М.Әуезов Абай жолы 1

шшпма УЕЗОВ ||§111||||811||111Ц|||||||| коман-эпопея ш Алматы « Жазушы » 2013

ББК 84 К,аз 7-44 0 82 I Казахстан Республикасы Быт жопе гылым мшшстрлт бекткеч Эуезов М. Э 82 Абай жолы: Роман-эпопея. БфШШ1 ютап. — Алматы: “Жазушы” 2013. — 376 бет. I5ВN 9965-666-59-8 Роман-эпопея тупнуска бойынша тузетшп, кдлпына келтфшген басылымы бойынша жарияланып отыр. >т5 40. / “1ле ауданы аюмшш аудандык К1тШхакасы” ББК 84 Каз 7-44 I5ВN 9965-666-59-8 (1-кп-ап) © “Жазушы” баспасы, 2013 18ВЫ 9965-666-58-Х

КДЙТКДНДА 1 Vил кумд!к жолдын бупнп, сонгы кунше бала шэюрт барын салды. К,орыктан кун шыга атка мшешк деп асыккан-ды. Буны каладан алып кайткалы барган агайыиы Байтасты да тан атар- атпаста 031 оятып тургызып едк Кунузын аттан да туспей, озге жургшнилерден ок бойы алда отырган. Кей-кейде озше таныс Кокушрм мен Буратиген, Такыр- булак сиякты коныс-кудыктардыц тус-тусына келгенде бала окшау шыгып, астындагы жарау кула бестюш агызып-агызып та алады. Артгагылар — Байтас пен жорга Жумабай: — Мына баланыц ауылга асыгуын-ай! — Сорлы бала кыстай 1ш куса болып калган-ау,—десед1. Бала шекфт узап кеткенде булар да ер1кс1з желе шокырактап шауып отырып куып жетед1. Жорга Жумабайдын такымында кара шокпары бар. Байтастын да аягыныц басына 1лген узын кайыц сойылы бар-ды. Такырбулактусына келгенде Байтастар баланы жеке шабудан тежеп: — Енд| б1зден узап кетпе! Анау Есембайдыцжырасын б1лес1н гой!.. Уры жатады...—дедк — Сеж мен блздл манадан кор1п отыр! «К,окырактап жалгыз шабатын неме екен, тус1р1п, атын опкел ©зЫн!»— дейд1 де, сен1 тобеден б1р-ак нукып, мына бэйге беспнш алады да кете барады,- дед! Жумабай да. - Е, сендер ше? Сендер бер1П Ж1берес1ндер ме? - Ойбай, б1зде не каукар бар? Б13 екеу-ак... - Олар самсаган сэры кол. Бул Есембайда удайы жау жатады. Тек бвд1031М13Д1Ц елд1Ц адамы деп аман калдырмаса, жер жамаи,- деп Жумабай шошыта сойлепс! келед!. 3

Баланын кытыгына ™^\"^0*екен. Ендеше б1рге журд|м _Эйтеу1р,сендерденДэР м!__ ^ соктырта жонелдк Бул - не, жеке журд1^' \"еб ^цде бастаганы ед1. Такырбулактан егс. деген Есембайга жеткенше, артына йрДе5\"^кУ Коз ушына кетш узап алып, ылги жапа- жалгыз щауып отыргаНары белес-белес болатын. Осы Ж!°прй6оп журт Шынгыска, жайлауга карай кошкенде елсп бон кал тын жеР Алыстан жолды багып отыратын тургылары бао Так иек артпадан, окне тустан журпнш.ге жауды коян- колтык, кушактастыра туаретш уры сай, жасырын жыралары да бар.Будан бурынгы ею кушпк жолда улкендер жылдам журмей, баланын шыдамын абден тауыскан-ды. Ол сондыктан бупн, ауылга жететш куш улкендерд! ершлз катты журпзудщ айласын тапканына дан ырза. Куш бойы осылай етуге оайлаган. — Бала деген коркар болар едь Ес бар ма озшде, пэруэрднер,— деп, Байтас бабын таба алмай басын шайкайды. Жумабай абден болмаган сон: - Кап, мынанын баласы!.. «Мен боршщ белтфтмш» деп келедЕау! Кой, не де болса калмайыкеяш. Байтас, жур!-деп шаба жонелдг Екеу1 де жарыса бастады. Байтастын мшгеш Кунанбайдын кара жал бурыл аты, дэмел1 байге аттьщ б!р1 едк Жумабайдын астындагы да сол Кунанбай- Д1К1 - Найманкак деген, улкен ак кок ат болатын. Екеу! жарыса жонелгенде, амалсыз егеске тусш, «мен озам, мен озаммен» тепюлесш, созыла бердь Бгр белден асып, екшнн белдщ орше карай токтамай жарысып келе жатты. Осы орде бурыл ат еак пен тордей алга тусе берт едг Белге шыгып алып шауып келе жатып Караганда, бала кершбедг Булар тагы да алтесе бермек болды. Сейтш, осы белд1нойына карай кулай бергенде, жорга Жумабай арт жагынан, сол иыгы тусынан тасырлатып кеп косылган бф дуард! есггп. Дол Есембай бшпнщ тусы. Жоне дэл Есембай жырасынын 031 екен. - Эй, кэшр, содан косылган жау болды-ау. Баланы алып, бЫ екен-ау!- деп, ак кок атты тепюлей бердн Артына - Мпр Карап’ шала бУРылып, коз киыгын тастап кордт бголеме дтми п\"Ш1-’ мас!~ деп> эзфейшдей тогйп келе жаткан бет-яут! ,1, тя Д3> К1С1С1иде должай алмады. Эдеш танытпайындеп, нып алыпты. Бул ошрдеп кунд1з шабатын урынын 4

эдеп. Байтаста ун жок, оз бепмен замгап барады. Колды болса, болатын жорга Жумабай. Енд! не де болса жанды кармайын деп, такымындагы шокпарына жабысты: Соны суыра берш: «Эй, анау да кок желкеден урады-ау!»- деп, жасканшактап келе жатыр едй Кугыншы ойлагандай-ак шокпарды жондеп суыртпады. Такымынан толык, шыгарып алганша бастырмалатып кеп, Жумабайдыц калын кара тымагын козше карай баса кипзш Ж1бер1п, сол сэтте шокпарга жармасты. Жумабайдын басын кетерш, тымагын тузеуге де муршасы келмедь Тартысуга да корганшак, шабуга да мугедек болып калды. Сойткенше, жырынды жау мунын жанагыдай саскалаиымен пайдаланып, шокпарды да тартып алды. Енд1 ак боз ат та бфдемеге йрелш токтагандай, Жумабай зорга дегенде бойын тузеп ап, жана гана тымагын кейш кайырып кап ед1. Караса, бунын шокпарын тартып ап, ак боз аттыц алдынан колденен шыгып, казф 1шек-алеа катып, унсп кулш турган баганагы бала шэкфт. 031 айткан «Кунанбайдыц болт1р1п» — Абай екен. Баладан корыкканына Жумабай уялды да, ыза болды. - 0й, балам-ау, мына жер —жау жатагы. Бул урынын ойнагьша кеп алып, жаман ырым бастаганын не кылганын?— дедк Байтас та кулген бойында кайта оралып келед1 екен. Абай ©зшен улкен К1С1Н1Н корыкканына катты ырза едп Жумабайдын неге ашуланганын угып тур. К,оныр жуз! кызарып, томен карап кысыла куле бер1п, боркш айналдыра бастады. Кэд1мп «жолбасар» урыларша шапан-борк1Н айналдырып ки1П, мурны мен аузын кызыл орамалмен танып алып, Жумабайды куганда тагы сол урыларша «дауысымды танытпаймын» деп, мынкылдап сойлеп буйрыкберген. Байтас корыкса, корыкпаса да сыр алдырган жок. Сондыктан Жумабайдын ашуын алыстан танып, мэз болып кулш келе жатып: - К.ула бестийнтобелж де жок кыпты, карай гор оз1н!— дед1. Жумабай да жана байкады. Бала бест!Н1Н тобел1н саз балшыкпен баттастырып турып сылап койыпты. Жумабай К1С1Л1КТ1К1С1.0 да кулк1 бола берпс1 келмейш. Ешй бу да уакиганы ойынга айналдыргысы кеп, мыскылдап: - 0й, уксамасантумагыр! «Уры Тобыкты, уры Тобыкты!»- деп Керей, Уак зар кагады. Кдршадай баласына шей1ы уры болудынЖОН1Н жете 61Л1П тур. Зар какпай кайтс1н Керей, Уак!..— деп оз1 де кулд1. 5

дэлл. 01ЛМСПЛ'- V т борьш келе жаткаиы мэлщ боп едГ. АМЙШ буры,.нам байкауынша, бул - К.у„а,.байга кад|р| бар к.с Абайга ашуланш, ренжш барса алдымен екесше шагады. Осьаш соке адыг, кса, Абай ешч кулкщен тыиылып, жака катарласканда: Уйкы ашар болсын деп ойнап ем, гайыпка буйыршнызУ,3Жумеке!-дед1. Енш ттт1 сыпаны. Сызылыптур. Жумабай жас баланын, шшшше ырза оолып карады да ундемедг Байтас Абайды курбысындай кдгытып: - Жарайсын, «гайыпка буйырманыз». Сети. мынауыд, менщ: «Кешкенде жук артамын сары атанга, айтамын не беи'мд1 Ойке апама?!»-деген олешм сиякты болды-ау!- дедк Абай жете тусше алмады. - Кдлай дейсщ, Байтас ага? Ойке апа деп кшд1 айтасын? - Е, Ойке апаны б1лмеупп ме ен? О нес1 екен?! - Бэсе... - Бэсе, Ойке апа дегем 61ЗД1Н катын. Былтыр ала жаздай сершк курып, ел кыдырып, кыз-келшшекпен сауык-сайран салмадым ба? Содан аягы кызык бтп, уйге кайтатын да мезпл жегп. Енш катынга калай карарга да, не деп барарга да бет жок. Сонда эдеш бетйпи, зэр1 кайта берсш деп, «Не бетшд1 айтамын Ойке апама...»-деген олецшд1озш ауылга бармастан бф-ею кун бурын айткызып, жолдастарымды ж1берш жатып ем. Сол осы куш метел боп кеттт1,— дедк Абай да, Жумабай да кызыгып тындасты. 031 сер1, энш1, сулу Байтаска екеу1 де — бф1 кэр1, бф1 жас бала — кызгана да, тамашалай да караган едк Абайдын коз алдына Ойке дегеи жецгес1 де, Байтастыц былтыр жаздагы энппл, сауыкшыл жолдастары да толык елестедк Естшен эцпмесшщ бэрш енсесшен ынтыга тындайтын бала, бурын Байтаспен сьфлас, энлмелес болмаса да, жанагыныц аягы немец тынганын бшпа кеп, кызыгып келе жатты. Байтастын. курбыдай калжындаганын пайдаланып: л Ойке апана не бетйшд айттын сонымен, Байтас ага?..- деп жабыса тустг Байтас буран кулщ, енд| фшент карал: пйт! т еТ1МД‘айтушы ем? Сорлы катын алыстан энмен арыз атымдыба™пжГтьш-прбаЛ,КеЛ^ем’ алдымиан ез! шыгып, ко^ды ‘ э р> деп> Жумабай жакка карал, пек кагып б

Абай ундеген жок. 1нпнен «алдаган екен гой» деп байлады. Сол энпме журпноплердщтанертеннен берп катты журюш Найманкоктщ акырын булкепне аксп салган едк Бала шэюрт ауылга асыккан, лешрген куйше кайта келш, тагы да тебше жонелдк - Уа, кой деймш, бала! Ат зорыктырасын.! — Жапа-жалгыз узап кетш, жауга жем боласын!— деп, еш жолдасы тагы тежей бергю келд1. Бфак каладан, жабыркау медреседен жаца кутылып, енш ушне, ауылга жетуге асыккан бала шэкфт ол создерд1 тыидайын деп ойыскан жок. Улкендер корыккан Есембай да, тшт1 урылар да Абайга сондайлык жат, суык боп кор!не алмады. Уры десе, осы елдщ оздершдей казактары. Коп болса, кшмдерх, ер-турманы гана жаман; колдарында сойылдары гана бар. Ондай урылар жайында Абайдын ест1ген эцг1мслер1 соншалык коп. Кейде, тшт1 сарытокым уры болган — ел 1шшдеп улкендердпг оз аузынан еслген онпмелер! де умытылмайтын. Кайта б!р кездес1п, дал жауга шапкам шилндерш корсем деген 1ште журген ынтыктыгы да болатын. Ал «Карауыл би1Г1 анау, жасырын жырасы мынау» деген Есембай - Найзатастар болса, ол Абайдын, оз аулыиын аса мэл1м коныстары. Коктем мен куз уакыггарында, жылында ек1 ретосы жерлерге Кунанбай ауылдары кел1п конып, узак уакыт отырып, жайлап та кететш. Анау кор11пп турган тоскейдщ сай-саласы, бие бауы, ауыл конысы, кой орхс1 - барлыгы да соншалык таныс, жакын. Т1ПТ1, былтыр бокырауда, кузем уст!нде, калага окуга кеткенде дал осы коныстан, Есембайдан кеткен болатын. Сонда тайга шапкан, асык ойнаган курбы балаларымен жаяу жарыс жасап, асыр салган енсонгы б1р ыстыкконыс осы болатын. Кыс бойы ауылды, елд1 сагынганда ес1нен кетпейТ1Н сонгы кундер1 дал осы Есембайда откен. Енд1 кеп: «Бул жерде уры бар, сумдыкжер, бале жаткан жер» деген СОЗД1Н кандайы болса да кошлгедарымайды. Жазыксыз сэры би1к, кокш1л коныс, ак кодел1 адем1 олке мунарланады. Барлык айиаладагы кен дуниеге, эаресе мынау 031 туган сахара, олке- белдер1не соншалык бхр туыскандык ыстык сез1ммен, кеш1р1ммеи де карайды. Жабыса, сагына суйед!. Узшмей, катаймай, бф калыппен желп1п соккан эдем1 салкын коньф жел кандай ракат. Осы желмен кулпыра, толкып, су бетпщей жыбьф кагып шалкып жаткан алкурен коде мен селеу далалары... дала емес — тещздеш 7

. май ТОя алмай унсп телмфщ, узак- кандай! Сол д^ад1'\" ^е‘лсе, бул жерлерда кубыжыккору емес, узаккарайды. шамасык аймалар ед!. Сылап-сипап: «Мен урке карау емес, куша ^ жер десе, мен олай демеймш. Титл, сеш сагындым,езгелер щмеН де жатсын, ботенсщ демеймш» койнь деп карагаи сиякты. Тагы да шапкылап, кара у31 п, алыстай бердк Болмайтын текфек берейш,- деп, Байтас бурыл атты агыза жонелдь басын коя ЖУ Азда.’/сонАбай б'уларды тосып алып, енд! ушеу! б!рдей узак- узакжарысугаайналды. Корыктан шыккалы тацертецнен бер1 богелместен тарткан уш салтаггы, аттарын кан сорпа кылган калпында, кешк1 еюнд| кезшде Квлкайнардагы Кунанбай аулына, Абайдын оз шешес1 Улжаннын отырган аулына кеп жетш едп Колкайнар суы модщр, мол булак,болганмен, кен, коныс емес. Жайлауга карай, Шыцгыс аскалы беттеп келе жаткам елдщ уш- торт аулы коныпты. Бунын бер! «Кунанбай аулы» деп аталады. 0зшщ аулы мен жакын туыскандарыныц ауылдары. Колем1 аз булактын айналасына жш конган ауылдардын уйлер1 де, шубырткан малы да, адамдары да кешк! мезплде ыю- кию араласып жаткан сиякты. Жер ошактардан шыккан тутшдер1 де бфше-бф1 косылып уласып, тутаскан кекилл мунардай тарайды. Урген иггер, мал кайырган айкайлар, мацыраган кой, козы шулары араласып жатыр. Кешк1 суга келе жаткан калыц жылкынын ккпней шапкан дуб!р1, шан-тозан.ы болсын немесе окта-текте азынай юсшеп, уй1р!н 1здеп шапкан, мшуден босаган жас айшрлар дауыстары болсын — барлыгы да осы отырган ауылдардын осы кештеп тфшшк тынысын бщцфген сиякты. аланынбарынша сагынган кври-ись Кдзф журепн аттай тулатып, соншалыккуантып, еркш алган квршкл. Журпншшер булактын улкрн СН ^акь,н конган ауылга келе жатыр. Ортасында бес мен Айгьшьщ аулыК0П У™ ЗУЫЛ “ Абайдь11д ек{ шешес1 Улжан батыс жаккз^пя”ШеТК' УЙЛер'и сыРттап, кешк1 жайылымта, 8

