М.Әуезов Абай жолы 1

- Неге, не кершш, аксакал?!- деп. осы арада Кудайберд! созге кфш.— «Бул кошу, ис1 Торгайды маган жат кылам деген кошу гой Кшапассын, айтысатынын айтсын, -пггп алмагын алсын, олкысын атасын. Бфак кешуден тыйыпсын, бармасын жауыма!» деш мешц экем,- деп едк Майбасар Кулыншакты тоспай киш кеттЁ: — Кёнэндё айтшы осы! Атшабарымды сабап отырган озщ емеспЁсЁн? - Мына бес баламнын ортасында аягынын жел1 бар жалгыз- акат - борте ат едк Сурадын, бере алмайтынымды айттым. Уксан не етушЁ ед1? «Устап эпкел!» деп, атшабарымды, итёцдё борщей кып, ак адал малыма шаптыратын не женЁц бар, Майбасар? - Атты сураткан мен емес! Мырза болатын. Мына бала, Кудайберд1, кызыгып кешл кылган сон? «Ат жалын тартып мшгеш осы еш Кудайбердшщ, Кулыншакбф еркелЁкке ренжшес, кетерер» деп, мен жЁбергенЁм рас. - ЕркелЁк! Не еткен еркелж?! - КЁрмеге, кул-кутанга ЁстейтЁн зорлыктынатын, алдарманга келгенде «еркел!к» койыпты!—деп, Турсынбай, Садырбай екеу1 кекетш койды. Борте ат жошндеп дауда ею жак угыспады. Тартыс соз узЁлЁп, бЁраз токырасып калып едк Аздан сон Майбасар Кулыншактын барТоргай руын бастап, ЖЁптек жагына кешемЁн дегенш мшедк Соган шабуыл жасай бастады. Кудайберш екеуЁн Кунанбай бупн жЁбергеиде, тапсырган анык салемЁ осы болатын. Осыдан бес кун бурын туган борте ат жайын, атшабар сабалуын Майбасар эдейЁ жолдан косып отыр. Сол кылмыстарын ол еске салып, ыктырып алам дегеш едЁ. Кулыншактар ол турада ездерЁн кёнэлё деп санар емес. Тёптё, сол жонде ызалы болгандыктан атшабарды сабап алып, «Ещц 61здё кешЁрЁп алсын» деген сэлемд] ЖЁгЁтскке шындап салып отыр. Осы екпенЁн сыбысы бугЁн ертемен Кунанбайга жеткен сон, ол оз колтыгынан Торгайдай жакын руды ж1беруд1 корлыкдеп бЁлкп едк Божей олген сон, жаздан берЁ ею жаксыртпен кактыгыспаса да 1штен барды салып, ел тартысып, сёлкёсёп ксле жаткан. Ею жагын бЁрдей кабындырып, кернеп алган араздык, ендЁ болымсыз бЁр ЁлЁкке жете бере, астан-кестен жарылатын сиякты. Божей барда Токпамбеттеп тобелестен ЁрЁ жанжал болган емес. Бфаксодан бер! мыктап эзЁрленЁп, Кунанбайга карсы майдан беруд! ЖЁптек, КетЁбак, БекеншЁ боп катты ойлаушы ед!. Божей олд] де, тартыс сырттан Караганда азырак ЁркЁлгендей болды. Бфак 199

ол сырттан рана солай. Шындап, 1шке келгенде, Божейдщ ОЛ1М1 кайта дерт-жараны, тютт катты дамытып жЮердквлшшщ езшен де Бежей Кунанбайга жауыгатын журттын шебш тутастырып, бурауын катайтып, шенберш шираткан сиякты. всфесе, Божейдщ узенп жолдастары Байдалы, Байсал, Каратай, Туею, Сушншктер ерекше сызданып алган. Сол кезде Кунанбайдын. Кулыншак аулынан атакты «борте атгы» суратканы тап болды. Кулыншак атты бермед!. Байсал мен Пушарбайлар Кульшшакгы онашада, купияда кептен шыргалап тартып, Ж1пн босастырып журген. Торгай руына Ыргызбай кандай болса, КетШак, Байсалдар да сондай жакын. Берте атгы баска уакыт болса, Кунанбайга Кулыншак берер ед1. Бермеске шарасы да болмас едь Ел таразысын жаксы ангармайтын Майбасар: - Бермейш деген не сумдык? Торгайдан алмасак, кайратымыз кайсы? 0кпелеп кайда кетуип ед1? Кете алатын купи кайсы?