рген кезде, осы уйге Айгыз да келд1. Ана журеп бф жаманатты сезгендей буны асыктырып, осыла жетектеп келген. Куншз Абайдын Божей аулына кеткенш Айгыз б1лелн. Ол уйге К1р1с1мен коп богелмей, Абайга карап: — Не керд!Н, не бшдщ, Абайжан? Б1лд1Н бе, алп сорга тугаи бейбак бауырыннын куй!н?— дедк Жалын атып турган шер угн. Зере мен Улжан да Абайга осындай сураулар бер1скен жузбен бурыла карасты. коз салып ед1, ундемей, туйШ1П, Айгызга аса Абай акес!не салкын карап калган екен. 031 куйш келген Абай аке жуз!нен каймыга алмады. - Керш, бшш келд1К. Кемшат ауру. Эл устшде. Ь13Д1 танымады. Бауыры суып, аямас кас коргендей барлыкжаиды... не айтайын?—деп токтап калды. Экес1Н1Н алдында К1С1 зарын да, ез уайымын да еш уакытта буйпп айтып кермеген-Д1. 167

Кунанбай окыс бурылып, Абайга суык карады да, ундемед! ЭЙеЛД1Н бэр1 УНС13 жылап, ай урып, КурСППП отыр. Тусше ашу, козше жас толган Айгыз дфйщеген унменен: — Карашыгым, балапаным-ай, сормагщай жетшепм-ай! Не каргыска ушырап туып ен!- дей берш ед1, Кунанбай сол колын шугыл котерт кап, «догар!» дегендей ишарат кылды. Каргыс шарпуынан бетш коргаган сиякты козгалыс. Мунын эмфшен жасканып ескен Айгыз саябырлап калды. Бфак сыбырлап сейлеп, туншыга жылады. Кунанбай акырып: - Кыскарт ендк басына коршпр, не коршдк басьщмен кетюр!— дедк Айгыз жауап кайырган жок. Бфак Абайдын касында отьфган Улжан жаулыгынын ушымен козш суртт: - бртенсенде, ундемей ортен дегеш ме? Кэмшатгы ойласа, бупн емес, кептен кушренед1 бул жандар. Кшге айтады? Кайда айтады?- дедь Кунанбай оган да барын айткызбай тежеп: - Жэ, бфщ бастап, б1р1Н костамай! Басалкы, басу айтады десе, о нес1?- дед1. Улжанга Айгыздай зекфген жок, кшэлай сойлеш. Уй 1Ш1Н1Н наразы ун1н осылай баспак. Б1рак онысына Зере болган жок. - Коркытпа кел1Ндер1МдИ.. О нес1?— деп, катты зек1п кап, шгер1 жылжып кеп, ею колымен жер т1реп отырып, баласынын жуз1не аса суык карады. Абай оз эжес1Н1Н мундай кайратты ашуын бурын кормеген сиякты. Зере Кунанбайга эл1 де кадала карап, тушлш отыр. Кунанбай шешес1н1н ажарын сезд] де, жуаси туст1. К031 де шсше коз1нен тайкып кетп. - Айында, аптасында б)'р коредк Арыз, мунын саган айтпай К1мге айтады? Катты болсан касына бол! Досына, катын-балана катты боп, кайда барасын ©31н? «Жер тэшр1с1 сенсш» деп кошеметшщ айтсын! Бул жерде, бул мекенде сен мойиындагы карызы мол вкес1н, б1лд1н. бе? Айтам гой, «жер тэшрюшш» десен де, аягын аспаннан салбырап тускен жок. Сен де пенден1Н улысын, анадан тугансын. Менм1н сегй тапкам. Мынау аналар аналыкзарын айтады. Кэмшаттурасында куйзелт1П, кушрентш отырсындар сендер 613Д1. Тап енд1, емш тап акьфганша! Куткар анау каршадай жет!мег1мд1!— деп, катты буйрык ет!п токтады- Уй 1Ш1 унт ед1. Кунанбай тез жауап айта алмай, буылып калды. Талайдан еспмеген ун1н ес1тт1, анасыиын угп — ардын Ун* боп, катты кадалып тур. 168

- Кайтешн?.. Мен кайтеШн?.. Кеше ис! Аргыннын иг! жаксысы буйырды! деп, шешесйзе арыз шагып бф токтады Абайдыц аса терш коргеж сол буйрыктын езк — Ракым, мешрбандык жок, не деген жаны ашымас, катыбас байлау - сол байлаудын ©31? Тату етер байлау да емес. Кот'лге кату бтретш байлау гой жене Кемшаттан зорлыкпен айырган Ж1птект1 мундагы ана, бауыр кайтш жакын коре алады? Мал алмай, мазасыз, масыл жас баланы алганга олар кайтш ырза болады? Олардын, ракымсыз, надан, топастарына салсаныз, Кемшаттын барлыгынан да бес байталды артык корсе кайтесп? Ендеше, ортамыздагы ен елс1з, ен пушайман бф гарыпты кайда тастап отармыз? Ит жемйе тастап отьфгамыз жок па?.. Экесше Абай соз1 утыкты корпии. 031, ттт1 ойга келмеген соны сез. Бфак бул баласы бфбеткей кетш отыр. Казак жолы, ел салты емес, ©зге бф сурлеуге тусш кегп. — Эй, шалагай балам-ай, коншцтузу болганмен, жолдан тыс жайылып отырсын гой! Баганагьшай емес, еши мынау ушиц 1ипн куйзелткен жайды бфге ойласкандай. Абайды «шалагай» десе де, акыл кецесше алган сиякты. Жене буган жылы жауап айтканы Улжан, Айгызга да жалына бастаганы тернди Анык соныц белпс1. Тагы бфаз ундемей отырып барып: — Агайын жолы булай ма? Араз елд! жамастьфам деп, калынга кыз да берюедк Кун есетт, катын есепт1 береди Без берсек, етбауыр бала кыл деп бершшз. Корлыкка берд1к пе? Тек сын Божей басында гой. Ыле бшсе, менщ балам оный баласы болмайтын нес1 бар ед1? Жат деп, жау урпагы деп, душпан корт кфпщей жиырылса, карыз онын мойнында е*мес пе? Т1пт1, жазыкты болсам, мен жазыкты шыгармын. Бесжтен шыгарып, адам улы деп, сонын бауырына берген балам жазыкты ма ед1? Катын-калаш, ауыл-аймагына, тым курыса, соны угындыра алмаса, Бежейдш аяктагы суга агып елгеш гой!— дедь Бул созшде Божейд1 женер делел1 бар ед1. Абайдын 031 де вмфшде алгаш рет Божейден тушлгендей боп кайткан. «Кд- тыны антурган болса, ен болмаса, аяктап Божей жонге салса негп?» деп ойлаган. Бул ойын багана жолшыбай Габитханга айткан-ды. Улжан мен Жумабай жене Айгыз боп Божейдш катыиыи кшелады. Ол жактан жалгыз кеп жаткан суык, катал создердш б1рталайын айтысып отп. Айгыз туп-турааямай: «Душпаидыкетш журген Божейдщ катыны» деп байлады. 169

Осынын ертещнде Кунанбайдыц сэлемшен Божей аулына Жумабай барып кайтгы. Кериплес картан катыннын бфш Айгыз да Бежейдщ бэйбшесше ж1берген. Оган: - Балама егеГшк кып отыр. Акылы болса, ары болса, буйтер ме ед1? Кутшазджпен дертт1 кыпты,- деген кшэлар айткызды. Жумабай Бежей аулынан тунерш кайтгы. Ол келгенде Абай барлык Бежей жауабына тугел канды. Бежей касында Байдалы, Тусштер бар едк Катыны да Айгыз жагынан есггкендерш жетазген-дк Уй шшен, агайынымен кушалдесш алып, Бежей Кунанбайга ашулы жауап айтыты. - Кунанбай жаккан отка менщ арым ертендк «Жарасы жазылды, сыныгы бпгп» дей ме екен? Не жаны жур деп ойлайды екен шыбын кеудемде? Элде, езгелер уйелмешмен ертенсе де, езшнен бурау сынбасын дей ме? Кунанбайдан не шыкты? Шашыраган б!р урыгы ма? Сурау салмай, мазамды алмай тек журсш, куйд1рмес1н агайын!—депт1. Улкен ызанынсызы жатыр. Тоны Ж1б1меген араздыккайтадан тагы б1р рет «Мен арылган жокпын!» дегендей жота корсетт!. КунанбайЬемтп тыныс алып, кап-кара боп кетт1. Бежейд1ц бул жауабынан Абай да катты тушл ген едь - Адамшылык ракым кайда? 0зге емес, акылсыз, надан катыны емес, Бежей ез1 есте ме екен? Кез алдында соншалык жазыксыз нэрестен1 узак елшге буйырып, сол уш1н жене бипей де Ш1М1- р1кпеу не деген каттылык? Эншей)нде М1незд1, мей1рбан кер!нет1И сырты екен гой. Эзше сын жетпей, журпы сынап жургенде суйтеш екен гой. Ендеше, жауыгып карсыласып, кшэлап журген Кунанбайдан кай касиет1мен арпы?—деп аса иаразы боп калды. Кунанбай бул арада шеш1лген жок. Жалгыз-ак Абайга карап: — Мен1Н балам адамзат баласы емес, ештескен каскырдын куш1пндей кер1нген1 гой. Керге бфге кетет1н жаулык десенш1 мынаны. Аузына осы тр! журген урпагымнын кайсысы туссе де, шайнап тастагалы, кезге шукып жок еткел! отырган тур гой мынау! Жалгыз-ак, тэуекел! Тостым, кутим артын!—деп токырап калды. Осыдан кей1н аз кун еткен сон, Бежей аулынан Айгыздар куткен жаман хабар окыс келд1. Кемшат олттг Жене танертен елген балаиы сол куги туе ауа койып та бшрштй Керекдесе, Кунанбай аулына, Айгыздай кез! т!р! шешес1не хабар да айтпапты. Айгыз беи Улжандар ес1ткенде, бупн койшыдан ес1Т1п отыр. 170