аттыны бул ауыл тез таныды. Эаресе, коранын ортасында косакталган коиды сауып отырган катындар бурын кергем екен. Етектерш белдерше кайырып турш алган, алжапкыш тарткан калыптарымен, колдарына шелсктерш устасып, журпнгшлерге карап: — Калашылар, калашылар келедП - Анау Абай, Абай гой, айналайын-ай! Апасына айтайыншы,— дед1 б!р картац катын. - Бэсе, Телгара гой... жаным-ау, мынау... Телгара! Эпкеме айтайыншы,—деп, тагы бгр жас катын, женге де улкен уйге карай умтылыскан. Сагынган баласынын келер мелшерш Байтас кеткеннен бер1 шешеа Улжанда есептеп, осы бупнге уйгарып жур едт Кдфыктын шше жана юрт, сем13 тартып калган сары-кызыл бэйбше жанагы дауыстарды тугел естщн 0з уйшен шыгарда, терде отырган енес1 Зерегй де хабарландырып, суйемелдеп ерте шыкты. Кулагы коптен муюс тарткан кар1 эжесшщ ен бф жаксы коретш немереа Абай-ды. Оны ес1нен шыгармай, дугасына Кфпзш, тшеу1Н т1леп отыратын. Аттылар уйд1Ц сыртына келе бергенде алдарында, сол улкен уй мен куншыгыс жагына т1Г1лген конак уйд1н, ек1 арасында буларды куткен б1р топ жан тур екен. Жацагы шешелерден баска: женгелер, корш1 уйлерд1Ц катындары, бфен-саран тыста журген шал-кемп1р, онан сон осы ауылдын барлык уйлер1нен шыгып, жуг1р1С1п кел!п жаткам балалар бар. Бул топка карай ауылдын улкендер! де жан-жактан дабырлап сойлеп, агылып келш жатыр. Осы жиынга караган бетшен, ею жолдасынан озып кеп бурын тускен Абайдьщ атын б1реу алып кете берд1. Бала коп шйнен, ен алдымен оз1Н1н шешес1н корт, соган карай журе бер1п ед1, шешес1 анадай жерде турып: - Эй, шырагым балам, оуел1 ар жагында экен тур... Салем бер!-дедк Абай жалт карап барып жана кордг Анадай жерде, конак уйддн сьфтында, касында екнуш улкен юа бар - окес! Кунанбай тур екен. Ыцгайсыздыкпен кысылып калган бала, шешеашн сондайлыксалкын сабырынын магйн укты да, окес1не карай тез бурылды. Байтас пен жорга Жумабай да анадайдан аттарынан тус1п жаяулап жетектеп, К,уианбайга карай келед! екен. Бфаквт • суп-сур, зор денел1, бурыл сакалды К,унанбайдын жалгыз коз1 буларда емес. Батые жактам 4-5 атты жолаушы келед1 екен. Арты К,ыдырдан шыккан жолаушылар тор1зд1. 0здер1 оншен толык 9

,Т1, Кунанбайдынбупн одей! тосып отырган денел1, улкендерси^ ’ соларга карап тур. едь Ушеу1 б1рдей гана амандыксурады. Турган орныман сэлемдершалды.да.да шакырмады. Азгантай уакыт козгалган жок. Баласын касьш д Абайга карап альш: Калыпсын-ау! Молда болдыи _ й*^ ме?_дед|. Кекету ме, жок, куд!к ^”ыТы«”жа«1лпс1келге„1ме? БтлГес б!лгсш.ем вер! карай вкесш.н кабаган жутан кыста к,„ «йы„ бакан кор! баетшыдай багып, заныл оскен. вкес, де бк баласы,шн сондай сезпишпн озге баладарынан артык санаушы ед1. Уялганды, жауап айтпаганды кеш.рмеитш оке мшез. Абайга мелш. Ол сабырлы, момын шшшмен: - ШУК1РЛ1К, оке,- деп бфаз турды да,- ат барган сон, дарю темам болмаса да, каззрензн руксатын, фатихасын алып кайттым,—дед1. Тшт|, ересек адамша сойлеп капты. Баланын оул ерте эзф- леген жауабы едк ЭкесЫц касында турган Майбасар мен сонын атшабары екен. Майбасар - Кунанбайдын токал шешесшен туган шкп. «Торт токал» туыскандарынынбфтокалынан осы Майбасар. Буны биыл Кунанбай 031 ага султан болганнан кейш, осы Тобыктыга болыстыкстаршын еткен-дк Майбасар Абайдын жауабын унатып турып: - 031, ттт! кошел1 К1С1 боп капты!- дей берш ед1, Кунанбай онын соз1н аяктатпастан Абайга: - Бар, ана шешелерщ жакка бар, амандас, балам!— дед1. Абайдын куткеш де сол ед1. Эл1 тосып, бар козгалысын алыстан карап, онпме етш турган шешелерге карай бурылганда, Абай кайтадан озшщ жасына лайык куанышты бала калпына келе калды. Арт жагында жорга Жумабай Абайдын бупн оны коркытканын энпме кып жатты. Бала енд1 асыгып, оз шешесше карай жакындай берш суд, Жуманньщ катыны, Калика деген бф женгсск ктрттН...!.!]Г|1Ра ималайын Телгара! Сокталдай азамат боп бш жригрН- м\"’мойнынан кушактай алып, бетшен суйдк Таты улкен катынлпп3жСТЫНЫЧ Кать1НЬ| Тобжан Да сущ Содан кешн бга-екеу| суй1'п ж-т\"6 °лг 1°ПТагы улкен еркектщ, агалардын да У уиш жатыр. Абаиды шын балага айналдырып ж!берген \\ 10

осы сушстер сд1. Ол кысылып кызарганмен, кашып кутыла алатыи емес. Наразы боларын да, куптарын да б|лмед1. Бфнеше улкен катындардын, козшен жас та корпцй. Бардык улкеншн кушагына амалсыз кезек-кезек юрт болып, енд1 сытылып, шешесше карай баса бердк Абайдын оз шешеа Улжан мен екпнш шешеа, суду жузд] Айгыз катар тур екен. Бала топтан шыга бергенде, Айгыз кулш: — Пай, жаман катындар алекейлеп, баламыздыц бетшен суйер жер де калдырмады-ау,- деп пандана кулд! де, Абайды козшен суйдг Кезек оз шешесше келгенде, ол суйген жок. Кдггы бф кысып, бауырына басып турды да, магщайынан шскедк Абайдын экесш- деп тартымды салкыидык шешесше де кептен берп М1нез болган. Бала осыдан аргыны кутпеунп ед1. Б1рак бауырына басканнын 031нде де Абайдын журегш катты-катты сокгырган аса бф озгеше жакындык 61Л1НД1. Ана кушагы!.. Улжан коп устаган жок. - Эжене бар, опеки!- деп, улкен уйдщалдына карай бурып Ж1берд1. Кор1 ожес! Зере бэйб1шетаягынасуйе1-пп, урсыптур екен. — Жаман неме, маган бурын келмей, окене кетт!н-ау! Жаман неме!— дей бер1п, касына, кушагына немерес1 барганда, «жаман немен1Н» артынан лезде:— Карашыгым, коныр козым... Абай жаиым...— деп кемсегщеп, жылауга айналып кетт1. Эжес! кушактаган бойында улкен уйге юрген Абай ымырт жабылганша осында болды. Шешелер1 буган бфесе кымыз, б1ресе тоназыган ет, бфесе шай усынып тыкпалай берсе де, баланын бойына ас батпады. Жондеп 1шкен де жок. Кун1 бойгы аштыгы да умытылган сиякты. Ас бере отырып, бойлары уйрен1скен сайын шеше, женгелер1 баладан: - Елд1 сагындын ба, К1МД1 сагындын? - Молда болдын ба? - Окып болдын ба?- деген сияктыларды кайта-кайта сурасады. Абай озге сурактарга жонд| жауап берген жок. Жалгыз- ак К1МД1 сагындын дегенде: - Оспам кайда? Ол кайда жур?- деп 031шн К1Ш11Н1С1Н, тентек Оспанды б1рнеше рет сурап едй Улжан басында ол сурауын елеус1з калдырып, артынан тагы б|райнал ганда: - Е, жур-дагы, жынды неме. Бугш осында маза бермеген сон ожен екеу1М13 куып шыккамыз,— деп ожесше нускады. 11

с! езше блГшнысты № .«рсеге ишара кьш отырганды Эже квр1п: дейш? Не деп жатырсынд„ар, естмедш,- деп ед1, Абай - Не ““еже\"\"/бштад «тТсмесен!. Кулагина не болган, неге естТеМн’-ДЫЛ- Кегшн ортасында отырса да, ср.ксз жапа- 6„„ окшауланып калган ажеснге жаны ашып, кушактап алдына жантайды. Эжес1 тус1НД1 де, аз гана босацсып. - Балам-ай, эжевде куыс кеуде болмаса, не сымбат калды?- деп, езйшдагдылы мун-шыныиа карай беттеп едй Баласы кимады. - Жазыла ма оз1? Емдесе кайтед!?- дедк Уй 1Ш1 де, эжесл де кур кулш кана койды. Кэр1 шеше куле отырып, баласынын талайы кайтпасын дегендей кып: - Ушкфсе, кейде ашылып калады. Ушкфген жагады,—дедь - Ушюрсе, мына балан молда боп келд1 гой. Ушюрт бадана,- деп Айгыз кулдк — Ушюрсш, баласы ушюрш берсш. - Сорлы кэрннн коншне о да болса демеу гой!..— деп уйдеп улкендер, эаресе женгелер Абайдан шын бфдемеш дэметкендей. Абай бугаи 1шшен ыза болды. «Ушюру, шфтю жазу, касида оку» молдалыктынел уйренген дагдысы екеш рас. Бала кониине каггы жирешдт коршетт балгер, кушынаш сиякты, баксымен тен молда, кожа аз емес. Абай соны еске алып, оз жайын мыскылдагандай болып, аз кулшсфеп отырды да, бф кезде окыстан, ежесшщ басын кушактай ап, сыбырлай кубфлеп, бф нэрсен! шубырта женелдь Журт аныра карап отырып, басында дугалык окып жатьф екен деп едк Кодшп молдадай шарт жупшп алып, тусш томсартып жШерш, шешесше тонш отырып: Юз! раушаи, кез1 гауйар, Лагылдек бет ушы ахмар, Тамагы кардан эм бийтар, Кашын, кудрэт, коли шига, згагсс:=гг ■*- даусын Мубада болса ол бф коз, Тамаша кылса юзма-юз... 12

Кетш куат, юмылып коз! Бойыц сал-сал бола нига?!— деп кеп, кезш жумып, ержн жыбырлатып, эжесшщ кулагын ашып «су-ф!» деп койды. Бул езшщ биыл осы коктемде Науаи, Физулид1 окып журш жазган Олеги болатын. Отыргандар ел! де дел-салда. Куд1к етушщен де, шын дугалык екен деушшер коп. Бала солардын, шама-шаркын танып, мыскыл еткендей боп алдацкырап келд! де, ещц шыныи танытпак боп, даусын ашык етш катайтып алды. Тагы да кезш жумып, тусш томсартып, куран аударган молдадай, шгерькешн тенселе берш: Ушады бозша торгам кодеш ыктап, Басасын аягынды ныктап-ныктап, Кор1 ожем естшеШй, нана берет, Берешн елещммен шын ушыктап...— деп кеп, тагы да «су-ф-ф!» деп койды. Уйдщ 11111 енд1 сезш, ду кул1СТ1. Сонгы элецнщ тусында эжес1 де тусшген. Ол уш ешш, суйсшш кулш, баласын аркага кагып, мандайынан шскедк Абай кулместен, мыскылдай карайды. Эжесше жабысып отырып: — Кдлай, кулагьщ ашылды ма?— дедк — Е, жаксы боп калды. бркенщ оссш, балам!—деп эжеа алгыс айтты. Улкендер бала мшезше бф кулш, бф танданып суйсшш калды. Кдра сур бала коптщ коз1 бф езше кадалганга еши кысылынкырап, кызарып едк Бфак кезвде жайнай жанган от бшнедд. ©зге балаларыиын, ажарынан белек, кызулы, саналы оты бар сиякты. Улжан тартымды болумен катар, сыншы да ана. Баласынын, жацагы мшезше бфаз ойлана карап отырды. Биыл денес1 ескелендеп калган баласы мшез жагынан да ересек тарткан сиякгы. Улжан коплен бфге кулген жокедн Енд1 байкай отырып, акырын мырс етп де: - Балам-ау, каладан молдалык экелед! десем, нагашьща тартып кайтканбысын, немене?- деда. Улкендердщ берше бул ете тусш1КТ1 ед1. Жанагы бала мшезшщ дел шешу1 сиякты болып, кайта кулдфдк — Бесе, Шаншар? - Битам, Шитан! 13

- Тонтекег соэцер! де к®™'1 “‘\"в^Г^-кушынаш бод, ел-прз-сексен жпнаганша'тонтекепетартканым кош 1лгер.емсс пе?-деп Абай ‘Ле - Жа'рйды,' ендеше, ер жепп капсьщ, балам,- дед! шешес!. ПолосыксздеМайбасардынатшабары кеп к.рдк Булбарана, кеште Кунанбайдын касыида турган каба сакал, кара Камысбаи ед1. Келд1 де: сен! экец шакырып жатыр, дедк - Абай, шырагым Уй 1Ш1 де, Абай да ун каткам жок. Баганадан берп еркш, ойнакы, бала мшездщ боршен тартынып, бойын жиып, бала шэкфт ундемей уйдем шыкты да, окес1 отырган уиге келдк К,онак уш шешелер уйшдей емес, сыртынан да салкын, унсЬ. Абай еактен к!ре, уйде отырган улкевдерге ашыкдауыспен, айкын ет1п солем бердк Улкевдер де мумыц солемш дауыстап алды. Кю коп емес, Кунамбай мен Майбасар, Жумабайдан баска осы онфдепТобыктыныцбелггш улкендерк Байсал, Божей, Каратам, Суйшд1к екен. Жоне осылардым жанына ерткем жас жолдасы Т0р1зд1 Байсалдыднемере 1н1с1 - бала жтт Жиренше бар. Абайдан жасы улкендеу болса да, ол курбыша ашына едк Экесйщбагаиагы кешке куткен К1сшер1 осы улкевдер болды. Абайдым бала куншен сезетш бф жайы: мундай кюшермен, оаресе дол осы торт-бес квдмен бас косу ел 1шшде басталатын бф улкен 1СТ1Н, окшау ютщ белпс! болатын. Оларды окес! ежелп дагдысы бойынша одеш шакыртып алгам сиякты. Бурым ондай создерше Абай араласып та, тындап та кормеген. Бупн бфшип рет одеж алгызып отыр. Бф ойдан Абай езше бфдеме айтпак па екен деп те ойлады. Бфак ешнорсенщ кисынын таба алмады. Абай келш отырысымен анау улкемдер будам кала жайын, оку жайын, саушылыгыи сурастырды. 0зге улкемдер ишнде Абаига, осфесе когдл болген созуар, жаркын жузд1 Кдратай. Ол алдсыи.ды коре отырып, Кунанбайдын. озге жас балаларын да еске - Осы, ана Ыскак бф жошыи! Бф турл! пысык та сергек неме!—дед|. - Ол элп Кункешц колындагы ма?— деп сурам алым, Божей: - Рас, кулдырап тур!- дед}. 14