— деп, вз-озшен шабынып кеп жакында бф содырлык ютедь Жанагы энгше сонын арты. Енд1, мше, екпенщ бетш бфжолата ашып ап, айкын тузеп алган Торгай, булардан кетпепн де айтып отыр. Майбасар кошуден токтатам деп ер турл1 соз айтты. Кулын- шак кебшше жауап бермей, кур ундемей тартынуга тусш едк Жартымды жауап алмаганына ыза болган Майбасар енд1 Кулыншактарды бурынгы кеудеге салып коркытып, ыгырып жЙермек болды. - Уа, Кулыншак аксакал, кошпесш деген мырзацныц се- лем1н айттым. Кошпе деп езш айтып отырмын. Жеке айттым, арыла айттым. Ещц кошпейш деген серпнд! бер, кыскасы! Сонынды естимш де, журемш!—дегенде, Кулыншак катуланып, жалт карап: — Ендеше, менщ де сезш кыска, Майбасар. Тойдым, болды! Кошемш!— деп бф-ак кестк Уй 1Ш1 бул сезд1н тусында, тепе ажырайысып, ацтарыла карасью кап ею. Майбасар катты ажарга мшш, камшысынын сабымен сырмакты соккылап отырып: - Кутыртып отыр гой! Барарын кш, бшемш! «Пана болуга жараимын, жасканба» деп отыр гой! Бфак алып кореш фгемнен кеп. оины-колтыгы кен неме ексн гой Байдалы, Байсал. Ендеше, ^ Т^кыллы’ мУ3Дай сунпн! сол мырзалардын оз етше кадар- деп калшылдап кетп. Коздершен от шашып, ойнакшыта 200

карап:- Кешеп Токпамбеттепдей, кондарын турш койып, жалацаштап турып сазайын беремш!— дедк Бсс касканыц ец ызакор, оттысы Садырбай едк Ол ыргала тусш, катты дем1кт1 де: — Кой, шырак, кой, мырза сол бэледен абырой тапканы аз ед1 гой, атамай-ак койсаншы!— дедк Дол осы кезде касында сю Ж1ПТ1 бар Пушарбай ксп юрдк Бул Пушароай былтыр Токпамбетте Бэжейге ара тусем дсп, Кунанбайдан таяк жеген. Бфак Байсал мен бар КотШактыц Жштек жагына шыгуына себеп болран Пушарбай. Кдлыц коныр сакалды, мол денел1 Пушарбай ол ызасын умытпаган болатын. Осы Пушарбайлар уйге кеп ф1амен, бес касканыц бэр1 де тепе козгалактап, елденеге Э31рленгендей, комланып калысты. Тыста да бегде к1С1лерд1н тыкыры б!Л1нген сиякты. Жорга Жумабай 1Ш1нен: «Бу не кылган жур1с? Элпеттер1 калай ед»?» деп, Майбасарга карай берш ед1. Сырттан б1р катты 31ЛД1 дауыс: - Уа, уйде им бар!- дед1. Пушарбай соган елец етш, сацк ет1п дауыстап: - Уа, мен бар!- дед1. Сейткенде, есйстен Манас бастаган он шакты Ж1птасыга-асыга К1р1п келд! де, торге карай тап бердт Баганадан осы еэгп куткен Садырбай, Мунсызбайлар жэне Пушарбай да Майбасарга тап берд!. Майбасар: - Тарт!- деп акырып кап, отырган бойда камшы алтей берш ед1, Садьфбай бас салып шалкасынан тус1рд! де, зтзерлеп алды. Калган ушеу!н озгелер де буктей тустк Атшабар емес сумдык улкеш енш келш. Пушарбай, Садырбай, Мунсызбайлар боп, Майбасарга мык- тапдуре сокты. 0зге жолдастары да соны коре бастап едт Жалгыз Кудайбершн! гана Кулыншак коргап кап, оз касына суйреп ап, басын етепмен жауып ургызбады. Майбасарды унс1з сабап журген Садырбайлар б1р уакытта: — Тыска алып шык! Жур, алып шык!— доп тыска суйреп шыгарды. Сол уакытта Садырбай айкайлап: — Бул жаца «кондарынды турт койып сорлатам» деп серт берген. Байдалы, Байсалга соны 1стемек болгаи. Ал муныю соз ед1. Кел, 613Д1К11С болсын! Шеш, сыпыр ки!М1н!— деп тап бср;д де, 201

