М.Әуезов Абай жолы 1

таннан шыгып, коп туыскан шогырмен келш едк Каратаудан Аркага кошкен узак жолында осы Нурганым бес-алты жасар, кебежеге мшген бала болатын. Бер1 келе Берд1КОжанын бфталай туыскандары Турюстанга карай кайта тартып кетп. Арканы жерсшбей жоне «ак патшага бодан болган елде турмаймыз» деп кетш едк 031 картайып, балалары жас болган Берд1кожа азын-аулакуйлермен козгалмай калды. Сыбан мен Тобыкты 1шше бедел1 бар кожа болды. Кунанбай, Каратайлармен, осфесе сыйлас едк031 бфбеткей кыныр жоне ойдагысын ф1кпей сойлейтш каткыл мшездц адам. Кергеш мен туйгеш коп. Дш жайына жетж, молда ккл. Кунанбай сонысын унатып, ердайым онпмелес, можшстес бола беретик Сол Берд1кожанын Бурахан деген баласын оз аулына шакырып, бфталай уакыт конак етш те жШеретш. Каркаралыга барган бф сапарында касындагы нокерлершщ 1шше косып, ертш те журген. Кунанбай, тепнде, жттпцденеш, бтмдшпн унататын. Бурахан аса сулу жоне денел! жшт едк Соныц тулгасын тамаша етш, бф куш: «Бф уйдщ 1Ш1не жуз кю1 кем-кет1кт1 жиып, сонын ортасына Бураханды кфпзш отыргызып койса, аналардын кешип козге керше ме?» деген. Осындайлыкбтм-тулгасыи унататын жттшщ бф1 - Базаралы. Жттекпен азгантай татулык шагы болса, Базаралыны да мактай беретш. Сол Бураханнын к\\ш\\ карындасы Нурганымныц басы бос екен. 031 жас та болса кесек, ф! денел1, нур жузд! болатын. Эсфесе, толкьгнды кою кара шашы мен бет бтм! болек. Жузнтдеп одем! кызылымен катар, бет тулгасы да сулу. Шошактау бггкен улкен кара коздершде аса бхр кайратты ашудыц жоне естшктщ оты болатын. Осы Нурганымды Каратайдын акылымем Кунанбай токалдыкка уйгарды да, Берд1кожага к\\с\\ салды. Коп катын алу озфше оз тукымына салт болмаган кожа оуелде уркш кетп. Жоне Нурганым мунын жаксы коренн баласы едк 031 ерке, тентек кыз болса да, коп какпайтыи. Кунанбай солемш еаткен жерде, БерД1КОжа томырылып калып: — Е, мен баламды кор1 Кунанбайга юшьшкке беруцл ме ем?!— дедк Бфак окенщ бул арынына Кожаный, озге балалары жШермедк Бастыгы Бурахан боп салмак салып, сю-уш кунде кондфшбердк Кунанбай аулына жш барып, ат мшш, ойын-сауык салып кайтып журетш Бурахан карындасын берш, туыскан болуды катты унаткан-ды. 299

Бершкожанын кенген хабарын алысымен, Кунанбай кальщ малды, жыртысты бф-акжШертп. Сейтш, осы бф кыстын шшде Нурганымды алып та койды. Улжан мен Айгыз жана токал хабарын Кунке жШерген сэлемшщен еспген. Улжаннын 03 басы бай кызганайын деген ойда болмайтын. Ер жеткен торт улы бар. Жэне немере суйе бастаган токгамды ана. Куианбайды бул кунде бай деп те санамайтын. Ол — балаларынын экес1. Коп омф1, коп азабы, кеп машык муны табыстырган жай гама туысы сиякты. Содан баска сез1мдер суалгандай едй Бфаксонда да ол Кунанбайдын катын алганына карсы болды. Жорга Жумабайды шакыртып ап: «Б1здщ Т1лд1 омфде бф ескеретш болса - алмасын, решш туады. Балаларынан уялсын, олар ренжид1» деген. Улжан 031 еспген хабарды Абайга айткан едг Сонда Абай б!р турл1 катгы турчппп, жирент кеткен. Экес1 туралы аса катал сейлеп, сынап кеп: «Эке деп сый керуден калсын. Б1ржолата жат болсын деген М1нез гой. Осыншалык кыруар жанды адам курым санамаганы гой. Шешемен неге акылдаспайды? вмф бойгы жолдасы - сендермен неге санаспайды? Б1зден К1Ш1 кыз алып отырып, солар уялар-ау деп, б[зд1 неге ойламайды? Куптамаймын! Кайта К1нэлаймын! Сен де макулдама!.. Эйтеу1р, 613Д1 адам санамаган жан гой. Отка туссе де, жалгыз ез1 барып туссш. Ренжтп кеткенш бш1п кетсш! Айтып Ж1бер!» деп, шешес1не Жумабайды 031 жеткЫп берген. Кунанбай Улжан создерш ест1ген сон., Кункемен сейлест!. Оган бфаз жылы ушырап: «Эзгелер акылсыз болды деп, сен жел1кпе! Сен акыл тап та, менгйк бол!» деген. Кунке эркашан букпа есепке бешм туратын. Улжаннын балалары коп. Оларга болысып отыратын Зере де бар. Сол себепт1 Жидебайдагы ауылга Кунанбайдын кырын карап журген1Н эрдайым оз1не пайдалы корет1н. Эс1ресе, Улжаннын айналасындагы уб1рл1-шубфЛ1 молдыкты, кенд1кт1 суймейтш. «Туб1нде солар кептейд1-ау!.. Артык улес, улкен сыбага экетед1- ау!» деп, унем! шзганумен болатын. Мынау улкен 1с байынын 0м1р1 уш1н, тпгп 031 уш!Н де озгеше болатынын Кунке б1лел1. Басында коибейт1Н боп, наразылыкка бетгеген. Бфаксол наразылыгынын услиде де Улжанды бакты. Егер бул тулап, байды урк!Т1п жургенде, Улжан коиш койса, жаман олады. Байдын суйешш1нен б1ржолата айрылып калады. Сол се епт1, езшше кулыкойлап, Улжан жагына туртк! салган. Ол 300

жактан ойдагыдай карсылык келдк К,унанбайды куйд1ргеидей наразылык айтыпты. Еши бул туста Улжан аркылы келетш Кункеге деген каут жок. Соны ойлады да, Кунанбаймен шындасып келгенде, Улжанды жамандап шыга берш.031 кенакыл болган боп руксат егп. Жене «Нурганымды оз колыма екеп туар! Меншен бц> болсын! Улжан кун корсетпес» деп, ппп камкор боп та шыкты. Сол Кункенщдегеш болды да, Кунанбай Нурганымды Кдрашокыга келпрдь Бфак осынын орайына, ек1 айдан бер1 Жидебайга катынаскан жок. СоГтп, Жидебайга Жакып пен Жумабайларды келт1р!п жат- кан 1СТ1Д кез1нде, Кунанбаймен улкен аулы араздыкхалшде ед1. Жакыппен сойлескен созд!н аягында Абайдын туспалдап, туйреп откен1 осындай есю жара болатын. Куйзел1п жаткан корш1 елд1науыр куй1 соган кеп косылган. 1шт1-тысты ек1 жаранынуыты бф1пп кеп, Абайды осылай еткен. Элденеше айга берг1С1з боп созылган он бес кун егп. Шаруа- ларды куйзелте бур1ст1рген ауыр кыстын аягы осы болатын. Биылгы жупы халыксонгы кардан, узакбораннан корд1. Эс1ресе, осы кокек пен мамыр арасында керд1. Коктем айы деп санайтын мамыр соншалык сурапылдай тигенд1ктен, жуттыц атын «мамырдын жуты» деп, бурынгы жупардан болек санады. Кейде «ак кардын» жуты дейтш. Онысы да мамыр 1плнде жауган сонгы карларды атаганы. Кедей корш!лер Жидебайга кеп тыгылганга он бес кун еткен сон, кун жылынды. Онтуспктщ жылы жел1, ескеп сокгы. Осыдан б!р ай бурын сокса, журт оны «жыл екелд1», «иг1Л1к екелд1» деп, куанышпен карсы алар ед1. Биыл куанта алган жок. Б1рак сонда да калганды куткара келд!. Абай мен Улжан Кунанбай буйрыгынан кутылган сон, бар ынтасын кепп кутуге жумсаган. Солардын малы мен оз бастары бул екеушщ ерте-кеште дамыл алмай ойлайтын мшдеп боп алган. Абай кунузын ат успнде жур!п, катты жудедк К,ап-кара боп, тотыгып кетт1. Б1рак Деркембайларга арналган енбеп мен бейш текке кеткен жок. Елу ауылдын мын жарымдай койы мен барлык 1р1 карасы шетшен жан сактап, аман калды. 2 Кектемн!н ескеп сога бастасымен, манайдын кары агыл-тспл тез кетт!. Б1р гана корык емес, адырлар, далалар да ер жершен 301

ойылып. карауыта бастады. Мезгшнен асып, узак жатып калган кар енд1, Т1ПТ1 асыга женелгендей болды. «Жер аягы кешген» дегендей уакыт келдг Кун кез1 де эбден жылынып, аспанда жазгытурдыд ак мамык булттары женкшп кеигл. Жидебайга жиылган ел осы уакытта оз кыстауларына жетуге асыкты. 1ш1 аман калган саулыктардыц алды коздай бастаган. ©згеге пана тапса да, ез толдер1 бар мынау ауылдар жас козыларга пана таба алмас едк Кауырт шубап келген агайын, еаш бф-ак кун 1ш1нде сез байласты да, тезшен кайта серпш11. Кетер кезде барлык кэрйжастын Зере мен Улжанга айткан алгысы ушан-тешз болды. Конакгар сейшп болган кун! Улжан кыскы согым мен сурдщ така бггкенш айтты. Кэр1 койшы Сатай да осы куш бул ауылдын ез шыгынын есептеп кепп. Кеп койдын курек аршуы ойдагьшай болмаган. Сондыктан дэл осы он бес кун ею жуз концы экетттп Абай атка мшген сайын, кыстау манында елген койлардын саны молайып келе жатканын байкасада, ауылга айтып келмеунл едк Уш корыктын иелер1 боп отырган бес-алты ауылдын 1шшде мундай шыгынды керген жалгыз осы Жидебайдагы ауыл. Тэкежан болса, колдагы малынан жалгыз токты бермей, аман шыкты. Жут келемш халыкатаулы тек кыстаудагы малдан айырмайды. Кар эбден кетш, жер дегд1ген кезде отардагы жылкы кайтты. Анык сор керген жануарлардын ажары осы жылкыда болатын. Талай кун бойында 1лбумен гана журш, Жидебай тусына жеткен Кунанбай косы сан жагынан б1рталай кем1п капты. Эс1ресе, шошытатын жылкыньщтус!. Нелер атпал айгырлар мен сака бие- лердщ ез1 де алты айлык аурудан тургандай, кэленкес1 гана калган. Жундер1 узарып, урпиген. Аяктары жуандап, суйек-суйеп адыра- йып кет1пт1. Тарамыс, шандыр атаулысынын бэр1 61Л1Н1П тур. Жылкы 1Ш1ШН тагы 61р жат кор1Н1С1 — арасында культ жок. Аман калды деген Кунанбай жылкысы мен барлык Ыргызбай костары жене бфен-саран Суй1нд|к, Байсал, Байдалы ауылда- рынынкостары. Б1р1 артынан б1р1 шес1п, жылжып, сыргып кел1п жатыр. Бэр1Н1нхал1 де мусылман к1таптары суреттейт1н макшар куншдей. Адамзат елшеус13 узакзаман кор азабын шег1п жатып. акырет кун1 кебшдерш жамылып, коленкедей калт-култ ет1п бой керсетед1 деуш! ед1 гой. Мына жылкы тегзс сондай екен. унанбай мен Байсалдар осы костардын аман калуыиа бар куштерш салган. Атыраптагы жер! тау1р, аз гана руларга кыс боны 302

шапкыншы айдап шыккан. Костарын калын. кардан кашырып, бЁр кузектен екЁншЁ кузеке салып отырып, ейтеуЁр, ЁрЁ жагын аман сактап калыпты. Арык та болса, колга жеттЁ. Кыс кеттЁ. Ендё кайтадан катарга кЁредЁ. Мунынаты «амандык». бйткенЁ, озгеге карау керек. Баска рулардын костары 03 халдерЁн осылай деуге жараса, тёптё, жут коргемЁз жок дер едЁ. Шынында, коп-коп костар коз уялтарлык боп, журдай боп кедщ. Кос деген Тобыкты ЁшЁнде мын жылкыдай молшердд бЁлдЁретЁн болса, Торгай, Жуантаяк, Топай, ЖЁгЁтек, БокеншЁ сиякты елдердЁн бЁр косынан кырык-елу, жетпЁс-сексен гана мёнгёш калганы бар... Коп елдЁ шошытып, жагасын устаткан, тандайын кактырган сумдьгк апат содан бЁлЁнетЁн. Эрюм оз аулы, оз жайынын куй1Г1не кетт!. Б1реуге б1реуд1Н катынас хабары да азайды. Коп ауылды жайратып, уй жыгып кеткен дауылдын артындагы хал сиякты. Арык-турагын кулп, коктемнщ кара суыгынан аман алып калу шарасы жалнак елд1 жаппай басты. Жылкы камьшан аман болтан Жидебайдагы ауыл гана. Костар келЁсшен Кунанбай Шынгыска айдатып алып, барлык ешип кут1мдер1н 031 баскарган. Кун ебден жылынды. Кок те шыга бастады. Ещц Жидебайдагы кыстаудын. айналасындагы жемтЁк шстенш барады. Кун аскан сайын сонын 031 бЁр дерт экелет1н сиякты. Улжан осыны ойлап, ки!3 уйге шыгып, кыстау басынан жылжып конайык деген. Ертентан атысымен жук шыгартуга буйырып ед1. Б1ракдэл осы куш кешке Зере сыркаттанды. Кор1 ежешн сыркаты бш1не салысымен кысып кетп. Басында ынкылы кушт! боп, тынысы ауырлап кел!П ед1. Келес! куш дэрмен азайып, озхйпмен козгала алмайтын болды. Абай мен Улжан катты сескенд! де, Зерен1н касын кузетп. Сусыны, тосеп, бар кут1М1 екеу1Н1н гана мойнында. 0зге жанды коп кфпзген де жок. Журт аягын ауырлайды деп, уй 1Ш1Н онаша устауга тырысты. Зере наукасынын келес! куш туншде Улжан енесЁнен кудер узе бастаган болатын. Абайга айтпастан, Улжан Карашокыга К1С1 журпзд1. Сойт1П, туш бойы уйыктамай кузетш отырган келий мен немересше Зере тан; алдында ен сонгы рет коз салды. Эжес! козён ашканда Абай умггтенш калып, кадалыикырай тустЁ. Наукас ана бЁрдеме айтайын деген тэрЁздЁ. Ол ажарын Абай озё таныган жок. Улжан байкады. ЕкеуЁ де катар сыргып, жакындай тусЁп, тонёп келгенде, Зере бЁр нарсенЁ сыбырлай бастады. 303

Дене купи бисе де, ойы сап-сау. Тек уш элшз. - 0негем... болса... тфлншде керсете алдым ба, жок па? 0сиетш болса... кулагам, тшм барында айтып болдым ба, жок па? Кайтешн!.. Ешй кайтешн!.. Бупн мынау элш бггкен шагымда, не даме етеанекеуш!.. Не кутш маган телшресщ?..- дедг 0Сы сездерш кеп киналып, узак айтып едк Сейлету зорлык сиякгы. Бфдемеш айту да орынсыз. Абай ек! колын тесте койып, ежесше татзым етп де, басын иди Озшше: «Бар журепмнщ курметк эулиедей ана, саган арналган» дегеш. Сейтш, аз отырды да, ежеашн ею колын устап, юшкентай алакандарына бетш басты. И1скеп сушп отырганда б1рнеше ыстык тамшылар да сол элаз жудеу алакандарга тамып ед1. Эжес1 тагы да сыбырлап: - Карагам... жалгыз карашыгым!— деп, Улжан жакка карады да,- ананды кут!- дед1. Осьшан кейш тагы бф толастан сон: - 1ш1мнен шыккан жалгыз ед1 гой... Жалгызга топырагым буйырсын!-дед]. Булсезхц.'пп'п ап-аныкайтты да, кайтып ундеген жок. Кез1 тагы да жумылып кетг1. Жанагы айтканы Кунанбай екен1н Абай лездетус1нд1. Сол сезш бастай бергенде, Улжан басын изеп: «Тыныш болыныз, орындаймыз» дегендей белг1 еткен. КадфЛ1 ана осы танга жетпей кайтыс болды. Абай мен Улжан тан аппак атканша ун каткан жок. Зерегпн дана жузше мулпп, жудеп, кадалып отырды. Екеу1 де жана гана кастарынан гайып болтан ана туралы ез шер1мен, ез ойларымен болып, бар дуниен1 умыткан сиякты. Абайдын ез1 ес б1лгел1 шын жакын жаннын ол1м1н кергеш осы. Кэр1 анасынын каз1рг1 жуз1 кокш1л сургылт тартса да, бф турл1 бгр зортыныштыкка жеткен тарпдк 0лш емес, киналу емес. Кайта кептен кексеген арманына жеткендй. Соншалык ьфза жэне мей1р шафкат нурын тапкандай. Кун шыга бергенде, барлык ауыл хабарланып, бала атаулыга шейш тепе жиылып келген едг Немерелер1 мен кел1н-кепш1к унс13 жыласты. Кершнколан, малшы атаулы да шын куЙ11Йп, ауыр- ауыр КурС1НД1. Осы танертенде Карашокыдагы, Шынгыстагы коп туыскан да кеп жетп. Алдымен келген Кунанбай, Кункелер болатын. Калган Ыргызбай да осы куги туске шейш тугел келд1. Бул олшд1 барлык журт тепе ауыр алганмен, жыласкан жок- ндемей кутт1. Келес! кун жаназасы болганда онеуг! елу кедей 304