— Иэ, рас-ау, соныцоты бар!—деп Байсал да костады. Муныц бэр! киялап айткаи К^унанбайдыц кошеметк Уидемей туйЫп, суп-сур боп отырган Кунаибай ол создерге коп шшфкенген жок. Кдйта, тер1С коргемдей мойын бурып, Абайга карал: - Одам да, не кутсендер де осы жаман карадан кутсендершП— дед1. Кунанбайдыц мына баласын осында шакыртып алып отырган жэне жанагыдай етш буларга таныткалы отырганын озгеден Кдратай бурым ацгарган. Ол дагдылы, майыскак ептшкке салып, енд1 К,унанбайдыц жанагы бетшен Абайды соз кыла бастады. Божей мен Байсалга карап: — Сеидер муныц суидетке отыртканда не дегегйн естш пе ед!ндер?— деп, аз култ алды. Абай 031111ц балалык, шалалык мшезппц б1 р11т мынадай суык шшшд! улкендерднт ортасыиа салгалы келе жаткам Кдратайга, ттт1 ырза емес едк К,ысылып, уяла бастады. Б1рак токтатар шарасы жок. Сондыктан бар тапканы — ол бала 031 еместей, ундемей сазарып калды. Каратай куле отырып: — Сундетке отыргызганда, ауырсынып жылап жатып: «К,удай- ай, бул корлыкты коргенше, кыз кып неге жаратпадыц!..»—депт1. Сонда шешеск «Акылсыз балам-ау, кыз болсан бала таппас па едщ, содам киын боп па?»— десе, мынау: «Ойбай, онысы тагы бар ма ед1?»— деп, жылауын тыя койып, шыдай бер!пт1,— дед1. Улкендер акырын мырс-мырс кул1п койды. Кунанбай ест!меген сиякты, ешб1р белг! бермедг Бул сиякты соз оны мен Байсалдардыц кабагына Караганда узакка бармайтын тэр1зденд1. Абайга жайлысы сол болып ед1. Эйтпесе, улкен адамша орталарына шакырып ап, акымакбала кып койып кулгендерше ырза болайын деген ойы жок. Сойткенше, сырттан Оспан кф1П келд1. К1шкене 1Н1С1. Ауылга келгел1 коп сураса да, коре алмаган тентек, содыр 1Н1С1. Ол солем беруд1 умыткан жок. Б1ракокес1 мен озге ешкшге карамастан, келе Абайды кушактай алды. Оз1гйц де ец жаксы корет!Н туысканы Абай едг Екеу1Н1Ц арасы 5-6 жас. Сондыктан Абай казф де оган ага есептк Оспан келе бергенде бу да кушагын жайып, бет!нен суйд1. Улкендер булардыц жаца кор1Скегйн сез1п, мына М1иездер1н кеипргеидей. Б1рак келес1 мииутта-ак Оспам 031н1цтентект1пн танытып, абыройдан айрыла бастады. Ол «кайда журд1ц» деп акырын сураган Абайга журес1нен отырып, агасыныц мойнынан кушактап, оз!не карай тартты да, кулагына бЁр норсе 15

сыбыр егп. Бунысы б.р катты нашар боктык, свз ед1. Шетк1 уйде . Сагынган агасымен ен ез|нт осуРАбай сескен)п, кулагын таршп кап: алгаштшш каткань бер1п ед1) 0сПан атып турып, муны бас -0й,недейс1Н?- салып^кушактап^а де^м-н аНаган! Айтушы болма, анаган!..-деп, экес! жакты нускап, Абайдын. аузыи аштырмай, шалкалатып Абай бф жагыман ержшз кулш, екшшшен кысылып, бойын жиьш алайын деп ад. Денес» кесек, колы кдйратты Оспан турегелш а_л_ы^пшалкалата жыгып салды. Жэне сонын устше, уртьгна тыгып журген бф сшекейл! катты нэрсеш эп-сэтте Абайдын койлепнщ омырауын ашып, жаланаш етше типзе тастап жШердь Абай сескенш, тшркенш ырши берген. Улкен КЮ1 сиякты боп отырган шокфтп, мына бала бф сотте К1шкене балаша алыстырып, арпалыстырып жЮердй Оспан оный, тгпркенгенше мэз болып, экесш умытып, сакылдап кулш: — Бака! Бака салып Ж1берд1м койлегше,— деп, Абайды бурынгыдан да жаман ттркендфдк Кунанбай езшщ арт жагында отырган балалардын не кып жатканын байкамаган. Енд1 тентек Оспаннын дагдылы мшез! кутырып, удей бастагаи сон ашуланып, шугыл бурылып, жалт карады. Жана байкады. Алпамсадай болган, асау кара баласы, Абайдын кеудесше мшш ап тургызбай жатыр екен. Кунанбай ез алдындагы мына бейбастактыкка катты ашуланып, Оспанды сол колымен озше карай жулкып суйреп алды да, жактан тартып-тартып калды. Оспан ею бет1 нарттай жанып, улкен кездермен окесше шоктай кадалып, сазарып турып алды. Урганына титтей м1з баккан да, калт еткен де жок. Бунын бэрш керш отырган Суйщдак Байсалга кубф етш: — Жаным-ау, каскыр бала мынау гой!— дедк - К,уж десещш. Мынадан ба, мынадан шыгар-ау!—деп Байсал да кунк етп. Кунанбай атшабарга катты эмф етш: — Бар, алып кет, каргыс тигенш!— деп, Оспаннын бетш бурды да, итерш калды. Бала сурйпп кулай бергенде, атшабар да кармап котере берд1. Оспан дол сол экеден кутыла беруд1 куткеидей атшабар ещц котерш алганда, уйдепнщ бэрше естфте, арт жагынан жел шыгарып, «тырк» етк1зд1 де кете барды. Майбасар Кдратайга коз тастап, бф езуш тартып, басын шайкады. 16

К,<ш, мына абыройсыз, бар абыройдан бф-акайрылды-ау!— дед1. К,онак.тардыц кейбф1 акырын кулш калды. Каратай, Байеалдар Оспанныц кетюш оз 1штершде «коркып кеткен жок, егесш кетп» деп багалагаи. Кунанбайдыц бурыннан да туйшп, айтар созш бастамай ызаланып отырган калпы бар едк Мынау туста тагы да суынып, тунере тускендей болды. Уй 11111 бфталай жым-жырт отырып калды. Сонымен бфаз томсарып отырып барып кайта кыбырласканда Кунанбай, ойдагы созш бастады. 2 Конак уйде, децгелек устел устшде кызгылт, куцпрт сэулеа бар тас шам жанып тур. Октын-октын фгеден соккаи жел лебшен ЭЛС13 шам кейде уйткып, шалки тусш, кейде лапылдап, жал- пылдай жанады. Кырын отырган экесшщ улкен, кесек шипш Абайга жартылай тана коршедк Тус1 суык. Кара сур жузше бозгылданып туп* де шыгып алыпты. Жалгыз 031 узаксойлеп отыр. Зор даусында ыза мен зш бар. Кейде Абайта кызык коршетш бф макалдар, метелдер айтылып кетедь Абай экесшщ соз желкпн, туп мэшсш тусшген жок. Кейбф макалдарын тана тандана шешш отыр. Осы бар улкеннщ мундай жердеп салты бойынша окес! де туспалдап, орагытып, уктырмай сейлейдк Б1р созшен б1р созш жалтастыруга Абай улпрмей, адасып кап отыр. ©зше салса, жанагы квадлд1 уйге, шешесшщ жанына казф кетер едк Бфак екес1 шакырган сон ендц шыгып болмайды. Сондыктан бф уакыт ол оке сезшщ сыртын, агымын тындайды. Кейбф 031 бшмейтш киын, жана сездерш устап калады. Элдеюмге каптап, зфкшдеп сойлеп отырган оке сез! кейде бутан бф жортуыл, шабуыл устшдеп шубырынды. узак сарын сияктанады. Кейде угымсыз созден ши пысып, экесшщ пиши, тулгасына карап, кадалып калады. Тепнде, ертекнп, олений не баска энпмеил адамгаталай уакыт тапжылмай тесше карап калу Абайдыц юшкентай куншен берп одет! ед1. Адам пшпш ордайым бугаи бф тамаша, озгеше кызык сурет торпденетш. Эсфесе, эжм! мол улкендер пшпш бф кшык хикая тэр!ЗД1. Ол кей адамнын айгыз-айгыз ожшшентсалбы$аган У* °)2-526 ЦуО ау“д1алнедаыудкакнгьгЪапэкхЫак1ш7асшы”

шукорзтддыенаршашне,нГ,кэырсрат„лыТуасГнтсаснеакигаа!лнр-тммауа™рнтыдван™йаны°н-На0=н3б1комнолшедаметееы-нксенееш.кпебКетоыукярнуп/аыпе?жбоКаанснекгйдаадымне, смыалзлтмыен ап ме? Барже де укап кетш отыратык злам мусшдер! болады. келген, узын сопак б.асы- иын кулакта,нт Экес1Н1Н ат жакты жогаргы жор) каз жумырткасындай кершедк Онсыз да узын, улкен бетше уп-узып боп денгелей б1ткен сакалы косылганда, басы мен бета б!р егирдей. Сонда К,унанбайдын жалгыз сау коз1, оныц кетерпца жал-тумсыгыныц сол иыгына шыгып алып, калгымай, сак1пыдай багып, осы 01-ирд1 калт етпей кузетш турган сияктанады. Коя берсш, салгырттыгы жок сергек, катал кузешн. Жалгыз коз шунетемес, томпакша. Тесше, сыздана карайды. Клршпнде сирек кагады. Иыгына бота 1ннпн жамылып, шалкия отырып сойлеген Кунанбай осы уйде оркшге карамайды. Карсысына таман отырган СуШшпкке гама кадалып сойлейдь Сакал-шашы бф рендес, кара бурыл Сушндж окта-текте бф карап койганы болмаса, Кунанбайга теале карамайды. Козш томендете бередк Абайга онын шппш — коп кездесетш, оцгшеа аз пшпн сиякты. Божей де оншалык озгеше емес. Тус1 ак сур келген, оз1 коцыр сакалды, кесек мурынды Божей — осы отырганнын, боршеи де сулу. Бетйще ожш1 де аз. Бфак Абайдын. козш оган коп тартатын б1р норсе — бунын бткшелеу, шшкене келген коздерк Кунанбай узак сойлеп отырган кезде Божей кыбыр етш козгалган жок. Козш де томен салган калпынан бф котермедк Сондыктан оньщуйыктап отырганы, я ойланып отырганы мелш емес. Калыцетп, салбыранкы кабагы кшшене козш корсетпей, тасалап алган сиякты. Кунанбайга булардыц шшен коз алмай, кырандай карап отырган - дол тордеп Байсал. Кызыл жузд1, жирен сакалды Байсалдын,денес1ф1, капсагай. Кокнпл туст1 улкен коздер1 — ор1 салкын, ор1 сыр берместей сабырлы. Булардан баска барлык салкын, томсарган жандар шшдеп ен Майбасар ^ ШаПШаН’ кагылез1 Оратай мен Абай касындагы Улкендер тобына бф жактан, океден томен отырып, телмше караган Абаи болса, дол осы торвденш, барынша бой салып карап отырган - ана шеттеп жас жшгг Жиреише. Р 18

Бул — Кот1бак11шнде Байсалдыджакынтуысканы Шоканныц бапасы. Байсал эрдайым касына ертш журедк Эр1 ж!гт, ор1 соз угып, адам болар деген жасы. Ол энпме атаулыны коп бшедк К,ызык кып айтады. 031 кулдфп. Абайды еркелетш те коятын кез! бар-ды. Кдзфп осы жиында Абайдыц оцаша кездесуд! Ьдейтш жалгыз ыцгайлы корер адамы осы. Бфаконыц шымы ма, я эдеш улкендерге коз кыла ма, эйтеуф, казф Кунанбай созшен баска бар дуниеш умыткан. Сонымен бфге Абайды да былай коя турган сиякты. Жиренше кабагын бф шытып, козгалактап калды. Абай енш байкады, экеа сезш аяктап келед» екен. — Кдцар сумный, кылыгы сырт едшн алдында менщ бетше салыкболса, осы елге, оз келеце келгенде, осы отырган бэршЬге салык. Мынау отырган сендерге салык!—деп азтоктап, Суйщщкке кадалып отырган жалгыз козш ещи тордеп Байсалга аударды. Одан 631Н1Н он жагында отырган Божейге кадалды. Бфак Божей мен Байсал мызгыган жок. 0зге отырганнын барлыгы созд1Ц салмагы мен туйшш оз аркаларынан сезгендей боп козгалактап, ыргалып калысты. — Ендеше, олшнен уят куит. Ел кормегеи сумдыкка, ел кормеген жаза керек!— деп Кунанбай байлауын айтты. Кбайта босар тур! жок. Тас туйш боп бекшш, туйшп алган К0Р1НД1. Отыргандар осы кущи танып калды. К,унанбайдыц булай беттеп алганда кайта оралар кайырымы жок, оны бер1 бшедь Не айтысып, шарпысып кету бар. Немесе 1штен кош- тамаган уакытта Байсал, Божейдщбфтэсш: мшдст, мысалды Кунанбайдын озше бастатып, артын озше тастап кететш одет! бар-ды. Жан куйер жер болмагаида, олар осы сонгы мшездЁ коп колданатын. Екеу1 де жарытып, Т1С жарып сойлемейтш. Бфак Кунанбайдын мына соз! ундемеске де коймайды, ундеуге де жМЗермейдЁ. Дел-сал етп. Уй 11111 бфталай уакыт жым-жырт отырды. Кодарды Абай бЁлмеуиш едь Оган бул ат эуел1 - «К,озы Корпеш - Баянный» Крдарын елестегп. «Сум» дегегпне Караганда да, былтыр Байкокше акын буиын шешелерше жырлап берген Крдардын бейнес! сиякты. «Кддар деп соган уксаган б!реуд! одеш сол атпен айтып отыр ма» деп ойлады. Жым-жырт жиыннын 1шшен алдымен сойлеген — майыскак К,аратай. Ол: 19

Гугш 1К екен! рас. Улы-кызынньш басына бермесш. Шын болп.шГкепФ кауымында кететш !с кой бул,- дел, «Кодардыц айы?ы шын ба^бекер ме?» деген оз ойларындагы куд.кке ептеп “ а бГр согып, киялап салды. Кодардьгн бул жиыидагы ■™сы - Суй1НД1К. Кунанбай баганадаи зш салгаида, эдеи. соган шукшиган. Омы да журтшк бэр! бшп отыр. Кодар кылыгынын орайын алдымен 03 туысына «айыпты», «соракы» депзш ез аузынан айткызып алу Кунанбайга да керек. Ал Суйшдш сол СОЗД1 оп-онай, б 1р айналмай айтып салса, ертенп’ таукымет бунда. Жэне алдымен Кодардын сол Ку- нанбай айткандай айыптылыгына да коз1 жеткеп емес. Ол Каратайдын шапшандыгынан бф пайда да тапкандай болды. Эсфесе, оныц «шын болганда» деген босан тастаган жерш устады да: - Осы айыбына коз жетсе, тургызып койып бауыздайык. Бфак сол шынына жеткен жан бар ма?..— дей берш едн Кунанбай сершлш, 1лгер1 умтыла тустк - Ей, Суйнщдк,— деп киш кетш урыса сойледк- албасты да кабакка карай басатын. Кыры жок, касиет1 жок басшы болса, ыбылыс, жын иектемей нетедь Адал десек, аман десек, жан берейк, актайык, акыретте айыбын оз мойнымызга алайык. Б:рак менщ ек1 бфдей жаным жок. Майысар болсан, жанынды да берерсщ. Беремющ, жанынды?!— деп, сарт етт озше жабыса ТуСТ1. СуШндж Кунанбайдын, баганадан берп зшне ешн ызалана бастап ед1. - Е, тастай алмай журген жаным жок! Терге демесем, жанымды ала кой деп кешлге келт пе екемш,— деп томсарып калды. Му11ын колынан келген бар карсылыгы осы едк Баж еткенмен ыктап кеткен сыкылды. Кунанбай сезд1 де, енд1 жуйемен утпак боп, кугынга салды. - Тергесен, Кодар сумдыгын аныз кып, копке жайып экеткен елд! терге. Ел турсын, кешеп жиында бетшшге былш еткЫп, жарып айткан жатты терге. Соган да жеткен. Бар да «отфк» деп соны илаидырып келий. Елаузына какпакболып корни. Бфакол колыннан келмейдк Ендеше, не ер бол да, акта! Немесе план да, жазала! Гек, жарыктыгым, думбгпезй-ий корсетпе, былкыл- сылкылынды аулак экет!— дедк Енд1 Суйпцпк те ундей алмай калды. Аз богелген сон бага­ надан Кунанбайга сыр алдырмай, салкын гана карап отырган Байсал: 20