Майбасардын етЁк, шалбарын тугел сыпырып, тырдай жала- наштап алды. Содан сон сыртынан койып жЁберш, етпетшен тусЁрш, басып жатып: - Сен не кылмадын осы? Неден астын элё осы?- дедЁ туйгшеп отырып.— Маскара кып, кор еткенде, былай етешн мен сеж!- деп, Майбасарды етпетшен тЁзерлеп салды да,- Кок сунп деп ен гой! Мэ, кек сунгП- деп, Майбасардын жаланаштанып турган куйрыгынын арасына туйенЁн каткан кумалагын батырып- батырып жЁбердЁ. - Намысын болса, ел осы корлыктан, ел осы мазактан!— деп теуЁп каллы. Кунанбайдын ёнёсё мен баласын осылайша корлап, сабаган Кулыншак аулы дэл осы тунде уйлерЁн жыгып, коше жонелдЁ. Багана кештен берлЁ Манас аркылы хабарланган калын ЖЁгЁтек, КотЁбак бул ауылдын кошё жонелер кезде, лек-лек болып кеп, каумалап, кошеметтеп алып кегп. Сол тунде Кдрауыл суынын ар жагына шыгарып, оздерЁнЁнтобынаТоргайдынталай аулын косып ап едЁ. Майбасарларды тек кеш жонелЁп, узап кеткен сон гама босаткан. Олар аттарын кун шыга тауып, Кунанбай алдына — Жидебайга туске жакын гана жеттЁ. Кунанбайдын бар ауылдары Жидебайда болатын. Айналасы он шакырымдай Шикорыкта Ыргызбай, Топай, Жуантаяк, Карабатырдын да калын ауылдары иен тЁресе отырган. «Майбасар мен Кудайберд1Н1 Ж1Г1тек сабапты. Кудьшшак аулын зорлыкпен тартып, кош1р!п экетттЁ» деген хабар бул елдерге лезде тарады. Кунанбайдын тыгыз берген буйрыгы бойынша бЁр шай кайнатым арасында жуз елудей жёпт атка М1НШ. Кол басы - Ызгутты, Жакып жене Кунанбайдын озь ЖЁптектЁн кош-конынан хабар алып отырган Кунанбай, дэл туе кез1нде мынау ез1р турган колга буйрык еттЁ. Тепе атка кондырып: — Шапкан жаксы болса, тартып алгаи жол болса, коз! кореш! Шап! Шауып, ти1п алып келшдер, буйрык — аиау кет1п бара жаткан ЖЁптек кош!н!—дедЁ. Калын колын Мусакул жакка киыс от!п бара жаткан бЁр улкен кошке карай кагггатып жЁберД!. Туткиылдан тшекен кол бул кош кёмнёц кошп екенЁн а^г,а^м.аган*. ^Унанбай да ашумен алды-артын ескермепт!. « итеуф, ЖЁптек кош1 болса, болды!» деген. ош Ж1птект1К1 екен1 рас болды. Бшаксоныц шнндсп каралы кош, Божей кош! боп шыкты. 202

Кунанбай колды каптатып жЁберш, 031 артта калган. Жасанып шапкан кол коштеп еркектерд1 сойылдап, быкпырт тигендеи кып, кашырып тоздырды да, жылкы, сиыр атаулыны тиш алды. Бфак дел кештщ езш устап, бурып екетпек боп келгенде, Бежей кегш екенш танып, колдыц алдынгы жагыида келе жаткан Ызгутты мен Жакып тайкып кегп. 0зге жтттерш детипзбедк Тул атты жетектеген кос кыз мю бакпай дауыс айтып тарта бердк Бежейдщ бейбшеа гана атыныц басын фкш, туйелерш токтатып турып: - Уай, кара бет! Кервде екф шетщнен, каралы кошке шапкан кара бет!— дед1. «Бежей кеш1» екен1н Кунанбай б1Л1С1мен: - Ендеше, кешт1 шаппандар! Бфак сол турган жерге консын, шгер1 баспасын!— дед1. Бежей кеш1 1рк1Л1п ифццц де, Мусакулга конып калды. Кунанбай колы кайта серп!