Жалгыз Кунанбай емес, бастыгы Зере болып, Абай болып, Бежей мшезше шынымен аса катты ренжцц. Энеуп жауап бф К0Н1Л калдырган болса, мынау Ю1, ттт1 бф кырыс надандык пен каталдык тэриш. Бежей ез1 осыны сезген болу керек. Кемшат елген куш ол: «Айгызга хабар кылсак нетед!?»- деп, уй шшен, Байдалымен акылдаскан едк Бфак осы аз куншн 1ппнде Кунанбайдын Жттек жершен Бекенпйге коныс оперт отырганын айтып, Байдалы ырык бермедк Копа мен Каршыгалы сиякты коныстарды Бокешшге Жттектен алып бергеннен бер1, казф мше, кун самым кешькон да, жайылыс-ер1С, бие-бау да даулы болып, тату агайын тонырайысып барады. Байдалы, Тусштер кунде керш, кунде сезт: «Бекешшш екпелетт алмасакекен, колтыгымыздан шыгарып алмасакекен» деп, дамылсыз куджтенш отыратын болган. Сол мазасыздыктын 931 де Кунанбайга буларды ешжтфт отырган. Бул жайдын борт танып, сезген Бежей Кунанбайга катты ашулы едк Кемшат жайы осындай кушп журген кундерге дел келген сон, Бежейдщ ракымсыз боп жургеш рас. Абай кеншнде, Бежейд! Кемшат ушш, жазыксыз жас нересте ушш айыптаган укшге актау жок. Улкенмен араздык дел бундай адамшылык ар сыналатын жерге арашашы бола алмайды. Хабар-ошарсыз Кемшаттын койылып койганына Кунанбай жаман катуланды. Астыртын хабармен Кунанбайдын улкен аулына Ыргызбай, Топай, Жуантаяктардыц коп ф1 К1с1лер1 жиналып калган. Солардын тобына Кунанбай Бежей мшезш шагып, кепке кшэлатып отырып, тагы К1С1 жШердк Бул жолы Жттекке барган Жумабай емес, Ызгутты мен Жакып. Кунанбайдын жанкуйер жакындары. Бежейге кеп: — Бу не кылганын? Шабындыдан келген кун бе ед1? Кунанбайдын бел баласы, он кез! емес пе ед1? Тым курыса, 1штен шыккан анасына хабар айтып, топырак буйыртсан егп! Бу недеген бшместж, не деген оштж?— деп сейлед! Ызгутты. Бежей мен Байдалы, Тусш бфшп отырып жауап бердк — Сыныкка сылтау таба алмай отырган Кунанбай гой. Каршадай кыз елд! деп сауын айтып, ас беруин ме ем? Тшт1, берсем де, басым ырыктан арылар ма ед1? Кшеласа, кун плесш енд1 менен. Бфак тек, эл! жетсе алып керсш!-деп, Бежей бф- актомырылды. 171

Жер ашуы кайнар кезше жеткен сиякты. Бул создер биылгы жазды не кылса да улкен ыланныц, зор бэленщ жазы етуге айналган сездер едй Ызгутты мен Жакыпты жонелпсшен, Божейлер оздерше караган бар агайынды баталасуга шакырыпты. Сол куш кешке Кунанбай да ез тараптарымен баталасып, жаулыкка бекнпп жатканда, Байсал, Каратай, Сушшйктер боп, Бежей аулында, Саркел успнде серт байлау жасасты. Ел-елдщ жайлаудагы оршше жеткен кез1 емес. Эл! жаздьщ басы. Шынгыстан жана гана асып конысканы осы едк Ешй ею жаты да тез-тез кошш, Баканас, Байкошкар, Казбала, Жэшбек сиякты кен коныстарга, алые орютерге жт жетт алмак. Ендш жаз кундерк барлыкжайлау кундер1, майдандаскан шептер мен жулыскан топтардын куш, тун1 болатын сиякты тур1 бар. Жалпы Тобыкты кауырт, асыга К9Ш1П келед1. Ж1Г1Т атаулы сойыл, шокпарын сайлап, жаз мшетш аттарын ЖИ1-ЖИ1 тан асырып. асыга жаратып жур. Кызу ес1П, кун санап ербт келед1. Коршшес ауылдарда кун сайын тыныштыгы кеткен мазасыз айкай-дырду кобешп, кор1-жас та, катын-калаш та «кеп калды!», «т;йп кетп», «алды-жулды!» деген суык хабарларды кут!п, елендеп уйыктайтын болып ед1. Зерен1н аулы осы дегбфепдш, мазасыздык уст1нде удере кеш1п отырып, Баканаска жетт!. Конганы кеше гана еш. Манында он ауыл емес, каз1рде отыз-кырык ауыл оралып капты. Ертенд!- кеш калын жиын, карулы азамат Улжан, Айгыз уйлерш кунд13- тун1 басып жататын болды. Кунанбай Баканаска жеткенше осы аулынан кеткен жок. Топырдын бар1н осында жиып, улыктык эм!р-буйрыктарын да осы арадан аткарады. Барлык атшабар, старшын, билер де бупндер Баканас бойында. Бул атыраптагы отыз-кырык ауыл тепе, ещцг! б1р озгеше жиынньщ ордасы сиякты боп ачды. Сияз емес, сайлау емес, ас бер1п, ат шаптырган емес не кудалык береке де жок. Сылтаусыз болса да жиын айыкпайтын б!р шокы боп алды. Абай экес!н]н.енд!п сырын бшмейдй Улкен К1с!лер кеп, эке касын коршаганнан бер! жэне Кэмшат олт, уй 1Ш1Н, аналар КОЩЛ1Н уайым басканнан бер| Абай оке карекетшен, енд^г! максутынан шет1рек калган-ды. Баканаска бул ауылдар жеткен кунн1н ертешнде корШ1лес Жэн1бекке, Тезект1н Карашокысына, Казбалага Ж!г1тек, Бокенш!, Кот1бак та жетсе керек едк Б1рак элденсден олар келмепт!. Сурастырганда, кеЙ1ндеп Актомар, Каршыгалы, 172

Шакпактустарында капты деген хабар келдг Егескенде иш тшесе таласа кеше-пн едет болушы ед1. Бастапкы екгпн сондай-акед! Не болды екен? Немене есеппен бугып калды екен?.. Осыны улкенщ- К1Ш1Н1Н эркайсысы: «Бул калай? Нелжтен?» десш, сурасып жургенде, туе кез1нде Баканас бойына б!р езгеше хабар шугыл кеп калды. Ызгуттынын аулына туеш, сусын 1шш аттаиган Бокеншййц уш жолаушысы айтыпты: «Бес куынен бер1 Бежей наукас едк Сонгы кунде сол наукастыц бет! бузылган тэршк Бежей 031 шоши ма? Болмаса, сактыкта корлык жок дей ме? Эйтеуф, кеше кешке бар жанкуйер агайынын шакырып, арыздасып жатыр дегенш еагпк» деггп. Бул журпншшердщ сез1 ушкары сез емес, шын едк Баканастын суык бетке эзфлешп журген елшщ бугш куш бойгы аузындагы сез! осы болды. «Арыздасып жатыр дейдП», «Байсал, Байдалы, Тусттер жыласып арыздасыпты дейдП, «Наукасынын бетшен агайын шошиды дейдП», «Жазым боп кете ме кайтеД1» десехи. Далада малшы атаулы бф-бфше кездессе, косак басында катындар кездессе, ат уетшде азамат кездессе, ас уетшде уй 1штер1 — абысын-ажын кушалдессе, тепе сойлейтш сез1 осы болды. Осы куннщ ертешнде суык сыбыс анык боп, Бежей кайтыс болды деген хабар да жегп. ©ткен туш ел жатар кезде жантэалш кыпты. Бул хабарды Жумабай ат успнде естп, Улжаи ушне келгенде, ол уй танертенп шайын шип отыр екен. Уйде Кунанбай, Зере, Улжан бар. Балалардан Абай, Оспан, Токежан отыр едк Бежейдщ елшш еаткенде уй 1Ш1 тепе ацтарылып, селт егп. Бфталай уакыт жым-жырт отырып, ун ката алмай калган улкендер мынау тосын хабарды еши-ещп эркш эр турл1 сезше бастапед]. Кунанбай катты сурланып алып, турул! турган есштен алыстагы кок адьфга кадалып отырып, ершн жыбырлатты да, баяу гана бата кылды. Зере жалын атып, зор кушшшпен курешш койып, кесек-кесек жас ыршытты. . Абайдын ек! екпеа аузына тыгылгаидай боп, тынысы бгпп, журен катты согып кегп. Баканастагы Ыргызбайдын бул ауылдары БоЖеЙДШ 0Л1М1 туралы айрыкша хабаршы келер деп кугп. Агайын арасын ежелп айнымас заны бойынша жаназага шакырар деп едь 173

Эншешнде каншалыккиян-кескг араз боп журседе, «торкалы той, топыракты 9Л1М» дегенге келгенде, араздык умытыла туратын Эаресе, Божейдей кнлнщ олЫнде жыласпаган, койыспаган агайын болу мумкш емес. Кунанбай да, Зере, Улжан да осы сескеге Дей1Н хабаршы келмегешн тусше алмай, аса дагдарган едй Жаназага деп саба, сойыс, уй камдап, ез жолымен барудьщ жайын да шолак-шолак сойлескен болатын. Бфак кешке шейщ тосса да хабаршы келмедк Сумдык кершсе де, конбестерше шара жок. Божешйн олшше Кунанбайды шакырмапты. Эдеш алалап тастапты. Бул не Божейдщ олердеп осиетшен немесе артына не боп отырган Байдалы, Байсал,Тусттерд1цмшезшен. Кдйсысы болса да осал соккы емес. Кеудесше араздыктын каны каткан агайын, енш мше, олш екеш ошмшен де ок атьш кеткендей! Аталас жакын Олжай 1Ш1 былай турсын, тшт! калын Тобыкты 1шшде, алые аталардын арасында да дал мынадай алалау, кеудеге турту болган емес. Кунанбай катты киналып, акыр аягы ызага кета. Кешпес катал ызага кета. 0л1ге шара жок. ©аресе, ис1 Тобыктыдан бер1 кггелмеген катыбас, жат сумдыкты шыгарып отырган Байдалы, Ьаисалдарга кшэа коп. Бфак, сонымен катар ещн бупнге шешн келген эзфлж, жаулыкка, жулысуга беттеген эзфлж озгеретш, фкшетш болды. ны Кунанбай аныктуйдн Сондыктан Баканастагы ауылдардын басшы юешерше жэне Улжан ушне: /^й’ ™Р/алаРЬ1нды башп, тек тыныш тура берншер!—де,ш кйи 31 •умабаЙДЫ еРТ1п, Байкошкар суынын басына кеп конган Кункенщ аулына кета. ^ДЙДан болгады тУР^ан ауылдардын устщде енд1 майдан П р (-ДЫ деген сез- «Аласапыран болар, элек-алкын жазы болар» бГ,п9 п Ж33, еНД’’ т1пт1 баскаша болатын тэрвдеши. Кандай ус-пнпр НЫСЫ анык мэл>м емес. Бфак калайда мынандай олш т мш1п, аспап асынып жулкысу жок болатын шыгар. УлжяНП?паГа’ 0ЖеЙД‘и жаназасына шакырылмаган Зере, ■стео шапя ГеТЙ КУЙ1П’ 03геше шеРд| боп калган едК Б,раК дегенквНЭС'3 ек1 мей|Рбан, жазыксыз ек! жан Божейге куранлапмн РЫ^ УЙЛер'иде отыРып токтн Божейге арналган мен ГабитханлапгяРСШ1И > °3 уйдер1нде’ 03 балаларына, Абай кандарын жайпп., °кытты- Шелпектерш шшртш, дастар- отырысты ’бф жет| бойыида ез уйлершде аза кылып 174