- Кара деп жазалаган кунде, муиын жазасы не болмак,- деп ед1, Кунанбай: - Жазасы - шаригат жолы. Шаригат не буйырса, сол болады. Мундай сумдыкка казак айткан жол жок. Теп, алдыцгы ата баден бакытты да. Бундай лагынегп оз тусында кормепть Кесшш де айтпапты,—дед!. Кунанбай буган шейш ашумен, зшмен кеп, енд1 осы туста куйзелгенд1к куй корсетт, осымен жиыннын кабыргасын кайыстыргысы келген. Бэр1 де тфелш к&оды. Ат тумсыгы бф бДеу, мендреу кабыргага Тфелген сиякты. Жалтара алмады да, ундеспедг Аз ойлаганда Божей оз 1шшен «шаригат та жонге карайтын шыгар, акай жок, нокай жок, коршгенге буйда бере бермес» дегендей. Бфак бул ойын айтса, Кунанбай тагы бойлап тартып кетедг Сондыктан ундеген жок. Тагы да шапшац Каратай: - Ал шаригат бул Кодар кылыгына нс буйьфады екен?- дедд. Кунанбай баганадан томен отырган жорга Жумабайды енд1 гана еске алгандай бурыла карады. - Мына Жумабай калага барып, Ахмет Риза хаз1реттен фатуа сурап келдг Жазасы дарга асу дептг — Дарга?- деп Кдратай уркш калды. Божей Кунанбайга ажырайып, т1кс1не карап ед1, аямас тус1 айкын екен. — Барлык байлау осы болганы ма? Ит те болса, бауыр емес пе ед1?—дегенде, Кунанбай кынжыла тус1п: - Оны бауыр дегенгпн бауыры ез1лс1н! Шаригатпен шарпыспакпыз ба? Кодар емес, кутпаиым болсын, кайтпаспын да тынбаспын,—дед1. Енд1 бугалык экетет1Н, бойлауык жерше жеткеи екен. Божей 1Ш1 муздай отырып: — Коз1н жетсе, мешпн б1ЛС1н,— дей салды да, ойдагысын 1шке буг!п калды. Байсал ун катпаган куйде жым-жырт. Кунанбайды актамаса, Божейд1 де куптаган жок. Суйшдж те осы топтын, дагдылы мшезше басты. - Ел де сен1К1, ел 1Ш1ндег1 тентек те сенш. Кашканнын да, куганнын да келет1Н1 озщсщ. Тек, не буйырсан. да тергеп алып, буйыргайсьщ. Калганын оз1н 61л,- дедк Бул Божейд1н кабагын баккан болатын. 0;л калай кешер1н айкын бше алмай, «сонынб1р б1лген1 бар шыгар» деген есеппен жалт бердк «Тергеп алып, б1лгеннци кыл» дегенд1, аяктап келгенде эркайсысы да б1р-б1р кайырган-ды. 21

Вши; бул создер! - суйей салды. Багападаи берп созде Кунанбаймен «ы арбасыл бон, айтыспай-ак «п» жср Божей бшсе, Кодар жайы - Кунанбакдынтагыбр ^Ф^Осал емес ужен кыры болгалы тур. Кайда беттер екеи? Неге согар екен’ Не де болса, еши салмагын КунанбаЙ оз> котер.п алатын бекоелнады.Буларжалпылдапкостаган жок. Оны Кун^аанибпаРи убгштеятсшсядети болды. Тубшде, дэл осы отырган юсшер осы жонде устасса да кисыныбар. ^ г, - Сушнщк, Божей жагынын, ойы осы болса, Кунанбаи да оз есебш алдын ала оз! олшеген бетпемен шлне фкть Жанагыдан эр1 жазылган жок. «Пэлен етем» деп кеакп байлауын да аитпады. Осы отырган бес-алты адам дол казфп куйшде полем мыц уй Тобыктыныц талай туйш, шытырмаи жайларын осы арага жиып экеп отырган адамдар. 1штер1нде коп калтага коп есептер салып кеп отырган аткамшерлер. Кунанбай ага султан болды да, озгелерйпц катарынан озгыгшап кегп. Омда экшдж бар. Сыртка да, улыкка да жакындык бедел бар. Эр1 колы узын, малды. Созге жуйрж, мшез бенен юке де алгыр. Осынын бэр1, оз ортасын бойымен басып жыга беруге себеп болатын. Бфак Кунанбайдын мыкты жер1 Тобыкты шп болса, олс!3 жер1 де осы Тобыктыныц 1ипнде. «Кус канатымен ушып, куйрыгымен конады». Сол канаты мен куйрыгы ел 1иинде 031 тустас рубасылар. Осы Байсал, Божейлер. Осылар соцгы бф жыл бойында бурыигыдай ашык-жаркын емес. 1штей Кунанбаймен андысып калган сиякты. Оны Кунанбаи бшедк Бфак осындай кып косарына гпестфсе болганы. Туб1, бэрн-нц де багатыи таразысы - ел. Сол елдщ алдында байлауды Кунанбаймен бфге байласкан осылар болган соц жегп. Куйсе, Кунанбаймен б!рге куйедг Ал 1Ш1нде не жатыр, оны бшмейдь Олай болса, Кунанбайдын. да сырты булардыц шш бшмеген, елемеген К1С1 горгзд! болатын. Тобыкты коп рулы коп ел болганымен, барлык улкен шецбернпц таразысы осы отырган бес-алты адамныц руларымен олшенед!. Эсфесе, рубасы осы адамдардыц оздершен сал- макталады. Сонда Кунанбайдын; оц жагыида отырган Божей — калыцЖттекпцадамы. Бурын орталарынаи Кецпрбайдай терю азу, мыкты би! шыккан ел. Бертшде урыншак, колшыл болып жоне барымташы жортуылшы жтт коп шыкты. Шетшен созуар соткарЖ1птек. Байсал да сомдай мол ру - Кот.бактымтургысы’ 22 м

«Токпа к жалды торы» дсп атаганда, уйф! калын айгырдай, коптншен атанган. Бул, ааресе мал кобейтш, жерд! мол камтуга тырысатын, кэпттне сешп, анау-мынаудан оиша кысылып- кымтырыла коймайтын ауылдар. Сушнддк - осы агайынды елдер 1нинде ен азы Бокеншпнн шею. Мал, думиеге шагыны да осылар. Бокеншнпн юрмелеу туысы - Борсак. Жапагы булар соз кылган Кодар — сол Борсак болатын. Кунанбай болса - Ыргызбай руынан. Бул — бас жагына келгенде Жттсктен де, Кот1бактан да аз. Бфак эр! малды, ар1 коптен бер) Тобыктыны билеп-тостеп келе жаткам ауылдар. Туыс жагын алганда, Божей мен Суйпциктен гор1 Кунанбайга Байсал жакын. Сойыл согарга келгенде, колга, сайга келгенде Кунанбайдын мыктап суйенетп-п сол Байсал ел! - Кет1бак. Омы ЭЛ1 кунге оз ыркынан шыгарган емес. Каратам болса, булардыц барлыгына алыстау. Ара агайын тэр13Д1 Кокше деген рудыц аткамшерк Аз да болса пысык жэне шорс-шореде жургешйктен б!р мушеден калмай шест отыратын. Осы отырган рубасылардыц мшезк артта журген улкенд1- К1Ш1Л1 аткамшер, аксакал, карасакалынын бэрше де мгнез, тэал бола журед!. Кунанбай касындагы кой коздеу, сулуша Майбасар стар- шын болды да, оз достарынан да, Кунанбайдын жакындарынан да ажырай бастады. Каз1р Кунанбай алдында, жастан берп дагдысы бойынша ундемей отырганымен, бул ерен бул1К, соткар адам. Кунанбайдын улыктыгына бак масы болган Ыргызбайдын басы осы. Буг1Н Божейлерд1Н, Кунанбаймен 1штей суысуына себепш: болган да осы Майбасар. Будан ек1 ай бурым зыкысы эбден шыккан ел БожеШи салып, Кунанбайдан: «Майбасарды орнынан тусф» деп Т1леп ед1. Кунанбай Майбасар мшезшбшседетусфмедг 0з ©зшйткара куш1, 31л 1 сиякты болатын осындай б!р Майбасардын журу1н макул К0рд1. Улкен б1р есеб!: «Анау, журтты шакар айгырдай мойын салып куып ыктыргаи уакытта, ел арыз айта озше келед1, оз бауырыма кайырып бер1п отырады» деп топшылаган. Кодар жайындагы С0здерд1нартын Кунанбай ашып шешкен жок. Аналардыц емеур1гпн ес1тт1 де, калганын ундемей б1Т1рд1. Аздан сон, С03Д1 баска жакка К0ш1р1п, осы коктемде мал тойыны кандай, шоп шыгымы кандай, кош1-кониыц мезпл1 кандай болатынын айта бастады. Биыл да, бул отырган бар- лыгынын кенес! Шынгыс сьфтындагы Баканас, Байкошкарга 23

ШеШн кошт барыспак. Ол - Керей конысы болса, солКцийге мшбелей барып конып, ею езенда тары да жылдагыдаи баураи бермек болысты. Тобыктынын осы жуандары малы аз гаиа Керейден сол ею озенд! жылма-жыл кома журш, тартып алмак НИ7ул 0°иг1™лерге келгенде барлык баганагы томсаргаи жиын шешЫп, жазыла сойледк Осы кезде Жирснше Абайга ым какты да, тыска шыгып кета. Абай Кодардын кылмысы не, 031 кш екенш бшмеген калпында болатын. Ол жалгыз-ак, «дарга асу» деген жерде, шинен бф турш Т1КС1Н1П калды. 0кес1не сене алмай, сескене карап, «соны 1стейд1- ау» деп б!р ойлады. Б1рак байкап, болжап корсе, дар дегеи кырда, бул елде осте болмаган нэрсе. Ест1П корген де емес. Ол мунын, тус1Н1пнде Ьарон-Рашит халифа заманында, элдекайдагы Багдат, Мысыр, Газнада гаиа болатын жаза сиякганады. Сондыкган «дарга асу» деп жай айтылган болар. «Ол болмас, болмайды!»— деп байлаган ед1. Сонымен б!рге экес1 Жумабай жайын айтканда да, Абай кайран болды. Кала мен жолда талай кун бфге болган уакытта б1рде-б1р сезд1рсешП «Фатуа», «Дарга асу» деген ук1мдерд1 жасырып алып келе жатып Абаймен жарысады. Калжындайды, ойнайды. Енд! тук кормегендей, ундемей отырган тур! де мынау. Бупн кунузын Абаймен курбысыидай жарысып келгеш-йн де б!рде-б1р белпс! жок. Соган карап Абай улкендерд1н. осындай, 1Ш1 кдтпарлы, киын жататынын ойлайды. «Улкен болсам, осылардын М1нез1н эрдайым 61Л1П, танып туратын болсам» деп, сол улкендгкке тагы да бф кызыккан, асыккан ед1. Абай улкен болуга, теп, коп асыгатын, кызыгатын. Енд! ес!не туст1. Жумабай калада буган тус1Н1КС1з б1раз м'нездер ютеген. <<Каз1ретке сыйга апарам, Кунанбай Ж1берд1» деп, кысырдьщ бф сем!з кара кок кунаншыгарын жетектеп журген-д1. Абайдыц молдасы жоне меш1тпд имамы Ахмет Ризаньщ уЙ1н сурап алып, артынан Абайга «молданыц уЙ1не ерт1п жур» деп буны бфге де ала барган. Екеу| асау кок кунанды жетектеп бара жатканда, б1р тобе- ескои, тентек Сагитдеген баланьщ буларга 1стеген кырсыгын да есше алды. К,азф ныгызсып отырган Жумабайга карап, жымиып 24

Булар какпасыиын жанынан оте бергенде Сагит терезеден коре сала жупрш шыгьгп, тас лактырып, айгай салган. Асау купанным, уркетхнш корт алгам сон, онан да жаман кутырып едх. К,акпага кайта жупрш юрт, шыбыкалып шыгып, бугып келш асау кунанды шаптан да туртш калган. Сонда кок кунан ышкына шапшып, безе жоиелгенде, Жумабай айрылмаймыи деп тырысып корш едк тай суйреп, дедектетш экетш, Жумабайдын аягы тарп- тарп етхп каздамдап, тымагы, такиясы да ушып тусш калган-ды. Басынын жалтыры да коршш, Абай ержаз кулген-дх. Асау токтамаган сон шылбырды белше орап алган Жумабай шалкайып табандап тартып, коше бойыныц кумын боратып, тагы да росуа болтан. Бул туста Сагнгка косылып Абайдын да 1шек-С1лесх катып ед1. Жумабай кок кунанды зорга токтатып алган сон, Абай Сагитты манайлатпай куып Ж1берш, сол бэледен Жумабайдыда, кунанды да 031 куткарып шыккан. Булар казфеттщ корасына юрт, асау кунанды ат корага байлаганда, казфетоз1 керш, сыйлыкекегйн шп бш!п, ун катпаган болатын. Кейш уйге к1ргенде, Жумабай Кунаибайдан солем айтты да: — Мына баласына — озпнзддн шэк1рт1щзге фатихасын сура деп ед1,— деген. К,аз1рет: - Бэрэкалла, бэрэкалла... бирахматика я архаморрахимин,— деп отырып, Абайга кол жайып бата берген-дь Содан ар1 каз1ретпен не деп жауаптасудын бабын таба алмаган жэне Т1ПТ1 шулд!реген, к1тапшылаган ТШ1Н уга алмаган Жумабай тагы бхр ойдагы онг1мес1Н тупа-тура, колма-кол бастап едк Онысы К,унанбайдын айткан солем1 екен. Сурап кел деген бхр улкен соз1 екен. Осы жондер!Н айтты да, Жумабай Абайга бхр, казфетке бхр карап: — Бхракол жайын онаша, купия сойлесдеп едх. Балам, сен...— деп, Абайга октала бергенде, казфет те сез1п, Абайга: - ИбраИим, С13 хазхр мэдрэсого кайтыныз, балам. Бос ауылга кайтмас бурын минга К1р1П, фатихамны алып кет1щз,— дед1. Абай шыгып кеткен. «Сокалап отырып, ойдагысын жетк1з!п, жанагы фатуаны сонда алып шыккан екен-ау, бул» деп ойлады. 031Н керек еткен соз бен шырайды кормеген сон, енд1 Абай да Жиренше кеткеннен кешн, бфаздан сон акырын сусып, тыска шыкты. Бул уакытта Жиренше сонгы атка шхдер салып, отка 25