ЛД1. «Бежейд1н каралы кеппне шауыпты! ©Л1 аруакты да корлапты!» деген хабар осы куш ана жактьщ барлык ауылдарына тарады. Кештен бастап, тун! бойы барлык еркек юнд1кт1 аспап сайлап, атка конды. Жасактын, жиылатын ортасы Мусакул, дел сол Бежей аулынын усть Кунанбайга карсы белдесуге шыдап, кол жигызып отырган Байдалы, Байсал болды. Осы тунде Кунанбай колы да дамылсыз агылып кеп, Жидебайга жиылып жатты. Мусакул, Жидебай арасы уш-акшакырьгм. Осы ек1 корыкулкен майданный орны болуга айналды. Кунанбай жакын мандаты рулардан баска, Кыдыр мен Шунай, Догалан сиякты тауларды мекен еткен Тогалак, Энет, Бекенд! де шакыртып, кос-кос атпен шапкыншылар ушырткан. Байдалы, Байсал болса, Жштек, Кет1бак, Бекенш1Н1 тугел атка М1нпзумен кабат, Каратайдыц ел1 Кекшеге де, одан аргы 61 р калыц ру — Мырза, Мамайга да К1С1 шаптырган. Жасагына бул шашрганы Тобыкты 1Ш1Нде алыстап барып туысатын агайын. Тобыктыдан б1рер ата бер! «Коныр» деген шеше ураныи шашрганда барып, мыналармен туысушы едк Байдалынын б!р камы осы болса, ек!НШ1 улкеи 1с\\ дел осы тунде Тусшт1 Каркаралыга женелту болды. Касыма бес жтг • косып, калталарына калындап акша салды. Кос-косардан сейгул!ктер жетектеп, еаресе ез руларыньщ мор иеа адам- дарына мерлер1н бастырып, отыздан аса «ш’ргауар» жасатып, Кунанбай уетшен мыкты шагым сайлатып берд1. 203

Осынын бэрш тыгыз езфлетш, Кунанбайды: «Ел булдцрдц каралы кешт1 шапты. Тобыктыны калын согыс кыргынга салып отыр!» депзш кезеп берД1 де, Туаггп жедел жонелгп. Байдалы М1ндеп - ешн не де болса, кайыспай касарысу, кайтпай согысу. Тацатысымен Кунанбайдын Жидебайга жиылган калыц колы атой берш, жуйткш жосып, шандата шапты. Бул колдын молдыгы ера екен. Байдалы, Байсал, Сушшиктер де аттарына лезде мшш, оз колдарына уран салды. Бул жак та камсыз емес. Ат белдеуде, сойыл, шокпар езф болатын. Кунанбай колына карсы булар да жасканбай, таймай шапты. Ек1 жакшандатып шулап, сойыл, найзаларын зор айдынмеи кетер1С1П, бетпе-бет шабысып келд1 де, жапыр-жупыр бф-бф араласып, шарт-шурт урысып ©гп. «Мусакул согысы» деп ат алып, кейш Тобыктынын талай заман есшен кетпейтш осы согыс ею жактан ен кемшде, мыц- мыннан ескер шыгарды. Кюге ден болмаган Кунанбай жаты талай реткаптасадатойтарылып, кайта кайтып тур. Эрбф шабуылдагы кактыгыста, оннан, бестен кулап тускен жаралыларды ею жак жиып екепседк Алгашкы кун коп каржасса да, жешсе алмаган колдар кешке жакын кешн-кешн шепжсп. Келес1 кун,тагы осындай, бфш-бф1 кашыра алмаган, жешсе алмаган шарпысуымен ото. Коптен буйпп насырга шауып кормегеи улкеи жойкын согыс УШ1НШ1 кунге карай кетш едь Дел осы куннщтус кезшде Кунанбай жуз елудей атпал азаматка ен жуйрж аттарды мшпзш, колдарына тепе сойылдарын тастатып, айбалта, найза берпздй Ею кундей женпзоеген Жттекке каны кайнап, онппп, ершелешп алган. Еша кан шыгара соктыкпакболды. Колы катты, кеп кушт1 Кунанбай женгенде осымен женбек. Эуел1 сойыл, шокпарлы юалерж кундегщей ж1берш, эдеШ каша урыс салдырып турды. А на жактыц олермеидер!Н екшещцрт, коздырып алмак. Айткандай, Жттек Кепбактан екшелт шыгып, екшндей куатын айнымастоптарайкынданып калды. Онынбасы Балагаз, Кулыншактыц «бас каскасы». Кот1бактан Пушарбай, К<Фе1<с дегендер. Осылар бф рет Кунанбай тургаи тобеге таман аса басымдап, етпеттеп келген кезде баганадан тасада устап тургаи 204