кершшер де тепе келген екен. Кеп кауым боп, тугел ардактап койды. Кунанбай мен Кункелер Зерешн. жеткеше шешн Жидебайда калды. Эжесшщартын кутетш кезде муншалыккоп кара курыктыц болганын Абай 031 унатпаган. Бу кунде ешкшмен сойлескю1 де келген жок. Зереш койып кайткан куш кешке, эжесшщтесепне отырып алып, куран аударуга кфютк Анасыныцаруагына арнай- тын дагдылы куран хатымды молдага окытпай, 031 окитын болды. Бф жума бойы сол куранды ею аударып шыкты. Осы кундерде ас успндеп бф эреджте Кунанбай Абайга: - Жай аударады екенещ!— деп едк Абай жауап айткан жок. Кунанбай мундайда уш-т0рт аударып тастайтын, сыдырткыш молдаларды есше алып айткан. Абай болса, 1111К1 себебш айткан жок. Ол да жылдам оки бтуип едк Абай анасына сауап болсын деп, куранды озгеше ыкыласпен, асыкпай, соншалык мулпп, мшажат кып оад-шы. Кураннын кейб1р парасынын успнде узак отырып кап, жалгыз, жасырыи ойлар да ойлайды. Онысы — эжес1Н1Н адамшылык, аналык касиеттерш жоктау ед1. 0з 1Ш1Ндег1 адал алгысын багыштау да дугалык, тшек есепт! К0р1НеТ1Н. Осы жет1 кун 1шшде, уй онаша калган бф такта, Абай Улжаннын б1р С031Н улкен ыкыласпен тындады. Шешес! К031не жас алып отырып, оз-оз1нен: - Анан, ана-ак едьау, жарыктык! Осы юсп-пц есиеп, тэрбиес1 болмаса, мен де бф туй1Л1П калган ку тушндей ундемес катыбас болар ем. Сен екеуьм1зде карызы бар едк Тым курыса, аруагы ырза болсын. Артын жаксы кутей1к!— дед!. Абай 03 шешес!Н1н де картайып калганын байкады. Муныцда мей1р!МД1 жуз1нде ой ауырлап, уайым калындапты. Айткан с©31н куп алды да, ундеместен бас идк Зерешнжет1С1 толып, куран хатым болган сон, Кунанбайлар кайтып кетт!. Аз уакытта, жылдагы дагды бойынша журт жайлауга коыгп. Абай ежес1Н1Н кыркына шей1Н, тыска шыкса, сртел!-кеш аиасын жоктап, зар олендер айтады. Тау басына шыгып, даланы кез1п журсе де, анасына багышталган мунды ойлардын, касфет жырлары орала беред!. 0аресе, Шынгыс асып, коп елд!Н куй!н коргенде, б!р турл1 жат, жана дерттапты. Байкаса, бурынгы кыруар елдер К1Ш1рей1п, 305

бф-акуыс болып калган. 0лкеге сыймайтын малдьщ орнына окта- текте коршетш, шашылып жаткан бесп-онды гана кара бар. Малы аз болган сон. талай ауылдар бфшп кетштк Шынгыс сыртыныц ен коныстары, мол адырлары, иен жайлаулары кобшше кацырап тур. Сонымен катар ел ишнде кушрену коп. Жок-жтк, кайыршы кобешгтп. Абайдын оз анасы олгенде, ел ана да тосек тартып, дертке шалдыккан сиякты. Осыны корш, ойланган сайын Абай озгеше бф айыкпас зарга батгы. Каралы конга ашылмастай боп ею иыгынан басып алды. Устше киген кшмге, мшер атка, нпетш аска да бейш жок. Коп адаммен тга де катпай, уназ боп барады. Бфакешй оз анасы Зерен! ойлаумен бфге, халыкдеген ананы катар ойлап кетед1. Эрйберщен сон ею шер бф косылып, бф жырга, бзр зарга айналды. Абай ажесшщ кыркына жетп. Жайлаудагы коп ел жиылып, Зереш сонгы рет естерше алды. Улжан Абайдын осы уакытка шешн аса бф катты ойга туст, азып кеткенш байкап журген. Эжен1н кыркын бер1п, журтгы тараткан сон, баласын онаша алып отырды да: - Сен осы бф калын шынга батып кетт1н-ау! Жудеп кеткешнщ байкаймысын? Жас адам уайым сонына ойтш сарылса, пайда таппайды. Енш токгал. Бойынды жи. Ерболды шакыртып ал да атка мш, ел кыдыр. Серг1П кайтшы!— дедк Ербол Абайга келгенде, Асылбектщ б!р сэлем1н ала келдг Б1рталайаан берг1 сыйластык бойынша Суй1нд1кт1н. Асылбег1 Абайды конакка шакырыпты. — Шешес1 кайтыс болгалы уйден шыкпады гой. Б1ЗД1Н ауылга кел1П, конакболып кайтсын!—депт1. Сонымен ею ж!птСуЙ1НД1К аулына сый конак боп кедш. Баягы Жэн1бекте, сол белгга! одем1 кок озекте отырган ауылга Абайлар жакындап келгенде, уй сыртына буларды карсы алып Асылбек, Эщлбек шыкты. Кастарында Даркембай да бар екен. Конак ж1Г1ттер ауел1 Суйшдттщ улкен уй1не К1р1п, сондагы керьперге солем берд!. Бэйб1шес! мен Суйшдж осыдан он такты кун бурын Зереге бата окып кайткан. Казфде Улжаннынденсаулыгын сурастырып, аз сойлесш, амандык б!л1ст!. Содан кейш: «Жастар кен отырсын, ерюн сауык етс1н» деп, Асылбект1н отауын аз1рлетуге буйрык берйт!. тау онсыз да эзф ед|. Абайлар соида келд!. Тыста да, отауда да Абайды корген улкенДш! жылы сойлейдк Сыйлагысы келгендеи. Сонынб|р! - Асылбектщ келшшеп Карашаш. Улкен 306

жалынан. эаресе сондай жаркын жузбен карайтын Дэркембай. Ол Зерешн аруагынан айналытк Улжанды мактап. Абайдын юшкене балаларынын аттлрын атап. амандыктарын сурап, оралып жур. Жазгытургы жуттан сер! Абайды аса жаксы бглген Борсак. Бекеннп бул ауылда бфталай адам екен. Бар! де Жидебаи, Мусакулдын конагы боп еткендер. Бэршщ де казфп ажарында ырзалык пен алгыс, курмет бар. Борсактын бф шалы: - Шырагым, журт керген жуттан аманмын деп отырмын. Карыздарым - 51р Кудай, содан сонгы - езщсщ!- дед». - Кудайга шуюр! Сауын мен акка ешкшнен олкы емесшз. Титл. сол он бес кун 1Ш1нде корыкка тыгылган елу ауылдын. бэрш байкадым... 0зд1-вз ортасында анык куйл1 дал солар бопты!- деп, Деркембай да шатганьш сейледк Уй шднде Абайга сыпайы амандаскан Карашаш аса бф жакын жаннын ьтгифатын сездфедк Бурьшырак б!р кезде Абайга сырттан томырылып, ызалы боп журген Эдшбек те казф ол мшезш умыткан сиякты. 031 журш, ес1к ашып, Абайдын камшысы мен тымагын кереге басына оз КОЛЫНаН 1ЛД1. Бул ауылдагы осындай барлык бешл, бар ажар Абайга дэл бф ез туысынын, жакын жаньгнын уйне келгендей жылылык, достык белпсш бшпрдк Тепнде, Жштек, Кот1бак сиякты озге жакын елдермен салыстырганда, Абай Бекешшш эркашан артык керукш е«ш. Бул ауылдардын адамында озгеше бф мшездшк пен адал момындык бар. Жэне жаксы корген адамынан колда барыи аямайтын шыншыл бейш бар. Конакшыл жастардын жаксы отауьгнда уш кун боны ом салып, сауык жасап жаткан кезшде Абай жанагы мшезд1, эсфесе Асылбек пен Карашаштан кордь Асылбекл Абай коптен бер1 «Асыл ага» дейтш. Сол Асылбек бул кундерде Абайга аса бф сушки, жакын ага боп кетп. Бфак осы кундер бойында Абай эн салып, калжын айтып, келел! кенесте сойлеп жургенмен, оз 1ппнде жабыркау. Ол жайын езге жанга сездфген жок. Соншалык кашрд], ыстык кершген Суйшдж аулы, Жэгпбекке келе берген кештщ озшде-ак Абайга бф толкын садган. «Арман!» деген аты бар, орны толмас 61р жара. Кеудеден ок опп кеткен жер сиякты ешпес, б1тпес уайым. Бэр1 де бф Тогжаниыц ардакты атымен, нур жузшен, шыншыл таза журепмен байлаиыскан мун болатын. 307

Абай еналгаш келген куш Сушншктщ ушне юрген жерден сол «жарын» жоктады. Бар дуние орнында. Бар адам сод халшде. Бул жерде, бул манда Тогжан жогын битее де, Абайга мынау ата- ананын уш казф экеп Тогжанын да керсететш сияктанган. Естк ашылса, сол юрш келетш сияктанып, уйде отырган шагында кулагына алыстан шьшдырлаган толпы уш келгендей болатын. Асылбек отауына карай басып, ен алгаш табалдырыктан атгап юрт келгенде, Абай осы отаудын он жагы тары да бф бакыт шымылдыръш кетерердей кершген. Сол ак ж1бек шымылдык, сол бшк суйек тесек, сол жасау тег1с орнында. Сондары достар колымен, мынау Карашаш, Ербол колдарымен, тыкырсыз ашылган богетаз достык ест де мшекей. Аса сырлас, нэзтк жакын болып, Абайды коп барлайтын Карашаш та мше. Бфак бул кунде достыктын осындайлык ыстык уясынынбер1 дедэрменаз. Абай озт кандай шарасыз болса, олар да сондай. Тогжан жок. вмфде осте умытылмас, кадф1 кем1мес жаксы Тогжан Абай журег1н осы кундерде тары да бф ез1не тартты. Ендш — сагыныш пен 8К1Н1Ш. Элдекайдан кабысканы белг1С13, б1рак жакында Абайды сондайлык жудеткен ана уайымы мынау жердегк мынау шактагы сагыныш уайымымен жалгасып, б1рлескендей болды. Екеу1 де жазыксыз тазалыгымен, адал шындыгымен табысса керек. Сыртымен эн салып, калжын айтып койса да, Абай анык байкаган кезге жи1-жи1 жабыркай бередй Ундемей курс1н)п калады... Бул уйде жас жтгпндэл осы куй)н 1штей танып журген Карашаш кана. Ол Абайдын курс1ну1нде езгешелеу терен куй1к барекен1н байкайды. Жасжтткэршерге «ай-уИ» демейд). Б1рак акырын курс1нген1мен, дем1 д1р1лдеп барып, кеудесшен лыксып шыккандай болады. 0кс1к сиякты жалынды леп бар. Коп жылап киналганнын артынан келет1н дэрменс13 курс1н тэр1здк Карашаш кейде Абайга кабак шытып карайды да, жа1гы ашиды. Ушшил кун1 уйд1н, 61р онаша кез1нде Карашаш оз тосег1Н1Н жанында турып, Абайга: .7 Абай- кадкам! Осы сен менщ Еркемд1 умытпагансын-ау! Жайлауыизи ел кеткендей, иес! кеткен журтка келгендей болдын ба. Баикадым-ау, мен соны!- деп, аз гана кызарды да, сыпаны жузбен куле карады. -Женеше,рас! Таныдын, нес]н жасырам! Кошл1Нсол куидс де жуирж ель Дос журепн, ел1 орнында екен. Сондыктаи таныдын и- 1р евин умытсамшы! Барлык корген^м коз алдымда* 308

Кешлшнен арылмайтын бф ой бар... Тогжан юрт келт, маган деген окпе-назын айта жонелетш сияктанады да турады!- дедг - Екеутшн жолын да, жошнде белек ед1, кимаймын! Еркем сорлынет айтпапед1 маган? Шын гашыкед1 гой ©зще!.. Кетершде он сапар тшеген жок. 0лш тшеп кеттг 0зше сонысын да ашып айтты гой,- деп, Карашаш бгр сыр сойледг Екеу1 де шарасыз ауыр мунга батып, ундемей жудеп калды. Абайдын коз алдына Тогжанмен ен сонгы айрылысар шагы соншалык ап-ашык, айдай айкын боп келдг Как касында тургандай, жана гана болып еткен хал сиякты. Тогжан сол бф желаз, тыныш кеште, жым-жырт сайда ымырт жабылар такта Абайды 0311здеп келдг «Жетс1н!» деп шакырткан да 831 болатын. Куйеу1 сонгы рет келш, алып кетер1н1н алды. Буг1н-ертен куда, куйеу жетед1 деп отырган кез болатын. Бул кунге шей1н соншалык арлы, уялшак болтан, нэз1К корганшак болтан Тогжан, дел сол кеште бф турл! ост, бект келд!. Жалынды, арманды создерш шешен кып айтты. Коз1нде жас, денес1 д1р1лдей тус1п айткан-ды. Эр кездеп уйренш1кт1 ерке еде-п бойьгнша Абайдынтос1не бет1Н басып турган-ды. Бауырына К1р1п, кушактай турып, нелер айтпады?.. Екеу1н1н суй1скен жылдары узак. Бфак кор1скен кызыгы, кездескен ракат шактары, Т1ггп аз екен. Тогжан сол ушш оюнген1Н, катты куй1п назаланганын айткан, о\\прге, тагдырга, зорлык кудфетке рен1Ш1н айткан. Жылап, окс1п, назаланып келген кез!нде, арман аскан шагында, сол кеште лагынетте айткан. Абай Тогжанды жубата алмай, ет журеп елж1реп кайткан. Коз алдында жылап кетт бара жаткан Тогжан тур. Басына жамылган кара Ж1бек шапаны мен ак койлепн1н етег1 де есшде. Шапан астынан туншыга сылдыраган шолпысынында молд1р уьй кулактатур. Эл1 ешкен жок... Абай тагы да бф курс!НД1 де: — Есш Тогжан, умытпаспын... умытпаспын!—дед1. Карашаш Абайды осы ауылдын досы гана емес, аса бф ыстык куйеу!идей кор!п кимады. Сондыктан Асылбекке оз1нше б!р окшау акыл салды. Мунын торк1Н1 Сыбан 1ипнде Кадырбай акыннын аулы болатын. Солар жакында Асылбек пен Карашашты шакырткан екен. Абайларды аттандыргаи сон, бул отаудын иелер! сонда журмек ед1. Абайдын басына Асылбект1и достыгы шын екешн таныган Карашаш, сол 031Н1Н торкшше Абайды ала барайык деген. 309

Асылбек бул сезд! естюшен макул корд! де, ар жагын ез: молайтып, жаксы тусппп кегп. Абайга: «Кыдырып кдйтайык. Онда да бфталай жатамыз. Кадырбай кандай к!с1 екенш озпг де бшесщ. Осы сапар жаман болмайды. Тура бфге барайык!» деген. Абай Сушшйк аулын озше ©згеше бф жакын корт, Асылбек, Карашаштардан айрылгысы келмеп едг Окай кондк Тек сол С63Д1Н байлауы болып калган сон, бф онашада Ербол Абайга: - Осынымыз лайык па екен 031?.. Торкшдеп барган катынга ерш журу калай болады? Екеушщщ ел кулю етпес пе екеи осы?- деп ед1. Ербол муны оз басы ушш емес, Абайдын абыройы ушш айткан. Абайдай ел аузына шнт, жаксы аты шыгып келе жаткан жттке «Мунысы нес1?» деп, бфеу-мфеу куле ме? Ерс1 коре ме дегеш еш. Абай оны елеген жок. Ерболдын иыгына 61 р колын салып кудш де: - 9й, тей1р, Кадырбайдын мэж1Л1С1нде боп, устаздыгын коред1 екелпз. Онын 031 кайда жатыр? Ал касына ерд1 лесе, ерет1Н1\\из кш? Сондай жаксы, сондай умытылмас Карашаш екен. Ол татымайды деп к1м айтты? Кшнщ аузы барады екен?— дед|. Асылбектермен айрылыспай, б1рге сапар шегет1Н1не Абай кошлдешп калды. Ерболды осыдан сон сойлеткен жок. Сойтш, арада торт кун откен сон, бф топ ажарлы жастар ортасына Карашашты алып, Кадырбай аулына кеп туст1. Тобыктыдан келген жас конактарды бул ауыл жаксы карсы алды. Кадьфбайдын ушне конактармен б1рге 1лесе к1рген улкендер де, бала-шага да коп. Богде К1С1лерд1 тамашалап, елдер1гйн жайын бшу, хабар-ошарын ес1ту улкен-К1Ш1Н1н бэр1не де карыз сиякты. Карашашты коршаган женгелер мен кыздар да аз емес. Кадырбай оз1 уйде екен. Оны Божей асынан сон, Абайдын еюннп кор1п отырганы осы. Акын картайып капты. Бурынгыдай толык, корнект1 емес. Сакал-шашынын агы кобейген. 0ж1мдер1 терендеп, барлык ажары куан тарткан жудеу. Тек кана улкен жазыкмандайы мен келбетп мурнында гана бурынгы кесек бшм белпс1 бар. Кадырбай еуел1 Асылбек, Карашашпеи амандасып алып, сонынартынан Абай мен Ербол жайын сурады. Абайды танымай капты. Онын Кунанбай баласы екен!Н б1лген сон гана ана жылгы коргендер1н еске алды. Астагы б1рталай жайларды кеше гана коргендей соз кылып кеп: 310