Бул кундерде Каршыгалыдай кец коныска жайыла конган Жттек, Бекешш, КотШакатаулыныц сансыз коп ауылдарыныц уст1 калын нешр, кара нор едь Ол олкеге БожеГш жоктап ертеши-кеш, кушЦз-туш «бауырымдап» аныраган, андыздап ат койып, агылып кеп, тогшп тусш, жыласып жаткан ойел-еркек, жас-кэршщ ушы-киыры жок. Алыс-жакындагы Бежейдщ бастас, тшеулес агайындары болек-болек, улкен-улкен уйлер1 мен сойыстарын, сабаларын, кутунп еркек, ейелдерш тугел алып келюкен. 0Л1МД1 кутудщ ерекше бхр кептен бер! болмаган салтанаты туып едк Алые жайлауга, Кунанбай ауылдары жеткен орюке бул елкен!Н ел! жете алмай калды. Ен болмаса, Бежейдщ жет1С1не шейш немесе Т1ПТ1, кыркына шейш «жыласатьш агайынды», «бата окырды» осы кен коные — шалкарда тоспак болды. Бежей ©лген куннщ ертешнде Байсал, Байдалы, Тусш, СуЙ1НД1К боп, ертемен байласкан байлау осы ед1. Сол жацагы адамдарга бей1м ауыл-аймактар тег1с, б1р-ак кун 1шшде осы Каршыгалыга кеп, Бежейдщ ауылдарын айнала коршап, ортага алып коныекан-ды. Бежей узакауырган жок. Жиыны б1р-акжума ауырды. Б1рак каггы жыгылган бедней бер! карай алмады. Алгаш тосек тартып жатысымен-акденес1н жер тарта бергендей болды да, бетзн суыкка салды. Наукасынъщ уш1нди кун1нде тыныштык, такаттаба алмай, тынысы бтп, жанталасып, оне бойы оттай куй!п жатты. 0Л1МД1 коп керген Байсал Божейшц тамырын устап, унс13, ауыр куд!КТ1н уст!нде отыр ед1. Кастарында Байдалы, Тусш, Суй1нд1ктер бар болатын. Аз гана достарынан баска ботен жан жок. Божейге осы сотте айтып калгысы келш ме? Эйтеу1р, б\\р орайда Байсал отырып: — Наукасы сокпа гой! Сокпанын осындай каткыл келет1Н1 болушы ед1, со гой! Бфтер шыкса, калынтер шыкса, айыгар ед1! Буып турган тер гой!—дегенде, Божей кабагын туй!П, 'пстенш, бар кайратын жинап алгандай болды. Каны кашкан, саргылт, жудеу жуз!не кокшш танбадай ашу келд1. Эр сезш бел1п, б1рде катты, б1рде сыбырмен айтып, кылгынып, дем1Г1П отырып: — Сокпа! Сырттын сокпасы ма? 1шт1 жеген жепн1ц сокпасы ма? Эйтеу1р... келд! гойтолайым. Кунанбайдын жер! кешр!.. Мен... менкешермшбул дуниеден!.. Кетерм1н! Богетболмай кетерм1и!.. Б1рак... куидер^н не болар?— дед1. 175

Мынау отырган терт досынын 1шшде сыр берт жылатан - жалгыз Сушшнк. Анау ушеу1 ун каткам жок. Тастай тушлщ сазарысты да, жым-жырт калды. Бежейдщ арыздасканы да, тш катып сейлегеш де сол. Осыцан кешн б!р жанга бф ауыз сез айткан жок. Арада тары терт кун еткен сон кайтыс болган. Кунанбайга хабар берпзбеген Байдалы мен Байсал. Ел жатар кезде Бежейдщ тынысы 61тт1 де, тун ортасына детин естершен айрылгандай боп, барлык катын-калаш, бала-шатамен бфге жанагы улкендер де еюрш, ексш жыласып отырды. Байсал бтр рет калын жиын жылап кеп, жагалай керюкен кезде, турегеп турган калпынан телтфектеп, жыгылып та кегп. Суйешп турган таякта ттреу болмады. Талып кеткен уакты едк Осыны керген сон Байдалы Туею пен Сушшикп ертт, Байсалды жиыннан, жылаган шудан онаша алып шыгып, окшау барып отырып: — Жылаганмен жаксы Бежей кайта ма? Тфшер болса, кушренген дуние, тегшген жас аз ба? Энеки,— дедт Тун аспанын как жара шулап, боздап, зарлап жаткан кыз-катын, ер-азамат жакка кол нускады. Жалын атып, аН урып, курешш алып: - Есп жи, Байсал! Бедщ бекем бу, туге!—деп езгелерге де эмф, буйрык сиякты сез тастап.- Акыл косындар одан да! Хабаршы женелтейж. Камга кфгсейж!— дедн Калган жай бэрте де мэлш едь Бул улкендер осы тунде кырык-елудей жтпт-желенд! жене бфер акылшы кэрщ1 кастарына алып, ашктщ артын кутетш камга кдосп. Хабарды юмге берт, кшге бермеуд1 Байдалы ез1 атаган. Сол ретге Кунанбай ауылдарын катардан эдеш шыгартьгп тастаган-ды. Отыз-кьфык кющей шапкыншы тун ортасы ауа бергенде, кос- кос атпен эзф болды. Жарау ат айгырды мшш, калын Тобыктымен кернплес Керейдщ, Матайдын, сонау, тшт! Каркаралы жагындагы Шор мен Бошаннын басты-басты жерлерше де жат, суыкхабарды алып, шашырай шауып женелген- дн Тун! боны уйыктамаган Байдалылар кун шыга бергенде, Бежейдщ ез ушнщ жанына, осы елкедеп ен улкеи уй ~ Суйжджтщ сепз канат аппак ушн экелш тжкпген. Уй Т1ПЛ1П болысымен, шше бетен жасау-жабдык юрпзбей, тек есжтен торге дейт юлем гана жайгызды. Он. жакка улкен суйек тесек кфпздн Уст1н кемкерумен кара кшеммен тепстеп болып, сол 176

тесекке Бежейдщсуйепн экеп салгызды. Жаназасын шыгарганша ел1к осында болмак. Бежейдщ ешпн ©з ушнен шыгарып, мынау уйге ©кеп кою каралы катындар мен Божей кыздарынын зарлауын катты удетт еда. Байдалы суйект1 орналастырып болысымен, сол ол1к устше тжкен ак уйдщ он жак белдеуше ез колымен ©кеп кара тттк Бул жумыс 0Л1КТ1Н артын кутудщ улкен бф серт! ед1. Кара дегеш - узын найзанын басына ттлген ту. Егер Божей жай кара казак емес, твреден шыккан болса, сол торелердщ ©здьоз тукымынынтуларын тнер едк Актулы, кек тулы, ала тулы дегеи терелердщ тукым-тукымы, лак-лип осындайда коршетш. Ал карадан кип ©лее, тудын туа ©Л1ктщ жасына карай болады. Ол жендерге келгенде Байдалы есюге жуйр1к СуШшикпен гама акылдасты. Сушнддк жас К1С1 ©лее туы кызыл болатынын, к©р1 ©лее ак болатынын айтып келш де, «Бвжейдей орта жасты юешщ каралы туы - бф жагы ак, бф жагы кызыл болу керек» дегенш айткан. Жанагы Байдалы ©кеп тщкен ту — кара дегеш осы едк Бежей ©лген куннщ ертещнде тЁгшген осы кара Божейдщ 0Л1М1 ©зге елшнен ерекше куплетшш жариялады. Соныц шарты - Божейге ас бершедЁ, жыл бойы арты катгы куплей деген болатын. Карат1ккен Байдалы халыкатынан Бежейдей арысына ас берем деген ырымын жасады. Бул ©деттщ еюнпп бф белпа тагы бар. Байдалы караны ттп, барлык жиылып турган жанкуйер жакындармен бата кылган кезде, сол уйдщ ею жакбосагасына ею ат жетектелш кедш. Бф! — дога жал семю курен ат. Еюнипа — дом боп жарап калган, сартап болган сулу кара кок ат. Курен ат - Божейдщ кыс мшетш аты. Кара кокт1 — осы жаз басынан байлап жур едг Божейдей азаматтарынын ыстык квзшдей болган ею серж аты келгенде барлык улкендердщ оздерЁ де енфеп-ешреп жЁберють бфеулер таягына суйенш, бфнеше коршер жер тЁреп жыласып: — Арысым-ай, арыстаным, бауырьгм-ай!—десЁп, кунЁренЁп едЁ. взгеден бурын бойын жиып алган тагы Байдалы болды. Ол эуел1 он жак босагада турган курен атка кеп: — Жануар-ай, иен кетЁп, тул калдын гой, сен бейбак!— деп, жакындап келд1 де курен аттын кекЁлЁн шорт кестЁ. Содам куйрыгынан алып, уыстап турып, д©л тЁрселнен жо*ары келтфе, калын куйрыгын да борт-борт кесЁп алды. Кара кок атка да соны Ёстеп, тулдаган ею атты барлык осы вщрдщ взге жылкысынан болек туске кЁрпзЁп коя бердк Кара 12-526 177

•пккен жерде ас берудщ серт1 айтылды. Мынау тулданган ею ат келеа жылга шешн мшшмейдт Кол тимей семфт барып, жыл аскан сон иесшщ асына сойылады. Байдалы ею аттын артынан карап турып: - Кара К0КТ1Н жал-куйрыгы кара гой. Каралы ат осы бол- сын. Кошкенде ершнщ каралы ер-турманы осыган ерттелсш, тулдатан кшмдер1 осы жануарга жабылсын!— дедн Бул соз1 байлау едь Осыдан сон Байдалы бастаган улкендер кастарына Каршыгалыдагы барлыкбасты ру, бай ауылдарынын мал иелерш алып отырып, Божейшн жаназасына, пщиясына байлайтын мал- МуЛ1КТ1Н энпмес1не К1Р1СТ1. «0лш - бардын малый шашар, жоктын артын ашар», Божей бай болмасын, бфак жок емес. Эаресе, агайын турганда, мынандай шеб1 бутш тукымы турганда, неге жок болады? Лрще т1леу1 б 1 р туыскан ол1С1Нде неге умытады? Бет топырагы жасырынбай турып кайтт умытады? Осыны айтыспаса да, ойламаган агайын жок. Сондыктан олар Божейдщ ез ушне салмак тус1рген жок. Керек десе бгр лакты да взшен шыгартпаска бек1СТ1. Ертен бата окыры, конакасысы аз болмайды. Кара тжкен уй, эс1ресе еткен- кеткенн1н бэрш шакырып туратын уй болмак. Шаршаган мен шалдыккан болсын, аш-арык болсын, алыс-жакыннын богде журпнш1С1 болсын — баршасы да бул б1р жылдын бойында, ылги гана Бежейд1н уйше тусет1н болады. Солардынтие берс1гп, тшек батасы Божейге сауап. «0лгендерд1н артын куту, аруагын куту сол сауабын ойлауда» деп молда, кожа коп всиеттеген создерд! де Байдалылар еске алды. Сонымен Божейд1н оз ужжн шыгыны ол1 алда жатыр. Ол санаусыз коп. Ендеше, мынадай кауырт шыгасыны ол уйд1Н оз1не салмай, бол1п экету шарт. Жиылган агайын ынтымагы сарандыкка бой урмады. Бул влкеде талайдан болмаган бай тдия жоне де осы Божейд1К1 болатын болды. Бастыгы Суй1НД1к, Байсалдар болып: «Азага салганым», «косканым», «аруагынаарнаганым» деп шеттершен кос ат, 1нген, жамбы, тайтуяк, койтуяксиякты буйымдар атасты. Сойт!П, кенес аягында пщиясынын оз1 талай тогыз болып саналды. Бас тогызы туйе, ек1нш1 тогызы жылкы, аягы кой, еш«! тогыздары жоне 1инк- К1лем сиякты тогыздар ед1. 178