ф1юп тобын Кунанбай каптатып кеп косып жШердй 031 де шауып едк Айбалта, найзалы топтын басы ер Ызгутты болатын. Булар араласты да, Жл птек жагын ершшз кашырып, бастыра жонелдк куа согысканда он шакты ж1г1тт1 шаншып тус1рд[. Ызгутты оз колындагы айбалтамен Пушарбайды кезей куып едк Арадан коргамакболган Кареке кеп кшпккенде, Ызгутты соны кулаштап кеп, бастан шапты. Жасканып калган Карекенщ дол басына айбалта тимеда, бфак мурнын шауып тустк Омырауыныц бэрш агыл-тег1л кан жапкан Кареке Пушарбайдыц коз алдында шауып келе жатып, жумарлана кулады. Жттектер куткара да алмады. Жасканып каша бердк Жау каштыныналды осы. Кунанбай ещц бастырып омыраулап, «Бар Жттек колын кашырамын» деп, екшндеп келе жатыр. Бфакдол осы кезде Жттек колынын арт жагындагы Акадыр жактан калын будак шан шыкты. Шан гана емес, адырдын кулай бер1С1нен селдей каптап, жосытып келе жаткан калын кол екен. Алдында «Жттек Конырга К1С1 шаптырыпты. Мамай коп жасагымен келед! деп дэмелен1п тур!» деген сыбысты Кунанбай жагы б1р жансыздан ес1ткен-Д1. Мамай келсе, Ж1г1тек жагы басымдап кеткел1 тур. Бупнп кунн1н улкен кауп1 сол. Жана гана Кунанбай айласы 1ске асып, жауды жапыра бергенде, мына Мамайдын колы кор1Н1П калганы, кугыншылардынжурепн катты шайлыктырды. Ызгуттылар ер1КС13 фкшп тартына берд1. 0йткен1, анау таудан агылган ноп!рдщ сан молшер! де б!р бес жузден кем емес. Кунанбай колы токтап каллы. Токтасымен кейш сырги берд1. Б1рак буган орай, Ж1Г1тек те оршелегйп, кайта кумады. Кызыл согысатын кезде ею жак жай гана айрылысты. Кунанбай бул куш катты алданганын бшген жок. Бшсе, ол жанагы каптаган бет1нде Ж]Г1тект1 женеТ1Н едк VШ1НШ1 кунгт согыста, Кунанбай тэс!Л ойлаган кезде, Байдалы да бф есеп тапкан. Осы уипнлп кунд! ол да жегис кушне айналдырам деп ойлаган. Сонымен б!р жактан «Коныр келедП» деген дакпыртты таратып жатып, ек1нш1ден, оздер1Н1Н жакын ауылдарынын барлыктуйес1н жигызып ап, кыргын сотые уст!нде, Акадырдан катгы кудырып, кулата айдаткан болатын. Жанагы Кунанбай жагын тайсалдырган калын сел, кол емес, сол туйелер екен. Оны бшген Кунанбай жок. Катты шабуылдан Кунанбай- лардын оздер! 1рк1л1п кайткан сон, оларды кайта кууга Жттек 205

колында найза, айбалта аз болган сон, Байдалы оз юсшерщ арандатпады. Сонымен уиннип куннщ кеипнде «Мусакул согысы» аякталды. Аяктаганда, Кунанбай жене алмай, Жнатек болса карсыласуга, белдесуге вбден жарайтынын кврсетш аяклады. Кол кимылы унем! ем болмайтыны кершдк Карсысына шыккан елдщ мыкты шебшен Кунанбайдын журеп шайлыгып калды. Жулыскан майдан таркады. Бфак ею жактын да гувдеген сездер, дакпырт-лакабы, кызу кенес, узак энпмелер1 «лау-лау» етш, атыраптын баршасына тарап жатты. Дэл согыстын басшылары - Жттек пен Кунанбай жагын алганда, Байдалылар басымдай сейлеп, шоктыктанып калгандай. Кунанбай айналасы квбшше уназ. Суык ашумен томсарып, томырылган тэр1зд1. Осынын 031 де бул жактын ойдагысы болмаганына айгак. Ешпп 1СТ1Н айласы не? Тулап шыгып, шаншып алыскан елд1 калай багындырмак керек? Кунанбай осы ойлардын соцында. Арада он кун етп. Кимылсыз, карекетаз жым-жырт он кун. Ана жак: «Кунанбайдын тауы шагылды, тауаны кайтты» деп, масайрап, жамырасып жатыр. Бф-бфше конакка барысу, «аксарбас, кеккаска» айтысып баталасу, тамырласып достасу коп. Тшт1, осы косылыскан куаныш устщде, бфеумен б!