- Бежей асы бул ©щрдщ улы дубф асынын б1р! боп едк Конак атаулы ырза боп, алгыс айтып аттанып едц— дедк Кадырбайдын кебшше 031 сейлеп, конактардан окта-текте гана жут жайын, кершер жайын сурастырды. Абай ©здтмен жазылып сойлеген жок. Кадырбайдын сураган создерше орныкты, кыска гана жауаптар берт, сыпайылыксактап отырды. Бфак уй иесшен энгшелесу, мэжшс куру мпщет! казфп халде Абай мойнында. бйткеш, Асылбек бул ауылдын куйе>ч болгандыктан, оншалык шеиилш кете алмайды. Кадырбай да 931Н1Н С0здер1н, сурауларын Абайта карап айтады. Коршьпес ею елдш, адамдары бас косса, биылгы жыл ен улкен энпмес1 жут жайы болатын. Бупнп кеш бойында Абайаан Кадырбайдын сураганы да сол. «Мамырдын жуты» Тобыктыны каншалык куйзелтт!? Катты жутаган кай рулар? Женш кутылган К1М? Ашаршылыкжок па? Акжагы капай? Сауыны тэуф ел бар ма? Осынын бэр1н кадагалап сурайды. БарТобыктьшын 11шн бурый жаксы б1лгеид1ктен, каз1р де сол елдщ шетте журген б!р азаматы сиякты онай танып, тез болжап отыр. Сураулары — суле наукастын тамырын устап отырып, сопын уйкысы, 1шер асы, ауырган жайы туралы сурак салып отырган емшЛан сураулары сиякты. Абай Тобыкты 1Ш1Ндеп алыс-жакын елд1н бэр!Н1н жайын толык айтып бердк Куд1КС13, богетс1з айтады. Асылбек пен Ербол да жана байкады. Жас жолдастары каз1рп кунде Тобыкты 11шнде канша мал калды? К1мде калды? Кай ру каншалык шыгын шыгарды, бурын нес! бар ед1? Баршасын тура, хатка тус1р1п алгандай бшед! екен. Салыстырып айткан сандары мен елдщ куйзеу халдер1 Тобыкты жайын Кадырбайга тугел танытты. Корш1лес, туыскан елд1Н ауыр жайларын Кадырбай курсше тус1п, киналып тындады. Жудеп, мунайып отыр. Басын шайкап, тандайын кагады. ©з ел1 де солай. Мамырдын кесек кары Сыбанды да туралатып кеткен. Осы Кадырбайдын оз айналасы да каз1р «так-туктын» уганде. Акыннын дол оз уй1 бурый да бай болтан емес-т1. Бфак биылдан бурын кымызы, сойысы жеткшкт! болушы ед1. Каз1р аман калган агайыннан сурастырып, азгантай гана бие сауып отыр екен. Бул жактын куйзеул1к хал1Н Кадырбай да толык айтты. 0з куй1н де жасырган жок. Елд1н. ауыртпалыгын жете бшш, толык таныган жас Ж1ПТТ1 казфде Кадырбай оз1Н1Н б1р тургылас замандасындай танып ед|. 311

Кулак.есггкен жерднг аманы жокекен. Мал баккан барлык сахара тепе аш-арык, кетерем сиякты. Сол коп уайымын кен, шолып, шерленш кеп Кадырбай: - Булан кердей булыксыган ел едщ. Бф-ак боран бур1стфд1 де кетп. Ендк мше, катты дауыл астында калт-култ еткен бутадай болдык та калдык кой!— дедь Энпме жалпакелпднжайына кешкен кезде Абай шешшетусп. Бул уакытгарда кеиш шай 1шшп болып, тыста мал сойылып жаткан. Алгашкы кезде конактармен бфге юрген керцплер казф тарап кеткен болатын. Карашаш касында отьфган кыздар да коп ед1. Казф шайдан сон олар да тарады. Ешй сол кеп кыздардын 1Ш1нен белшш калган бф тана узын бойлы, ак сэры кыз бар. Сулу денел!, ашыкнур жузд1 есем бойжеткен. Ж1шшке кап-кара касы Абайга алдымен байкалды. Кейбф к1шкентай козгалыстарымен Тогжаннын касын еске тусфген. Узынша боп б1ткен, улкендеу келген коньфкай коздер1 саналы сиякты. Анда-санда куле карап, жалт етш калтанда, элдекандай кеп шугылалы, мол сэуле теккендей болады. Сопакша б1ткен сулу жуз1нде жукалан, эсем кызылы бар. Мурны мен мандайы бул кыздын Кадьфбай кызы екен1н дел танытады. «Кадырбай акын кызы» деп аталатын Куандык осы екен. Ауыл уйшн конагы тараганша, Куандык уй 1Ш1Н1Н узак шаруасына алданып журш. Шай жасап, конактарды куткен де ез1 болатын. Шешес1не болысып, тыста сойылып жаткан мал жакка да барып кайтады. Конакгар мен экесшщ энг1мес1 уз1Л1НК1реген кезде Куандык Карашашпен сейлесеш. Шай уст1нде барлык журтка ашык унмен т1л катып: — 1цлнпдер! 1ш1шздер... Аз 1шт1шз! Жеп шптдер!—деп, анык уй иеандей бей]л керсеткен. Эке алдында имен1п, жасканып, уян сейлейт]н кыз емес. Шайдын дастарканы жиылып болтан кезде, мал да сойылып болып, ет асылтан-ды. Уй шппн карбалас жур1С1 саябырлады да, барлык улкен-к1Ш1 конактардынайналасына жиылды. Каз1рде кебфек сейлеп отырган — Абай. Куандык Абайдын атын бурын да ест1ген болатын. 0з1не жакынырак отырган Карашаштан енд1 аныктап тэты сурап алды. Ж1птконакер сез1н байыпты кып, шешен сейлейт1Н сиякты- Абай биылгы жуттын ауыртпалыгын бурынгы жуттармен байланыстырып, желшеп сойлейд). Ки13 туырлыкты казактын баятыдан берп айыкпас касы, арылмас соры сол. Осыны скнпн 312

Спр1 бшедк Жут артынан ел атаулы едщпнен айрылып, йтцет корген малдай болып калатынын коз корт жур. Бфак атадан бала, баладан нэал сол кергеннен омеге алары бар ма? Бул боледен кутыларлык жол бар ма? Ойлары бар ма? Сондайлык баянсыз Т1рл1к устшде отрып 1ргел1 елмш деп кайтш айтады, жел куган камбак болмай, ел болудын шаруасын ойлаган бар ма? Осы туралы аргы-бергще «ел камкоры» деп аталган жандардын, елге жаны ашып, жол айтканы, жон алтегеш болды ма? Кадырбай сомы бьпе ме екен? Осыны сурады. Кадырбайга бул сурактар тосын коршдк Ойланымкырап отырып, такпактап, метелдеп кетть «Баянсыз бак, турлаусыз тфшшк... Бар дуниеде тозбакбар. И1с! анкыган бэйшешепмде куз1 жетсе куарады... Эл-куатын кеткенде, алма бет те суалады» деп, дуниешн кезегш. баянсызын айтты. Абай бул создердщ шешемшпн багаласа да, 1шю иер1н канагат кьшган жок. Казак деген калым ел, фгел! ел, оныцтфлтшн де айнымас бер1к турагы болу керек. Бойшешект1Н Т1рл1п адам т1рл!Г1не М1се, мысал болмайды деп едк Кадырбай ел дегешйн бер1Н1нт1рл1пнде де тураксыздыкбар екен1н айтып, казак тфлпз озгеден артык Т1рл1к деп багалады. Абай буган да токтамады. 0зге елде онер барын, онер деген таусылмас азык, жутамас байлык екегпн айтып кеп: — Ойлап, байкап карасамыз, осы дуниедеп бар журтты б13Д1Н казак шала бш1д1. Б1р елд1 б!р ел жаксы б1лсе, жаксы онегес1Н де алар ед1. Сонау Адам-ата заманынан бер1 карай б1р едд1Н онегес1не бф ел ортак боп келген. Сонын тапканын бойыиа жапсырып, улп елп, орб1п ос!п келген. Б1з болсак, сол коп улгщен кенде, коп онерден кенже калгамыз. Баягы заманнан бер! айыкпаган жут, аумаган ки1з туьфлык, айнымаган торт тул1к — баршасы да сондай артта калгандыксалдарынан. Ендеше, осы дуниедеп бар журтты озшен кем санайтын казак, дол сол дуниедеп ем панасыз журт екен,—деш. Кадырбай мен Куандык мына созд1м тусында б1р-бф1не карасты да, 1штен угыскандай болды. Кадырбай озге окслердей емес. Баласына акыл сала сойлейт1н жоне кыз бала демей Куандыкка да суйенет1н терпдк Бул кештеп узакэнпме мен кейбф жарыссоздер ылги гама сол жанагы «ел», «елд|*к» деген жайдан болды. Сонда кор1 акын жас Ж1пт- тен неше алуан соны соз ес!Т1п кеп, цнтей катгы толганып калды. Эншей1нде кандай улкендермен кездессе де омай угысатын жайлар бар едк Сол баягыда шеш1л!п койгаи, «айдан айк,ын»деген 21-526 313

сезд1Н барлыгына мына жшт баскаша карайды. Дау айтады. Айтканда, тауып айтып, т1зе керсетт токыратып кетедй Келеа куш кымыз успндеп мэжшстершде осы эцгшелер жэне де сейленди Куандыкдауга араласкан жок. Бфакбугш ол Абай сездерш кебфек костайтын болды. Экесппн. кейбф дауларын кабыл алмай кулед1 де: - Эке, конактын сез1 утымды гой,- деп кояды. Тагы бф кезде «осы сезге токтау керек-ау!» деп те койды. Бул туе Абайдын кешеден берп энпмегп екшеп кеп токыраткан жер1 болатын. Бупнп елдщтфлтн, кэабш кеп сынаган Абайга Кадырбай жанагы бф кезде: - Ендеше, езщ не дейсщ? Елд1 будан былай немен ел бол дейан? Сынадын, м1нед1н гой! Ал енд1 шыгар жолыц бар ма? Сонынды этап керш1!—деген. Абай осыган орай: - Елге енер, бшм керек. Оку, тербие керек. Ендш заман кен жайылыс. узак ер1ске сен1п, калын уйкыны куат бшп жататын заман емес. ©зге енерл1 елден окып, улг1 алудынзаманы,—деген. Бул байлау Абайдын осы дау уетшде тапканы емес, кептен берг1 онаша ойларынын саркып келген жер1. «Ел уидн сол керек жэне эсфесе, ез1 уш!н де жалгыз жол, дангыл жол - сол!» деп бшген болатын. Кадьфбай «оку, тэрбие - ата мен бабанын тэрбиесь Балага соны бшмек - бэршен де асыл» деп, дауласа бастап ед1, Куандык сол туста жанагы ез байлауын айткан. Осыдан кешн Кадырбай ез1 токырап калып, кайта ойланды. Ойланып кеп, ундемей отырып барып, акырында: - Шынга бакса, сетнсезщэдц] екен, балам. Бет1нде, арманын да кекешме конады. Енд1Г1 заман солай болса, болганы-ак! Сегйн айтып отырганын осы оз буынын мен келер урпактын Т1Л1 болар. Тек, бфак К1мге барасын? Журттан улг1 алмай, озгеге берме- ген - сол б1зд1н халык. Себеб| не? Себебй жалгыз, окшау жасап, улп-енегес1н кайт1п аласын? Сол жолда заман адастырмаса болтаны да!— деп созш аяктады. Карт ойшы кеп карсыласты. Б1рак байыптап барып, шын макулдады. Осыдан кешнп ек1 кун, ек1 тун бойындагы он.г1меде Абай Кадырбаймен дауласкан жок. Бфак аса бф ыкыласты, угымтал тындаушы боп отырып, ылги гана Кадырбай керген акындар жайын сурастырган. 314

Кдцырбай бул мэжшстер тусында дангыл жолга тускендей болып, жазылып кеттк Кейде соктырып, оленайтып кетедк 031 жаиылып умытынкырап калган жерлер болса, жалт етт Куан- дыкка караиды. Эр1 суду, ор1 майда мшезд1 Куандык экеснпн мудфген жерлерш тез айтып, есше туарш ж16еред1. Бурын талай еспген создерш эл1 де кумарланып, суйсйпп тындаган ажар корсетедк Жалгыз айтыс-талас создер емес, елд1н мунын-шерш айткан ойшыл акындардын создерш де Куандык жаксы уккан екен. Карт акын эр созшщ тусында элдебф ертегщей алые акын Садакка сога бередк Бала кезшде ©зше озге акындардаи озгеше кер1нген сол Садекенекен. «Керген1 мен б1лген1 ушаи-тещз. Ол ккпнщайтканы мен жетк13ген!Н1Н мыц да бфш бшмейм13. Тени емес, кеудесшен нур саулатан акын сол ед1, жарыктык!» деп сейлейд!. Садак Кадырбайдын айтуында жай акын емес. 031нше б1р кэреген жан сиякты. Абай осы орайда Кадырбайдын сол Садакпен айтысканын сурап ед1. «Садак пен баланын айтысы» дейгпн Аркага мол1м айтыс. Сондагы бала осы Кадырбай болатынын Абай жаксы б1луий ед1. Б1рак Кадырбай ол созге коп токтаган жок. — Б13Д1Н Садекенмен айтысар шамамыз кэне? Эншешн б1р жалгыз ауыз сезд1н тусында болымсыз тоскауыл айтканым гой. «Айтысты, женд!» дейт^н соз емес. Тек кана Сыбаннын Шумек бастаткан он алты акынын женш отырган сои, муидагы елд1н намыс ет1п, котер1п эпкеткегй...— дед! де, баска энпмелерге кош!п кета. Кадырбайда улкен мшезд1Л1К, кенд1к бар. 031мшш емес. Мактан гойлеген «шыга шаппа» емес. Сонысы жэне жалгыз Кадырбайдын ©31нде емес. Осы кар! акын ес!не алып отырган Садакта, Шумекте, Барласта да бар сиякты. Кадырбай осиет- тер1Н1Нтуб!не бойласан, акындык — дарыган куш, улкен касиегп жаксы акыннан калган айшыкты соз, тепнде, замаинын кас!рет!н айтады екен. Корген! мен ест1ген1не коз салып, коп ойлап кеп топшыла- ганда, Кадырбай осыны туЙ1пт1. — Сол сарыннын бэр1не кейде акырын жатып, кулак салып байыптасам, б!р шерге б1р шер уласып, косылып жатады екен ©31. Кокейкест1 куй!Н тында, кушренген жырынтындашы. Абай, сем кешелер б!р орынды соз айттын, балам. Осы елдщ откегнгпн бэр! де, тепнде, ©31 кешкен ем1р1нс суйсше алмай кеткеи екен. Коп 315

сарыннын 11ШНДС басымдап, ектеп келхп жататын бф сарын бар. Сонысы куаныш пен шат-шадымаи, море-сэре емес-ау! Коптен кебшше заман уайымы, заман дертьау. Арыдагы армамын айт, кешеп осы елде болып откен мамырдын жутын айт. Бул туралы да осы куш коп акын зар тогедх... бэр-бэр1 де шат болтан елд1 аз кередх. Шанырагы куйреп жаткан куйзеул1КТ1 айтады гой. Сол текке айтылып жаткан жок. Сен айткандай панасыз, айласыз болгандыктан туып жатыр. Жалын аткан кептхндерт! айткызып жатыр гой!- деп, Кадырбай бхр улкен туши туйдх. Содан кейхнп энгшелерде Абаймен екеу1 жас-кэр! демей, аса жаксы угысып кетп. Аргы-бергщен тагы да кеп создерд! сурастырып кеп, Абай Калырбайды енд1 аныктаныды. Сонау бхр жас кундершде Абайдын. аса жаксы керген акыны Барлас ед1. Берще Шожегй 61ЛД1. Балтаны керд1. Казф б1рнеше куннен берг1 энг1мелер тусында Абай Калырбайды солармен кеп салыстыратын. Ойы дана, М1нез1 майда, жолы дангыл карт акын Абайдын бурын корген акындарына кейде уксап, кейде уксамай кететш сиякты. Енд1 кеп екшегенде, солардын бер1мен Каоырбайдын шындап барып, терендеп туысып жатканын укты. Осыны уккан сайын, барлыкосы кэр!лерд1 жанындай жаксы коре бастады. 0з халкынын шшде озгеше б1р газиз, жаксы жандар осылар сиякты. Жана Кадырбай айтканда, аргыдан берЁ карай терсе, елдш улкен аркалыгы осылар сиякты. Бхр сэтте мынау сулу картты Абай озшщэкесшдей тус!Н1п, 1штей тагзым етш, шындап турып бас ид]. Жай оке емес. «Малынды бак! Дэулетнци асыр! Урпагынды ос1р! 0згеге ектем бол!» дейт1'н оке емес. Ой-сананын экес!. Тагылым мен таза жолга бастайтын оке сиякты. Абай Кадырбайга алгыс айтты. Устаз алдынан алмагаи азык алганын айтты. Б1рнеше кун осындай келел! кенеспен откен едк Абай бул уакытта Кадырбай касынан ек! ел! айрылган жок. Бфакенш дол Абайдын ©31 болмаса, Асылбек пен Ерболдар жене осфесе, Куандык, Карашаштар да баска ермек 1здей бастаган. Олар: «Отауга барайык. Азырак сауык курып, кошл серптей]к»дескен. Кадырбай оз1 де жастарды оз мож1Л1С1иен «азат» ету/п ойлагаи екен. 316

Тортшип кун кешке жакын колына домбыра алып отырып: — Шырактарым, сендермен сойлесш ©зш де серпп калдым. Бфак 613 от орнына шопп калган карт бурадай болдык. Кднша айналып, кармансакта, кар1©жежнбала уаткан гой-гошндей куй басады. Сендер оган кашангы мулги бересйщер? Тшепн, талабыц алдында. Бпдгнту болса, жиырылып ойга тускен. Ежи донбасына да шыга алмайды. Сендерге ол жол емес. Орлейтш ор, киялайтын кияларын алдында. Соган бас, содан кайтпа!.. Унем1 уайым ойлама!.. Сауыкта кур! Шалкып кал! Кормегенщшнборш кор!.. Тек беттерщ кайтпасын!— деп, бфаз отырды да...— Енд1, сауык курындар! Мен сендерд! аз созбен шыгарып салайын!— деп, домбырасын кушренте тартып жонелдк Жастар тепе теллпре карап, ун тындап кап едк Аздан сои Кадырбай ©ндетш кетп. Даусында аса бф кен тыные бар екен. Боздаган нардай улкен толкын шыгады. Жас шагында бул акыннын Iр! 0нпп болтаны сезш1п тур. Бупнп сазында кешеден бер1 ©31 айткан «кекейкесп» толгау бар. Арман салкыны келедь Жастарга каз!рг1 айткан создер1 «03 аганын» Т1лек батасы С11ЯКТЫ. «Жаксы балам, асыл 1шм, адам бол! Артына ©неге калдыр! Кысылган халкын, каумалаган карындасын, бауырыцнан пана табар бойтерек болындар!» деп сойлед1. Коныр кеште, осындай саналы б1р сазтарткан карт акыннын ©Н1 де ©згеше болатын. Эс1ресе, кайырмасы баска. Ол Кадырбайдын коп жылдан берг1 тауып алган, аумас, айнымас кайырмасы. Кушрене толкытт, накыстап кеп, анда-санда: «Ел1м! Елш!.. Ел1м-ау, ел1м!»-деп кайырады. Абай осы кайырмадан катты ©сер алды. Барлык улкен тулгалы Кадырбай сол бф кайырмадан танылгандай. 031Н1насыл журег1н аныкашкандай. Касиетт! ата, халык атасы боп бшктеп шыгып, шарыктай тусп... Абайдын журеп алгыска толы. Кзрт аганын он1 токтаганда, жас Ж1пт суп-сур боп, катты толкынып калды. Осы халшен айыга алмай, Кадырбайдын жуз1не кадалып капты. Тамагына лыксып кеп турган шер толкыны бар. Абайдын катты ©згерген жайын Куандыкбайкап отыр екен. Экесшщ домбырасын ептеп сусытып алды да: — Шыгарып салар ©жшз «Сауык кур!» деп турган жок. Тагы да: «Сарыла туе!» дед! гой, ©ке! Дол бул жолы сол тшщц алмаспыз. Кзещй ойын ойнаймыз. Клшнбе?- деп кул!п Ж1берд1. Осы М1нез1 уй 1Ш1Н тепе кошлденд]р1П, серптш ©кетт1. Абай да Куандыктын соншалык сергек, ерке кулк1С1не танкалды. 317