Осы танертенде, дол осы кенесте, мыпау кара тжкен ак уйге булан была» мол жасау, каралы сэщи жасау жиюдыц жайы да байланды. Суй1нд1К, Байсал, Байдалы бэр-бэрп-йц уйлершде, теп., сандыктарында жаткан каралы калы шлем, кымбат ишк, озгеше тон, тускшз сиякты асыл буйымдар тепе осы уйге экелш жиылмак- Туске жакын ак уйдщ шине эзфше жасау кып шмесе де, ертенелж шыккан сон шетш боп барлыксептщ жасауларын да эке.шеш койысты. Бул кезде Бежейдщ аз уйппн 1шшде кара сур бэйб1ше шаршысын шорт байлаган. К,ара шашын таркатып, ею инйне жайьш салган. Кан-салден айрьшып, сурланып талган жу;мнде как тамырлары б1Л1нед1. Ек1 бет!Н1Н уштары жылап жырткан тырнактын табын сактап, жарадар боп тур. Бежейдш ек1 кызы да бастарындагы борк1н тастап, кара салыны шорт байласып алыпты. Булар экелер! ол1С1мен, кайгылы, шерл1, бIр узак жоктаудын сарынын тапкан екен. Бугпз танертеннен берг жаназашыларга каршкенде сол жоктауларын айтумен отыр. Барлык Шынгыс сыртындагы ушы-киры жок, ен елке, кен сала, мол жайлау, куйкалы адыр, кальщтаулардан жург агылды. Аныраган ел жер кайыскан калынтопыр боп кеп, б1рнеше кун жыласып, аза салып болды да, акыры Бажейд1н жаназасын шыгарды. Суйег1Н бул жайлауга коймай, Шыцгысты кайта асырып, кыстауынын уст1не апарып, Токпамбетке койды. Божейдей журт жоктаган жанга топырак салмай калган жалгыз Кунанбай айналасы болды. 179

БЕЛ-БЕЛЕСТЕ 1 Кун туске жетпей-ак Баканас боны кайнап, шыжып кетп Аспанда тенгедей булт жок. Бул атырапта булт коршбегел! жэне бф тамшы жауын жаумагалы талай кун болды. Шьщгыс сырты- нын езге жайлауы коныр салкын, жауынды келсе, дэл осы Баканас суынан онтусткке караган жак озгеше б!р бук, ыстык болушы ед1. Суы молдыгына жэне квк шалгынымен катар Кара­ ганды, кекпеют, акот, кара отына карап коныс етсдк Эйтпесе, мы- нау терккейдеп калын кара бийспн аргы сыртынан артык жер жок. Абай уй 1Ш1нен катгы пысынап тыска шыкканда, бул мандаты жан несшщ бэр1 де ыстыктан мез1 боп куйзелт жур екен. Улкен ак уйдщ жанында жундес сары ала дебет тшн салактатып, аузын арандай ашып, катты солыктайды. Бойдак жылкынын бэр1 жайылысты тастап, сонау бик адырдын басына шытып ап уйездеп тур. 0р1стен кайткан коралы кой да су манына шубырып, бауырын сызга тесеп, буйфш согып жатыр. Жайылысты ойлар емес. Кумаса су касынан турар емес. Сиыр атаулы Баканас суынан бэлшген кара су, шалшык суларга юрт, келбей-келбей жатып апты. Бфен-саран окшау шыккан тайынша, кунажын болса, сэйгелд1Н кугынына ушырап, кутыргандай жосып жур. Куйрыгын шаншып алып, кос танауы делди1п, ек1 коз1 дэл бф сойгалы жаткандай аларып, ежфейт ап, жындангандай жуйткид!. Барлык журт тунл1ктер1н жауып, |рген1Н кеб1н белдеуге шейш шалкита кэтер1п, тур1п тастапты. Абай кайда барарын бгамей, б1ртурл1 мен-зен боп, ес1неп, пысып турды да, езенге карай тартгы. Мурнынын ушы терш1п, басынан кун втш, Баканастын ыстыгына наразы боп, асыгып келед1.0зен жатасына келсе Оспан, Смагул бастаган кэп к1Ш1леу балалар салкын, моллдр суда асыр салып, шулап, ойнап, мэрс-сэре боп жатыр екен. Абай булардын касынан окшауырак кет1П, жалтыз шомыла бастады. Осы жазда малтып уйренген. Баканастын кен кара суын эрл!-берл1 ек! жузш этт1. Бойы катты серг1п, кэншдетп ап енд1 суцги бастады. 0зге балалардын шуында Абайдын жумысы жок-ты. Б|ра« анадайдан Абайдын сунпген1не кызыгыптурган Оспан бар баланы 180

ертш келдм 0зш 031 жаланаш санына шапалактап, Абайга айкайлап: - Сунп, сунп! Тагы сунгП Солам!-деп буйырып келе жатым, бф сэтте жолындагы Смагулдын аркасына секфт мпмп алды. Смагул муны лактырып. туарт тастаймын деп булкынып едк - Иэ, жыгарсын! Сен тупл кысырдыц асау тайы — ак тай да жыга алмаган Оспанды. Канша могоосен де туспеймш!- деп, Смагулдын мойнын кушактап кысып ап, ек1 аягымен тепендеп ТебШШ кояды. Смагул Оспанньпгзорлыгына ер1каз кент, жупрщ жортып, Абай касына келд1 де, суга Оспанмен бфге шолп етт кулай кетп. Абай Оспаннын тентекппиен мез1 болатын. Осьщан бфер жыл бурын бул шюшен 031 де ойнап, асыр сап кстетш болса, биылдар беймаза керш, шетгей беретш. Тттт, ыза кыла берсе, зеюп урсып, куып хйберетш. Казфде де Оспандар шулап келгенде, Абай жактырмай, тайкып шыкты. Кише бастады. Оспан Абайдын тунжырлыгын елеген жок. - Абайша сунгимш,— деп, саяз жерге етпетшен жата калады да, артын тонкитып, менюген тайдай, ек1 аягын шаншыта бередй Абай асыкпай кишш боп, енш уйге кайтпакка артына бурылып еш. Жар жагасына Тэкежан кеп тур екен. Суду кшнген едем1 бозбала Тэкежан атуст1нде, колында каршыгасы бар. Астындагы жирен жал куда донеш катты терлепп. КумФ жугеннщ ауыз- дыгын тютеп, эрлнберл! колбектеп, ет кызуын баса алмай тур. Тэкежаннын канжыгасында бф сэры ала каз, екз уйрек бар екен. Барлык бала соны коре сала: -Ей, ага!.. - Эй, агатай, маган! — Маган!.. Маган бершП—деп, судам ырши-ырши жупрють Текежан кус салып кайтканда, осындай алдынан шыгып жупрген балаларга кейде ан олжасын беретш. Бфак балаларды шетшен зар кактырып, жалындырып, коп-кеп суратып барып кана беретш. Тез бермейтшш бшш, балалар да талмай сураушы едь Тэкежан Абайга карап мактана кудш. бзнпц жшт болып, каршыгага кус щшретшш Абайга эркашан булдаушы ед1’.ОНЫЭЛ! езшщ шершне детатымайтын бос, болбыр бала керетш. бйткеж, Текежан осы жазда кайнына да барып келд|. 0311лц жтт-желеи жолдастары да бар. Кдзфде тун сайын кыз андып, ауыл-ауылды шулатып та журедь Абай ондайдыя бфше жараган жок. 181

Оспан мен Смагул Тэкежан касына катар жалынып, жупрщ барып ед1. Тэкежан ол екеуше улкен кюше зш тастап, еуеЛ1 боктап алды. Абайдан белек, б!р улкегшк белпс1 тагы осындайында. Ол аса боктампаз. Кунанбайдыц алдында мысыктай ундемей отырып, былай шыга бере, бала-шага, малшы-жалшыны сыкпыртып боктап журу онын дагдысы болтан. Оспан мен Смагулды жалындырып алды да, ею уйрекп канжытасынан шешш берш жатып: - Жаман енендь.. кос кара! Ертещп-кеш суды ылайлатанша, тым курыса, булдфген терсендершП- дедк - Булдфген? - Кай булдфген? — Булдфген кайда? - Ей, ататай, айтшы!— деп, Оспан мен Смагул тагы жалынды. Бала атаулыныц жаз болады десе ерекше сагынатыны - булдфген. Бфак Баканастын ез ешршде ол оспенш. 0зге кай жерде бар? Шел ме, жок па? Онысынан да эл1 хабар алыскан жок-ты. Булдфген легенде Абай да елен етш, сурастыра бастады. Тэкежан жана ат устшде журш естетп. Баканаспен катар агатын Жэн1бек суы бар. Сонын анау кара адырынын ар жатында, Шынгыска караган бас жатында булдфген тунып тур деп естптт Бупн-ертенол арата Ж1птек, Бэкенш1 кош1П келед1. Ел келсе, мыналартере алмай калады. Ендеше асыгыс барып, тер1П кайту керек. Тэкежан осыны айтканда, жанаты кэп бала алагызып: - Жур, ендеше, барайык! — Барып тер1П кайтайык! - Жур1ндер! - Ал ат устандар! — Иэ, сэт, булдфген, булд1ртен!—дес1П, бар бала ойнак салды. Булд1ргенте барута Тэкежаннын оз! де эз1р екен. Ол Абайга да: «Жур!» деш. Абай ойланып, баяулап турды да, акырында, тым курыса, атка М1Н1П, серпп келмек боп коса кетш. Сонымен 61р шай кайнатым арасында Абай, Тэкежан бастаган барлык усак бала тай-кунандарына М11пп-М1тпп ап, желе шауып шыга кел!СТ1. Араларындагы улкендер! Абай мен Тэкежан. Усак балалардын кепш1Л1Т] жеке-жеке тайга мнйп, б1рен- сарандары ек1-екщен М1нгсс1п алып, Абайларга тесе шыкканда журттын бэршщ артында калган Оспан болды. Ол биешшердш «Жуас тай М1Н» дегенше кеибестен, бупн тана уйретшген кысырдыц асау тайы — актайды тандагап. 182