реу куда болысу да кебейе бастаган. Жиггек жагынын бул куанышы текке кетпедн Тусштш кеткенше оныншы кун болды дегенде, Тобыкты шше, дэл Кунанбай аулына Каркаралыдан он бес казак-орыс кеп тусть Солар Кунанбай аулына келгенде, Тусш те Жттек 1ннне жетть Ап-анык сонын арызымен Кунанбайды тергеуге шыккан улык, жанагыдай карулы колмен кепти Келген эскерщн басы Чернов деген шенеужк. Каркаралыдагы Майырдынтапсыруы бойынша кершстен келген осы шенеугйк вз1 шыгыпты. Улыкка арнап Жидебай, Мусакулдын ею арасында он шакты УЙ Т1ПЛД1. Сол улык уш кун жатып, тергеу журпздк Келген беттен-ак сугын кадаганы Кунанбай. Ашып айтпаса да, бунын ажары Кунанбайды ага султан деп карамайды. Ещц тергелунл айыпкер деп багалагандай. Ынгай солай екенш уккан сон, Жттек, айта бастадь303^ ^от^ак,—баршасы да Кунанбай уописи шагым 206

:Ерул1ге карул. ы» етш,...Ку. нан.бай жагы Да’ анау елдердщ басты адамдарын кшэлап: «Ккл елпрш! Ауыл шапты, жер ортс/д буаз катыннын баласын туард!!» деп, неше алуан ойдан шыгарган сумдык жалаларды жауып жатты. «Сол тентектермен алыскан Кунанбай ондайлык булж елдер кез1иде кылмысты атанды, жау атанды» деп, Кунанбайды киялап кеп актап жатты. Улык бул арада байлау жасаган жок. Ею жактыц арыздарын тындап, Т131П алды да, ушшип кун кешке К,унанбайга: - Каркаралыга б1збен б!рге ертец ерте журесщ, камлай,- дед. Бул — анык жаман белп. Кунанбай ульпсган кайтысымен, осы тунде езше тан жакыннан он юсш1 шакырып, кецес курды. Бул жиында Ызгутты, Жакып, Майбасар сиякты улкендер жене баладан Кудайберд!, Абай бар. Кенест1 Кунанбай 031 жетелеп, алда турган улкен кау1пт1 айтты. Бфен-саран, Ырсай сиякты босан карттар жылайын деп ед1, Кунанбай зекш: - Керсетпе, туте, коз жасынды! Колыннан келер болса, акыл кос! Квмек айт!— дед!. Бул жиында шешендж сап, келел! сез сойлейт1н орын жок. Тек байлау айтып, 1с камын ойлау кажет. Соньщ 031нде де мынау вншен тогышар, боркелпк агайын жол нускап, жен керсете алмай 1ркш1п отар. Кебшш, осындай ангарын таныран Кунанбай енд1Г1 акылды ез1 айтып: - 1с улыктынтергеуше кетед]. Енд1Г1 боле каразда. Кагаз деген абырой, атак, бак, беделге карай ма? Шамаларын келсе ана жактын арызын тый. Барды салып, соны токтатып кор1ндер. Артымнан арыз бармасын! — дед! Мунын айласы не болатынын да мынау буйыгы, кербала агайын таба алатын емес. Шеш1лген К1С1 шыга алмады. Абай эке касындагы бул топтыц кысталанда соншалык татымсыз екен1н дел осы кеште анык кердп Акыл айтып, меслихат беруден бурын тартынып келсе де, каз1р Абай ойдагысын айтпак болды. — Арыз бармас упин жауыгып отырган агайыннын когплш табу керек кой! Кунанбай буган суык карады, жактырмады. - Аягына жыгыл дейм1С1Н? — Жок.Б1ракалрацщ>1 кзйтаорайлап,есес1нтугендеукерек. о^ нымен кенш1н тауып токтатпаса, арызды токтатар баска шара жок. Кунанбай мунын созшш торк1Н1Н укты да, озгелер не дер екен дегендей, ундемей тосып калды. 207