Шаттык пен сауыктын жаны да, сонбес шырагы да дол осы еркщ суду, жас кыз сиякты. Дол осы сетте, осы кунпрт кеште Куандык Абайга улкен бф куат, екшн суретш корсеткендей болды. Мынандай жаннын манында кунпрт кеш те, жабык конлл де болмау керек. Онынаты - улкен умгг. Эр! сулу, ер1 сешмдд, мыкты умгг. Онын бас иер купи жок. Отауга барган сон, конактар касына коп кыз, келшшек пен жас жнптер жиылды. Ойын-сауык аса кызу боп басталып, тан аппак атканша солгындаган жок. Бул тунде узак есем он де шыркалды. «Орамал тастау», «Хан жаксы ма», «Мыршым», «Белбеу сок», «Лоппай тутоло» сиякты кулдфп ойындар да тепе ойналды. Эр ойыннын арасьшда кыздар мен Ж1пттерд1н кезек шыркаган айтыстары, он жарыстары да коп. Сыбан ойыншы, сауыкшы ел болатын. Эсфесе, осы ауыл - Кадырбайдын окес! Актайлак заманынан бер! карай айтыс пен оншн кан базары. Кшкентай куншен бер1 сол калын думай ортасында оскен Куандык мынадай ойын-кызыктын жаны есепть взше сер1к, дос кыздары да коп. Сыбан мен Найманнын еск1ден келе жаткан одет! кыздарын жастай узатпайтын. «Сыбан кызындай уйде картайтамысын?» деген соз, озге кершшес елдерге метел сиякты болган. Кадырбай ауылында, мынау отауда сондай жет1п отырган, жасы отызга такап калган кыздар бфеу-екеу емес, олденешеу. Сонын бэр! шетшен калжынкой, ашьпс. Ойын-сауыкка жаны кумар, шетшен ЭНШ1, оленш1 боп шыкты. Бар жиынды бастап отырган Куандыктын ©31. Онынтамаша кулк1С1 эрдайым сынгырлап шыгып, куйдей созылып, журттын бэрш ел!кт!р1п отыр. Куандык ойын уст1нде жшттерд! аямайды. Мез болып кул1п отырып, кызара тус1п, катты жазалайды. 0зше жаза тартатын жер келсе де саспайды. Кулк1С1нен жазбай, м1з бакпай отырып бар жазаны оп-онай котерш кетед!. Осы кеште Абай мен Куандык катар отырып, эзшмен, онмен, айтыспен де коп жарысты. Ен алгашкы айтысты Куандык 031 бастаган. Арнап сейлеген КЮ1С1 — Абай. Бурын айтыска коп салынбаган Абай еуел! ен жагына салмак салып, создерш ойланыикырап, богел1нк]реп айтып отырды. Сыбан 1ипне Арканын коп сулу ендер1 жайылмаган екен. Абай соларды айтумси жене ыргак, накысын жаксы жетюзумен Куанд1>1кен1н баса берд». лгашкы бф кагысулары осымен от!п, ойын арасында айтыска тагы оралып келгенде Куандык он айтпай, термеге тусп. 318

Айтыстын эш емес, сезш сарапка салайыкдегенк Абайдын кулак куй1 сиякты сир жежл, жортпа тсрмес! болатын. Ол да соган тусш, енд1 Куандыктын езшдей жылдам шыгармага ауысты. Барган сайын Абай бойын кенсалып, шешен айтуга, шапшанайтуга оцай теселт барады. Еншп айтысты 031 де тшегендей. Бойына ектнш сергек бф жалын б1ткендей болды. Бфййн соз1 бфш жанып салып, ек! жасты анык шабытка шакырып отырды. Куандыктын ек1 кез1 кулшсфеп, акша бет1 бал-бул жанады. Жас жттпен ез жарысын ракат деп б1лген тершдк Бул жастардыц айтыс сездер! сыпайы калжынмен бф-бфш мактау. Жтт сол Э31Л курмет арасына «махаббат», «гашык от» деген сиякты жайларды араластырып, туспалдай бередг Кыз болса: «Сыпайы куда, сый азамат, келген сапарынды курмет етем. Затыц жаксы, езщ жаксы. Эншейш бф элдекш емессщ. Екеуш1зге де жарастыгы сыпайы сыйластык» деп бейнелейдй Кеп кезшше ашыкайтыскан езш курметтер! осы. Бфакжай отырып, акырын сейлескенде, сулу кыз бен мэндц жтт осы кеште кебфек угысып едь Оган басшы болган Куандык. Журттын дырду-думаны молайып, б!р жерде ен шыркап, бф жерде кулм-тартыс басымдап, керю боп жатканда, Куандык Абайга мойын бурып:— ©лен. байгус кеп орамга келе берхмейдк Журт кезшше не дешн, Абай? Кеншмшн айтпагын ежм фкш кап едк Шын сейлессем, саган айтар сырым кеп!- деген. Осы сезп-йн езш де кулш отырып, журт кезшше сезжт1 етпей айтты. Ашыксейлеп, батым келш, Абайга езгеше кешл белетшш бшдфген. Екеушш 1штей угысулары бул кеш емес, алдынгы кундерде-ак мелш сиякты едк Абай Куандыктын аксаусактарын катты кысып отырып, ек1 бфдей журектщ жан тамырлары бф сокканын сездй — ЕкеушЬдщ журегшп бф согады-ау! Керемющ? Айт- канына куандым. Меж' де ез!ндей кер!— деп калды. Осыдан сон булардын эрбф кулкю1, езш создер!, кабак кимылдары — барлыгы да сондайлыкбфтэтши'к, куаныш белпсш керсетш отырды. Ойынды сылтау етш бф рет сужскенде, булардын жуздер! де шын леззаттан белп берш, бф-бфше ып- ЫСТЫК бОП ТИ1СТ1. Осы тунжн кыландап аткан танында, конакгар тарай бастаган шакта, Куандык Абайды шетю уйге карай женелтп. Журттын берш таратып, жайгастырып болган сон, сол уйге ез! де келген едг Шетк1 уй онаша екен. Iшшде бф гама тосек бар. Иеа картан ейел ерте турып кеткен сиякты. Ек1 жас ыстык 319

кумарлыкпен. жалындап таоысты. Тыгыз жерде, тар уакытта кездескешнктен екеу1 де уназ едк Калткысыз келт, фкшмей косылган кушактары буларды сол ужлз, жым-жырттолкын 1ш1не лезде тартып экегп. Осыдан сонтагы да бфнеше кун ойын-сауык болды. Абай мен Куандыкарасы тен жастардын жаксы достыгына айналды. Бфак бары сол гана. Еке\\л фюлмейтабысканмен, жалындаган махаббат тумады. Абайга Куандык онаша кездескеннен горн журт козшше коп унайды. Окшау жерде Куандыктын ашыктыгы элдекандай кекселж снякганып, жшт журепне катан тиедк Куандыктын Керей 1Ш1нде кайын журты бар. Куйеу1 бфнеше рет келт кеткен екен. бзшщ бурын алган катыны бар. Куандык соган токал боп бармак. Кайындап келген кездерпзде калындык оны су!1е алмады. Эркашан салкьш калатын. Сол мундарын Абайга свйлеп кеп, суду кыз езгеше б1р тшек ойлаганын айтып ед1. Абай жауап айтпай ойга тусп. Б1рнеше баланын анасы болтан Д1лдэ бар. Рас, Куандык Абайдын тен1. Тэрбиес1мен, опершей, акыл парасатымен де озгеше жан. Сез жок. Эл1 кунге ез емф1нде кездескен ейелдерд1Н 1ш1нде Абайдын енерлк суду, кайратты кыз керген1 осы. Б1рак Кадырбайдын рен1Ш1нен аттап оту, Д1лдэн1н бала- ларын умыту онай 1стер е.мес. Осынын бэршщ усДне, Куан- дыкты акылы суйсе де, журеп оншалык бой тартпайды. Осы кундершн езшде де Абайдын кеншнен Тогжан умытылгаи жок. Кайта мынандай шешен, ашык, атакты Куандыкпен тайта- ласкандай боп, коз алдына шын суйген1 елестей беред1. Абайга ол экелген гашыктык, ол усынган журек, ол берген нэз1К лэззат бул дуниеде кайта оралып келместей. Онымен тен жан тумастай, табылмастай ед1. Тогжан ес1не туссе, Абай тар тосекте де Куандыктан тартынып, кушагын 1рке беред1. Куандыктын Абайды сую1 де ж!г1т М1нез1не орай сиякты. Ыстык оттан да, курметтеген сыйластык коп. Б1рак сонда да КуандыкТ1лепнен кайткан жок. Абай оз акылымен дол байлауын айта алмады да, Куандыктын взше акылдасты. Егер Куандык руксат етсе, осы жайды Карашаш пен Асылбекке айтып, солар нет уйгарса, соган байласайык деп ель Куандык карсы болтан жок. Карашаш пен Асылбекке Абай бвлек-болек сойлесш едь аягыдан Абай басынат1леулест1п кушт1 Карашаш мына созд! куанып тындады да, тез костады. 320

Бфакбул канша макул корсе, Асылбек соншалык жатыркап, карсы шыкты. — Бул 1С болмайды. Колдан келмейш. Жазыгы жок Алшынбай кызын К,унекен ренжгге алмайды. Алшынбайдан кетюем демесе, саган руксат етпейдх. Куандык кайын журтына жаманатты болады. Сонын бор! жиылып кеп кэр1 Кадекене дерт болады. Менен баска ккл еспмесш. Осы арада калсын!—деп, Абайга капы салмаксалды. Сондай С03Д1 Куандыкка да ез1 айпы. Сойтш, ек1 жас алгашкы ойларынан басылып калды. Бфак. айрылысар кунп соцгы кездескен сагатында Абай мен Куандык келер кунге умпартып калатындарын, ел1 де ойланып корет1ндер1н айтысты. Екеу1 аса жаксы сыйластыкпен езгеше тату дос болысып, б1р-б1р1н кимай айрылысты. Сертпен кет1стк Кадырбай аулынан кайтып, Тобыкты жайлауына жеткенше арада ек1 кун 0Т1П ед1. Карт акыннын конакшыл досжар уясын Абай окай кия алмады. Жаксы мекеннен узаган сайын Куандыктын да бар М1нез1 кад1рл1 корй-пп, кымбат тарпы. Б1рак сонда да журекте жалын жок, ойында байлау да жок. 3 Биылты жайлау — жылдагы жайлау емес. Жаздын ез1 куздей жабыркау, жудеу болды. Кун райынан емес, халыктыц кошл шырайынан солай болтан. Кунанбай сиякты аткамшерлер оз ауылдарына жььтдатыдай топ жия бермейш. Бурын Ыргызбай 1шш кернеп журетзн кау-кор1к создер, уркеппе жел1ктер де саябыр. Коныс, ор1С ретшен таласатын жон жок. Ыргызбай ортасы сиякты Байдалы, Байсал, Суй1нд1К, Каратай сиякты аз гама журт болмаса, копшшкте мал аз. Сырттын. калын. копн аясын ба! Тутып турган актыгын аясын ба? Соктыккыш жуандар, содырлы сайкалдар К1мге кок1рек керсш? Кайта копт!Н бэр! аш-арык боп мойып калгандыктан, жанагы аман калганнын барлыгы биыл тыныш, жым-жырт ЖургеНД1 ТЭС1Л еТ1ПТ1. Коп уш!н кынжылган К1С1 бол. Коп алдында курс|'не тус1п, халыктын аман кун!н айткыш бол. Сорпа-суын мен быршыган фктннен, саумал-шалабыннан да карайласкан боп жур. «Аш- арыгымды асырап журм1н» дей бер... Биылгыдай копт! куйзел'пп, топты томсарткан жылдарда сондайлык майыскак, маймак келсе 321

жарайды. Ксдсш мен момын аман кундс аунатып жеп, ауыр кундс осылайша алдаусырату керек. Мше, кеп уетшен жеген кобегендердщ, «сут уетшде каймак» атангандардын. ендт еб! сод. Айланын, кшз ютабынан алган сабактары осы болатын. Онысына орай, осы жыл кеп те белек. Калын ел аса суык тусте. Соз аз. Бфак кабактан кеше, кияс айыкпайды. Сондыкган Тобыкты жайлауларыида бул жазда бф де б!р той болмады. Эдетте, бул кезде талай рет атшабыс болушы едй Биыл, Т1ПТ1 кунан да жарыспады. Келш туссе, кыз узатылса, бала сундетгелсе — бэр1 де болымсыз гана жаяу желжпен, бфер табак етпен таркайды. Дал осындай ерекше сарылган тыныштык ортасында, сонгы уакыттарда б!р улкен дакпырт шыкты. Ол — жау бшнук жылкы урлануы. Жайлау кундерш ажтап, журт кузекке карай бет ала бастаган болатын. Бфер коные кешндеп те кошкен. Сол уакытта айналасы бес кун 1Ш1нде Майбасар жылкысынан, Жакып пен Ырсай жылкысынан жане Кунанбайдын ез1 отырган аулынан жиырма шакгы семи ат жок боп шыкты. Бф ауылдан бф ауыл хабарланып, осы жогалган мал жайы ен жайлауга тез тарап жатты. Азын-аулак талшыгы бар ауылдын бэр1 де кузет1Н сакайтты. Бфак урылардан 13-тоз жок. Бул сиякты коп ел кулак- танган кауырт урлык узак жатпаушы ед1. Бфеудщ уй1нде жас тер1 кер1Н1пт1. Бфеуден мезгшс13 сойылган 1р1 каранын кан соктасы кор1Н1ПТ1, боршасы байкалыпты десетш сыбыстар оп- онай шыга калушы ед1. К,аз1р олай емес. Суга баткандай жым- жылас. Эуелде Кунанбай мен Жакыптар озара ойласканда: «Бул жау кердллес Керейден шыкты немесе Найман, Сыбаннан келд1» деп топшылаган. Эс1ресе, коные аралары узарып, жайлау-жайлаудан кайтысатын кез келген сон: «Эдеш осы уакытта 1степ отыр- Мойынды кашыкка салып кетем!з деп осылай етт!» дескен. Кунанбай кошьконды богеп отырып, жанагы уш-торт рудын баршасына да жокшылар женелгп. Ызгутты, Майбасар, Ырсай бастаган топ-топ шешер уршс жур1п, ат сабылтып, талай жерлерд! аралады. Бфак кернп елд1н ешкайсысынан дерек бшнбедк Елс1з жерлердег1 карауыл би1ктерге, киын-киын шаткалдарга барып жер шалган Толепберш, Бурахан, Камысбай, Жумагул сиякты пысык, сергек Ж1г1ттер де 13-тоз бшген жок. 322

Кунанбайдын кеп ауыл, кеп Ж1пттер1 осылайша оре турегелген кездердт ез1нде, дол сол Ыргызбай 1шшен тагы да бес жылкы жок болды. Тттк жалгыз Ыргызбай емес, ещи Байсал, Сушщцктен де терт бие алынды. Аздан сон КетЮак, Бекенлй де жок карауга кфюти Шебер урлык сонда да бшнген жок. Тек кана, туи асса:«Алып кегп», «тагы окегп» десед! де, кала береди Кунанбай ыза болып, ез1 атка мшсе де, жауы кш екешн бше алган жок. Жокшынын бор1 кайтып келдк Карауыл бшктердщ басында кун сайын сарылып кадалган шолгыншылар да кайтты. Бос кайтты. Тек кана ешип шара: тун кузетше сак болу едк Кунанбай барлык ауылдарын катар кондырып, бфге кеиирш, шоктай кып, жиын устады. Сейтп де удере кеш1п тарта бердк брттен кашкандай боп асыгып женедщ. «Тым курыса, жаудын бет1 баскага бурылар, б1здд куа бермес. Сонымен толас керерм1з!» деп ойлаган. Каша кешу азын-аулак ем болтаны рас. Сонгы кундер Ж1птек, Кет1бак шшен урланган малдардын хабарын кеб1рек жетюзеш. Б1рак сонда да Ыргызбай тугел аман калган жок. Ек! тай мен бф сем13 байтал тагы жок боп шыкты. Осы кезге жеткенде Кунанбай: «Енд1 61лд1М, таныдым» дедк Б1рак «61ЛД1М» деген1мен, айыпкер1Н1н атын атаган жок. Тек кана жауды: «Алыстын жауы емес, 1ШТ1Н жауы» деп байлаган. Байсал, Суйгнддктерге мундай ой келген жок. Екеу1 де эл1 куиге кур дагдарып, кур санын согып жур. Кунанбай оларга: «1здес1н, 1здей берс1н» деп солем айтты. Б1рак ез топшылауын б!ЛД1рмед1. Осы кезде корил руларга б1рнеше К1С1Ш жай гана жансыз ет1п аттандьфган. Ол к1с1лерге тапсыратын сездер1н де бф ез1 гана 61ЛД1. Осындай буйрыктармен Ж1берген адамдары да окшау к1С1лер. Ойда жок жандар. Мысалы, Ж1птек 1Ш1не, Карашаныц аулына жШергеш кор1 кемп!р. Сол ауылдагы б!р жалгыз уй юрмемен суйек шатысы бар кемп1р екен. Кет1бак йхпне де сондайлык елеус1з кедей шалды Ж1берд1. Торгайга Ж1берген1 де бф шал туйеш! болатын. Бул кэршер осте сурау салмайды. Т1ПТ1, мал жогалганын да бшмейд]. Жай оншешн кудай деген жандар гана болады. Жалгыз-ак барган ауылдарынын уйд1-уйлер!не ертенш-кеш К1р1п, 1шкен жегендер!н байкайды. Барлык тапсырылган мшдет осы гана. Сол шебер айланын аркасында, аз уакыт шшде Кунанбай жауын тапты. Коп жылкыны алатын алгыштардыц уясын 61ЛД1. 323