Ак тай - сонгы уш-терт куннен бер! Оспаннын есшен кетпейтш кумары. Дередей улкен, оз1 жуп-жумыр ак. тай - кысырдыц тайы. Енеа - асау кек бие. Ак тай енесшщ асаулыгынан былтыр байланбаган. Биыл арда емеш. Шу асаудын 031. Соган жакында коз! тускен Оспан жас биепп Масакбайга жабысып журш, бупн танертен биенщ бас сауымынын тусында бугалыктатып, шынгыртып устатып алган. Масакбай - осы жылкыдагы асау атаулынын албастысы. Оспаннын. жалынганы ерп«дз кошйрш, Масакбай танертеннен бер! сол тайды уйреткен-дк Тайдын асаулык киянкылыгы сондай екен, бфесе шапшып мвнкш, бфесе шынгыра тулап кетш, Масакбайды да ею рет жыккан. Бфак езге асаудан кермеген ызаны корт, ек! жыгылып алган Масакбай, актайга катты ызаланып алган. Кулактан басып, бугалыкпен буындырып, ею езуш шурайлап, тайды олердей жазалаган. Устше улкен жабу салып, оны баскурмен шандып- шандып, каргып М1Н1П алган. Баска-квзге топелеп, шапкылатып, кан сорпа кып кеп, багана жел1 басына багглап тастамак болган. Б1рак Масакбайдын 0нер1не кызыгып, 031 де кызып алган Оспан, тай элс1реп келген кезде, журттын «Токта!» деген1не болмастан каргып мш1п алган-ды. Ек1 езу! кан боп жыртылып калган тай эл1 де олердей киянкы екен. Оспан мшген жерде тагы да кайтадан шапшып сек1р1п, коп киянкылыкетп. 031 жензл балага онай конпс! келмей, канша кырсыкжасасада, Оспан жыгылмай койган. Оньш. багана Смагулга мактанганы да сол. Каз1р жел1 басында калганда, Оспанды богеген сол актай болатын. Тай ежелг1 асаулыкка салып, тагы монкцЦ. Б1рак Оспан жыгылып, коркудын орнына, кушырланып сабай беред1 де, езу тартып кулш кояды. Баланы жыга алмаган тай акыр аягы ала кашып, шаба жонелген. Оспаннын Т1леген1 сол. Ол 031 агызып келе жаткан тайды онан сайын борбайлап, баска-козге топеп: — Аруак! Аруак!— Двп уран салып, жосытып отырып Абайларды куып жетп. Актай Оспаннын ыркыиа эл1 кон1П болган жокекен. Агызган куй1нде сынар езулеп, мойным бурып, кьфындай шауып кеп, бар денес1мен Тэкежаннын кула беспсш койып кетт!. Журпын бэр! де ыгысып, богелендеп калды. Оспан таиын бурып, коптен сьггыла бергенде, актай тура калып, мойнын шине алып, шынгырып Ж1'бер1п жаман мвнкцц. 183

Абай Оспанды аяп «Мерт бола ма?» дсп корыкты. Жалгыз-ак Оспаннын шшшше коз1 тускенде кайран болды. Баланын улкен коздер1 от шашып, ерттей жанып алыпты. Асаумен алыскан арпалысты жаны суйгендей. Коркыныштан биттей елее жок.. Кдйта «Тулайтус»деп кызыккан сиякты. Тай будан кутылмакбоп, нелер киястык жасаса, сонын бэрше де сол секундта Оспам колма- кол тэсш жасайды. Бул кезде Оспаннын балалык жындылыгы, урдажыктыгы бфжолата жогалгандай. Ол Абай козшде - алыс-жулыстыц бф балуаны сияктанды. Журттыц бэр1 амалсыз шрйнп тура калып, ак таймен Оспаннын арпалыс майданына карады. Тэкежандатандайын кагып, Оспанды боктай туст, суйсшш тур. Тайдын монюгеншен сескент, Оспанга болысайык деген ересек балалар болып ед1. Оспан асыгып айкайлап, шолак буйрык ет1п: - Тиме! аулак!— дед1. Осы кезде актай мойнын 1Ш1не алып, басынан асырмак боп орткып М0нк1ш. Оспан ею аягын тайдын кос колтыгына тыгьт ап, шалкалап жатып алды. Тус1ре алмаган тай лезде ек1 арткы аягын аспанга сермеп тепюленд1. Онда Оспан тагы да такымын жазбастан енкешп ап, тайдын мойнын кушактап жатып алды. Тагы бф сэтте актай окыс шапшып кап, таласкан иттей кос аяктап шаншылып еги. Оспан мынау кимылга,Т1ПТ1 суйс1Н!п кетт1, бьпем. Ек1 бет1 кып-кызыл боп, кайратты шаштары уд]'рей1П, жалт ет1п Абайларга карап, сак-сак кул]п ж1берд1. Жагалай унс1з турган журтта тепе суйсше кулд|. Тэкежан 03 басы омфшде мундай кимыл жасап корген емес ед1. Оспаннын ерл1пне кайран кап: - Туу, сарамас. Мынау неткен коз жок, бетбак ед1?— деп, кула бест1Н1 камшымен 6\\р салды да, жел1п кетт1. Барлык балалар коса козгалган. Актай да кайтадан конгцпп, шаба жонелд!. Оспан тагы да камшылап борбайлап: - Аруак! Аруак! Масакбай!— деп, асаудыи албастысы Масакбай биеш1Н1 аруактай сыйлайтынын корсетп. Баганадан бер1 Оспаннын шын сыйынганы сол Масакбайдын, айла-тэс1лдер1 болатын. Булд1рген И1С1 анкыган, кок майса шалгыны бар, жасыл беткейде балалар жем1с терт жаткалы коп боп ед1. Кун екждне 184

карай жакындап, адыр-адырдынкеленкеа молайып, сай-сайларда коныр салкын самал сога бастаган. Аттарын тусап-тусап тастаган балалар булдфгеннщ кы- зыгына ел1 канган жок. Алгаш кеп тускен бф беттен жылжымаса да, солаланнын езшш жемюш де мойыта алган жок. Жегемнен асканды такия, тымак, дорба, калталарга да сыкап жатыр. Кр мезплде бар баланын кулагына ап-айкын боп дуршдеген калынун келдк Каулаган орт, каптаган колдын шабысы сиякты. Балалар елен-елен еыстк Араларындагы улкеш Текежан мен Абай карасты. Абай бул дубфдщ мэнш уккандай, саспай гана Шьщгыс жактагы бф белеске карап отыр екен. Сол белесый ар жак денгешн жалбылап келе жаткан калын жылкынын жоны кершдк Кен сайга карай тусш келе жатыр. Кыланы коп, шубарткан жыпкы ЖИ1-ЖИ1 пыскыра тусш, жт басып келед1. Араларында тай, кулындар К1С1нейд1.0зге жылкьшан озгындап шыгып, ойнак салып шапкылаган кунан-двнендер де кор1нд1. Балалардын тайлары бул дубфД1 байкап, тег1с алагыза бастаган екен. Тусауларымен каргып, сол жылкыга карай тарткысы келгендер бар. Тай-кунандар бастарын тег1С котер1п, кос кулактарын калын жылкы келе жаткан жакка карай кайшыландыра шаншып ап, ушрсек унмен шуркырай К1С1нед1. Бала атаулы тег1С аттарына жуг1рд1. Елс1з ошрде квр1нген калын жылкы — квшкен елдщ жылкысы екен. Балалар аттарына мшшш, беттер1н ауыл жакка бурганда, жанагы жылкы аскан белден асып, ойга таман тус1П келе жаткан калын кеш кершдь Он бес туйеш т!зген б!р кеш взге неп1рд1Н алдын ала окшау шыкты. Соган тфкес он туйел1, тагы он бес туйел!, сепз-тогыз туйел! салкар-салкар кештер б1р1 артынан 6\\р\\ шыгып, шубарыта, шубатылып келедк Алгаш еткен жылкынын артын ала кеп аттылар келед! екен. Колдарына сойыл, шокпар, баулы курык устаган еркектер бар. Эрехцкте томагалы бурк1ттер1Н балдагына кондьфып алган ыкшам Ж1пттер де кершедь Бул топ Абайлар жакындаганша киыс ете берд|. Сонын артынан келе жаткан еналдынгы улкен кош Абайдында, барлык балалардын да кездерш ер]КС13 тартты. Бул кешпн айналасын коршаган аттылар кеп, барлыгы да эйел- дер. Оншен сэнш ки1нген кыз-келшшек пен егде тарткан бэйб1шс- лер. Мшген аттары ылги сем13 жоргалар мен кел1СТ1 бедеулер. 185

Эйелдердщ ер-турманы, токым, куйыскан, омшдфж, Жу_ гендер! тепе жалпак кулиске малынган. Жарык кунге шагылысып жарк-журк ет1сед1. Улкен кештщ алдында есш пен тердей жерде аттарын катар бастырып бф топ кыз келеди Тап орталарында ерттеул1 куйде бос жетектелген, кекш кузелген кара кок ат бар. Сол топтан энтек кешн улкен коштщ алдын бастап келе жаткан суп-сур жудеу бэйбше екен. Басына жука кара желек жамылыпты. Бул бастаган он бес тупел! коптин сеж озгеше квршди Бар туйешц успие артылган жуктерд! жапкан еншен кара юлем, коныр алаша, кара ала текемет коршедп Жуки туйелердщ ею жаты сол улкен кара ала жамылшылармен баяу тана желшне туеш, озгеше б1р ауыр тыные алып келе жаткан терпли Котик турше танданып, унсп токтап калган балалар тобы мынадай салтанатты кертоепн алдын кесш оте алмады. Енд1 амалсыз кош откенше карап туратын болды. Басында буларга кош адамдарынан коз салган К1С1 жок едй Б!рак алдынгы кыздар тобы екш жакындап, кастарына кеп калган екен. Солар гана оз1нше, бф турл1 туйс1нгегщей болды, бшем. Аралары азырак ауысып, аз гана богелюп де, б!р кезде б1р топ кыздар ортасынан ек1 кызды шгерфек болт шыгарды. Баганагы кек1Л1 кеалген кара кок ат сол ек! кыздын орталыгында жетекте екен. Оспан анырып танданып, Абайдык касына кеп: - Булар шм? Бул кандай кош?— деп такат таба алмай, агасын камшымен туртк1леп, мазасызданып тур едт Каз1р ек1 кыз б0Л1Н1П алга шыкканда, олардын кор!н1с!ндеп елден ерекше б1р жайды байкап, Оспан катты кул1п Ж1берд1. — Ойбай, Абай, анан кара! Тымакты кара!— Абай буган ашулы турмен жалт карап, катты турт1п кап: — Токта, кутырма!—дед!. Оспан Абайдан сескешп кап, аузын басып, тайынын жалын кушактап, унс1з кул^п жатты. Буган ерс1 кор!нген сурет — Абайдын 031ГЙН де ом1рде ен алгаш КОргеН КОР1Н1С1. Бул кош каралы кош екенш — Божей кош! екен1Н Абай мен Текежан багана-ак таныган болатын. Озге коштен болек болатыны мэл1м. Б!ракказ!р мына ек1 кыз ктеген 1С сол болект1Н 1Ш1нде де б!р озгеше болды. Олары озге кыздан бол]нгенде байкалды. Бастарына еркекнч бас КИ1М1Н кИ1пт!. Кара макпалмен тыстаган жука кара елт|р> тымактары бар. Кыз кимейпн бас ки!мн!н артын алдына келтф!п. 186