жШерш жатыр екен Ес1К ашылган жерден Аба иды корд| де, акырын дауыспен. муида кел... - дед1. - Абай, бер| кел, Абай бугаи жетер-жетпестен: К,одар к 1 м? О не кылган? - 0», Жиренше, жанагы осы Айтшы,— дед1. жакыны жок, жалгыз уйл! бф Борсак. - К,одар — - Ол кайда? Шынгыстынет боктершде, Бокеноп асуыныц - Е, ол мына бауырыгща. - Ал ол не кылган? - Сол биыл кыстыгуш жалгыз баласы олгеннен кейш, келшшен жакын бопты дейдк Ана кшшердщ сумдык деп отырганы сол. - Жакын? Калайша? - Не калайшасы бар? Шоккен дейдк.. - Не дейс1Н? - Е, сыгыр, шоккеид1 бшмеунп ме ен?.. Бура мен шгенше?.. Бшесщ?..-деп, Жиренше оте бфтурпайы козгалыстар жасады. Ол упкендер арасынан эбден шл пысып шыгып, енд1 салкын далада азырак ойнакы куйге кеп тур ед1. Абайды кулд1рмек болатын. Б1рак Абай кулер емес. Коцшнде катты кобалжу бар. - Сол рас па екен?- деп, Абай кадала сурады. - Бэсе, сол анык-таныгы мэл1м емес... Бфак ел осек кып акет1пт1. СуЙ1нд1кт1н, жанагы, аныгын б1лей1кдеу1 сол гой,—деп, Жиренше салмакты болып сойлеп ед1. - Ендеше, бекер жала-дагы? -Т1ПТ1, солай десет1ндер де коп. Бфаконеугуш Кунекен мына Сыбан 1Ш1не топка барса, сонда Солтабай торе осыны бетше салык кыпты. Мына К1С! тореге насыбайды тастасаншы легенде, анау: «Мен насыбайымды тастайын, б1рак Шынгыстыц бектершдеп шашты сайтанынды сен де тыйсаншы!» деп, бет1нен алыпты дейд1. Соган намысы кел1п, К,унекец1пн катуланып отырганы элг1 гой,- дед1. Абай акесйпн, жанагы «дарга асу» деген жердеп аяздай суык П1Ш1Н1Н еске алды. Ундемей б1разтурып, кабагын шытып, катты курении де, айналып журш кетт1. Курс1ну1 ауру денем1Ц киналган ыцкылыиа уксагандай болды. Шешес1гпн, уй1не карай беттедк Жиренше баска да б1рденелер сойлеспек боп, богемек ед1, кайырылган да, ундеген де жок. Кете бердн 26

3 Келий жаца ысытып экелген, курт коскам конаккожеж анда- санда бф урттап отырып, Кодар: - Карагым, Камка, бупн кун жума гой осы?- дедк - Жума, бешт басына барып, курам окып кайтайыкшы,- дед! де, Камка курсшш алып,— Кудамын кудфеп, бупн тусше баланыз б1р турлх боп кфД1,— дедь - Поке паруардигар! Паруардигар!-деп, мол келгем батыр кеудесш как жарган шерд1 Кодар да шыгарды. «Туе циркш, жубаныш па, тэшр-ай!». Бупн оз тусше де Кутжаны — жалгызы юрген едк Бфак Камка туст1 кэдшпдей медеу коредк Айтсын. Бала коцш, тым курыса, сонысымен уанган болсын. Тындайды. - Осы дол ощмдей, уйдщ сыртына кеп аттан туеш, асыгып, жайрандап юрш келдк Келд1 де: «Экем екеущ жылай берес1н... Зарлай берес1ц. Мен1 шым олд1 дейм1С1мдер? Ал мен, мше, келдш... Т1ПТ1, олгем жок... Койшы, Камка! Кабагынды ашшы!» деп, осы бф турл1 сай-суйепмд1 босатты!..- дед1. Осы кезде Камканын да, Кодардыдда коздер!иен унс13 жастар бфтш-бфтш сорагытып агып отыр ед1. Жым-жырт уйде Камканын. кулагыиа тыс жактан б1р ызын ест1лд1. Каз1рг1дей танертецп уакытта муныц кулагына осымен бфнеше рет, осы б1р ызын. ест1лед1 де турады. Каны кашып, аппаксур болтан бетш тор жакка, атасы жакка бурып, кадалатындады. Ек1 коз1 жаскатолып, кызарыптур. Аш бет1нде кок тамырлары бш1нед1. - Шьщгыстын боктер жел1 гой, карагым. — Ызыны нес1? — Коранынтобсс! ашылып калыпты. Онындатозыгы жеткен емес пе? Теактерден сорайып шыгып турган еск1 камыстар бар. Сол кургыр жел сокса ызын. салады гой,— дед!. Аздан сон. екеу1 де тыска шыкты. Тозыгы жет1п калган жалгыз коныр, жапа-жалгыз юшкене, еск1 шым корага ыктап тургандай. Манайда баска не кыстау не б!рде-б1р КИ13 уй де, т1р! жан да жок. Кошерл1к оз кол1Г1 жок болтан сон, Кодар ешкшнен кол1к те сурамаган, кыстаудан да фге аударып жылжымаган. Бурым баласы: «Жатак боп жатамыз ба?» деп кол1к океп, коп ел ойга кошее — ойга, кырга кошее - кырга 1лесе бере^н. Мал тойыны, шаруа есеб1 дейт1Н емес. Эйтеу1р, кур жас болтай сон дурмектен калмау сиякты. Онда Кодар оз1 де, «тым курыса, акка 27

тауф болармыз, йреуден там-тум сауын сауармыз. деп, елге еРге=““бГмесе, балам олт еш деп, ещи жатка телм1ргендей кол1к сурап журуД! лаиык кормед|. К,амка да, 031 де Кутжаннын жас кабфш кулазытып, жалгыз тастап, «жайлау бар сш, сайран бар еда* дсп кетюа келмсдк Кушнз-туш еплген жаспен, ешреген зарлылар арысын тастап кетерлш дэрмен де таба алмас едк Буларда мал дейтш мал да шагын. Азын-аулагы болса, осы кыстау мацым кысы-жазы жесе де, боктер шебнйн, тумсыгын сыидыра алмайды. Жалгыз уйдщ колындагы бары — жиырма- отыздай ешю-лак, кой-туяк пен бф бузаулы сиыр, ею торпак болатын. Осы малды багарлык бут артары бф гана коныр ат. Кутжанньщ коныр аты. Баласы олген соц Кодар кыстыгуш осы ел шшде юрме боп, эрюмде жалда журетш бф шал жиеш Жэмпешст1 оз колына алып едй Жэмпей1сте катын да, бала да, баспана да жок. 0м1р1 шыр б1тпеген сорлы ед1. «Ею жарты бф бут1н болайык. Кшге сенем1з? Иыксуйес1п кун керей1к» деп, Кутжаига куран оки келгенде Кодар Жэмпешске зарын такты да, колына устап калды. Каз1р коныр атпен бар кара- кураны косып жайып журген сол Жэмпешс. Малда аланы жок. Уйде де мшбелеп турган шаруа жок. Сондыктан ом1р мен уакыт буг1ЛД1ргсн б1р кэр1, дерт пен зар буплдфген 61р сорлы боп, ею шерл1 баяу басып, бешт басына карай аяндады. Жаркыраган май куш бф турл1 боп нурланып, тамылжып тур. Аспанда усак кана ак мамык булттар калкиды. Айналадагы жазык пен тобеш1кт1н бэр1 де алкара кок. Аласа, тыкыр, бфак тыгыз бетегемен жайнаган. Кызгалдак, жауказын, саргалдак, бэйшешек дегендер кызыл, сары, кокш1л тустермен кулпырып, жайнайды. Гулеп ушкан кобелектей коп бояулы, неше алуан... Боктер жел! танертен эрдайым Шынгыс аса согатын коньф салкын куй1нде. Каз1рде де кун кызуын жен1лдет1П, майда коныр лептей урш тур. Б1рак бул жарастык, бул жастык К1мдер УШ1Н? 0лдек1мн1'н ракаты, алдек1мдерд1н кызыгы, сайраны уши; болар. Жалгыз-ак, мынау ек1 каралылар ушш ол жокка тэн. Булардын алдында, К1шкене кок томнеш1к устпще кубыла жактагы серек тасы шошайган жалгыз жас бешт кана тур. Коздер1 де, кон!лдер1 де сонда. 28

Дуниенщ квктем! Кутжанныц былтыр гана осындай кезде, кулш жайнап журген аман шагын, сау шагын еске тусфедг Еске туарсд! де, тагы да толкып келген кусамен басады. Журек басынан запыран, зэр топлгендей болады. Кодар батьф денелц алпыска жаца юрген, бурыл карт едг Жалгыздык пен осы каралылык иыктан баспаса, омфдщ муны мойытар озге купи жоктай. Ол жасында найзагер батыр болтай. Осы жасына шейш оз касиетш жоятын жаман аттан да аулак. Жуан кш, коп К1м, бакмасы есер им? Ешбфш де ол бшмейин. 0з ом1р1, оз уй 1ш1мен, оз айранын шпп кун кешетш. Уйдем шыгып, олдебф созге, сыпсынта да араласпаушы едг Сондыктаи алысты койып, агайын Iилндеде буны 61лет! н жан аз. 031 де аз тана Борсактан, Бокеншщен баска журтты танымайтын. Сонты алты ай шннде барлык жалын аткан кайгысы — жалгыз баласы К,утжан жайы. Енд1Г1 ум1т не? К,улазыган ку ом1рде т1рек не? Ойлатан- мен тапкан емес. Таппасын б1лген сон, соцгы кезде оны ойламайтын да. Жалгыз жанхуйер1 мымау кайтыдан сошп бара жаткан, санадан солган бейшара кел1Н. Оныц алды немене? Не болады? Буны шешуге тоналып калган конш баспайды. Батылы бармайды. Ботен боп кете ме деп ойлай бастаса, К,утжаны б1р олген емес, ек1 олгендей кор1нед1. Кел1гп К,амка мен Кутжан арасынын,тэтт1Л1П озгеше еде Бул бейшара жетш кыз екен. Кутжан сонау алыстагы Сыбан ]шшдеп нагашыларын 1здеп барып, содан алып кашып келген. Бунда да артына оралар, не шыгар туыс жок. Сондыктан ба, эйтеу1р, Камка Кутжан мен осы уйдщтшеуше бар ынтасымен кулаган ед1. Кодар соны танып, Камканы дол оз 1Ш1нен шыккан Кутжаннан б1рде- б!р кем суйген емес. Оныц да, буныц да тец ортак экес! болды. Б1ртога, кесек мшез1 бойынша осы кон1Л1н оле-олгенше сактаумен корге б1рге экетем1н деп сенуип ед1. Б1рталай кун болды, Жэмпейю тауда, корш1 ауылдардыц койшыларымен кездес1п, сондагы ест1ген соз1иен бфдемегн быксытып айта бастаганда, Кодар толыктуешбей, тус1нген1не ыза боп, тус1НПС1 келмей тойтарып тастаган, айткызбаган. Ест1ген создерше Караганда, басы аман, осекш1 агайын тек отыр ма? Соныц шыргасы гой: — Бул Кодар неге кыстаудан шыкпай, 1нге к1ргендей жатып алды?— десед! дейд1. Тагы бф кезде: 29

- Осы Кодардыи келпн нет ум гг кылып отыр? Нс ойлаган ойы РОсь»шайга коте,» Кодер тт» жыбырдь,,, шш зерж, суыгыя ссзгеиден бодрая. Онын ю тогшылауы боиынша Вушайын арть, жесф катынра аменгер вдеу. Мал шыгармаи, б'реул1нуйше гог™каганйргЫпберу. Кодармалынанеболатын мурагерд) !здеу, сомы табу. Бундам жай отфж агайым - болмыс, жанкуиер - болмыс аткамшер кулардым кулшына кфюетш сыпсьщы. Кодар слге жоламай, едщн келуш де тшемей койганда, оаресе осындайдан коркатын. «Тым курымаса, баламнын, жыл уакыты жетсш» деп, онын ар жатым тшт1 ойламай, жауып коюга тырысатын. Енд|, мше, в\\мр аязынын алдынгы леб1 болып, Жэмпешс аркылы, койшылар аркылы келш жаткам сум салкын сол гой деп уккан-ды. Кодар киналып, катуламган сон, Жэмпешс оз естненш тепе айткан жок. Жэне айтам десе де, 031 соз бшмейтш, евзш кклге угымды кып айта алмайтын аса б!р орашолакадам ед«. Сонысынан тагы жасканып, Кодарды кинамайын деп койган-ды. Бфак бф куш далада бф кор1 койшы бутан сумдык айтгы. — Кодар келшшен жакым дейдк Сен не бшдщ?— деген-дк Бутан Жэмпешс жаман туриппп: — Онбай кетешн, естнен сумдытым емес. Тарт... Тарт кэшр, мына С031НД1, тарт!- деген. Актаганы ма? Жок, жай шошыганы ма? Бшп болмайды. Бфак жанагы созд! бастаган кэр1 койшы ©31 де сумдыктын адамы емес-тк 6з (цннен: «Мына бакыр бтпее, буйтпес едк Теп, не аналар аман да, не мынау тук бшп, сезбеген гой» деп ойлаган. Кейш де осы корни койшы Эйтшбет Кодарга анда-санда катынасатын кедей-кепапктен жагалатып сурау салып, жанагы жалалан Кодарды аман деп уйгарды. Бфак жакындагы жарлы-жакыбай солай дегенмен, осы осект) кайта-кайта шыгара берш, копке жайып кеткен б!р «коз» тагы бар. Не кылса да Эйтшбет Жэмпешстен алгаш сураган кезден бастап, осы жала Кодарга оралып сога беретш бггпес жала болды. Кодарда сонгы кундерде Кутжан дертшен болек озгеше бф ыза бар. Онын себебк осыдан уш кун бурым Суйшдж бгр кю1 жгёернтп. Онаша алып сойлескен Бектен деген бф созуар косе бутан орнен! шарлап кеп: 30

- Ел аузына кш какпакболады? Кдн котерш экетштк Жаны ашыган жаксы да сол осскт! басам десе, баса алмапты,— деп, СуЙ1нл,1КТ1 атап, оны бф мактап койган. Содам тагы бфакорагытып кеп: - Жаман айтады... Сеш мен мына келшгщй жаман атка тагады!- деп былш етшзгенде, Кдцар: - 0й, жаным, не шатып отырсын.?—деп, Бектен косеж таптап тастардай болады. Анау бфак безбуйрек кайтпас екен. - Сол созге иланып алган Кунаибай саган катты жаза буйы- ратынтур1 бар. Суйпипк оз бауырын кисын ба? Саган мет эдеш жгёерт отыр. Соз айкындап ашылганша тая турсын, бф жерге жалтара турсын дейд!,- деп келген. К,одар ыза мен корлвистан олердей боп булыгып, орнынан атып турып: - Уа, кет, жогал! К,удайдын корт корт болган Кдцар Кунанбайдын кэршен коркар деп пе ен? Жогал эрман!—деп айдап жШерген. Осы соз буг1н де Кодарды ызаменен кайнатады. Б1рак Камкамен бул жайды соз кылуды ойлаган емес. взп-пц окел1к журег! оз1не мол1м. Балалык жакындыгы К,амканын, да оз1не МЭЛ1М — бер1К. Сол кайгы уст1нде кундег1 б1р-б1р1не мун айту, курсше отырып зарларын шагу, екеуш эбден кел^н мен ата халшен кет1р1п, ортак кайгыдагы ене менен кел1ндей немесе оке мен баладай жакындаткан. Адам мен адам боп танысып, табыскан- ды. Бфак озге коп жайды екеу1 де фшпей, букпей ашык сойлессе де, жанагы сумдыкты жарылмаган уыздай сорлы, шерл! баласына айтуга б1рбеткей Кдцардын батылы да бармас ед!. Екеу! акырын аяндап бей1т басына келдк К,одар куран оки б1лмейд1. К,амка да окыган емес. Б1ракекеу1 де озд1-оз11Ш1нен «.утжанга т1леу1н, зар болганын, арманда калдырганын айтады. Эркашан жанкуйер жакын каб1р1не ыстык-ыстык жастар тогед1. Кайта-кайта бас кояды. Ундемей шндер! ти1С1П, коз- дер1Н алмай, узак-узак отырысады. Бул каб1рд1н эр тасы еке- у1не санаулы. Элдекалай жел ушырып тус1рген шоп-шалам болса, оны алып тастап немесе топырагынын ойсыраган, копсыган жер! болса, соны кайтадан тузеп ондай отырысады. Тагы да бфталай уакыт отырып калып ед1. Б1р кезде булардын, сырт жагынан дурс1лдет1п келт калган б1рнеше аттыныц дабыры ест1ЛД1. Кодарда, К,амкада бурылган жок. Атгылар М1нбелеп кептус1п жатты. Булар бес кю екен. Бастыгы Майбасардын кара сакал 31