СеГтпп, ендт 31л салмагы тусетш жер - тагы Жпттек. Оиьщ 1Ш1нде Караша, Каумен айналасы болды. Кунанбай бул жолы туспалмен, ой жотамен соктыккан жок. Бурынгыдай емес, дэл мынау туста кшэс! орынды болатын. Жштектт бфнеше жтпер! шын айыпкер едк Энпме Балагаз бен Абылгазыдан басталган. Балагаз - Базаралынын агасы. Жттек шшдеп намыскер, оггы, пысык, Ж1ПТТ1Н бIрI. Абылгазы - Карашанын баласы. Карашанын 031 сиякты, кеп балалары да шенершен соткар, княс болатын. Ертерек кезде Кунанбай мен Бежей арасын ушкындырып Ж1берген бф уакига осы Карашадан басталып едь Оган Кауменнщ де катынасы болтан. Кепке мэлш Токпамбет тобелес! эуел! осы Караша. Каумендерд1н ек1 атшабарды сабауынан басталган-ды. Содан бер1 Мусакул тебелес1 сиякты, Бежейд1н асы сиякты улкен жиындардын бэр1нде Караша мен Кауменнщ ер жеткен азамат балалары кеп аузына 1Л1Н1П, квзге тусе беретж. Шет1нен намыскер, еркек1рек жене мыкты, отты. Осылар арасынан шыккан Базаралы болса, ол ер1 сымбатты сулу, эр! шешен жуйр1к. Жттек ортасы мактан еткендей атпал азамат, атан бтмш Ж1пт ед1. Ерл^к пен мыктылыгы да сай. Бфак биьшты мамырдын жутынан кеЙ1Н осы бф топ Ж1пт елден ерекше жарым кен!л боп журд1. Калын елмен б1рге Ж1Г1тек кепш!Л1Г1 де капы жутаган. Жер аз болтан тапшылыктан жутады. Сол кепт1н 1шшде «ак сирак» боп калганнын бф1 - осы Караша, Каумен ауылдары. Базаралы, Балагаз, Абылгазы, Эдшхан сиякты ж1пнерде тек кана б1р-б1р аткалды. Жаз боны булар уйден шыккан жок. Аштыкты да, кемтарлыкты да кеп керш. Кюге барып, квз суз1п сауын сурауга, жалпетек болуга намыстары Ж1бермед1. Керек десе, Байдалыдай туысканта да бартан жок. Каст етейш десе, мынандай жутап калган елд1н 1Ш1нде тук нерсен1н. орайы жок. Жалтыз айла — жалга журу. Б]рак ол бф тана ез бастарын асырау болмаса, катын-балага талшыкемес. 0м1р бойы жалшылыкта журсе де, кесегес1 квгерген койшы, жылкышы, туйеш1 жок. Алатын акысы кур тана «1Ш1П- жем» болгандыктан, талай жандар атадаи бала, баладан немереге шеЙ1н унем1 К1С1 босагасын тоздырумен ет!п келед!. Ж^ппер жаз бойы кергенде, не керш? Ашыкхан балаиы керш- Каншырдай каткан шеше мен женгеш, катын-калашты кер;й- Айнала курс1иу де кушрену. Осы жайларга сол Ж1Г1пер айла 324

таппай, каргы с айтатын. Жалгыз-ак томенипктеп, жасып аитпайды. 1штеп ызамеи, кыжылмен айтатын. Барлыгыныц сондай кушн Базаралы жаксы айтып берш едк Бф кун кешке доц басында бф топ жнтгпц ортасында отырып, ызалы мыскылмен сойледк — Ел еру болса, шанырагына жокшылык кеп шеру тартады. Копи-кон болса, эке-шешен, катын-балацактабан шубырындыга ушырайды. Жалгыз сиырга арткан ашамайдын уел де арман бопты. Кудайдын бвден аяган нес1 калды?..-деген. Осы жазда дел осы жтггтерге Базаралы коп-коп кушк айткан. Аман калганнын тетт неде? Жутаганныц жайы неден? Эдьчетс13Д1к кайсы? Ол кандай тон киш, калайша лл катып келед1? Солар туралы туктрлеп, ойлаган ойларыи айтатын. Сондай енгшелер тусында Балагаз бен Абылгазы тыным таппай, абнер боп калушы едк Базаралыга кадапып кеп: «Акыл- айла тапшы, бет нускап, жол корсетш1! 1стерл1к 1С бар ма? Соны айтшы?» дей беретш. Б1рак Базаралы ол сурактарына жауап айта алмаган. Акыры енд]п ем1р озгеше боп кегп. Балагаз бен Абылгазы екеу1н1нтунделет1п атка м1нет]Н1Н Базаралы копке шеГнн бшген жок. Ен алгашкы кезекте Майбасар жылкысы жогалды. Одан кешн Жакыптан алынды. Осынын жаманат сиякты хабарын алып жатканмен, Базаралы елен кылмаган. Уш1нш1 кезекте Ырсай жылкысы алынды. Дел осы орайда Базаралы бф тунде уйыктай алмай, аунакшып жатып, танга жакын тыска шыгып кетт!. Копке шей1н уйге юрмей, далада болган. Уй сыртындагы когалга барып, тан салкыиына тос]н тосеп, жапа-жалгыз ойланып отырып кап едк Жап-жакын жерде корш1 ауьы бар-ды. Карашага караган торт-бес уй болатыи. Сол ауылдын актос дейт!Н бф сак каншыгы болушы ед1. Тан жана гама сызып атып келе жатканда Базаралы Актостш ургегпн естп, елец ет1п калды. Шабаланып турып, окыс урд1*. Анык К1С1 коргенде урелн УР1С1. «Бул не кылган богде К1С! екен? Б|лей1нш!» деп ойлап, Базаралы тосып калган. Аздан сон Карашанын аулындагы шетк1 уйдщ тусына ек! атты К1С1 келд!. Ол уй Абылгазыныц отауы болатын. Аттылардын б1реу1 сонда калды да, екншпа бер! журд1. Базаралы ен еуел1 Аккуйрыкатты таныды. Балагаздыц жалгыз аты. Белпл! жуйр1к Аккуйрык ат, бупи б1р суыт жур]с корген сиякты. Ширыгатус1п, сумандап келед! екен. Эуелдс Базаралы: «Булар бозбалалык кылып жур екен-ау!»— дед|. 325

Бфакез! орнынан козгалмай, бой керсетпей отырып байкаса, олай емес. Балагаз сойыл суйретт келедк Базаралыныц журег! турцйпп кегп. 0Н1 суп-сур боп, кадала калды. Енд! когалга жантайып жатып, бйпнбей бакыламак болды. Дал ауызга такай бергепде, Балагаз Аккуйрыктьщ басын тартып, акырын гана шбш келдх, тшт! жакындаган кезде атынан тусш, жаяу жетектеп ап, ен эуел! колыида гы сойылын оз отауы- нынбелдеуше шанышты. Кундеп туратын орны сол болатын. Осыдан кеГйн Аккуйрыкты жетектеп алып, ауыл касындагы бф жыкпыл жартастын арасына карай тартты. Базаралы байкап отыр. Аккуйрыккан сорпа боп келген сиякты. Мезгшаз журген Ж1пт, ез журили 03 аулынан да жасырмак кершедн Аздан сон атын тас арасына бектп тастап, жалгыз кайтып кеп, ужне юрдк Базаралы ел турганша уйыктаган жок. Караша аулынын сыртында да киын тастар бар болатын. Соган апарып бекггкен Абылгазынын атын да керш кайтты. Енд1 Базаралыда такат жок. 1чп толган ызалы, долы ашу. Уй 1Ш1не ум катпай, сурлана бередк Анда-санда Д1р1лдей тус1П, киналып каланы. Туе ауганша бфденеш тоскандай болатын. Ойлагандай, туе кия берген кезде, корил ауылдан кайткан Каумен тагы б1р хабар экелд1. 0ткен тунде Ырсай жылкысы алыныпты. Осы хабарды Базаралы ес1ткен кезде, Балагаз да ауыр уй- кыдан турып, тыска шыгып жур екен. Базаралы белше белд1Г1н буынып, б1р жакка баратын К1С1 сиякты эз1рлегпп алды да, екесше келд). - Сойлесет1н жай бар едк Тыска шыгайыкшы!— деп, акес1н ерлп шыгып, дон басына карай бастады. Жолшыбай 031 дауыстап Балагаздыда шашрды. Узын бойлы, капсагай денел1, кара сур Ж1пт Балагаз да келдь Аздан сон Базаралы кабагын туй1п ап, экес!не суык карады. эркашан нурланып туратын кызгылт жуз1 аппак сур болып, канын 1Ш1не тартып апты. Улкен отк1р коздер1 канталап, кызарып кетИгп- Дем' Дфшдеп, даусы катты шыкты. — Эке, жыртык лашыктын, да шук1р1 бар. Каракаска кедей болсам да, кара ниет болмаспын деуш1 ен. Жамандык сегпн жатын. Касиет1нсол едк Сен картайгаи шагында 61ЗД1 кара басайын ДСД' ме?..- деп, ун1 бузылып, токырап калды. — Не дейд1/ Мына Ш1рк1н не деп отыр?!—дсп, Каумен уркФ калып, Балагазга карады. Балагазда ун жок. Базаралы ]ле жонел1П- 326

— Оган карама, маган кара! Менен сура!.. Энеугунп Майбасар жылкысы мен еткен тунде алынган Ырсай жылкысыныц урысы табылды. Vрысы — тап мынау отырган сешн улын, Балагаз,— дедк Кдумен шошып кеттЕ - Недешн?.. Недейсщ? — Солай... суйдеймш. Кене,танып корни?—деп, Базаралы ещц агасына кадалды. Балагаз да ашулы едк К,оркак емес-тЕ Мынау жерде кысылса да, есшен айрылган жок. — Айт! Не кердщ, не бцшн? Не деп ширыгып отырсын? Жешнд! айтшы! — Танертен Абылгазы екеущ урланып келгенде, мен тыста отыргам. Аттарынанау тастарда казф осы шакка шейш суып тур. Олсен де, шынынмен елии, тым курымаса... Урладын гой. Танба! Еркек болсан, шынынды айтшы!— дегенде, Балагаз жалтарган жок. — Рас... Айтканын рас!— дей бердЕ Каумен емфде еспмеген сумдыгын коргендей, сескен1П кет1п: — Балагаз, Кудай тебеннен урсын! Уа, Кудай тебеннен урсыи, Балагаз!..— деп, зарлай бердк Карсысында отырган агасына Базаралы катты жиреие карап кап, 61р сет калшылдап кайнап кетт! де, ун катпастан тап берд1. К,ауменн1н ею улы да арыстай улкен, кабыландай кайратты болатын. Екеу1Н1нкол-аяктары, емен шокпарлармен кагыскандай сатыр-сутыр ТИ1СТ1. Балагаз асыгыста орнынан тура алмай калып ед1. Б1рак лезде ашу шакырып, айла тауып, Базаралыны аяктан кагып калды. 1ню1 сурйге бергенде, сол бей1мдеген жагына карай койып Ж1бер1п, кулатардай боп едн Б1рак будан гор1 айлага басымырак келген Базаралы майыса берш, жалт бурылды. Шапшандыгы шалкыган жалындай боп, лап бер1п кеп, Балагазды бас салды. Жыга сала, сол колымен кешрдектен буындырып жа- тып, он колын кынына сермеп, отк1р сары пышакты жаркетк131П жулып алды... Тперлеп жатып, даусы шыкпай, кырылдап турып: - Бауыздаймын! Агам болмак тупл, екем бол!.. Жок кыламын!— деп, сары пышакты Балагаздын кен1рдег1ие такап калды. Жалгыз-ак Балагаздын тыпыры мен сермелген колдары гана бегеп жатыр. Агасынан Базаралыиын куш! басымдап кетп*. Сыгымдап турып жешп ап, енд! бауыздарманга кел1П ед1. Сол уакытта мунын он колыиа екес1Н1Н кос колы кеп жабысып капты. — Токтат! Ой, кет, ит! Не болды, ек1 ит?! Тур былай!—деп кеп, Каумен Базаралыны суйреп алды. 327

Балагаз шюшн шенгелшен босап, басын котере бердй Бфак енд1 алысуды ойлаган кю емес. Ес жиып, баскаша куш тапкандай. Базаралыга кшэлай карады да: - Ой, инркш! Ит те болсан,, уяласымсын. К1ип басыцмен кеудеме шыкканынды недешн! Кнналсам да сол уяластыгынды киям ба? Бшген акылын со ма?— деп, сонгы сезш зекш, акырып айтты. Базаралыда ун жок. Туйшп отырып капты. Балагаз ещц тузелш ап, сатырлатып сейлеп, суырыла жонелдк — Сен сурадын, фккенш жок! Сырымды аштым! Тансам, кайтш мойныма сапар едщ? Урыга мал аз ба! Мына турган Керейш торып келдш десем, не дер едщ. Кунанбай тугш, Кудай болсын, 13-тозын тауьш кораншк кэне! Танытпайтын, таптырмайтын кып 1стед1м. Б1рак осы 1стеген1м урлык па? Сурасацшы, бшсенш1! Басым уш1Н 1степ отырмын ба? Аукымым уш1н 1степ отырмын. Арамга жер1к боп ютеп отыргам жок. Жирен1п 1стей1м, Б1рак 1стегенш 1стеген. Мен - жокпын, ол — бар. Мен1н жоктыгым оган барлыкбоп жабыскан. Жер1м кайда? Кепм, есем кайда? Оньщ неа куриды? Асып-тегй11п жаткам артыгы гана шашырайды. Мен1н аш-арыгым ел1мнен калады. Бойыма жимаймын. Айналамды ажалданалып калам... Басым кетсш, маган десе. Бул жолымнан токтатпайсын... Бардан алам, жокка берем. Жаман, сасык урынды тапкан екенан? Мен урысы емесп1н, еш1М1и. Жок-жткке, элс1зге тисем, айтсаншы!..—дед1. Каумен Балагазбен салгыласкан жок. Айткан соз!не бойлаган да жок. Онын шошынганы жалгыз-ак жай. Баласы не десе де, Каумен казанына К1С1 асын салмайды. Сондыктан б)р-ак туй1п байлаганы — Балагазды ез касынан куу болды. - Кош! Кош! Касымнан кет!.. Кормеймш! Каз1р кош!-деп буйрык бердк Базаралы ундеместен туй1лд1 де, катып калды. Экел1-балалы туыскандар осы орнынан айрылыскан шагында, ушеу1 уш болек ойда. Бф-бфшен шалгай болатын. Балагаз Кауменгпн буйрыгын орындап, дел осы кун кошт1 де, Карашанын аулына косылды. Сонда барысымен торт-бес кун откен сон, Кунанбайдындэл оз аулынан бес жылкы алды. Балагазга сер1К болган ж1Г1'ггер аз гана болатын. Эзфше булар Абылгазы мен Эд1лхан гана. Осы ушеу] оз жур]стер!н улкен есеппен, еппен 1стеген. Булар ен еуел1 алыстагы Найман 1Ш1нен дел оздершдей уш- торт ЖН1Т сер|к тапты. Олар да жут пен жокшылык салдарынан атка М1нгендер. Шетшен шешен, ер, ожет Ж1г1'ггср болатын. Жаз 328

ортасында Аягоздщар.жагына жолаушы журш барып, Абылгазы сол жтттермен соз байласып кайткан. Ек1 жагынын да анык кесюкен байлауы озд1-оз ортасымын. мыкгыларын, калын шогырларын торымак. Элазгетимеюш емес. Сонымен, Сем13-Найман, Садыр, Матай шшдеп Кудайсупр, Каптагай, Жумакан сияктылардан аналар алады. Тобыкты ишнде Кунанбай, Ыргызбай, Каратай, Сушшпк сияктылардан мыналар алады. Булар ешуакытга калын. шогыр боп журмейш. Жалгыз аяк журпшш сиякты гана болады. Тагы бфтосшдерк Тобыкты жтт- тер1 Найман 1шше бартанда, оз колдарымен мал алмайды. Ондагы жолдастары юмнен алуды, канша алуды оздер! шеинп, оздер1 шыгарып береди Тобыкты шйнде Балагаздар да сойтеди Ею жагы да жол мен жерге аса жуйрш. Жолшыбай кай сулар елс1з, кандай даламен журпнцп аз журед!? Кандайлык елеусп адырлар, сай-салалар бар — баршасын жаттап алыскан. Ею топтын да ен улкен айласы кугыншы мен жокшыны адастыруга жумсалады. Бул орайда боршен шебер Балагаз. 031 тапкан айла- Т6С1Л1Н бар жолдастарына ол унем1 уйретш отырады. Сейтш, айналдырган алты-жет1 жшт, тура ею дуан елдщ жуан-жуан жерлерше куйындай соктыкты. Эншен ожет жандар, уялас борщей тиш. Кунанбай мен Байсалдардын акылын тауыскан бф Н0рсе: мал алушы жаулардын бфде-бф уакыт козге туспейтш тыгылгыш- тыгы болатьш. Эрдайым так ата жылкы алыиганы бшшюшен, жок карау- шылар жабыла атка мшеди Екщен-уигген болшш ап, шапкылап отырып, айналанын борш сузеди Керей, Найман, Каракесек жактарга кететш жау болса, соларды ержаз корсететш тургы- тургынык борш алады. Куш бойы тас-тастан карауыл карап отырады. Бфакоркашан: «Ушкан шыбын, жоргалаган кокыз жок» деп кайтып келеди «1ште калады! Шынгыс 1шше тартады!» деп, ол жакты да арылтады. Сонда да дерек болмайды. Балагаз болса, оз айласын катерге суйеп, улкен ерлжпен ютей- тш. Ол кадалган аулынан калаган малый алысымен каша женелмейди Найманга да тез жонелтпейш. Кайта бес-алты кун откенше, журт аягы басылганша, Тобыктынын оз 1шшен тапжылтпайды. Алыска да окетпейди Тшт1, сол мал жогалткан ауылдыц дол езшш касында, кой орюшдей гана жерде журедй Сез1кт1 болатын киындарга, карауыл бжктерге осте жоламайды. Бул жазда ол жерлерд! шалгыншылар гана кезетш. Бф алганда, 22-526 329