терюкшпть Ешп гана анык кертщц, орталарына жетеккс алган тулдаган кара кок. аттын, устше Божейдщ ер-токымы ерттелшт! Ер ус-пне сол Божейдщ осы еткен кыста Каркаралыга кит барган кызыл курен шпп жабылыпты. Ердщкасына камшысым шаншып, соган датерк; каратып Божейдщ кыскы тулю тымагын кипзттЕ Ек1 кыз болте салысымен мына колдемец карап турган аггы- ларды керш, шыркай созып, каралы мунды дауыс айта жонелген. Кеш бойында ауыл устшен отсе немесе богде журпншшер жанынан отсе, каралы коштщ кара жамылган осындай кыздары дауыс айтатын салты. Кыздар соны бастаган екен. Ер кулш, жыны козып алган Оспам бундай жайдын берш кайдан уксын. 031 ес бшгел!, дел ез уйлершен ол1к шыкпаган. 0Л1МД1 булайша куту;д1 кормеген бала, бул жерде уктырам десе де укпас еш. Оган жанагы коз алдынан откен кер1шст1н бер1 ерс1 К0Р1НД1 де соган кулд!. Абайдан корыкканынан басын котере алмады. Б1рак тайынын шоктыгына жабысып жатып коз1гйц киыгымен сыгалап карап кояды да, ек1 И1гй д1р1лдеп, 1шек-С1лес1 катады. Алгашкы ек1 кыз киыс от1п, дауыс бастасымен, кеЙ1ндеп келе жаткан бес кыз да аттарыньщ басын катарластырып ап, баяу бастырып отырып, анау екеушщ даусына каралы дауыс косты. Абай буларга коз сала берш, окыстан елен ет1п, аласурып кадды. Кдмшысынынбулд1ргес1н саусагьша 1лген куйде, онколын шугыл котер1п кап: «Токтасан нетп?» дегендей, ет1Н1Ш айткандай. Б1ракун ката алмады. Журеп лупщцеп согып, ош сурланып, елс1з колын шарасыз халде, кула беспшц жалына сылк тус1рд1. блп бара жаткан бес кыздын. тап ортасында, Ж1бек жал ак жорга атка мшген Тогжан екен. Коктемнен сон корген! осы. Судыраган кара Ж1бек бикасаптан едем1 жешл шапан киген. Басында жап-жана кара кэмшат бор!К. Мойнында есемдеп, кен ораган кубылма^ст! торгын шел!. Кулагында улкен алтын сырга- сы ыргалып келе жаткан Тогжан, мынау ат устшде, мынадай топ кыздын тап ортасында, дел коп жулдыз арасындагы Шолпандай. Ат уст1 жур1С, шыркап айткан дауыс жене курбы кыздары — Божей кыздарына жаны ашуы бар — баршасы Тогжаннын каз1рг! жуз1н бф турл! магыналы нурга малгандай. Акмандай, аппак жумыр мойнына, колан Ж1бек шашына бет!шн улб]реген кызылы соншалык жарасып тур. Кара шапан сыртынан бел!Н шымкай буган саргыш Ж1бек белбеуге он колын суйеп, мыкынын таянган. Манайга бурылып карамастан, шыркап жылап, жоктау айтып келед]. Абай кфшк какпай кадалып, тыныстары да тыйылып, 1 огжан уи!Н тындаумсн 187

тур. Топ 9Т1П кете бергенде, езге терт кыз унщщ шшен Тог- жаннын езгеше ж1бек талды, белекше унш анык. естп ангаргандай болды. Шын Тогжан уш ме? Жок. баска кыздш ме? бшу киын болса да, Абайга мынандай топтан жырылган болекше суду ыргак Тогжан кемейшен гана шыгатындай. Сырттап бара жаткан Тогжаннын арттан кершген муаш дс езгеше екен. Атка отырысынын езшде де бф нэзж еркелж пен соншалык биязылык, мыктылык та бар сиякды. Жылтырап ершген жуан бурымдарынын ушында улкен шолпы ьфгала тусш, шылдырап барады. Сонау сагынышты кектемде кешл ертеген, одан бер1 де козш жумса эрдайым кулагына шылдыр- лай тусш, сылдьф етш: «Ешнде бармын ба!» деп кететш осы шолпынын осы уш. 0згеше кершш лезде булт сеплш, сулу айды жарк еткпгендей болды. Абайды естен тандыра билед1 де, езгеше б1р нур шугыласына бас кшргендей боп кета. Бфакбул сез1м б1р гана сет ед1. Осымен кабат, жас Ж1пт кещл1не, тагы талай алай-тулей уйткып кеп, 61 р езгеше журек куйынын соктыргандай болды. Жылаган Тогжан, жылаган Бежей кыздары, барлык каралы кеш, иес1з, тул кет1п бара жаткан анау каралы киш, тул ат - баршасы осы барлык кауымнын кайгысын да Абайга езгеше терен тус1нд1рд1. Жаназага шакырмай, Кунанбай кылмысын кешпей, жылау зарына араластьфмай келе жаткан осыншалык мол кауым. ОртасындаТогжандай гауЬары бар кауым Абайларга: «Былай тур! Керме! Саган руксатжок!»дегендей, суык, катал. Б1ракэд1л уюм айтып бара жаткан сиякты. Абай журег1не бул серпу езгеше 9К1Н1Ш, екс1к вкелгендей. Жылаган гашыгы, жылаган жакын бауыр, кауым ел, ел!П кеткен кешеп Бежей — баршасы да Абайдын вз басын да жаза- лагандай. «Мен жазыкты ма ед)м!» дегендей болса да, налытып турьш юнэлагандай. Бул, ес]ресе ауыртолкын. Абай унс1з мулпп, зарлы жоктауды бар жанымен тындап турып, 031н ез1 де, бар дуниеш де умытып кетттк Бгр сэтге касында турган бфеу турт1п кап, «журей1К» дегендей болды. Абай жана оянгандай, алан етш жалт карады. Тэкежан екен. Ол Абайдын тусш корд] де, тыжырынып кекете кул1п: - 0й, неменеге соранды агызып турсын,— Деп> т'пт1 зеюгендей. Абай кабагын катты туйш, селт ет1п, бет1н сипады. Жыладым деп ойлаган жок-ты. Кез1нен унс1з ауыр, ыстыктамшылар агып кеткен1н байкамаган екен. 188

Улкен кеш етш кетттк Арткы кештермен ек1 арасында узактау алан пайда болган екен. Текежанмен бгргс барлыктоп козгала бердь Баганадан бер! тайынын жалын кушып турган Оспан ыржактап кулуден ел1 басылмаган. Ещй басын кетерш ала сала, касындагы бф баланынтымагын жулып алып, терш киш жШерш, сакылдап кулш, ак танды тебжш кеп калды. Калжак пен тентектшке еа-дерй кетш калган Оспан ак тай- дынасау екенш умытып кетсе керек. Жайбаракат еркш отьфып, такымын да кыспастантебшш калганда, актай сеюрш менкш кеп кетп. Оспан ■пзпн1н де кымги алмай кальш едк Байкаусызда тулаган тайтентекбаланы оп-онай ыткытып,топ ететус1рд1. Б1ракОспан жыгылса да, есшен жанылган жок. Тайынын шылбыр-твпшнен айрылмай, жабыса турегелд1. Тук кермегендей ыржактап кул1п, еш бей нарттай жанып тур. Актайга ес жигызбастан ка^на каргып М11пп алды да, борбайлай камшылап, куйгыта женелд!. 0зге балалар да шаба женел1СТ1. Тэкежан мен Абай жай аяндап козгалды. Тэкежан 1Ы1С1не жанагынын уст1не тагы да б1р улкенд1к керсетпек болды. - Баламысын, жок, катынбысын? Сен ненщ акысы деп жыладын осы?— дедк Абай Тэкежанга ендд ыза болды. Юнэлай сойлеп, карсы урысты. - Сен1н улкен боп, ес бшгенщ со ма? Бауыр емес пе ед!? Бежекене ез1н неге жыламайсын? - Е, жыласатын не калып ед1? Жаназасына да шакырмай койган жок па? Соны да укпаймысын? - Уккан екенс!н, карык кыпсын! Шакырмаган Т1ршер! Сол уш1н ел1 Бежей жазыкты ма? — Бежей экенмен араз болгандыктан шакыртпады! — Басе, араздык... сол араздыкка к1м К1нэл1? К1м жаулыкты кеп етт1? Сонын бэр1Н1Н ак-карасын сен айырып, танып болган шыгарсын? — Болайын, болмайын, мен экемшн жагындамын! — Бэсе, одан да сонынды айтсаншы! «Улкенм1Н, акылым бар, К1С1ге де акыл айтам» дейС1н! «Бер1Н1Н артынан белт1р1к акылды болгандыктан еред1» дейс1н гой. - ©й, сен не сандалып келесш осы? Уйдеп алжыган эженгпн акылынан баска акыл жок деп алгансын гой озш, т1пт1. — Ал сен болсан, сол езщ костаган экеден де тук угып, тук акыл алмайсын! - Е, мен! бф жайын ескен жабайы деп пе ен. озш. Енендк.. 189

- Бар «ест1М» легенде тапканын осы боктыгыц гой! Малшы- жалшыны жазыксыз боктап, мардамсыганнан баска тук улкеншпши корсемил! - Бэлем, тура тур, осыныннын борш де океме айтам! — Айтсан айта гой! Мен де сешн жацагы «алжыган» деген С031НД1 вжеме айтайын!-деп, Абай Т0кежанга кайсарлана карады. Текежан бул жерге келгенде ерепстен амалсыз тайкып кетп. Тепнде, улкен жанжалга тауаны жок, будырсыз болатын. Экеге шагым жетк1зу алые та киын. Айтканын макул коре коя ма, жок па? Онысы тагы етталай. Ал мынау Абай суйен ген «0же» деген - влдекайда катер жер. Тепнде, Зере коп ашуланбайды. Ал бфак окта-текте катуланып тушлее, 0Л1 кунге аса зорлк Осы биылгы коктемшн ©31нде Тэкежан корил уйлердщ бф кексе катынын байкаусыз боктап алып, жаман болеге калган. Жазыксыз катын катты ренжш, жылап отырып, Зере мен Улжанга барганда, кор! оже ашу I шакырып, кушп кеп, Токежанды алдына дереу шакыртып алып тергеуге салган. Токежан ожесшщ аяздай суык ашуынан, катты тужлген козшен коркып, отфж айтпак, танбак боп жалтарып корген. Акыры, Т1ПТ1 ант 1шуге де барып кап едк Сол арада Улжан мен Зере озгеше ашуланып кетш, кор1 оже колындагы актаякпен муны баска салып-салып кеткен болатын. Сол уакига осы жанада гана Токежан «Жтгг болдым, кайныма барам» деп эзфленш журген куннщозшде болган. Осынынбор! жанагы ерепс аягында Токежаннын есше туст1 де, енд! осы беленщбэрш жуып-шаймакшы болды. — 6й, кетил эр! енендг..— деп илрент турып бф боктады да, куда беепш борбайлап шаба жонелдг Аоай будан кутылганына ырза боп, кейш калды. Акырын аяндап келе жатыр. Жанагы сезьмдерш, жанагы Токежаимеи дау уетшдеп ойларын кайта есше келтфт, соган терендедл Дау уетшде, ойда жоктан тЫне оралса да, «Борйпн артынан болтфж акылды болгандыктан ермейд!» дегеи соз мунын. в31не казф бф озгеше мэш бар, ергст1 ойдай коршдл Жынысынын шиырымен шубыру, жымын басу кшнщ колынан келмейд!? ырткыш хайуан екеш, о да бшедк Бола алсан — ол болма, адам п°\"- а^гыз кел^ жаткан Абайды ендт багындырган ойы осы. Осмштр! СТТе 03^мынын бф жанымен дауга тусть се~: ; г °31Не ажарлы> баскаша бетпц басы тор13д1 боп Сондаилы* салкын сыншы ойлар арасына осы жолда 190