Абай акылы баскаларга да конгандай болды. Бэр1 де кумтжщ, жагалатып сойлеп отырып, осыган сога бердг Аныкгап айткан Ызгутгы гана: - Жттектщ де, Бекений, КотШактын да окап жер гой. Кыстау гой. Сол женде еселест токтау тауып керемп де, кайтемв? Таратып, кеп айтуга келетш сез емес, бастан-аяк мэнш ойласа, бул ез! Жттектен кеинрш сураган соз. Кыскасы, соган барды берш, жальшу деген соз. Кунанбай корланып, кушп отырса да, осыган конетш болды. - Жермен, малмен тынатын кенш болса, жесш де тынсын! Кор кылып, итпнлеген емф гой!- деп токырап калды. Осымен К0ПТ1 таратып жЮерд1 де, Жакып пен Майбасар, Ызгутгыны гана онаша алып калып, енд1п дэнекер болатын к1С1лерд1 айтты. Жауга жалынбак онай емес, Байдалынын оздер1не тура бара ма? Ол клппрейген уст1не, ерекше бататын корлык. Б1ракмынау акыл таппас агайын, соган да барып калуга болады. Сол жагын ескерген Кунанбай арага журетш к1С1лерд1 этап берд1... Бунын бф1 - Тогалак 1Ш1ндеп мыкты, жас Байгулак. Ек1нш1С1 - Кунанбайга араз болса да, кеше Ж1птектщ жаса- гына келмей калган Кокше - Каратай. Ара агайын деп осы екеуш алу керек. Байдалыга соларды салу кажет. Байлау осы болды. Тепнде, бул екеу1нш киыны Каратай едк Онын Кунанбайга дос боп жур1п, катты окпелеп кеткен1 бар. Сол Каратайга айт деп, Кунанбай бф сэлем жолдады. Сэлем1: - влмесек эл1 талай кор1серм13. Т1р1ге тфййн 1С1 туселн кундер болар. Корюуге кун жаксы болсын! Айтарым сол-ак,— деген. Келес1 кун Кунанбай ауыл, ауданымен, бала-шагаларымен ундемей кер1ст1 де, улыктарга ер1п, атка М1НД1. Касына ерткен бес Ж1гт бар. Сонын 1Ш1ндег1 ен сен1мд1С1 — Мырзахан. Бул бала куннен Кунанбайдын Ж1Г1Т1 боп, кабысып кеткен адам. Аянар жаны жок. Тукымы Ескене деген алые ру болса да, кысталанда Кунанбайдын аньпс, сенет1н Ж1Г1Т1 осы. Кунанбай ел ш'шен жур1п кетт1. Улыктар да тепе кетг1. Бфак кешеп осы елд1н улыгы болтан ага султанга, енд! не фтейтппи аитпай кетт1. Тус1ре ме, ттп орнында калдыра ма? Онысын да б!лмек едГ°К’Байдаль1лар барын*»лып, тым курыса, осы жагын 208

Ырак, эйтеуф, кеше ел шауып ыгыр гып отырган Кунанбай ез ыктиярынсыз дуанга шакьфтылып кетш отыр. Согыскан, белдескен кушнде жене алмай калганы тагы бар. Осынын 031 де Жттек, Бокеншпп катты куанткан. Казфп кундер - ол рулардын уст1 наурыз куншдей море-сэре. Айтшыласкан елдей ойнак салу, бала-шага емес, улкендердщ ездерше де пайда болды. Бфлесш карсылык корсеткен уш ру ел бфжолата койын- дасып, кушактаса араласып жатыр. Осымен катар: «Кунанбайды елге кайтартпаймыз, айдатамыз, успнен арызды айдап, су тубше бфжолата кепреми, Бежей кепи аламыз! 6л1 аруак каргысын мунын басына жетюземЫ» дегеи ызгар, кайратта купи! Арыз, шргауарларын камдатып, тагы сол Тус1ПТ1 женелтпек болысып та жаткан. Бфакосы кезде Каратай, Байгулак кеп килистк Арлы-берл1 кеп ыргап, кеп кажап кеп, арыз дегеши токтаттыратын болды. Ж1птек С031Н1Ц иес1 Байдалы ед1. Каратай соган ауыр салмак салып, асылып кеп: — Тынбаймын дегенд! макулдамаймыз. Ара агайын 613 кел1п отырмыз. Бул тынымсыздык Кунанбайды 0К1ьщ1р1п отыр, эиекей! Одан жер ал! Есеа кет1П ойсырап калган елдер1нн1н Кызылын толтыр!