жылкыны бес-алтыдан артыкалмайды. Сол топты жылкы щшен шытарып алысымен, Балагаз ез жплттерше тепе мшпзт кояды. Жылкы алардын. алдында бул жолдастарын жаяу устайды. Оларда жуген мен шпектен баска тук болмайды. Тун 1шшде елеуаз бф адырларга соларды екеп тастайды да, Балагаз, Эдтхан, Абылгазылар жылкы экеледк Алынган жылкыны жшттер мшш алтан сон, Балагаз 031 эркашан карауылда отырады. Аналар ойда жатып, муныц белпан тосып отырады. Ауыл жактан шыккан кутыншы мен жай журпнил кершсе, Балагаз саспастан отырып, бетш багады. Ж1пттерше буйрык етш аттарына мшпзт кояды да, анау кюлердщ бетшен тана тайдырып отырады. Олар осте кашпайды, тек кана бф бел асып тусш, бф колагган ек1НШ1 колатка гана ауысады. Сойт1п, кей уакытта жокшылар мен бул жн1ттерд1н арасында бф-ак кана далда, б1р тана бел калып отырады. Малы алынып, сабылып журген ауьыдын иег1Н1Н астында болады. Тыныгу керек болтанда, кутыншылардын жана тана арылтып келген жерлер1не барып бек1нед1. Осындаймен б1рнеше кун етк1зед1 де, жалтыз-ак тунн1н 1Ш1нде, жолдастарынын бет1н Найманта карай б1р-актузейд1. Карашанынаулына Кунанбай Ж1берген кемп1р бул айланын б!р1н де б1лген жок. Ол тук бшмей-ак кайтушы ед1. ©йткеш, Балатаздар ез уйлер1не мал соймайтын. Алтан жылкыларын есте манайлатпаушы едк Жалтыз-ак, б1р-ак жол тана Абылгазы ашкарактык1стетт. Найман Ж1пттер1н алыска узатып, кутыннан куткарып болтан сон, елсЬ судын басында б!р сем1з тай сойылып ед|. Сонын бтр тана телшесш Абылгазы ез уЙ1не экептк Осы ет ел жатар кезде, тунде асылып ед1. Б1рак кемгпрдйт мурны жылкы ет1н1н И1С1Н 61Л1П капты. Ол ет П1скенше, сырттан андып, дэл табакка салып, Абылгазынын алдына келген уакытта окыс кфш кел1п, телшен1 керген. Тайдынтелшес1 екен1Н де танып алтан. Кунанбай Байдалыта К1С1 салды. «Караша туысканын 031 каксын, сыбысы шыкты. Айгатым бар. Тек арылып берс1Н. Егер Карашатанатын болса, Каумешц кеп1лге отк13с1н. Каумен сезеттн болу керек. Жалтанга жанын бермейд1. Сенсем, токтасам, сонын ар-иманына сен1п кана токтаймын» депт1. Байдалы Карашага салмаксалтан жок. Тупа-тура Каумеиге жаоысты. Каумен о:йн1н Карашадан да, тйгп Балагаздан да безген1н айтты. Байдалы болмады. «Не кара деп шык! Нсмесе актап кет. Кунанбай сенен жан алса тана токгайды. Кезщ жегсе, адал 330

болса, жан бергенжн кунэа жок. Кайта агайыныц мен туысынды накак жаладан куткарасын» деген едг Осы арага жеткенде Каумен сыр бердй «Тастай алмай журген жаным жок, ак екен деп кетл болар жайым жок» дедк «Каумен тайкып шыкты. Кетл болмаймын. Ак деп ара туспеймш деп, аягын тартыпты. Карашанын аулы айыпкер боп шыкты!» деп, Ыргызбай 1Ш1 орекпи жонелдк «Агайынмын деп отырып, жаттан бетер кастык етп. Жазыгымыз не? КешпеймЬ, аямаймыз, шауып аламыз, уйелмешмен ортеймп» деп, Майбасар, Жакыптар лаулап кегп. «Азуынды бас, аяма!» деп, Кунанбайга да салмак салды. Кунанбай дол булардай емес. Биылгы жылдын ауыртпалыгын ойлап, 1штей сескешп кап едг Онын устше казф Байдалымен шырайы тэуф болатын. Урылар да жалгыз Ыргызбай емес, КвТ1бак, Бокенхшш коса шыгындатып отыр. Байдалыныцозт де аман койган жок. Олай болса, енд1 сол Байдалынын езшен т1зе косып, 1С 1стеу керек. Колдан келсе, соныц оз1не жаулату кажет. Тшт]. болмаса, Ж1Г1тект1 К1нега жыкпак. Сонымен Майбасарлардыналкынын басып: — брекпшей тура тур! Караша кайда барып кутылушы едП Ец эуел1 сабыр тап!— дед! де, Жттек 1Ш1не кайта 1ске Ж1берд1. Жонелткеш - Жумабай. Ол еуел! Байдалыга барды. Алдыцгы селемд1 орындап, Каумешп кагып берген! уш1н Кунанбай Байдалыга ырзалык айтыпты. Соны жетк13Д1. Осыдан кеЙ1Н Караша мен Абылгазыны Кунанбай ез алдына шакырткан екен, осыны б1лд1рд1. Байдалы да Кунанбайдын бул мшезш К1иэлаган жок. — Агайынын 031 К0рс1н! 0заузыменарылсын! Мунысы макул. Карашага жолдаган хабарын мен жетк1зей1Н,- дед1. Б1рак шакырту жетсе де, Караша мен Абылгазы Кунанбай алдына бармады. Байдалы зш салып та кор1п ед1. Кошаре алмады. Сойт1п, Карашалар: «Эр1 мал алады, ар1 жауап бермейд!» деген ек1нш1 турл1 айыпка тагы кез1КТ1. Кунанбайдын, упайы кобейш келе жатты. Ыргызбай 1Ш1 енд! кунд13-тун Карашанын аулын баккан. Абылгазы, Эд1лхан, Балагаз бар — бер1 де ел ортасында жок. «Сусып, тайкып кетштй> дескен хабар шыкты. Сез1К пен жорамалдын колем! улгайды. Караша, Каумен ауылдарынын уйде жок Ж1гтнщ бэр! де уры атаиды. Абылгазы жалгыз емес. Биылгы кимыл аз кюшщде кимылы емес. Булар коп. Енш солардын. сонына коп ел болып тусу керек дескен дакпырт бар. 331

Бул сездер. кебшесе, Ыргызбай шшен шыгып, кепке жайылып жатады. Сондай лакаптар Абылгазы катарына Балагаз бен Эдшханды да элдекашан коскан-ды. Алгашкы шакыртуына Абылгазы келмеген сон, Кунанбай тагы да КЮ1 нйберт, Балагаз бен 0д1лханды шакырггы. Караша мен Каумен Балагазга селем айтып, барып кайтсын деп ед;. Балагаз бармаймын дептк Жолдастарына бул жерде айткан делелк - Кунанбай меш аяйын деп отырган жок. Кандай айламен кан кустырсам деп, соны ойлап отыр. Ендеше, мен пеане момакан боп, алдына барам? Неден аянам? Одан да еуел! колына туарш кореш. Кулактан басып, жыгып алсын да, кул ноктасын сонан сон кипзсш. Эйтеуф, сум атанган екем. Оган жеткен сон «момын сум», «акылды сум», «конпш сум» деген жаксы атка куштар болар жайым жок. ©леем де, ол жагына ектемей елем!- деген. Балагаз бен Абылгазынын ешпп кияс мшез1 Кунанбайды дагдарта бастады. Баягы дагдыга салып шауып алайын десе, мынадай аш-арык боп, суык тартып журген елд!н 1шшен орт шыгарып алам ба деп корыкты. Ойга келген бф шара - улыкка шагу едн Ен онайы — отряд шыгартып, урядниктерге устатып, кюендсп тьио. Бфак осы туста зан езгер1п кетт1. Бурынгы ага султандк калып, «болыс» деген жаналык к1ргел1 жатыр. Тобыктынын дуаны да езгердь Жаздан берг бул ел Семейге карайтын бопты. Жене тугел Тобыкты бурын б1р гана старшын ед|. Тобыкты енд1 уш болыс ел боп белшетш кер1нед1. Жана дуан жана улыктын колында. Олармен жуз кер1с1п, сырм1нез болган Кунанбай да жок. Ертенсайлауы келед1. Сондай кездщ карсанына ез ел1шн. шшен кагаздасып жату лайык емес. Ен болмаса сайлау еткенше коя туру кажет. Бфакаял кылайын десе, Балагаздар асып барады. Ек! буй- рыгын орындамады. Енд1: «Б1ржолата курыкэкеткеи боп, тшт1 дандайсып кете ме?» деп тагы кобалжиды. Осындай шарасыздык уст1нде Кунанбай б!р топ мыкты жтгп аттандырып: «Тау 1шшде жургенде уетжен тус!п, тег1с устап екел1ндер!» дсп буйырып ед|. Оган кенет1н Балагаз емес екен. Мойынды кашыкка салып барды да, бфден-екшен бытырап кетт). Титыгы курыГ'11'1 кугыншылар ел шине кай га айналып келгенде, Балагаздар да шесе оралды. Келе бере, Кунанбай жылкысынан тагы алды. Б)рак кауырт алмай, б1рт1ндеп тай, байталдан алды. Бул уакыт ел-елД1Н 332

кыстауга конып, актам ажырап, нагыз куйзеул1кке тусетш шагы ед1. Енд1п бфен-саран усак караны аш-арыктыц сойысына алып жаткан сиякты. Аз кунде Тобыкты 1шше келетш болыстык сайлауын тосып отырып, Кунанбай ещц Базаралыны шакыртты. Жнггектщозге ж1Г1Ттешндей емес, Базаралы фкшген жок, тез келди Кунанбай жас токалынын. ушнде екен. Тамга жана кфттК Уй жылы. Жасау-жабдык жас жштпн отауындай. Толык денел1, доцгелек жузд! Нурганым суду да, сети екен. Эсфесе, коньфкай келген, улкен еткф коздер1 ерекше ажарлы. Жузшде жастык пен саулык, токтык — баршасы да нурлана тусш шьфай бередг Акаусыз бетшде молдфеген тутас кызылы бар. Ерге бггкен кернект! мурнынын он жагьп-ша юшкене, томпакша мегц бар екен. Нурлы кызыл жузше бггкен кап-кара мен, озшше катты жарасып тур. Ол-дагы Нурганымнын ерекшелт. 0зге ойелге б1тпегеи нысанасы тэрпдк Кунанбайдын сез бастауын кутт отырып, Базаралы Нурганымды эбден болжады. 1шшен: «Япыр-ай, мына токалды калай тандап, кайдан тауып алган?» деп тамашалай кызганды. Нурганым 61 р турл! байыпты жэне еркш, батым кор!нд1. Кунанбай мен Базаралыга шай жасатып, соны кызметий катынга куйгызып берш отырып, куйеуше де, конакка да кымсынбай карайды. Бфер усак шаруанын, жайын да Куианбайга еркш айпы. Куйеу1 муны «калмак» дейд! екен. Шай аяктап келгенде: — Калмак, шайынды жигыз! Мына Базаралымен созш бар,— дед1. Нурганым асыкпай отырып буйрыгын орыидады да, малшы катынга: - Сен ещц журе бер!— дедь 031 Кунанбайдан темешрек жерде малдас курып, отырып калды. Кунанбай енгше бастаганда, Базаралыга капы сойлеген жок. Балагаз бен Абылгазыны муныц озше шагып: «Сенш де бепце цпркеу гой. Адамшылыгын да, арыц да бар едк Сол арына салмак салганы гой олардын. Актамассын, актамайсын деп 61'лем, не дейсщ?» деп едк Базаралы богелген жок. Кунанбайдын жузше тура карап отырып, кыска жауап айпы. Бу да баяу бастап, сабырмен, салмакпен айпы. Шешен сойлейтш торЫ бар. Айткан жайы: «Актаймын деп келгем жок, кшолаймыи. Кшолагандыктан аразбын. Атым туыскан, ал жайылысымыз болек. Королей 333

кетшкеншпге квп болды. Бфак колымда эмф кудфетш жок. Сондыктан 1стей алар шарам да жок...» деген сдк Жылы уйге келш, шай шип алганнан бер! Базаралыньщ жузше жаксы кундердепдей нур кфген. Батьф тулгалы, ер сулудыц ойшыл сергек кез1 де, ак сур жуз1 де ершаз елеткендей. Бетщщ кызылы да балкыгандай боп, нурланып тур. Кен иык, зор кеудес! теменгшктеп, шлмешй. Салалы келген аппаксулу саусактарына шешн езгеше. Бгпмдк жаксы туысты бшпредй Кунанбай бул шакка шейш Тобыкты шипит жасында взшен буйтш ерюн, тенсвйлескен жанды кермеген. 1шшен Базаралыньщ. тулгасына да, жауабына да шын суйсшдк Бфак сейте отырып, аз энгтменщ тусында Базаралымен ыргасып кетт1. Конак Ж1Г1Т1не Кунанбай салмак сала бастап: «Айыптайтын болсан. тыю салуга кемек ет!» деп ед1. Осыган келгенде Базаралы: — Айыптайтыным шын, жалган емес. Оны айттым. Б1рак соларды осындай кып Ж1берген себеп не? Туп беле неден? Ол кешеп жуттан, буг1нг1 жокшылыктан. Осы бэлелерге 1лесе журет1н агайынга эйг1Л1 эдшетсьздш бар, содам. Б1реу ага болды. Барды алды. Б1реу болса, кешн отырып, кенде калды. К1рме болып, есесш калган тагы квп. Аягында, мпте, не болды? Бурынгы ага болтан аман калды. Бурый мушзделш журген кеп кер бала кушрешп де, ол калды. Осыны ойлар жан бар ма? Жаны ашитын, киналып ойлайтын ел агасы бар ма? Мен1нс1зге келгендег1 ез аузымнан сурамагым, бшмепм осы ед1?- дед1. Жанагы айтылган тшекке жауап бермей, созд1 баскага бурып кеткен Базаралыны уй иес! жактырмай калды. Кыжырта карап, дау айтып кетт1. Свзшщ салмагы — «Кудай буйрыгы, тагдырдын жазуы» дегендер. «Жутты адам екелген жок. Камней кормек керек? Бардынбер1 карайласпай отыр ма? Б1рак каншага жетпек? Ер азыгы — канагат. Тэшр буйрыгына кенбек керек» деген болатын. Базаралы сол «Буйрыктын.» озше де токтамады. «Кудай буйрыгы калын слд! кан каксатып койды. Ел камкорымын дегендер кемек ойласа, иетуип ед1? Мынау акылдары квргсгйне квнебер деген гой. Олай болса, Кудай буйрыгы деп кврге барып Т1рщей шре берс1н бе?» деген. Кунанбай Базаралымен квп салгыласуды енд| ез бойына м!н квре бастап, тус1н суыкка салды. Дауды тужыртып, токыратып кеп: 334

Сенен де арылганым осы. Ешц аяспайтынга кеткен екемш. Жалгыз-ак Балагаз, Аоылгазы арандайды. Жаман арандайды... Кашан айтты демесш?— дедк Созд1н осымен оггкенш Базаралы тусппп, журуге камданып отырып, дел кетер жерде: — Балагазда жумысым жок. Не болса, о болсын! Бфак кошт айтсам коркытамын деп с1з еуре, уктырам деп, ел еуре. Келюе алмас кун екен. Керегармен кеткеншп де баягы,— деп тымагын киш. Сонгы С031 жауапсыз калды. Базаралы асыкпай турегелш, кош айтты да, ес1кке беттедк Нурраным мен Кунанбай будан коздерш алмай, карап калды. Ер жттпн сырт сымбаты да соншалык озгеше. 0р конши батыр бейнесшдей. Эр1 байсал, ер1 мангаз. Т1п-т1к бойы кымсынбай, кысылмай кетт1. Кунанбай ес!ктен коз алмай ойлаиып кап едк Аздан сон Нурганымга карап: — Ш1рк1н, Базаралы! Бул он1рд1н Ж1гтне б1тпеген сыртын мен нурын бар. 1шшде жаткан тунык мелшр сырыц да бар. Тек, сорлы жазган, карымы шолак Кауменнен нес1н тудыц екен?- дед1. К.ызырып та, кызганып та сойлеген сиякты. Нурганым Базаралы дауларын улкен ынтамен тындаран. Куйеушш жанары соз1, мынау сулу жттке муны едей! кызыктырып сойлегендей эсер егп. Кызганышын алран жок. Кызыкканын алды. Жас ейелд1н журег1 елденеден орекш'п, тулап калды. 4 Ел 1Ш1не сайлау келд1 деген хабар шыгып ед1. Жидебайда жаткан Абайга Кунанбайдан шакырту келд!. Абай куз бойы озшше б!р окшау, жалгыз болтан. Коб1нше, домбыра тартып, куй кушреите беред!. Шешен коныр домбыра биыл, Т1ПТ1 Д1лмер болып алгандай. Коп-коп сырлар айтады. «Саймактын сары ©зен1н» тартса да, «Кос кыздын жылаганын», «Бозторгайдын шырлаганын» тындаса да баягы сарын коп жайды баян ететш болды. Нелер айтады? Желш аякжелмаясын жосыткан Асан Кайгы да, ащы куй!Н бебеулеткен Алшагыр да — барлыгы да тыным таппай безек кагады. Ылги 6\\р коргегпне коне алмай, ансаганын ала алмай, зар-зар шеккен кужншлер. Бор1РЙн де касиет! — ]здене талпынады, толгана ширыгады. 335