кайта-к„айта Тогжан келбет! келедк Сет сайын оралып, гул яабектеи буралып кеп, муны жаксы болуга ундейдк Мшаз таза махаббатка шакыргандай, жанашыр ракымга шакыргандай болады. Бар дуние, бар адамзатты коса суйпзш, коса кымбат санататын аса бф кадфЛ! игшкке ымдап жетектегендей. Бул киялга мулпгенде Абай Баканаска калай жеткешн байкамай да калды. Бежей ауылдары Жешбекке кошт келгешн Абайдан естюшен, сол куш тунде Зере мен Улжан Байкошкардагы Кунанбайга к!с1 шаптырды. —Дел касымыга келш конып отыр. Ещц аялдасакагайынныц бетш кайтш керемп? Бата окырын калай жасасын дейд1? Жене Байкошкар, Баканастагы ею ауыл косыла бара ма? Соны тез шешш, жен айтсын!— депт1. Кунанбайдын ез1шц куткен1 де осы кез сиякты екен. Ол дел осы туннщ ез1нде касына Кункегп алып, тагы он шакты карт- кария, Ж1Г1т-желеналып Баканаска келд1. Сонымен Баканастагы барлык жиырма шакты ауыл ерте камданып саба жиып, сойыс ез1рлед1. Эр ауылдын апаратын шамасына лайык — кой, козы сойыстары сол танертенде сойылып, асылып та калган. Кунанбайдын улкен уй1 уш саба, бф ту бие, б1р тай сойыс апарады жене азага салганым деп Зере мен Улжан туйе апаратын болды. Осындай камнын бер1 биен!н бас сауымына шеЙ1Н тугел бггп. Калыц топ — бата окыршы, шанкай туе кез!нде сансыз коп салт атгы боп кунбатыстагы Жен1бекке карай тартты. Барлык жиын — елу каралы еркек, отыз-кырыктай катын. Араларында Абай, Текежан сиякты жастар, Оспан сиякты балалардан да 61р топ бар. Журттын бер1 ат уст1нде. Тек Зере мен Улжан жене сол екеушщ касына М1нген Сары апан деген ейел мен ею жас кел1ншек кана арбада. Кунанбай бул арбаны озге журттан ерте камдатып, бурын журпз1п ж1берген. Сол арба жарым жолга барды-ау деген кезде ездер1 аттанган- ды. Баканас озен! мен Жежбек озен!Н1Н ек! арасы тай шапты- рымдай-ак жер. ь. Кунанбай касындагы коп кошсметш1Н1Ц 1ашшде Ыргызбай- дан - Майбасар, Жакып, Ызгутты сиякты туыскандары. Жене Кунанбай жагында журген елденеше рулардын аксакал, карасакалы бар. Ат уст1ндег! ейелдер болек топ боп кеййпрек ксле жатыр. Олардын ортасында Кунанбайдын улкен ейел! Куике, сонан сон 191

Айгыз жэне Калика сиякты абысын-ажын. Кэрщен - Таншолпан сиякты шешелер де бар едк Атгылардын калын тобы осындай лек-лек боп, Кунанбай шогырын алдына салып келе жаткан. Бф сэтте осы журт ек1 коныстын арасындагы сар жазыкты айгай-шуга батырып, он жактагы бшк кара адырды бектерлеп Жэн1бекке карай ат койды. Бул елдш ежелп ырымы бойынша елшге бата оки барудын ен улкен шарты осылай алыстан айкайлап: «Ойбай, бауырым!» деп, жылай шабу болатын. Сол шабысты ен эуел( улкендер бастамак керек. Баганадан калын топтар Кунанбай шогырына карап келе жатыр едк Казф сол Кунанбайлар ездер1 де ун салып, аттарын борбайлап, енкейе шауып женелш бердк Арттагы еркек, эйел, бала-шага топтары да сол сэтте дурк женелштк Абай орта б1р топтын 11шнде келе жаткан. Касында Кункеден туган агасы Кудайбердк атшабар Жумагул, жорга Жумабай жэне Тэкежан, Оспан сиякты ага-шшер1 болатын. — Ойбай бауыре-е-ем! - Агаекем! - Аскар белш! — Кут, берекем!— деп, Абай касындагы кекселеу К1С1лер шыркап жылап, ун салып келедк Атшабар Жумагул мен Тэкежан болса, аттарьгнын ек1 жагына кезек кисайып, кулап кетеззн К1С1 тэр1зден1п, ауыткып жосытады. Сырт ажарлары шынымен ег1лген, ес1нен танып, бауыры езшген шсшер тэр1зд1. Абай жай гана, тура шауып келе жатып, ана екеушщ соншалык сырт кубылысына сенген жок. Тартымды, б>р калыпты шапкан, б1рак шынымен «ой бауырымдап» шапкан Абай касындагы К.удайберд1 сиякты. Абай, тепнде, аз айласып журсе де, осы агасынын М1нез1н унатушы едь Каз1рдеез1Н сонын шамасында устап, «сол 1стегенд11стесе, макул болар» деп б1лш. Дурюрей агылып, шулап шапкан топ Жэн1бект1н кек майса кен саласында жыпырлай конып отырган сансыз коп ауылдардын уст1нен шыга келд1. Зерелерд1н арбасы да дэл осы кезде калын ауылдардын тап ортасындагы улкен ак кумбез уйл1 — Бежей аулына жеткен екен. Жапыр-жупыр кор1С1П жаткан сиякты. Акуйдш 031 озге уйлерден окшауырак, белдеу1нде кара т)гул1 тур. Каралы ауылды мыиа кей!И шыккан аттылардын тануы онай болган. Квп ауылдынсыртындагы сар жотага шыгып, барар бегл тез ангарып алган шапкыншылар, енд) ыра томен жосылды. Кою 192

шубар селдей боп шулап, ацырап акты. Абай орта туста келе жатым, ак уйдщ сыртыыда окшауырак жерде, узын-узын ак таякгарга тостер! мен кос колдарын т!реп, бугшш турган отыз шаманы еркект1 керш. Бата окыршыларды тосып, жылап турган жанкуйер жакындар. Шауып кеп тусе бере таныды. Тап ортада Байдалы, Байсал, Караша, Тусш бар екен. Шеттеу туста Балагаз, Базараты сиякты жас жшттер де ак таяктарга таянып, егшп тур. Шауып келген улкендердтаттарын анадайдаи жупре-жупре шыгып, устап-устап алып, иелерш колтыктап туарш, еркектерге керкгпргел1 жетектеп экетш жаткаи коп-коп ыкшам жнггтер бар. Барлык бата окыршыга сондай б1р-б!р кутуци тап келгендей, мол жеткендей болды. Жылаган Байдалы, Байсалдарды коргенде, Абайдыц сай- суйеп босап кегп. Аттан тусе бере, шын аяныш жас топп, ещреп Ж1берд1. Тыстагы еркектермен б1р-б!р кушактасып, кор1С1п болган улкендерд1 сол арада колма-кол ак уйге карай айкайлатып, жылатып экелп жатыр. Жылаудын улкеш сол ущин 1Ш1нде, катындар ортасында. Коп еркект!н арасына Абай да кфдк Улкен кумбез ак уйд1н 1Ш1, он жак босагадан дэл тордщ ортасына дегпн катар тЫлт, мыкындарын кос колдарымен таянып, анырап жылап отырган катындарга толы екен. Тап орта туста басына кара желек жамылган Божейд1Н бейб1шес1 анырап отыр. Коз1нен шын жас, зар жасы б1рс1н-б1рс1н агып жатыр. Одан жогары, торт-бес кыз дауыс айтып отыр. Уйд1н 1Ш1 бул кезде тутас анырап зарлаган мол жылау едк Отырган ейелдердлн алдьша жылап келген еркектер Т1зе бупп отыра кет1п, кушактасып кор1С1п жылайды. Абай Кудайберд1Н1Н артында. Баганадан бер1 сонын 131мен кезек алып келе жаткан. Жагалай отырган бар катынды адактау тым узак болар едк Жоне босагадан торге шей1Н бос отырган б1р катын жок. Соны ангарган Кудайберд! тура Божейд1н оз бэйбшесше карай жылап барды. Сол К1С1 алдынгы кор1суппден босаган сон, кушактап анырап: — Агаекем, бауырым!— деп бас салды. Абай да сол жерден бастап к©р1сш, жогары отырган кыздар жакка карай ауысты. Уй 1Ш1 осындай жаппай кор!с успнде б^ркатар жыласып ап, енд1 тег1с ажырасып, жагалай отырысты. Еркектер бул кезде акырын жыласып отыр да, эйедщн де коб! басылып калды. Тек 13-526 193

Бежейшн катыны мен бес кыз гана зарлап отыр. Арманын, жесф калганын, ерте айрылганын айтып бэйбше жылап, журтты егшцре туст1 де, акыры саябырлай барып токтады. Сонан сон улкен узак жоктаудьщ сарыиына гускен кыздар. Олардын езгеше б!р суык зарлы жоктау ыргагы бар. Дауыс- тары куйып койгандай дэл 61рдей шыгады. Жалгыз-ак бес кыз тутас узак айткан жок. Бэйб1ше токтаган сон, езге кыздар да басылып, ек1-ак кыз адактап шыкты. Ол — Божейдщ ею бойжеткен кызы. Булар бар созш анык кып, анда-санда «ай» деп, жалын атып койып, сункылдап зарлап отыр. «Экекем... жетюзбей кеттщ... арманда кеттщ... зармен кетон, жетш бейбак 613 болдык... пана кш?.. Неге аныраттын?» деген сиякты жерлерге келгенде, барлыкуйдщ 11111 кайта еплш, тыйыла алмай, тутапыга жыласады. Абайга да шын жылаудьщ ен ауыр кез1 осы болды. Ол коз жасын, Т1ПТ11рке алмай койды. Буына жаздап, булыга жылап отыр. Осымен бфаз барды да, ек1 кыз экелер1Н1н ом1р1не, вмфшдеп ерл1к, жаксылык 1стер1не тус1п кеп, бгр сэтте дауыстын мэшн аса бф тосын жайга салды. Божейдщ езш койып, тустастарын айтып келш, эрк1МД! атай отырып, уйшн 1Ш1 тег1С жым-жырттына калган уакытта, б!р кезде Кунанбай атын сап етк1зд1. Терде томен карап, тымагын квзше ки1п, тунжырап отырган К,унанбайды мынау ек1 кыздын катал даусы баска соккандай болды. Б1рак бул - дауыс. Намаз сиякты бузылмайтын жол-жора. Айтар свз, тыяр тыйым, ютер шара жок. Ек! кыз создер!н барган сайын катайтып, кадалып кеп: Жау боп шыкты Ыргызбай Айыпка бершн б1р кызды-ай,- деп бф кет1п жэне бхр сэтте: Онын аты Кунанбай, Жуйр1кт1п куландай. Шубарлыгы жыландай...- деп жарып отт1. Жалгыз козге дэлдеп турып камшы ургандай катал жаза. 194