атшабары — Камысбай. Калганынын, екеу1 - Бекенцц, екеу| - Борсак. Камысбай аттам тусе бере: - Кордщ бе, жэдагойдП- деп кунк етн. Кодар мен Кдмданы бул куйде коремЬ деген жок еда. Мынадай сарылып отырган кайгыны коргенде, озге болса журен шайылар еда. Кдсындагылап актам тусуден де фкшгендей болатын. Бфак Камысбай «ш' аш 'алР бузакы, лесе, бас алатын», Майбасардын, озшен аскан бул!к, канкуйлынын 031. - Тусшдер!- деп буйырды да, бэрш атгантусфда Борсактын да оны костайтын б1реу1 табылды. Ол Жексен дейпн дэукес шалдын. 1Н1С1 - Жеттс ед1. - Корден бас бурмауын, корде басы калгырдын'- дед1 Жетшс те. К,одар мыналардыц едет келген жайын байкап, бурылды да сабырлы суык жузбен: - Нелерщ бар, жандарым?- деп едн Камысбай тепсшт кеп: - Нем13 болушы ед1? Сендерд1 улык шакыртып жатыр. Мына Карашокыда елдщ ип жаксысы жиналып отыр, тосып отыр!- дедк — Жаксын кш? Улыгыц ш оз1? — Улыгым старшын Майбасар, бастыгы - Кунанбай. Мына келшщ мен екеуп-ип жауапка шакыртады. Тур, жур1ндер! — Сандалып журмдащ? Не акын бар? - Не дейсщ? Экш шакырса, акын не деймдащ? — Кудай жузш кермепр, мынау кш 031 экфендеген!- деп, К,амка каны кайнап, катты ашуланды. — Кудай жузш кермейтш сендерсщ, кос кара бет! Сенсщ, шашты сайтан!- деп, Камысбай бастырмалатып, камшы утре бастады.- Жур, ал! Алып жур! Мшпз ана атка екеуш де!- деп, кастарындагы жтптерге буйрык етн: Торт Ж1Г1Т эуел1 Кодарга карай умтылды. Кодар: - А, курыган Кудай, нен бар еда?- дей берш, касына бурын барган ек1 зюптп койып-койып ж1бергенде, б1реу1 мурнын басып ушып тусп. Ирак сойткенше болмай, калган тертеу! жабыса кепп, даяр шылбырмен колын сыртына кайырып, баилап ^Кшканы да суйретш отырып, аттын жанына алып кеп, Камысбаидын аТода^рт.™аЖет!см1™.Оядаекгезердеймык™»т. Жалма-жан аттарына тепе мше сап, куишып' Карашокыны беггеп, тумсык аса шаба жонелюп.« 32 ■

атар ок, булармен сойлесер соз де жок. Не де болса улыгымем 61 р Т1лдесерм1н» деп ойлап ед1 Кддар. Озмен аталас болса да, жол бойы артыидагы Жетшспен де бф ауыз Т1Л каткан жок;. Шынында, Кодар мен Кдмканьщ осы сорына себепкер болган да дэл осы Жетшс пен сонъщ агасы даукес, бэлекор Жексен. Олар Кодардын ен, малды агайыны болатыи. Басында Кутжан елген соц, осы коктемде журт Жексендз кшэлай бастады. Кодар аталас жакыны едп Эр1 кедей, эр1 жалгыз, жетш-жесф боп калды. Соган колы узын Жексен карайласса нетупн ед1? «Кешерге кол1к бермей, бф корага жалгыз тастап кегп» деп кшэлаган-ды. Осы созд! бгр емес, ек1 емес, ес1те берген Жексен, ен эуел1 031Н1Н болыспауына сылтау етем деп: — Сол кургьфдан кещгам Т1ксш1п жур, болыспайын демеймш, бфак шошып калдым,— деп, Бокенш1-Борсактын жиынында ен алгаш бэле созд1н басын б1р шыгарган. Артынан СуЙ1нд1к осы создф мэн1С1н сураганда: — Келшшен жакын екен ол кэп1р... Маган не кыл дейс1н? К,асыма алып журсем, ертен бет!ме тукфмейм1С1н?— деп акталган-ды. Алгашкы 61р дакпыртты осымен журтка жайып Ж1бергенн1н б1р! ешй Суй1НД1к те бодцы. Б1рак басында ездер1 жайып Ж1бер1п, кей1н осы осек ер1ккен Кызыл ауыздын бэрш кернеп кеткен уакытта Суй1нд1К тагы 61 р кел1п, Жексеннен енд1 анык дерег1н сураган. Жексен кыс- тыгуш - Кутжаннын жет1С1 болган кун1, Кодар айткан бгр созд1 дэлел кылды. Кодар кайгыдан сандалып, жаны куй1П отырып: - Манымдатулдьф жок. Кудай маган кылды гой. Коп1р отсем де енд1 кэр1нен аянарым жок. Кудай маган кылса, менщ Кудайга кыларым сол...—деген. Осыны Жексен ез бетшен топшылап, «бул Кудайга не кылады?» деп жур1п-жур1п кеп, акыры: «Мунысы кел1Н1 болды!» деп байлаган-ды. Содан бер1 есект1 031 таратуына тагы б1р себеп — «Кодарда бфаз жер бар. Мунын кыстауына ен жакын, жерлес адам сол. Эйтеу1р, жайы б1ткен неме гой. Елден кудырып Ж1бер1п, жерш де басайын!» деген аргы туктрде жаткан есеб1 едг Осьщан ушкындаган соз Кунанбайга жет1п, одан «Сыбаннын жиынында Солтабай Тобыктыны мазакет1п сойлешт» дегеннен бер1 карай, Суй1нд1к бэленщ улгаятынын б1л!п, Жексеннен 3-526 33

кайта кеп сурастырган. Жалгыз Жексен емес, мацайдан да сурау ^^ь;нан№ы1шже^^о^ада1^®^®а^п^ганмомын*ага^,нныч 6ЭР1 де Кодарды караламады. Кайгы шеккен, дертп куи.н гана айтушы ед1. . Б(ракЖексен мен мына Жетшс болса, сол каигыныц езш де: - Эдей1 1степ журген сырты. Суйтпей коя ма? Бэлеш тун жамыла бастайды гой,— дескен-дк 031 аныгын бшмеген жэне ол анык болса, осыны сылтау кып Кунанбай Борсак, Бокеншпе бф иуксан келтфед! деп есептеген Суй1НД1К сырт кюмеи сойлескенде: - Осы соз бекер болар,-деген. Кунанбай алдындада соны нык устармын деп ед1. Бфак Кунанбай ырык бермедк Онын устше жакында Кодарга 031 эдешлеп ж1берген Бектен косе жолшыбай Жексен аулына согып, тшт! булдфт кайтты. - Кодар «Кудай да, Кунанбай да керек емес. Не кылсам оз еркш, менде не акыларьщ бар?» деп куып шыкты. «Кудай маган кылса, мен Кудайга кылдым» дегегп, дэл сол бэленщ 031 бодцы!— деп ентелетш, тенд1р1П келген-д1. Кунанбай жагынан ыктап кайткан Суй1нд1к, коз1 жетпесе де байлау етт1. Сонымен акыры, Кодар куш кеп буган сокты. Жолшыбай «келшшен Т1лдест1рмейм1н» деп, Камысбай Кодарды алдына салып, 031 адеЙ1 ок бойы жер артта, 1рк1ле жур1п келе жатыр. 4 Карашокы Кодар кыстауынан алые емес. Шынгыстын улкен бшпнщ б1р1. Соныц бауыры эдем1, тогайлы эзен болатын. Тал- тереп болсын жэнетау кайыны - кисыкша кызыл кайын болсын, барлыгы да коктеп, жайнап тур. Бул ара бф куйкалы, жаксы кыстау. Бокенш!, Борсак ерте кеп, осында орнап кап, эл1 бауыр басып келед1. ЬГргызбай 1Ш1НСН, эс1ресе осы Карашокыга кызыгушылар кеп болатын. Бунда отырган ауылдар Борсак Жексен аулы. Ол Борсакка элдекандай кергнгенмен, озге журттын, келесшде бута курым болатын. Жиыи осында екен. Жексен аулы торт уй. 0зенге М1нбелеп, тогйп турган бф Т1П-Т1К жартастын. туб1не коныпты. Осы арага Кодар мен Камкамы алып келе жапы. Тыста: 34

- Келе жатыр. Алып ксле жатыр... ене, Кодар...- деген ундер естшген сом, Жексеи уй1нде отырган Кунанбай бастаган топтым бэр1 тыска шыкты. Тумсык асып келе жаткам Камысбайлар келгенше, мундагы барлык жиын бф арата карай екшелт, ауылдынсыртына барып топтанды. Сол арада казыкка буйдалап байлап, шогерт койган бф улкен, бшк кара атан жатьф. Белше шом салып, ек1 оркешйпн арасын жоталап бшктепт1 де, сонын устшен бастьфа б1р ашамайды орнатып, мыктап шандып, тамып тастапты. Камка жиыннан шошып кегп. Жолшыбай сурамаса да, енд! ауылга такала бергенде Камысбайдан: — Жаным-ау, адам баласысыц той... Осы айыбымыз не? Не кылмаксындар? Айтып олтфсенип?— деген. Бутан шеГпн «лем» деп жауаптаспай келген Кдмысбай енд1 тана Т1Л катты. Бфактш зардей ед1: — Анау атацмен — Кодармен жакын болтаным уипн каз1р екеу1ц де жайрайсым!— дедк Ол осыны айтып, «Камка не дер екен?» деп ед1, байкаса, Камкада ун жок. Б1р тана ыныранды да, сылк етт, аттан кулап барады. Камысбай оз1 де аттан жыгылып кала жаздады. Камканы кушактап, кысып алды да, желт отырып, жиынныц адцына келд1. Алдынтылар Кодарды тус1р1п жатыр екен. Бу да кеп Камканы суйемелдей устап турып, 031 бурын тус1п, артынан кел1ншект1 тусфдн Камка тускен жок. Былк етт кулап жыгылды да, талган бойында жерде сулык жатып калды. Кодардьщ алдында жуз каралы жиын тур. Ортасында Кунанбай, Божей, Байсал, Каратай, СуЙ1нд1к, Майбасар - бор1 бар. Алдагы осылар да, артында ентелеп туртан - аксакал, карасакал. Эр рудым, коп рудым адамдары. Ылти аткам1нер1 тана. 1ш1нде жупыны КИ1МД1 бфеу жок. Кодар солем бермед!, оз1 тамулы. 1ш1нде удай кайнатан ыза мен ашу бар. Жиын ортасында жалгыз коз1 бутан октай кадалып туртан Кунанбайды танып, сотан карап туйшп, катты акырып: - Уай, Кунанбай, меш Кудайдым жылатканы аз ба ед1? Бу не кырсыгым?..—дей бергенде, Майбасар бастаган аулею жуандар: — ТарТ Т1Л1НД1! — Кыскарт! - Жап аузынды!- деп арс-арс етт1. Кунанбайта жаматы Кодарша зек1п сойлеген карсылык сездерд! олар есттен емес. Кодар аз ундемей турып, аналар басыла бергенде: 35

_ Ел-жУртка маскара етш, кор етш, анау сокыр кезинщ кунынменен^алайындеп пеедан!-легенде, Кунанбаи. _ Шыгартпа ушн! Жогалт квз1н!- деда. “куарДган^октвбет!-деп, камшы уйфш кеп кап еда. - 0й, К,одар саспастан турып, карсы акырды. - Иэ, мен кок ит болсам, ссндер коп итсш! Жабыларсыи, таларсында жсрсж!-легенде, Камысбай мен баганаштортжшт Кодарды суйрей жонелдк Суйретше бара жатып, Кодар зор дауыспен барынша шыркап: — Ак, карамды тексермедщбе, ошлен кан жуткан, кара бет. деп, канталаган кезшеи Куианбайга бурылып, атып жюерердей карады. Бфак осы кезде мойнына шылбыр тусш калып едк Торт Ж1Г1Т жетектеп жылдам тартып, анадай жаткан кара атанныц он жатына апарды. Басына кап сиякты бфдецеш жаба салды. Бес-алты кю1 тапжылтпай, туйенщ кабыргасына басып, жыгып устап турды. Кодар тагы латынет айтып айкайлай берш ед1, сыртынан бф катты куш тарпып, серпш, жШергендей болды. Турып бара жаткан туйенщ кабыргасы каккан екен. Осыдан ер1 мойнынан «лык» етш, темфдей кысып, жанын суырып екетш бара жаткан таудай ауыр куш басты. Жалган жапы- рылып, устше кеп кулады... Козшщ оты жарк егп де, сонш бара жатты. Жнында ун жок. Туйенщ ар жагына Кодармен тек кып аскаи Камка туйе турысымен бф сэтте узшп кегп. Оны бэр! керш тур. Кодар бф жиырылып, бф созылып, тез оле ал- мады... Батырга бггкен зор денес! созылган уакытында, бурын- гысынан да узарып нар туйенщ бойына тецелгендей, аягы жерге тиер-тиместей болды. Туйеш тургызып, бфталай устап турганда жиын эл1 ун катпады. Ек1 жанньщ елш азабын оз успне аркалап турган туйе де уншз. Дот! шыдамаган Байсал кейш бурылып, шетке шыгып кеттк Сойлегендер болса, сыбырмен гана сойлейдк Каратай Божейге кубф етш: — вле алмай киналды -ау, бакыр! Бейшара, жана бшдш, арыс екен гой! -дедк Божей муныи бетше катты сурланган жузбен, ажырайып карады да: - Арысынды, ендеше, арыстан жеда, - деп сыртайналып кегп Журт сыбырлап: - ©лген жок, эл1 олген жок...- десе бердк 36

Кдцардынденеа, шынында, эл1 ттркенгендей дфшдеп кап, кейде тартыла тусш кояды. Кунанбай журттын кубф1 кобейш бара жатканын енд1 сездк Олтфгеннен де кинау бататын тэродк Он колымен катты ишарат кып, туйегп шогер дсп буйьфды. Туйе шоккенде К,амка серейт сулыктусп де, Кодар олмеген екен, буктетшп тусп. Сол арада журттын есш жигызбастан, К,унанбай касындагы кузды корсетт: - Шыкалып, мынаньщбасына! Кулатындар содан кэшрдП Бггсш сонымен!— дедк Баганагы Кдмысбай мен сол жтттср уназ Кодарды туйерпн уст1не колденен салып, арканмен байлады да, тау басына тарта женелд1. Бул куздыцаргы сырты жазан. Колбей бпкен бетегел1 жазан болатын. Тосып турган журттын, 1шшен бцэен-саран дэт1 шыдамаганы сусып кегей1н деп ед1, Кунанбай: — Ей, таркаматуге! Токта былай!—деп санкетт, зшд1 буйрык бердк Журт кайта И1р1лд1. Аздан сон куздьщ басына ереушдеген жаяулар шыкты да, ойдагы жиынга карады. К,унанбай турегел1п, окшауырак шыгып, колын томен С1л1ктт, «таста» деген1. Жогарыдагы торт Ж1Г1Т Кодар денес1н каумалап, 1лгер1Л1-кеЙ1НД1 толкытып турып, б1р кезде тастап ж1берд1. Бул тас - бауыр жагы ойылгандай шукшиган тас ед1. Азап пен корлык шеккен онсыз да ол1 дене, жолшыбай б1р таска сокпастан тупа-тура агып кеп, ауыр салмакпен гурс ет1п б1р- актуст1. Кдзф де шоктай жиыльш калган топтын каккасына кеп кулады. Шет1рек турган юсшерге есллгендей боп, акырын гана кут1р е-пп суйек-суйеп сына тускендей болды. Дал осы кезде Жексен аулына томенп тогай 1Ш1нен шыгып, каггы журт кеп, ек1 салт атты тусш едг. Денелер1 ыкшам, б1реу1 бала бейнел1. Олар аттарын шетш уйге байлай сала, жылдам басып келе жаткан Абай мен Жиренше болатын. Аттан тусе бере булар тас басына тепе анырып, карап турган жиынды кор1П, оздер] де солай кадалды. Б1р кезде шекпегпн1Н етеп каиаттай боп шалки шашылып, кулап келе жаткан дене коршдк Жиренше атты байлай сала топка карай жупргенде, Абай козш басып отыра кетт1... Б1тг1, олдк.. Мезпл1мен жетсе, экесгне омф1нде бфпшн рет жалыныи, аягын кушеа да олДртпей алып калмак ед1. Кешшп калды. Енд1 топтын 11шн кормек емес. Атына кайта журе берейш деп ед|. Б1рак 37