Ендш Абай ойынын кеб!, осы жазда Кддырбайдан еспген, соган ез1 айткан улкен толгаулардыц жайы. Кддырбай сонда: «бткен заман талай шерш тастап кеткен» дейпн. «Акынньщ ансауынан, енийшн ыргагынан, куйшппц кер толгауынан соны кер» дегендей болатын. Абай ез ойына, сол откен кундер тншдс! болган кэр1 домбыранын сырын жалгайды. Бурынгы кызык, сауыкдегеншн, жастык журю детеншн бэрш де эзфше умыткан тэродк Осы жакын шакта Ербол келш, Абайды ертт окетпек болган. Ел1ктфт. кызыкка салмак болатын. Кейбф журютерд1 еске салып, суду кыздардын аттарын атап едЕ Абай бутан да салкын карады. Сол Ербол конып жаткан кундерде, «Сап-сап, кеншш, сап, конш^м» деген узак б>р жыр жазды. Мунысы Ербол усынган жел1ктерге ©31нше жатырак карай бастаган бет сиякты. Ерболга айткан жауап та осы. Домбырага косылып, узакенмен айтып бергенде, Ербол дауласа жонелд1. - Татр, 031Н жас дэуренге кош айтайындегеннен аманбысыц? Жиырма беске жасын келмей жатып, бу неменен? Ондайына конеДн К1С1 жок!..- деген. Абай Ерболдын наразылыгын тус1НД1 де, култ койды. Оцаша кездер1нде бурынгыша домбырага косылып, кеп ойларын термелеп айта береДн. Енд! б1рнеше кун бойынша, жалгыз куЙ1 осы «Сап-сап, кошлш» гана болды. Ербол бул ©леннщ тубш жактырмаса да С031Н унатты. Сондыктан кейде Абай ан1не косылып та кетед1. Осымен дэл бф он кун бойына ею жас ж1пт оздер1 кеш1п откен ен алгашкы албырт жастыкка узак-узак «кош-кошын» айткандай болды. СойДп журш б1р кун1 Ербол кайтатын мезг1лге жеткенде, Абай тагы да сырласкандай боп: - Кэрй11кт1 шакырып жургешм жок, Ербол. Жастыгымды неге кияйын? Дуниен1н оны айырбас етерл1К кай тэта бар. Мэлш гой. Тек енд1, бала жастык пен албырт жастык орнына нэрл1 жастык 1здейм1н. Бул жолда да куштарым коп. Ендш К0ксегендер1мд1 айтсам да, коюрепм каре айрылады. Б1р б1лерс1н... айтармын!-деген. Мунысы анык сыры. Кунанбайдын шакыртуы осы энпмелер усДне келген. Сол кун! Ербол кайтып кетт! де, Абай Кдрашокыга тарпы. Ел орынга отырар кезде Абай Карашокыдагы кыстауга такап ед1. Тогайлы озекте, карсы алдынан келе жаткан жалгыз салт атгыны кордн Бойы узын, ек1 И1Н1 еактей б1реу екен. Жакындап келгенде оз ила Оспан боп шыкты. Карангы кештс енд| гана 336

ангарып, Аоай танданып калды. Зншейшде кунде керш журген 1Н1С1Н дел мундай улкек денел1 деп бшмейтт. Казфде он сепз, ом тогызга кеп калган Оспам, титл алпамсадай бон кетшть Абайдан эр! бшк, ер1 суйекл, фк Оспан катты журш кеп, Абайды таныды да, шугыл токтады. Токтай сала, куле сейлеп: — Бупн екемшн алдына бара кап ем. «Аузын ораза ма? Бес уакыт намаз окимысын? Мусылмандык парызын аткарамысын?» деп, дел бф Мушар-Ненкфдей тергеуге алганы. Шынымды айтып, сол атаганыныздын бершеы осы жайын кулан кандай таза болса, мен де сондай тазамын дегел1 бф турдым да, бата алмадым. Шатак шыгатын. Сонан сон кайтейш? Е, бер1 де солай дегенш. Осыган ырза болып, озшд1 мактап, куш бойы касында саргайтпасын ба кеп?! Амал жок, деретаз намаз да окыдым. ©тфж ораза да болдым. Буйте берсе, шындыгына бфжолата кезш жетюзешн деп, езшен б1рге ауыз да аштым. Жана ауыз ашарга 1стеген барлык ыстык тамагын сыпырып-сиырып жеп, уйге кайтып келем1н. М1не, суйтш, екен13Д1 алдап согып келе жаткам Оспан 613 боламыз,— деп каркылдап, узак кулд1. 1н1С1Н1Н ракат кулюсше ер1КС13 ел1пп, Абай да кулд!. Б1рак ойында мыскыл да бар едк - 0й, ез!Н екене шынынды айтсан, мундай куанбас ен. 0-пр1к деген ракат екен-ау ©31, е!.. Мезс1н гой!— деп, Абай кулген бойында теб1Н1П журе берд!. Оспан онын мыскылына жауап таба алмай анырып кап, курен атты б1р тартты да, жорта жонелд!. Карашокыдагы кыстауга келген сон, Абай ен еуел1 экес1не бармай, Кункешн уй!не кфД1. Мунда Абайдын ен жаксы коре^н туысканы — Кудайберд1 коптен бер1 наукас болатын. Алдымен соган амандасып, жайын б]лмек. Кудайберд1 би1ктесек уст1нде жетел1П жатыр екен. Абайдын келген!не суйС1Н1п калган сиякты. Аппак шолмектей боп жудсген жузше жукалан кызгылт шыкты. Кап-кара сакалы каз1рде б1р турл1 узарып, ос1п кеткен екен. Суйек-суйег1 адырайып, кок тамырлары кор1Н1П, салдырап капты. Агасынын пакьф болган тур1не Абайдын жаиы катгы ашыды. Алыста турып, тез шеллнш де касына кеп, тосекке отырды. Жешп алган наукас енсерш экет!п барады. Он бес кун бурын бхр кел!п кет1П ед1. К.азф кеп томендеп канты. К,удайберд1 Абайдын колын устап, кысып, сипап жатып: - Жаксы келд!Н гой!- дедь 337

Аурудын жудеу колын пйа кос колымен устап, озше таман тартып кеп, журепне басты. Екеушде де ун жок. Бфак адал туыскандардын арманды мундарын журектер! айтысты. Бфталайдан сон Кудайберд1 злаз гана ун катты: — Экене юрдщ бе?— деп едк - Эл1 баргам жок. Эуел1 сиге келдш! Осы уакыпа Абай келд! дегенд1 естш, карсы уйдем уш бала келш. сэлем бердь Уше\\ч де Кудайбердпйн балалары. Улкеш - он бф-он екшеп Шеке, екшшкл - сепз жасар Шубар. ушншл - бул екеушен де кшйрек, токалдын баласы — Нуртаза. Балалардын бзрш де Абай касына шакырып алып, бепершен суйдй Шэке мен Шубар оку оки бастаган. Абай келген сайын олардын сабактарын сурастырып журет1н. Балалар буган капы уй1р ед1. Каз1рде де бауырына к1р1п кеп1. Кудайберд1 Абайга уй1р1лген ез балаларын кер1п, кобалжып кет1п, бетш !рге жакка бурды. Абай осы козгалысты байкап, балаларды аз алдандырды да, уйден кайта узатып салды. Наукастын касына тагы кеп отырды. К.удайберд1 ес1кке козшен нускап: - Адам бола ма?.. Болар ма? 1шлер1нмше. К1м боларын... не керер1н кайдан... бЬлей1н?- дед1. Коштасып жаткам сиякты. 1н1С1Н1н кезшен ек1-уш тамшы жас акты. Даусы да д1р1лдеп, жылагандай шыкты. - Карыздары мен болармын, Баке! Эл-шамамнын жеткен1нше койным менен мойнымда еарермш! Кудайберш буган оз1 токтау айпы: — Жылама... Жыламашы!.. Екеу1 тагы да унсп гана б1р-б1р1не кадалып, карасып калды. Аздан сон Кудайберш бойын жиып, оналды да Абайга бетш берш, кырынан жатты. Бфаккозгала бергендетагы жотелген. Абай онын керпесш иыгына котер1п, кымтап койды. Кудайберд1 енд1 баска созге ауысты да, екеу1 жай гана энг1мелес1п кепк - Экенн1н сен1 неге шакырганын б1лем1С1н, Абай? - Жок, Бэке, эз1р б1лгем жок. — Ендеше, бупн сайлаушы торе кепт1. Экем Жакып аулына тус1р1ггп. Мына жана орын — «болыс» деген бар дейдь Соган сен1 сайламак. Уктын ба? Не дейс1н буган? - 03ЙЙЗ не дейс13? Маган не акыл айтар :ешгпз? — Менщ Т1Л1МД1 алсан,- Кудайберд! б1раз ойланды да,— болма! Улыктык касиет емес екен. Коз1м13 жеп! гой. Бектш 338

бузады екен жене тубшен каиыр шыкпайды, каргыс шыгады екен. Жас емф1НД1 зая кылма! Абай оз жауабын ойлаган да жок. - Айтканыныздын бэр1 шын, Боке! — Тшенш журген коршедд гой экесшен. Анау Тэкежан-акбоп, карык босын!- деп, Кудайберд! токтап калды. Бул кеште, ел жатканша. Абай агасымын касынан кеткен жок. Наукастын ткпеп бойынша домбыра алгызып, коп-коп куйлер тартып отырды. Еши баганагы балалар да келген. Абай ауруды уйыктату ушш сол балаларга айткан боп, «Мын б!р тун хнкаясынын» б!р тарауын да айтып бердь Балалар бунын касынан шыкпай, ертепсш телмфе тындасты. Эр1 домбырашы, ер! энпмеии аганы ушеу1 бфдей жаксы корт, тосекке де бфге жатты. Нуртаза мен Шубар: — Абай агам касына мен жатам! - Жок, 631М жатам!—дес1п, таласып кеп, ею жагынан койньша К1рд1. Коздер1 уйкыга барганша, Абайды кезек тартып кушактап жатысты. Кудайберд1Н1ц соз! рас. Кунанбай Абайды болыс сайламак болатын. Сайлаушы торе кел1п, кешелер Кунанбаймеи коп сейлескен болатын. Жана болыс туралы мунын айтканынан шыгатын емес. «Жана закон, жана сайлау болады» дегеннен бер! Кунанбай 031 енд1 улык болудан токталмак. Бр кезде Аргыннынб1рдуан ёлш баскаратын ага султандыкбар­ ды. Оган Кунанбай кызыгып барып, бастык болган. Содан келе к1ш1рейе тус1П, Тобыктынын старшыны болды. Б1рак не десе де, тугел Тобыкты «ашса алаканында, жумса жудырыгында» болган. Енхи, мше, улык колы узарып келед1. Тутас Тобыкты да жок. Уш болшетш бопты. Мунын б1р бол!Пне улык болу оишалык мурат емес. Кайта болыс болмай сыртырак отырса, бар Тобыктыга оз 0М1р1 молырак журмек. Ол — 61р. Ек1ншщен, ел арасы бупн киындап барады. Мынау Балагаздар сиякты тынышсыздык шыкты. Онымен алысу керек. Б1ракалыс пен тартыстын басы тагы оз! болса, баягы араздык кайтадан козданады. 031Н1Нтустасы Божейлермен алысканы 61 р сор1. Енш болыс болдым деп Ж1птект1н. жас-желешмен, бала-шагасымен алысатын болса, ол бойга лайык емес. Кайта оларга колы батыл тиет1Н жасты салу керек. 0з тустасымен оздер] алыссын. Балалар болса, ер жетт!. Бил1кт1 соларга артып, акылы мен ом1р1н 031 тыныш отырып журпзсд!. 339

Удлини. Кунанбайдын, жасы болса да жетшске такап калды. Енд! ер жеткен баланыц шшен ез орнына к!с1 камдайтын мезпл жеттл Осынын барж !штей ойлап, таразыга салып келш, жаца болыстыкка Абайды лайыктаган. Оньщда бф есеб! бар. Абай эке тэрбиесшен сырткары кегп. Кайта бар мшез, бар жур1С1 оны Кунанбайдын касында отырган катал сыншысы етю барады. Сонгы жылдар, аюресе солай боп келедь Экею Нурганымды токалдыкка алгалы, Абай, титл кашыктап жур. Ол женде Кунанбай шшен Улжанды айыптайтын. «Баланды суык оардщ» деп, биылгы жазда Улжанга кеп юна таккан. Бфак алые журсе де, сол Абайда акыл мен кайрат, тш мен тэлшнщ мол екешн экеа танитын. Ендеше, мына туста осындай шалгай кетю бара жаткан баланы улыктыкпен кайта тарту керек. Ел билеудщ салмагы жас басына туесе, Абай экеню шыргасына ершлз келед!. Егер экеню ойындай боп, бел тузелсе, озге жастьщ колынан шала келенн жумыс, Абайдын колыиан молынан келедь Ол кайратына да Кунанбай сенетш. Ещш байлаудын бар! кат- кабат ойлардан туган. Экеа турып, шай шпп болган кезде Абай келдь Дастаркан жиылган, уй 1Ш1 жана сыпырылган, таза екен. Текежан Абайдан бурын келшл. Укыпты шэкфттей боп анадай жерде жугппп отыр. Кунанбай ею баласынан баска юсй-й уйдем шыгарды да, созге Кф1СЛ... Айткан С031Н1Н бэр1 де Абайга арналган сиякты. 0зшю картайганын айтты. Жаксы-жаман омфД1 алыс-жулыспен отюзгеюн ескертп. Кш ушю алыскан. Осы нэсш, осы балапардын алдынгы Т1леу1 ушю алыскан. Ещц, мше, булар ер жетл. 0з штерю оз колына алатын мезпл жетл. Дос тапса да, жау тапса да булар енд1 оздерюютустасынан табады. 0з заманынын ллю де булар сырт буын карщен онай угынады. Алыстын тасшн де тез табады. Сондайга кезектеп юрюелн осы екеул Бфакбупн бф1 болса, ертен еюнина болар. Жол, жулдеге таласпасын. Экеню уйгарганы - Абай. Сонын болуыи макул коредь Кунанбайдын коптен бер1 Абайга узак соз катканы осы. Абай ойланган юа сияктанып, аз ундемей отырып барып, акырында тамагын кырнап алды да: — Эке, сенгежюзге ракмет! Енд111 мюдетл бпге артканыныз орынды. Арка-басынызды будан былайгы ауыртпалыктан босату керек. Тыныштык емф ллейлн кезйнз болды. Жалгыз-ак, жанагы созюп маган айгылса, мен 031м болыстык, улыктыктаи 340

бас тартам. Мезфетш емес. Эр1 агалык. жолы бар, еб1 де бар, усынган орнынызга мына Текежан лайык. Осы болсын!— дедь Абаи осы сонгы сездерщ айта берш, Тэкежанга козтастады. Молла пиши, мулэйш боп отырса да, Текежан кып-кызыл боп куанып кетп. Жаназада, пщияны мол атаган жерде жымындап кетш, кыбылжып калатын, мысык сопы казфеттей коршдй Кунанбай Абайга кайта-кайта кадалды. Болмайтын себебш ею кайтара сурады. Абай б!р рет кыска кайырып, «бола алмаймын» деген едк Б1рак екес1 еюншЁ рет салмаксалганда, молыракделел айтты. Халыкты билеу ушш адам ез! кемелетке жету керек. Оган Абай озш эзфмш дей алмайды. ППспеген адамнын колындагы бшик, жас баланыц колындагы устара пышак есептк Не оз1 арандайды. Не езгеш арандатады. Абай взш аямаса да, бутан ержсп куги тусетш халыкты аяйды. Болматанда, сондыктан болмайды. Халыккерепне жарайтын боп жете калса жене елге пайдасы тиер1не коз1 жетсе, ол кунде екес1 уйгармай-ак ез1 суранута уагда беред!. Эз1рше, еке зорламасын... деген сездер. Кунанбай бул туска келгенде шугыл езгер1п, тез тайкып шыкты. Сол арада Текежанта буйрык етг1. Ол баласы оп-онай «куп» дед1. Осыдан кеЙ1н он бес куплей уакыт откенде, Текежан болыстыкка нык беюп, бет1н тузеп алды. Акылшысы аз емес. Б\\р жагынан Кунанбай болса, ек1нш1 жактан Майбасар, Жакыптар да оз сабактарын Текежаннын кулагына куйып журд1. Жана болыс калага да барып кайткан. Ол жерде Кунанбай селем! бойынша Т1шбек бай жетекш1С1 болды. Семей уез1шн, улыгы Т1Н1бекпен ашына, сыйлас екен. Сондай Ш1ктер аркылы Текежан алгаш бартан жолынын оз1нде де б1рталай 1СТ1Н басын кайырып келд1. Сайлаушы тореге Кунанбай угындырып Ж1берген жайлар бар-ды. Сонын. улкен! Балатаз, Абылгазылар 1с1 болатын. Улык болысымен, ен алдымен ом1р1Н елге танытпак болтан Текежан бар куш1н Балагаздарта салыпты. Каладан Текежан кайткан орайда Семей уез!Н1Н жана пайда болтан оязы Шынгыс 1Ш1не бес К1СШ1К карулы топ шытарыпты. Текежан 031 болыс болысымен 61 р атшабарга Жуматулды алтан. Екшилс! жас Ж1Г1Т - Карпык. Солдаттарды бастап келген Жуматул ел кулактанбасын деп, болыс кенсес!не тун шйще екел!пт1. Текежан мен Майбасар осы тунде он шакты Ж1птп отрядка косып, Ж!птек 1Ш1не аттандырды. 341

Бурын окта-текте болмаса. Тобыкты 11111 карулы жасауылды кеп керген жок-ты. Ауылдарынын устшен кок темфл1, коп атгылар откенде, бала-шага. кэр!-жас катты турники. Кугыншы отряд Балагаз бен Абылгазыныцтобына Шынгыс тауынын. 1Ш1нде онай кездесп. Окыс айкасып калган. Узак кугын болды. Бфак каладан коп шыкпаган, ел жайын, жер жайын жаксы бшмейтш солдаггар бул кугында шоркактык штедк Тау 1иннде шаба алмай. ерлершш касынан устап, бос обектеп, кейшдей берген. 0здер1 жене оба атаулынын барлыгын кубыжык санайды. Узын дурбшерш кайта-кайта суырып ап, тесше карап, кунузын турып алады. Кашкындардын карасын таныган Толепбердд мына богел1Стерге жаман куйепн. «Осынын, дэл осы бф кещрдектей немесш куртар ма ед1? Сойылмен перейш бе осы кеп!» деп псш кайрайды. Бфак амалы жок. Сойтш, отряд шабан болды. Соны байкаган Балагаз, бфаздан сон атын тежеп, артын болжаган. Кугынныналдында октеп журген Ыргызбай жтттер1 екен. Толепберд1 мен сонын 1н1С1 Елеуаз жэне Жумагул кор1НД1. Кашкын жшттер колга туспейт1ндер1н уккан болатын. Абылгазы мен Балагаз екеу1 оз жолдастарын Шынгыстынбф тарлау озепне салып, жвнелтш Ж1бер1п, кастарына жалгыз Эдшханды алып, бф тумсыктан тосып калды. Жау алыста деп еркш шауып келе жаткан Толепберд1лер узд1к-создык келе жаткан. Балагаз кугыншынын алдындагы Жумагул мен Елеус13Д1 шгер1 етк1зе бер1п, тит кеп кетт1. Ек1 ж1Г1тке карсы булар ушеу боп араласкан. Кдйын сойыл, кара шокпарлар ек1-уш-ак рет айкыш-уйкыш ТИ1СТ1. Эр| мыкты, эр< айлакер Балагаздар Жумагул мен Елеус13Д1 мендет1П кетт1. Ес жиып, айкай салуга да мурша бермедн Балагаздын, оз! мен Абылгазы ана екеушщ сойылдарын ушырып-ушырып Ж1бер]П, бф-бф-ак салып урып жыкты. Екеу)Н1н астындагы аттарын да 1Л1П алып, тартып кегп. Кугыншынын алдын оп-онай уйпап алып кеткен жауларга отряденд бетгей алмай калды. Барлыктоп уйлыгып турып-турып, сол арадан кейш кайтты. Б1рактек кайтпады. Кашкындар атшабардын басын жарып, атын алып кеткенджтен, кайта журген сапарда бул отряд момын едш шапты. Ж1Г1тек 1Ш1не кел1п, бейб1т отырган Караша, КаумеН ауылдарынын 1р\\ караларын куып кетт!. Жалгыз бул ауылдар емес, кврш1лес Урк!мбай, Каракандардан да мал алды. Эр уйД'11 Ф Ф ут артарын, жапа-жалгыз сауындарын куып кетп. Буидай 342