Кунанбай касындагы улкендер беле шыгып кете ме дегендей кобалжи оастады. Жвткфш, какырынып, козгалаккакты. Бфак Кунанбай тютенш ап, сыр бермей шыдап бердк Абай дел бул кезде уялып кысылганнан елердей боп отыр. Ол уй шймен корют кеп отырган сон байкады. Анау бф топ кыздын шщде Тогжан да отыр екен. Бфак ол бетше салы жамылып, сырт берйшреп, кырын отыр. Абайдыц ары, еаресе сол Тогжаннан уялгандай, енд! 1Ш1нен: «Ойпырмай, мынаны кергенше жер жарылып, жутып кетсеип бшП» деген бф ой ойлады. Сейткенше, терде отырган бфеудщ катты тамсанган унш есггп. Караса, Сара апац екен. Ол ашулы туспен тушлш, кара шапанды басына жамыла берш, журелей отырып ап, айкайлай женелдг Сезшщ басы Бежейш мактау мен сол жаксыны жоктау едг Сонын аягын шубыртып кеп: Мына да карлар не деши? Жаксыдан жаман кебейди ЕСК1Н1Ц аСЫЛ К031 ед1, Урлап та кемдщ Божейд!,— деп, каггы айкайлап, калт токтады. Ею жакта: «Айтамыз, жетк1зем13» деген орайлы сездерш осы эйелдердщ ауыздарымен айтысты. Осыдан ер1 кайталаган да, ерплген де соз болтан жок. Кос кыздын даусы тагы бфаз созылып барып токтап ехи. Сол кезде Зерешндел касында отырган Габитхан молда жупшп, жетюрш алды да, бухар макамымен теберекл соза женедш. Уй 1Ш1 тепе жым-жырт. Стейш, катып, мулпп калды. Кунанбайдын Бежейге жасаган бата окырыныц тур1 осы боп ед1. Эйелдерд] осы уйге калдьфып, еркектерд! белек онаша уйге апарып, каралы ауыл конак етп. Ауыл иес1, кутунп болтан Байдалы, Туаптер. Бфак шай, кымыз уетшде де, ет усладе де, бата ошршылар мен ауыл иелершщ арасында шушркелескеи создер болтан жок. Анда-санда Байдалы мен Кунанбай жауаптаскан уакыпа, бфше-бф1 сыпайы тана сойлейхи. Байдалы Кунанбайдын шынысын 031 оперт, шайына сары майды оз1 салып, бешл керсетт отыр. Бфакбарлары сол тана. Сейлесешндесе, сыриары сыпайы болысканы болмаса, айтысар жай жок сиякты. Тек бфер кез, мал тойыны туралы, шептщ бул онфдеп биылты шытымы туралы тана создер! болды. Таты бф ре г 195

кергшлес Керей мен Найманныносы жаздагы аттаныстарын, б1р- бф1мен барымта алысып, шабысып калганын айтысты. Кунанбайлар екиш мен актам арасында аттанар кезге шеШн дэнекер болган осы енпме гана. Бата окыршылар сол кеште уназ, коныр тартып, жайлау-жайлауына кайтысты. Бгр карыздан кутылганына «уЬ» дегендей бон, Кункеш ертт, Байкошкарга кайтты. Жол бойында бэйбшесше онын айткан жалгыз сезг. - Кутсен, Сары апанды кутсендерип!- деген гана байлау едг 2 Куз келш. Уш куннен бер1 сшбшеген ак жауын айыкпай тур. Жайлаудан кайтып, Шынгыс асып, кыстау-кыстау устшде аз гана аял етт, шшен шапкызып болган ел еши кузекке беттеп келе жаткан. Жидебай, Мусакул, Карауыл, Шуйпнсу сиякты шшеш шабылып алынган корыктарда жш конып отырган ауылдар коп. Шынгыстын улан-узак, мол кыстаулы бектершен К,ыдыр, Кызылшокы, Борлы сиякты балактаулары да, адыр-катпарлары да ауыл-ауылга толы едк Журт жазгы улкен уйлерд1 коймаларга тастап, еши кшгпеу- кни1леу коныркай уйлер котерюкен. Жазгы кундей емес, казф жылы кшмдер киюмен бфге, баспананы да от жагып, шше кшз тутып, ыкшамды кып отыратын болу керек. Соган ыстан корыкпайтын КИ131 бутш, бфак коныркай кшшеу уйлер кажет. Эл1 келгеннщ бэршщ ютеген шаралары осы. Казфде куздеуге карай ауыскан ауылдардын жаздан белек тагы бф езгешелт, еши кой сауылмайды. Ересектарткан козылар коралы коймен бфге жайылады. Ат уст1 мал карайтын, соз багатын еркектер де б!р жаналык табысты. Суыктун, лайсан кунге арнап саптама, калын шекпен, елт1р1 1Ш1ктер киюмен бфге, менцпкт! мшпш аттарын да ауыстырып келе жаткан. Жаз жайлайтын аттардын бул кезде еттер1 ояздап болган. Еши кыс суыгына шейш кон жиып алсыи деп, оларды бфжола коя берш, осы Шыцгыс асысымен куз мшетш, кыс мшетш кур аттарды устаскан едь Шаруанын шагын уйшен бастап, нелер малды, элд! дегендердщ бэрьбэр! осы кундерде калын майлы кур аттарын салкын-салкын кездерде мше бастады. Аяцмсн журш, кызыл май кылмай, жи1-жи1 суытып, окта-тскте тан асырып журген. 196

Бул уакытта бфеуден бфеу кызыккаи аттарыныц майым сурап мшу, сатып алу, айырбас жасау сиякты штер де коп болатын. «Куз алды-салдысы коп мазасыз болар-ау!» дссс, не «тосын жур1С, жолаушылык куз! болар» десе, сешмд! аттарга кызыгу, колка салу, есфесе коп болатын. Казф еюнш актам арасында, К,ызылшокыдагы Кулыншак аулына карай жауыннан ыктай тусш, жедел бастырып келе жаткан Майбасар мен Кудайберш осындай б!р ат жайынан тугаи сьфт шаруамен келеш. Кастарында жорга Жумабай мен атшабар Жумагул бар. Куздщ булынгыр кундеп кепи мезплд1 анык болжатпайды. Сондыктан жарыкта барайык деп катты журкжен едь Кулыншак аулы он такты уй. Бупн осында Кунанбай жагынан келет1Н бф кел!СТ1 ерекше андып куткендей. Ауыл желкес1ндег1 такыр кызыл кезенге торт атты катты жел1п шыкканда, Кулыншак тобе басында, «бес каска» деген балаларынын ортасында отыр ед1. Елен етт корд! де: — Эне, келе жатыр! Кунанбай К1С1СШ1Ц алды осы!— дед1. - Жур1С1 суык екен!— деп, бес касканын улкеш Турсынбай Да КОЗ Т1КТ1. - Же, енд1 не отырыс бар? Бфеуш тез бар да, Пушарбайга хабар айт! Алыска хабар етер жайым жок. Пушарбай барлык КетШакка б1лшрс1*н!- деп, Кулыншак бастаганда: - Е, Жштек, Бокенш1ге де солар жетк1зед1. - Кош1рш алуга жарайтын болса, жетс1н тепе! — Уеделер1 шын болса, осы 1Н1рдс табылсын!— дес1п, Кулыншактынакналасын коршап отарган Турсынбай, Садырбай, Мунсызбай, Наданбай сиякты торт улы костай коя берд1. Бес касканын бфше Маиас косылатын. Ол бер1нен жас. Тепнде, Кулыншактын оз баласы емес, ерте ер жеткен немере, аиау Турсынбайдын баласы ед1. Манас улкендерд1Н ем1р!н куткен! болмаса, оз! ун каткан жок. Жанагы бер!Н1н айткан буйрыгы соган карай айтылып едь Пушарбай аулына хабаршыга тез кетет1Н болып, Манас тек кана мына келе жаткан торт аттынын кел!С1Н кутт1. Майбасарлар Кулыншак уй!шн сыртына кеп тоюаганда, тобе басындагылар да жетш ед1. Ек1 топ акырын гана салкын амандасты. Бфак келгендерд] тыста богемей, Турсынбай бастап: - Уйге жур1вдер!- дед!. Тепе ертш, улкен уйге К1рпзд1. 197

Сол кезде Манас тыста жалгыз кап, тетю отаудьщ та- сасында турган борте атка мшш альт, Кдрауыл жакка карай дуарлете женелдь «Келе жаткан кш екен?» деп тосып ед1 1Ш1нде Майбасардын 031 барын корген сон, ешй аялдайтын данене жок. Майбасар бул уйге ашулы пшшмен юрдь Белш шешпей, кок елтф1 тымактын бгр кулагын жымырайта кит ап, камшысын кос буктеп, мыкынына таянып отырып, Кулыншактарга ызгарлана карады. Тус1 сурланып, ею танауы желбфей туст, тентек коздер! жирешш отын шашып отыр. Отыра бере Кулыншакка кадалып: - Жа, агайын, бу кайткешн, атшабарымды неге сабайсын? Терю болса, арыз айтар жер таппадын ба? Тым курыса, мырзанын алдынан бф отсен нетп? Оган да сенбей, оган да жонынды корсетеЙ1н дешн бе? Жуандыгынды корсетей1н дегенпт бе? Кеше тана катарда колтыкта журген туыскан емес пе ен? Жоьпнд1 айт, бет1ме айтшы, кэне! «Сонысын ез аузынан естш кел» деп Ж1берд1 мырза. Мына баласы Кудайберд1Н1 эдеЙ1 косып отыр касыма,- деш. Уй ортасында быкси жанып турган сары кидын отына шырт туюрд1 де, Майбасар Кулыншакка бурылып алды. Бес касканынтертеу1 томен карап томсарып, тук ест1мегегщей жым-жырт отыр. Мунсызбай мен Наданбай, тштк басылып отырган да жок. Анадай жерде, аркаларын керегеге суйеп, журесшен отыр. Жондарын сырткары каратып, тумсыктарын шекпен куп1Н1н жагасына тыгып апты. Кулыншак 031Н1Н жер тесепн1н успиде отыр едк Сонын дэл касында, теметрек отырган Садырбай гана Майбасардан коз алмай, суык карайды. Кулыншак азырак к©31н жумып отырды да: - Атшабарыннын сабалганын айтасын. Жарыктыгым Майбасар, басыма сырык, малыма курыксштегеи оз кылыгынды, осы Майбасар кылыгын сен неге айтпайсын? Мырза корсе, эуел! соны неге кормейш. Сен1 неге тергемейд!?- дед|. — Терю жайылма! Тер1с кошпе, онга кош, аксакал! Мен юнэласкалы, арылгалы келдш!.. — Тер1с кошпе дейм1С1н? Жок, мен кошкел! отырмын. Семен ажырап, ана жаны ашитын агайыннын ортасына кошкел! отырмын! - Онына ырзалыгым, руксатым жок! Кошпеспг, кетпес1И, угысамын Торгаймен деп, солем айтты мырза. — Сэлемет болсын! Б1ракенд1 бакыл болсын, мен кошем! 198