дал осы кезде, унс!з турган жиын Жакган жапыр-жупыр дауыстар естшп калды. - Сен ал! Р рА|Л 1110 / - Ал 031Н?— ДСС1П, кау-кауласып турган журт колды-колына бш-бю кесек тас котерш алыпты. «Тобелес пе» деп ед„ь Солам басты. Бул тобелес емес-ть Кодар куласымен Кунанбаи: - 0лI жаны шыккан жок. Енд1 анау кэшрден ез жанымызды актап, аулак экету ушш кырык рудын кырык кюкл кесек атсын. Ал осы жиындагы эр атанык баласынан бф-бф кю кесек альпшар колдарына!—деген. 0з1 алдымен алды да, Божей мен Байсалга карап жердег1 тасты нускап: «Алындар!» дед!. Буйыра айтты. Аналар багыиды да тас алды. — Мше, шаригат буйрыгы. Атындар кесектер!нмеи!— деп, алдымен 031 лактырып, Кддардыц жонынан урды. Божейлер алган кезде тасты бфеу алып, б1реу алмай тартыныикы ед1. Жанагы дабырлаган дауыс сол тас алдырып, ургызудыц буйрыктары екен. Абай жеткенше журт бф! артынан тас Ж1бер1п урып жатыр. Топтыц шет1не Абай келе бергенде Жиренше колынан устай алып, бетше бетш такап: - Ананы кара! Мынау ургалы жаткан шалды кара! Осы К,одардын.жакыны. 031 шал. 031 Борсак. Жексен!.. Буган не жок екен, кок тобетке?!- дедк Абайга нагыз олт1руш1 осы сияктанды. Ентелей умтылып, Жексенн1н желке жагынан такай бергенде, Жексен К,одардын олтне карап: — Кет, бэлекет, жуз1 кара! Кет!— деп, улкен тасты жШерт калды. Кодардын. денес1н Абай жана кор1п ед1. Бас суйеп* мылжа- мылжа болыпты. Журепне кан тог!лгендей кайнап кеп: — 0й, кор1 малгун!—деп, Жексешц желкеден койып Ж1берд1. Жексен Кодарды урган б1реуд1ц топшысы тид1 ме деп сырт айналып Караганда: Не деген имансыз ед1н, кор1 тобет?!— деп турган Кунанбайдын, баласын корд1. Абай сырт айналып кете бер1п ед! Жексен буган зек!п: - Ой, бала!.. Ой, сен озщ!- деп турып, дауыстап:- Мен бе екен?.. Ер болсан, оне... экец!- дей берд!. Журт: «О не, о не?» дес!п жатты. Абай жылдам басып атына жетт!. 38

Белдсуден атын шешт жатып, осы уй 1шшде жылап отырган коп жаннын ундерш есггп. Эйелдер коршедк Бф1 солкылдап, б!р1 ыцырсып, бIр1 сыбырлай сойлеп жылайды. Дауыстарын шыгара алмай, кыстыгып жылагаи катындар. Еркектер бул ауылдыц бар ойелдер1 мен баласыи осы уйге ерте бастам каматып койган. Солар екен. Кдтгы коркытып койган болу керек, дауыстарын шыгара алмай жаншылып, егшп жылайды. Бу да Абайга октай тидк Тындауга дот! шыдамай, атына мше бердк Осы кезде Кунанбайга Жексеи шаккан болу керек, океш Абайга айкайлап: - Ей Кудай урган, тура тур! Корермш бэлем! - дедк «Устан- дар, алып келйщер» деп айта алмай калды. Абай атына мше сала, ауылга карай шаба жонелдк Артынаи муны куып келген Жиренше: — Эй, Текебай тентек... Текебай тентек! — деп ат койып апты. Булар ойга карай жосытып кете барды. Жиын болып, К1С1 олтфш, ел ортасында кулак естш, коз кормеген сумдыкты оз колдарымен 1степ шыккан топ, атка м1не сала, жан-жакка шашырай тарады. Уназ, жым-жыртайрылысты. Жалгыз-ак Божей гана СуЙ1нд1К, Каратаймен б1рге ушеуден- ушеу боп окшау кетш бара жатып, курсшш: — Ер олт1ргенге кун сураушы ен. Енд1 кун сурамактупл, окпе- к1но кылар муршанжок. ©лтфген - 031НС1Н. К,ырыкрудынадамы кесек атып 031Н олт1р1п отырсын, не бетщмен ун шыгарасын?— дед1. Каратайтанып келед1, Божейдпатуп есеб1Н1нкоб1н Кунанбай бузып кетть Божейге, ос1ресе К,унанбайдын осы айласы баткан тор13Д1. Каратай соны ескерш: — Шаригаттын шын б0лес1н тупке сактапты гой. Бул шаригат та айлага курык бере берелн болды гой. О да Кунанбайдын. койны- коншында десейш1,— дед1. Суи1НД1К басылып, шошып калгандай екен: - К,урсын! Тек боле осымен 61ТС1Н, тынсын десеншП— дед1. Божей коп арбаскаидыктан, Куианбай Т0С1Л1Н тукпфлей танушы едк - Б1ту, тыну ма?- деп курашц де:- Бокенш1, Борсак, кашан айтгындеме, шыпбырды Кодар мойнына салган жоксын. Буйырса, осымеиен оз мойнына да салган боларсык, жазган!— дед1. Эркайсысы да осы ойдын сонында едь Увдемей салбырап кете барысты. 39

1 5 шыгамыз ;“”Г=г5Е=5==: сыр берген жан бшнген емес. Жиренше танертен Кунанбай аулына бф едем1 таргыл тазы ертш келдг КеЛу| - ауылды азан-казан кып, бала-шаганьщ кобш тыска ер1КС13 шыгарган. Бул шудын басы тентек Оспан болтан. Жиренше тазысымен конак уйдщ сыртына такай бергенде, Оспан анадайдан керш калып: — Айтак, айтак, жендер. Ойбай, жеидер, эне Жиреишенщ тазысын! Жолдаяк, БорШасар!— деп, К,унанбай ушнщ коп сары аласын уран шакыргандай гып оре туртызган. Жиренше Оспанныц булдфетшш алыстан бшп: - Ой, Оспан! Айналайын! Кдлкатайым... кой! К,оя той!—деп сонша токтатпак болып ед1, Оспан: - Бер1басар... Найт!-деп сакылдап кулш, сеюрш ыртып, бар итш таргыл тазыта карай каптаткан болатын. Осы кезде конак уйге жетш калган Жиренше атыи тастай берт, тазы итш мойнынан устап тура калган. Бфак жет1-сег13 сары ала, эрбф уншн ыгынан кулшынып, кутыра шыгып, «гур-гур» ет!п кеп, коршап алды. Уйге де К1рпзбей, табан аудырмай да койган ед1. Оспан Жиренше «кой» деген сайын сак-сак кул1п, иттер1н ОШ1КТ1р1П: -Ар... р!-деп оз1тап-тап берет1н. Б1раконд1ец кексе тарткан иттер Оспаниын, кунде осындай сан рет жок шатакка бастай берген!нен мез1 болган ба, тазыны жулмады. К,ур ырылдауы мен арсылдауын тана молайтып тур. Улкен уйде отырып, осы шуды еспген Улжан бойб1ше танертецп асын 1Ш1П отырган Абайга: — Шыкшы, Абайжан! Кушы анау ит1 кургарды! Тагы булд1рш журген 0ЛГ1 жынды неме гой!—деп, Абайды тыска шыгарьш жэне уйге кфген б1р жас ойелд1 де жумсаган. Абай Жиреншен1 айырып алып, тазысымен екеу1н конак уйге карай алып журген. Булар сонда К1ре бергенде, жацатапкан кызыгы шугыл б1ткенге наразы боп калган Оспан арттарынан бугып кеп, дол уйге юре берерде Жиреншен1 кылтадан катты шымшып алды. Анау ит екен деп, ыткып, шошып кеткенде тобесш мандайшага сога-мога конак уидщ торше барып б!р-ак шыккан. Оспан оган да сакылдап кул!п: 40

- О, коркак, коркак,— деп мазак еткен. Мойнында салдырмак каргысы бар, кара ауыз, таргыл каншьгк Абайга бф турл1 сулу корй-цц. Жутынып тур, жылман кагады. - Аты не?—дед| Жиреншеге. — Желкуйын. - Аты да едем1 екен. — Аты емес-ау, 031 де коян дегешщц тап куйындай уйткытып согады!— дед1. Бул Желкуйын туралы оз аулындагы бф улкен аншыныд айткан соз1 едк Жиренше осыны унем1 айта журетш. Абайды сол соз бен Желкуйыннынжаланып турган турх катгы кызыктырды. — Крянга шыгамысын?— дедк — Жур, атын бар ма? Мен сол коянга шыгып барам. Осымен екеу1 Абайдын кула бестия ерттелгенше кымыз 1шш алды да, кунбатыс жактагы Кызылшокы деген усакадырга карай желе жортып, тартып кеткен. Булар Кызылшокыга юре бере алгаш келген екшншен бф коянды бездфе куып едк Алыстан кашкан коян окай жетюзбей, ею-уш кыркадан асканда тана Желкуйын талдырып жетш, ер1кс13 алган-ды. Осыдан баска коян тез кершбеген. Соны 1здеп табамыз деп, екеу! К,ызылшокынын Шынгыс жакка караган шетю тумсыгына шешн барып калыпты. Осы арага келгенде Шыщыстыд Карашокы тусынан шыгып келе жаткан бф салт атты кездескен. Ол Майбасардьщ тагы б!р атшабары Жумагул болатын. Сол Жиреншеге карап: — Сендер одан да ана Кдрашокыга барындар. Бупн сонда Кдцарга б!р сын болады. Журт жиналып жатыр!- деген. Жиренше катты ентелеп: - Е, кемене, Крдар мен келий кайда?- дегенде: - Жана Кдмысбай бар, бес жтт боп устап вкелгел1 кетп. Жиын Жексен аулында,- дедк Жумагул атын камшылап, асыга шауып кетп. Жиренше осыны еспген сон Абайга: - Барайык, керешк! Жур! Ал жур!- деп, ойландырмастан елжтфт алып кеткен. Кергеш элп. Ещц кайта беттеп, тогайлы озещи кулдилап желе шауып келедк Абайдын ши муздап, журек каны, жан тамыры дф- дф кагып, калтырап уршкендей. Кшнен, неден уркед1? Эсфесе, еке... эке ютеген мшез, 0ке колындагы каннан уркедк0з окес1... катал, К0рл1 окесП.. 41

Абай Жмренше создерше жауап та айтпайды. Озегин бойлап боктер таудыц шшен жуыкта шыга адмады. Жол болса, жалгыз аяк. Екеу1 катар журе алмайды. Абай алга туст, желе шокытып келедк Эл1 кадмай журген Желкуйын екеуппц алдында. Жолдын ынгайсыздыгы эцпмеш тыятын жогп бар едк Бфак Жиренше Абайдыц артынан окшелеп калмай отырып, сейлей бердй Ол жанагы Жексен аулында бф-ею юсшен т!л катып, оны- муны естш алган екен. Соны айтады. Ауырган адамдай калтырап, журен катты кобалжып келе жаткам Абай Жиреншенщбар сезш укпаса да, бф-ею жерш анык ацгарды. Теп, жиын Iпицце бупн ею сез ауыздан-ауызга кошкен тэрадй Екеуг де Кодар сез1 деп айтылган. Бфеу1 бурып алган созде, б1реу! дел ез С031. Сонын алгашкысы Кодарды кшэлаушы соз. Бунин катал жазанын дэлел1, тфеп. Ол: «Кудай маган кылса, мен Кудайга кылам!» депт1 деп, 0лт1руш1лерд1н кайта-кайта айтатын соз1. Ек1нш1С! аз айтылган. Бфак о да жиынга тепе жеткен. Тепе 1ште, есте калган соз. «Мен кок ит болсам, сендер коп ит... Таларсьщ да жерещ!» деген соз1. Абайды катты толкыткан осы соз болды. Ол жанагы катындардын жасырын зарын да еске туардк Жиреншен1н алдында келе жатып ен1реп коя берд1. Артта келе жатса да, Жиренше Абайдыц жылаганын байкап кап: — Ой, ой, Текебай тентек! Сен не гып келесщ!- деп катарласкысы келд1. Абай жаска толы коз1мен Жиреншен1нторы каска атыныц басы муныц узецг1Л1к тусына кел1п калганын корд1 де, тебппп кап шаба жоиелд1. Бул уакытга екеу1 де боктер таудан кутылып шыгып, жазыкка тус1п едк Абай Кулабестшщ басын Колкайнар жакка бура бере, камшы басты. Жиреншеге коз жасын корсетпепс1 келд1. Анау да шапты. Б1рак Абай жетк1зет1н емес. Ол ок бойы узап кезтп бара жатып, оз-озше ер1К бер1п, окст-оксш жылап келе жатыр. Коп жылдан бер1 Абай жылаган емес едк Токтай алмай ег1Л1П жылады. Агындап ушып келе жаткан бест11пнек1 жагында кодел1, бетегел1 кок дала таекын судай зулап жонел1п, артка карай кулдырап агып кет1п жатыр. Ею кулагын б1Т1ргендей боп, дыцылдап соккан екп1н жел1 Абайдыц коз1нен аккан жастарды кат-кат тамшыдай, жацагы коде мен бетегеге ушырып тус1рш келедк 42