ютер де бул кунге шейш болып корген емес-тк Не корсе, аиыпкерд1нез1 коретш. «Колы еткеш-пн. мойны котеред!» десстш. Текежан жана сумдыкоастап, кемшр-шал мен Кызыл карын жас баланын талшыгына да шецгел салды. Кешке шешн осы хабарды тепе еспген Жттек ауылдары Урпшсш калды. «Заман не боп барады? Кун раны калай бузылды? Иташуын тырнадан алганы ма?» деп т1КС1нди Сыбайлас Кот1бак, Бокенип де мынау кимылдарды унатпады. Эаресе, батканы - жазыксыз Кауменнщ жаза шеккеш. Бунын Балагаздаи безш шыкканын журттын бер1 ееггкен. Ал Уркшбай, Каракандар болса, т1п*п жазыксыз. К]мнен корер1н, не деп корер1н бшмесе де, калын ел: «Тагы бф беле туЙ1ЛД1» деп, кунк1лдеп калысты. Болыстын кенсес1н Текежан Мусакулга екеп, оз кыстауына курган-ды. Айналасында тшмаш, старшын, атшабарлармен б1рге, Майбасар, Жакып сиякты акылшылары коп. Топыры мол. Бул жиын Балагаздын кылырына южше тус1п, Ж1птек 1Ш1не 1степ отыргандарын орынды сыбата деп бшдк Осыдан уш кун откен сон, отряд кайтып кетт1. Булар кешелер тагы шыгып, 1здеп корсе де Балагаздарды кездест1ре алмаган. Тег1нде, журтты сескеширш, кашкындардыц журег1н шарглыктыру уш1н шыгарылган отряд ед1. Жана улыктын кокан-локысы 1стелш. Енд1 кайтканына болыс та карсы болмаган. Оларды жонелт!п ж1берш, каз!рде «П1ргауар» жиып, кагаздарын мыгымдап, калага шагым жолдагалы жатыр. Текежаннын ескер екелген1нен Абай жиренген болатын. Калын елд! орекп1ткен соткар кылыктарын Жидебайга келуш1 журттан ес1Т1п, Абай атка мшген-дк Мусакулга келсе, Базаралы да сонда екен. Ол Абай козшше Текежанга салмак салды. — Алыссан, тентек деп б1збен алые. Оисыз да титыгына жет1п отырган момыида нен бар? Катын-баламызды аштан кырам демесен, алганынды кайтар! Жалгыз-жарым сауын мен Т1рл1п осы сен екеткен аз гана карала тур. Жайымызды ук, агайыи.. депедк Текежан он сойлеспей, ашуга басты: «Эт тук корген жоксын. Балагаз, Абылгазыны устамай басылмаймын. Елге ерекет салыи отырган мен емес. Солар!»- деген. Базаралы ыза болды. — Ендеше, Балагаз усталганша тамам елд! когсидеп, т1зем десенш1. Текежан буган карсы дурсе коя берд!. 343

- 0лI сен кайдан ара агайын боп шыктын? бзнцй би ететш К1м осы? Балагаз ушш айыпкер етпей, кепш етпей отырганымды неге агайындык деп бйшейсщ? Шынга келсен, мен айтайын, Балагаз тыйылмайтын болса, ендт отка сен куйесщ. Кутылмайсын! Бул зшнен Базаралы корыккан жок. - Ой, жараткан тэшр, акыл иес1 болган естиярмен сэйлесш отыр екем десем, жанылыппын гой. Сен де бф атарман екесщ гой. Буйткенше, атшабарын Жумагулдан жауап алып, кайта беруш екен гой!- дед! де, турып кепк Абай Тэкежаннын тергстшш айтып, сэйлесш кормек едк Агасы: «Араласпа, кпткпе» деп катты серттЕ Осы кецседе отырып, Абай бупн эзфленш жаткан кагаздарды байкады. Барлыкмор, шргауар, кол мен танбалар Ж1птек жтпершш сорына эзфленш жатыр екен. Сол кеште Семей каласына ук!Л1 почта женелш. Оны да бшй. Осы бшген1н Базаралыга айтып кеп: — Бул дулейлер тагы б1р мол белен1 шакырып отыр гой. Тагы да б1р Токпамбет, Мусакул шатагын кормей тынбас! Тек ел жасымасын да, корыкпасын, Базеке! Ушык-ушык, эл1 дауыл емес!..— дедк Базаралы езш1н амалсыз келген1н айпы. Малыиан айрылган аш-арык осыган кеп салмак салып, ен болмаса, барып арылып кел деген екен. Абай Базаралыны токтатып койып, Майбасар, Жакып, Тэкежан ушеу)н онаша шыгарып алды да, капы ашу айпы: - Еркекпен еркекше алысудан женшес1ц де, катыи-балага батырсисын. Кеше ез1 жутап кап, 031 аштыкка ушырагалы отырган елд1Н аузындагы сусынын алып, не беттершмен отырсын?! Осымен ен эуел1 сот алдында басын кетпей ме? Тамам елд1 дур СШК1НТ1П отырсын. Осыныннан кайтпай, аман отырып керцп, кене?— деп, Такежанды коркытып сойлед1.— Сеидерд1Н берген акылын осы ма? Тым курыса, сендер уялсан. непП Кайтартындар каз1р елд1н малый!— деп, Майбасарга буйыра сейлед1. Тэкежан Абайдын бул буйрыгыиа ш1иен ыза болды. Б1рак карсыласуга бата алмады. Экесшщ эиеугун1 Абайга болыс бол деп, кеп жабысканы ес1нетуст1. Егер мына жолда Тэкежан тер1с боп, Абайдш он. боп шыкса — катер кеп. Кунанбай улыктыкгы будан алып, Абайга бер1п коя ма, кайгед1? Тым курыса, экегпн. бет* анык болса екен. Ал эз1рше, ол жактан хабар жок. Ж1гггекке 344

1стегенд1 макулдай ма, жок па, мэлш емес. Сол себеггп Абайга жауап катпады. Ойланган та болды. Кдлайда, Абай салмагы осал тиген жок. Майбасар мен Тэкежан болмасада, Жакып ойга тустк Бул озгелерге онаша акыл салганда: — Балагаз, Абылгазыны улыкка кугызгалы отырмыз. Солардын. кагазын мыктап бол да, Семейге тез жонелт! Тентек деген азды куайык! Шыгара куайык! Мына малды кайтарайык!— деген. Осымен Базаралы бул жолга келген жумысын тындырып, жазыксыз елдщ малдарын алып кайтты. Бфак Жлптек 11шне Тэкежаннан еспген корлык сездерш айта келдк Балагаздардын устшен катты кагаз кеткенш де айткан. Базаралынын езшен тшдеспейтш Балагаздар осы кундерде Карашанын аулына куадиз-туш ккп яаберш, хабар-ошар алып туратьт. Арада уш кун еткенде, Шынгыс 1шше бф тосын хабар тарады. «Семейге Тэкежан болыс женелткен ук1Л1 почта таланыпты. Тобыкты жер1нде емес. Уак жер1нде, Мукыр деген жардын тусында ушырапты. Енд1 бале молайды» деген лакаптар дунк-дунк шыгады. Тэкежаннын Балагаздарды корсеткен калын кагаздары анык УК1Л1 почтамен жонелтшген. Ол почтасы уш салт атты. Ек! коржындары мен мойындагы былгары сомкелер! кагазга толы. Тымактарынын мандайларына ук1н1н б1р тал канатын жапсырган Жумагул, Карпык жэне б!р атшы Ж1Г1Т Мусакулдан шыга сала, шапкылай женелген. Жол бойынан лау мшгеиде дегб1рс1здегпп: «Ук1Л1», «VК1Л1 почта» деп колды-аякка турмай, дтр салып мшетш. Дэл осы шапкыншы б]р кун, б1р тун журш, енд1 сонгы тун 1Ш1нде Семей тусем1з деп келе жатканда, Мукыр жырасына жеткен. Сол уакытта карсы алдарынан кара жолмен келе жаткан уш салт атты кер1НД1. Шауып келе жаткан атшабарларга аналар тупа- тура кедщ де, б!р-б]рден араларына сугылды. Сойтт! де б1р сэтте Жумагулдарды жагадан сарт-сурт устай алып, аттан жулып- жулып тус1рД1. Алысады деген ойда жок. Шапкыншылар богде жолаушы деп селкос келе жаткан. Жэне катты талып шаршагандыктары да бар-ды. Енд1 аттарынан калай ушып тускендер^н байкамай да калган. Уш Ж1птп уш-акж!пталды. Беттер1н кара шуберекпен танып алган жаулар б!р ауыз ун каткан жок. Почтанын бар коржынын, бар семкесш тартып алды да, жонеп берд1. 23-526 345

Бул кимылды 1стеген Эд1лхан болатын. 031 твртбак келген I айлакер, мыкты Эдшхан осы почтаны едеш андыган-ды. Жумагулдардын арттарынан куып отырып, жана кешке аналар Куидкбайгатусш, шайга аялдаганда 1лгер1 етш кеткен. Касындагы жолдастары Найманнан келген ею ер жЫт. Ушеу1 ез жумыстарын оп-онай жайлады да, Шыцгыска карай кайта тарп'ы. Закон жагынан Караганда, бул ютщ арты жаман болатынын жене кашкындар халше пайдасы аз ю болатынын Эдшхандар есептемеген. Текежан шагым айлапты, почтасы бугш кеткел1 жатыр дегещц ез аулына кеп ести сала, Эдшхан ызаменен кайнап кетш, куа женелген. Титл, арттагы Балагаз, Абылгазыга да акыл салмаган. Бфак ютелер 1С ютелт калды. Шынгыс сыртында Сыбан мен Тобыкты жайлауынын жапсарында жатакга жататын уш кедей аулы бар-ды. Балагаз бен Найман жшттершщ б!р мекеш сол. Бул ауылдар осы кузде тепе ашаршылыкка ушырап, какпан курьш, тышкан аулап, сорлап турган кез1нде Балагаздар айкасты. Келд! де токтык экелд!. Сауын сиырлар мен мшер аттар да берген. Осы ауылдын шетк! б!р уЙ1нде Балагаз, Абылгазылар жатканда Эд1лхан жетт1. Жпттер Эдшханга мактау айтып, еюнбеске беюндг «Енд1 болыс калага тагы шабады. Малтыгып жур1п, энеуг1дей отряд шыгарады. Оган шеЙ1н ИТ1М жатсьш ба? Уш-торт кун ат тынык- тырып, азык камдап, сайланып алайыкта, Найманга тартайык. Аз кунде карда бекидк Жаз шыкканша Найман 1шшен кайтпаймыз. Оган шеки жумыс та есюред!» дес1П, байлау жасасты. Б]рак Кунанбай есеб1 булардан такысырак екен. Ол Тэкежанмен коса Ыргызбайдын улкендер1н жиган. Булар гана емес, Байсал, Суйшд1ктерд1 де шакыртып алды. — Аскан екен Балагаз! Жерге какпай, тынбаспын! Енд1 ара тусер юм бар екен? Колымнан алып корс1ншП Сол кашкыннын бэр1н де айдауда цйрпем! Осыны 1стемесем, Кунанбай болмай кетейш!— деп жаман калшылдады. Жиган журтка акыл салган жок. Байлауын айтуга, баталасуга шакырыпты. Осы кун1 дел сол жиынга кез кылып, Текежанга «калага шап» дед). «Отряд екел, кыргын корс!Н бул тентек ел» деп буйырган-ды. Журттарап кетт1. Барлыкулкендер Балагаз ойлаганды ойлап, калада улык пен отряд келетшш кутг1. Б1рак сыртка осьп щай лакап 346

шашып жйерт, Кунанбай дел осы тунде отыз ккплк кол камдады. -ч Бул тун Эдшханнын Балагаздарга жана жеткен тунк л Отыз Ж1Г1ТТ1Ц кастарына бес-алты тазы косып берш, каруларын штерше тыккызып, Кунанбай бф-ак сагат 1шшде Шынгыстын сыртына карай суыт журпзш жШердк Балагаздын жатагын Тэкежандар бшмесе дс, Кунанбай уйде жатып бшп алган-ды. Тек бул уакытка шешн тук сезбеген кю1 боп жата беретш. Кунанбайдын сол женелткен жтттер! тан аппак атып келе жатканда, жан-жактан саулап барып, уш кыстауды коршап алды. Балагаздын кузетке койган Ж1гт иек артпадан тазы ертш шыгып жаткан аттылардын барлыгын аншылар екен деп ойлаган. Шынгыс сыртында кар бек1генше тулк1 куып журет1н аншылар бола беруин едп Солар деп селкос калды. Свйтш, бул кунге шеЙ1н ерл1к пен жырындылыкка етюмнен осал сокпайтын Балагаз, капыда оп-онайдаи тузакка шит. Кугыншы колдын басы - Ызгутты. Улкен ©ткф сапыны жаланаштап ап, Балагаздар жаткан уйге бар ж1гтмен бф-ак капталы. Келсе Балагаздын коз1 уйкыда жатыр екен. Бар Ж1гт тепе бейкам. Жиыны он адам. Ызгутты сапынын сыртымен боксеге урып оятканда, Балагаз басьш твсектен жулып алып: — Кап, сорлы кылган тешр-ай, не кара басып ед1?!— дедк Барлык С031 осымен бхтт!. Тепе туткын болды. Тыска шыгарып, он ж1птп ек1-ек1ден М1нгест1р1п жатты. Эр туткынга уш-торт Ж1Г1ттен кептй Балагаздын желкес!не Ызгуттынын оз сапысы унем! тонумен болды. Кунанбай колы урдю жур1п, Шынгыска тартты. Он жттпн Ш11нен осы кун кешке жол бойында жалгыз Абыпгазы гама кашып кутылды. Ол 031Н1Н артындагы Ж1'птпен куб1рлес!П, акылдасып ап, кейшдей берген. Касында катарда келе жаткан Кунанбай жшгп кешеден берп жур!стен талып, калгып келед1 екен. Шокпарын да колына устамай, такымына кыстырып койыпты. Жол б]р буран сайга, тастак жерге жеткенде, Абылгазы жанагы жнггтщ шокпарын б1р-актартып алып, атынан жулкып Ж1бер]п, тенкере тастап, оз атынын успнен анау босаган атка жалгыз-ак каргыган. Кулап тускен Ж1Г1Т, енш ес1Н жиып, ек!НШ1 туткыинын астындагы жаман шабдардын Т1зпН1нем устай алды да, айгай салды. 347

Бул кезде Абылгазы аттын басын кешн бурып ап, агыза жвнелген. Алдынгылар хабарланып, шуласып журш, акыл тапканша, Абылгазы узап кетп. Кеш карангылыгы да коюлап келе жаткан. Ызгутты бфеуш куамыз деп, кебшен айырылармыз деп, шгер1 тарта бердк.. Жалгыз-ак ешн колдын аргына ©31 тустй Барлык топты шоктай кып шрш айдап отырып, Бокенин асуынан асырды. Карашокьшагы Кунанбай кыстауыныцтусымен отпекай. Сол манга жакындап келгенде, Толепбердпй Кунанбайга женелтп. Устап экеле жаткан хабарды айтумен бфге, Кунанбай кашкындарды керем дей ме екен? Алатын жауабы бар ма екен? Соны сураткан. Кунанбай Телепберд! хабарын ес1тт1 де, кыска гана буйрык берд1. - Мусакулга апартындар. Тэкежан мен \"ллмашка айт, дэл осы буГ1НГ1 туннен калдырмай. Семейге жонелтс1Н. Тег1с арбага мшпзш, кузет1н мыктап отырып, абактыга апарып, б1р-актабыс етс1Н. Айналсоктап, жалтактамасын! Сыбага сол!- дед]. Текежан Семейге кетпеген-дк Кешеп жиында Кунанбай журт кв31нше оган буйрык бергенмен, артынан: «031н барма, К1С1 шаптыр» деген. Кенсеане кашкындар келюшен Тэкежан асыгыс кимылдады. Кунанбайдын айгканын дэл орындап, осы тун 1Ш!нде барлык жпптерд! Семейд1н абактысына женелто. Сейт1п, ел-журт Балагаздардын усталганы туралы анык, толык хабар алып болганша, тугкындар узап кегп. Бул кундерде Кунанбай мен жана болыстын М1нез1 - тырнагынатышкан 1Л1нген мысыкгай. Гур)лдеп айбар шепп, жота жун1 урпи1п, тустер]нен от шашып турган. Сейлесе, шеттер1нен калшылдап сейлейд1. Жазыксыз тепк1 корген, ыза шеккен К1С1 болады. Ек1-уш куннен бер1 айналанын барлыгына: - Почта талапты Эдшхан! - Не деген сумдык! Неткен кастык? - Аяспайтын жаулык кой! Казынанын кагазын жойып, Тэкежан басы бэлеге шнсш дегегн гой! - Шатакка ушырап, жокболсын дегенП Мундай сумдыкты керген бар ма?— дест, дабыл кагып жаггы. Бфак 1ШК1 сырга, шынга келгенде, сол орекпулер каншалык бакырауык дангаза болса, солгурлым жалган болатын. Куйындатып, кара борандатып келгендег1 анык максат баскада жатыр. Бул кунге шеЙ1н каншалыкдауласып жургенмен, бул елд>и 348