Абай бурынгы жас бала кушнде мундайды ангарып сезшген де, таныган да емес. Ещц байкады. Коздйт жасында адамды барлык оме бойымен езше карай кулата тарткан бф озгеше ыстык куш бар екен. Улкен куз бшктш басына шыкканда, бф сот ойга карай кулап кеткщ келетш сиякты, езше тарткыш, угымсыз куш. Бала журепнде бул шакта коп сезшшщ алай-тулей куйымы соккандай. Бунда корлыкпен олгендерге барынша жан ашыган мейфбандыкта бар. ©лтфгендерге ыза мен каргыста бар. Сонымеи бфге, оаресе бф-бфшен шарпыскан сезш: «оке» деп жамандык- ка кимау бар да жоме сол «океден» шошып, урку бар. Барлык !Ш1н тенселте сшккен бала жанын ойран етш, сескенте ттреткен сезш. Жылап еплук бф сотте, медресе, дш халфелер айтуы бо- йынша — айыптылардын куносше отес1н сиякты, соныд кеипршш Т1леген сиякты жалбарынудын. жасы ма деп едк Б1рак одан тез ТУН1Л1П КСТТ1. - Ол емес! вйткеш олар ддн атынан, ос1ресе имам берген фатуа бойынша 1степ отыр гой. К1мге шакпак? Кулазыгандай жапа-жалгыз! 031Н 61р ен паиасыз, ен сорлы жет1мдей сез1нд1. 1штен тагы да б1р улкен, ауыртолкын буктетшш, булыгып кеп, бала журепн жаны- ша урганда, ол бурынгысынан да катты, аса катты 61р окс1кпен, солкылдап жылап Ж1берд1. Дауыстап жылады. Жиреншеге бшд1рмейм1н деп, ол1 де агызып шауып келе жаткам. Сол шабыс косылды ма, болмаса 0311-пц бала кощл1Н1Н сенделу1 сондай ма, Абай б1р уакытта жылау устшде локсып- локсып булыгып кеп, кусып-кусып Ж1берд1. Аш озег1 акта- рылгандай. Жаны да, денес1 де катарынан катты азап шектк Б1рак сонда да токтаган жок. Аттын жалын кушып алып, тек капа кулап калмасты ойлап, шаба берд1. Жиреншеге жеткшбеген куй1нде Колкайнарга жет1п, шешесйин уЙ1не кеп туст!. Улжан тыста тур екен. Баласы уйге такай бергенце ец1не коз!н салып, Т1КС1НШ калды. Абайдынтус! куп-ку, катты озгерген. Т1ггп, Абай сиякты емес. Улжан: «Козш булдырап тур ма?» деп кфптн жи1 кагып, кайта карады. Абай. Б1рак, Т1ПТ1 жат реши. Баласы атын байлап касына келгенде, жаца байкады. К031 де кып-кызыл боп 1С1П КеТ1ПТ1. — 0й, Абайжаи, карагым, не болды? Бфеу тиген бе?— деп, 1Ш1нен: «окес! урды ма?» деп те ойлап кап едк Далада озге кю1 жок 43

екен, Абай укдемей, шешесш кушактай алды да, бауырына юрт, ©31Н1Н ып-ыстык басын анасыныи, тосше басып, жабысып турып калды. Жепмджтен куткарардай анасы бар екен! Жылау артынан ыкылыкаткандай, денеа дфйщеп, солк-солк егп. Б]'ракбул кезде Абайдын кезшде жас жок-ты. Борш жылап тауыскан. Ещй жыламаска, кез жасын ешюмге корсетпеске бекшш, штен каггы туййпп алган. - Ж01ЙНД1 айтшы, карагым, не болды? Экец урды ма? — Жок, ешкш де урган жок, кешн айтам... Апа, тосек сап бернл, жаткызшы!-деп, Абай шешесш кушактап кыскам бойда, уйге карай алидады. Сабырлы Улжан осыдан эр1 еш нэрсе сурап такымдаган жок. Уйде эжес1н де, озген1 де уркпкен жок. Абай жайын б1р жанга б1лд1рмед1. Улкен ак уйдщ он жагына экел1п, 0жес1нщ жер тосепн жайлап берд! де, шеш1нд1р1п жаткызып, 031111ц мол пушпак 1Ш1Пмен жауып, кымтап койды. Эжес1: - Йемене, карагым? Ушындыц ба, олде,- деп б1рдене бшг1С1 кел1П едк Улжан: — Ушынган гой. Тимейж. Жатып уйыктап турсын,— деп, малшы катын Катшаны шакырып ап: - Тунлж-п жауып, ес1кт1 тур1п койшы! Абайга кун туспес1н!— деп акырын гана айтгы. Эжес1 1ргеге карап жаткан Абайдын сыртына кадалып отырып, кабагын туЙ1п, тамсанып койды. Ерши унс1з гана кыбырлатып сыйына бастады. Тацертен Абайды ерт1П кеткен Жиреншенщ кайда екегнн Улжан б1лмеп ед1. Тыста баганагыдай тагы да ит шулаган сон, «тазысымен келген сол болар ма?» деп уйден шыкты. Жиренше конак уйд1ц сыртына тусш, атын байлап жатыр екен. Улжан улкен уйдщ жанында турып, Жиреншеш оз касына шакырып алды да, жен сурэды. Жиренше танертенг1 коян куганнан бастап Жексен аулында кергенш де, жолшыбай не болганын да тепе айтып болып: — Абай кайда 031?—деп ед1, Улжан Абайдын, жатып калгаиын айтып, Жиреншеге 61 раз наразы салкын жузбен карады. - Шырагым, сен бала емесс1ц, естиярсын. 0зщ барсан б1р сер1. Ондай жаман, сумдыкжерге Абайды нес1не апардыц?-деп, «жаман», «сумдык» дегенд1 шынымен баса айтып,- Бала емес пе? Шошынар деп ойласац метл?- дедк Жиренше соз таба алмай уялып, кысылып калды: 44

- Уят болды. 031 м де окшдш. Бфак Кудай акына, олтн коремп деп ойлаган жок ем! — Жарыктыгым, енд1Г0р1 Абайды бундай жерге бастай корме! ТшД, басыц жас, улкеннщ ондай бэлесшен озщ де аулак жур. 0зшен кетсш! Керш-бшп нетесщ?— дедк Талай улкешйн 1шшде созш осындай байсалды кып айткан, сондай ОТ1МД1, еалмакты кып айткан кюш1 Жиренше бурын кормегендей болды. Улжаннын жай, салкын айткан соз1 бугаи урыскаинан да, урганнан да жегйл тиген жок. Кысылганнан, 61раз жер шукып турып, конакуйге карай кайта бурылды. Улжан да оз ушне беттедь Жиренше еш нэрсеге айнальш богелместен атына мпйп, тазысын жетектеп алып, кетт калды. Бул — туе ауып бара жаткан кез ед]. Абай кешк1 козыньщ жамырауынан оянды. Бупн койды кеш сауып болган ба, немене, ымырт жабылып калыпты. Дуние у-шу, ызыц-ызыц... Бфак соны кемесм, булдыр б!р туе араластай болжайды. Басы мен-зец. ЕД лапылдап, кушп турган сиякты. Аузы кургап, ерш катгы кезерш капты. К,уртамсанады. К,асында шешес1 мен эжес1 отыр. Улжан муныц мандайына алаканын койып, томен карап отыр екен. — Апа... Эже... Немене, мен аурумын ба осы?— деп, к©31 жасаурап шешелер1не карай аунап тусД. — Иэ, еДн ыстык. Ауырган жер1нбар ма?..—деп Улжан сурады. Абайдын аунап тускенде ек1 шекес1 катты шаншып, кысып ауыргандай болатын. Соны айтгы. Улжан енес!не багана Абай уйыктап жатканда бгр жайды айткан. Екеу1 де: - Шошынган гой, содан ушынган гой!- деп байлаган-ды. Зере Жиреншеге де, улкендерге де катгы урсып, жерге тук!рген. Абай шешелерп-йн кунд1зп жайды б1лгегпн байкады да: - Экем... Экем!..- деп экесш еске алып, курсш1п, кеудесш сипап, шешелерше купия кып шаккандай боп.— Не деген катал, не деген катгы едП-дедь Экес1 турасындагы 1ште журеДн комеси, жумбак ауыр сез1мдер1н ом1р1нде сыртка шыгарып, ен алгаш адам баласына айтканы осы. Эжес1 шала еспД. Улжан ун катпай, Абайга жауап та айтпады. Б1рак енеа буган кадалып, Дзес1нен турДп, «не дегегпн айт» дегендей, ишарат еткен сон ернш Зерегпц кулагына такап: - Экес1к айтады. К,атал екен, неге аямады дейд!,- деди 45

Эжеа укты да, курсшт, Абайдьщ бетше таман тент кеп мандайынан узак июкеп отырды. — Айналдым, карашыгым, коцыр козым!— деп алып,— Аямайды, аямайды ол!— деп келш, козш жумынкырып, басын жогары котере бердь — Я, кудая, зар тшепм босым. Бейуактагы тшепм. Осы карашыгыма окесп-пц осы ит м 1 нез1 н бере корме!.. Тас бауырлыгын бере корме!.. Я, жасаган!— деп, курыскан олсп колдарымен ожшдк межрмд! жузш сипап бата бердг Улжан да 1Ш1нен «аумин» деп бата кылды. Ек1 ана ортасында жаны ауырган бхр бала. Бейуактагы ушеу1Н1ц купия тшеп — зор шындыкпен ем1рен!п тшеген Т1леп осы ед!. Абай 031 де бетй-1 сипап, ана тшегш барынша кабыл алып, бата кылды. 0М1р1Н, балалыгын кайтатапкаидай, 1Ш1не мол соуле, ип соуле К1ргендей. Б1ракол 1Ш1. Ал денес1 ол! ауру. Копии серги1Н деп ед1, ет1И1Н кызуы мен басынын, шаншуы кайта мендед1. Еши ушеу1 де унс13, жым-жырт. Даладагы кой козынын шуы да алыстап барып сонген болатын. Уй 1Ш1 сиякты дала да буг!н дагдыдан тыс жым-жырт. Осы кезде Абай мен анасынын, кулагына ерекше б1р жат, суык ун ест!ЛД1. Б1реу: - Ойбай, бауре-ем! Ойбай, буре-ем,— деп ат койып келе жатыр. Бул елде К1С1 олгенде алыстан ат койып шабатын еркектерд1ц салты бар. Сонда осылайша «ойбай, бауырым» деп шабады. Уйдеп екеу1Н1н.де журектер1 су ететустг Кор1 шеше бул дауысты ест1ген жок. Улжаннын кон.1Л1не алгаш коркыныш уст1нде кеп калган ой: «Осы уйдщ б!реу1 жазым болды ма, олде Куианбайдын 031 жазым болды ма?» деп ед1. Шошып, елецеткен бойында кулагын сыртка бурды. Урк1п калгандыктан ангара алмапты. Тасырлатып шапкам ат даусы жок. 031 жакын жерде жоне жаяудын уш. Абай бурын б1ЛД1. Даусын одей! жуандатып зорайтып айкайлаганмен, баланыц ун1. Тшт1, дол тентек Оспаниын ун1 екен. Ол даладагы ойыниан кайтып келе жатып, «жаман ырым» анау- мынау дегенге карамастан, каннен-каперс1з от1р1к жылауды удетш: Ойбай, баурым Кодар!.. Ойбай, Кддар,— деп, санын сабап шауып келдь Кодардыц ол!М1 барлыкауылга да, оган да ест!лген. 46

Жаца кешке жакын, булак басындагы б1р такырга жиналган 031 курбы балаларды бастап осылай ат коюды коп ойын кылган. Такырдыц ортасыман шукыр казып, соган бф ку суйект! океп бештше томпайтып комш койып, жан-жактан андыздап «ат койып», узак, шуласкаи. Улжан Абайдыц сыркатыныц уепнде ©зш жацагыдай жаман шошыткаи Оспам мшезше катты ашуланды. Куш бойы батпак кепип, аягы эр! былганыш, ор! кус-кус болгаи Оспанды: — Бер1 келшп, ой, балам! Бер! келпи!— деп, ешбф сыр бшдфмей, урыспай шакырды. Урсып, зекш сойлесе Оспан мундайдагы одетше басып, каша жамандасып, колга туспей кояды. Ол казф шешесше карай тарпылдап жупрш, дол от басынан Абайдыц тосепне дешн б1р-аксек1р1п, Улжанныц т1зесше сога дуре етш кеп туст1. Шешес1 муиы сол колынан шап берш устап алып: — Сен жацагы ат койган норсен1 кайдан шыгардыц? Оныц жаман ырым екен!н айтпап па ед1м? Уйде бала ауырып жатканда, ой, иткуар жынды неме?— деп, жулкып калып етпет1нен салып, куйрыгына шапалакпен салып-салып Ж1берд1. Оспан окес! урганда жыламаса да, шешес1 урган уакытгат1ПТ1 жылауык. Эке жылаганга карамайды. Ал шешес1ие карсы кейде буныц ем1 бар. Бас коргаудыц жылауы. Каз1рде де бакырып, бар даусымен шыркап, азан-казан кылды. Шешес1нен босап барып, сол жактагы би1к суйек тосектщ уст1не сек1р1п шыгып, етпет!- иен жатып ап жылады. Б1рак бул жолы канша жыласа да, оган кайысып, уатам деген шеше жок. Оны б1лед1. Сондыктан аяк кезде козде жас болмаса да, отф!К анда-санда б1р бакырып койып жатыр. 031 де жылауынан жалыга бастады. Енд1 тагы да ойнакы тентек М1нез1не бой урып, жылаган боп жатып, оред1кте кыска гана: - Ойбай, бау-рем!-деп кояды. Бф-ек1 рет кайырып, к©31Н1ц астымен шеше жакка карап жатыр, Козгалган К1С1 коршбейдк Сондыктан тагы б!р бакырып койып, соньгц артынан жоне бф тын бэлеш шакырып, жынды улгайтты. - Ойбай, бау-рем Абай!- деп койып, суцк еттк Абай басы ауырып жатса да, ержаз кул1п ж1бердк Оспам енд1 байкады. Шешеснпц улкен, толык денес1 кайта козгала бастады. Ол тургалы жатыр екен. Тагы бф тыкырдыц болатынын 61Л1П, шешес! турып болганша Оспан тосектен ыргып туеш: 47

I Ойбий, бау-рем Лбай! Лбай! Лбай!-дспссшкекарайатшп оорд!. 1110111001 туры и алым умтылайым дсп ед|, болмады. Ой, к 1м бароыц? Уста! Устам окелил, ана жындыны!- деп од!, Оспам оса к алдыида кайкаидап, секфе-секфс тусш, шетш уйлор жакка карай зыта жоиелдк Гыстаи шешесшщ буйрыгын 0011И, мулы уотап окслгсл1 там бсргси улкен атасы Тэкежанды КОрШканты. Лбай ооыдап бфталай, узакауырды. Алгашкы кундер б1реу «ушынган» деп, б1реу «сокпа» деп, тэты бфеу «сузек» деп, ертурл! топшылатапмсн, дол баскам сшкш болтан жок. Эсфесе, ем 1отелгеп жок. Жалгыз-ак алгаш жыгылтан куннщ ертегмнде, эжесшщ буйрыгы бойынша б1р картам катын кун батарда Абайды далата алып шыгып, жана сойган койдын екпешмен какты. Бетше су бурк1п, ушк1р1п: - Кет бэлекет, кет! Кош баламнан, кош!— деп, батып бара жаткам кып-кызыл кумте каратып койып, б1рдеме ем ютеген болды. ’Ушыктаган ед1. Абай буындары калтырап, басы айналып, зорга шыккан. Коз! булдыр тартканнан ба, эйтеуф, каз1рп бар дуниен1м кызылы бурым бул кормегендей б1р турл1 ерекше кор]мд1. Ертеп ме, туе пе? Эйтеуф, б1р баскаша галамнын озгеше сурет1 тэр1зш. Ек! кун откен сом ауыл Колкайнардан Шынгыска карай кошт). Б1рталайдан берг ел-елдщ улкендер], шаруа иелер1 «жайлаудым тогы ж1б1д1 ме екен? Кет! жет1лд1 ме екен?» деп, откен-кеткеннен ылги сурау салумен болтан. Бауыр, боктер коктетенмен, Шымгыстым сырты тез жылына коймайтьш да, ерте коктемейт1н. Кар калым,тусетш би1к сырт. Бар Тобыктынын мол сулы, кем жайлауы узак орте, мол коныстары сол Шынтыстыц ар жатында. Кунанбай аулы кошкен шамада, айналадан озге калым ел де дурк кошкен. Ойдаты мол шалтынды кыстаулыкжер: Жидебай, Мусакул, Шуйпнсу сиякты корыкгардан да атыльш кош1п жатыр. Эр ел тус-тусындагы Акбайтал, Келденем, Ж1г1тек, Шаткалам, Бвкенмл сиякты асу-асуларга карай беттед]. Шымгыстагы кей асулардым аттары таудым сол тусын иемденген ру атымен аталады. «Ж1г1тек», «Бокенш1» деген сондай аттар ед1. Бокенш1 асуына К,одар кыстауы мен Жексен кыстауыным аралытындаты кем сайды орлеп баратын. Сау болса, Абай комгп К01илд1 отк1з1п, асыр салар ед1. Коктемде Шымгыс асып жайлаута кошу улкен атаулыга, эсфесе 48 ИЙ