—деген. Осы сездер екьуш кунге созылып, коп ыргакка тус1п журд1 де, акьфы сол Каратайдын деген1 болды. Байдалы бфакжер жагынан ойдагысын буйырды. Кунанбайдын он жыл бойында, тфнектеп жур1п, тартып алган жерлер1нен дол он бес кыстау кайтып алды. Ж1Г1тек, Кот1бак, Бокенш!, Торгай — бер1 де, элденеше коныс, кыстаулардан алысты. Алганмен сол торт рудын рубасылары жене малды, жуан ауылдары алатын кыстаулар боп шыкты. «Кептщ дерт!, кепт1Н жогы» деген «мунын.» бор!, токырау жерде сол Байдалы, Байсал, СуЙ1НД1КтерД1И оздер1И1Н кыстау басуымен аякталган. Оган орай квггп малмен, сойыспен, ат майы жене тайынша-торпак, согыммен ырзалаган болысты. Бул ретте бершет1Н мал-мул1КТ1 Ыргызбай тугел болюш котерген. К,унанбай кеткен сон, он шакты кун откенде, бундагы елд1Н арасы осылай боп, 03!нше тыныштана бастады да, арттан куа кеткен арыз болмады. Кыстау алып, мал алган рубасылар енд1 елдер1не осы жешстершщ 031Н де куаныш деп кайта таратты, мол таратты. Арада тагы да элденеше коккаска айтып, кунд!3-тун кол- кос1р кып мал сойып, калжьшга, кулк1-айгайга, эн, жырга белешп, узак кызык кер1п жатты. 14-526 209

3 Урыс-кагыс басылып, ыршшк сабасына келгел1 журт Жидебай, Мусакул сиякты кыстаулардан кетт, ойга карай шгергпеп, кошт келе жаткан. Эр ру, эр ауыл езш-эз кузектерше конып жатыр. Жайлаудай, кыстаудай емес, ешй тарап конысатын болган. Бул кезде, окта- текте болмаса. калын ауылдар азырак кездеседк Кунанбай ауылдары да бф-бфшен шанжау-шанжау болатыы. Тобыкгынын кен. 0р1с, мол дала, коп адырлары осы «Бауыр» деген кузекте. Кузектщ ак от, кара отын кыс туспей малга жаксылап жегЫп, тойынта тусу уипн ауыл-ауылдар шашырай конгаиды тшейдг Зеренщ аулы биылгы кузекке жылдагыдай узап кетпедг Жидебайдан уш кошт, Есембайга жетп де, «куземд1 осында алып, кыстауга ерте кайтамыз» деп, журттын бэршен кейшдеп калган. Биылгы куз аса салкын. Кара суык жел1 де, булынгыр жауыны да ерте иектеп, мезплсв бурсендетш тур. Кыс ызгары ерте бшнетш болса, кыстауга жакын отырган артык. Улжан кар! енев мен балаларынын жайын ойлап, эдеш осылай тартынып калган. Кастарында корни елден уш кана шагын ауыл бар. Абай экес1 кеткел! угшен шыккан жок. Бфак Ж1птек жагынын. жел1Г1Н, асыр-сауыгын, мэз-мерекесш естш журген. Ыргызбай жагынан тиген он бес кыстауды азулы мыктылар басканын б1р ест. Артынан тагы да сол жуандардын оздер1,1шшара эл1 угыса алмай, енд1 б1р1нен-б1р1 кызганысып, кырбайласып калып жур легенд: де ес1ткен. Бундай хабарларга Абай б1р турл1 сыншы улкен жанша карап, наразы боп кулуш1 едг Божей намысын кугандары шын болса, ол намыс, ол ар деген нэрселер оцай ма ед1? Сондай кфсп, шет1н, ак нэрсен! жермен, кыстаумен емдеугс бола ма екен? «Ел жылады... Елд1н бел1 талды. Коп кысылды» дегендер1 кэне? Абай осыны да коп ойлап, аса бф киналып, кысылушы ед1. Акыры ол шеруд|ц барлыгы осы адамдардыц оз жемсауын тойдырса, тыпа-тыныш басыла калады екен. Осындайларды казып ойлап, Абай осы кузде бар улкеипйн, шама-шаркын танып алды. Таныган самый басым шайкап, кь1жылданып кояды. Коб1несе, тани тындап, мыскыл ете кулед!- Сол себепт1: «Ж1птек масайрап, шат-шадыман боп жатыр. Бв мырзанын артында жабыркап, уайым ойлап отыргаида, олар суисшш, ойнак сап жатыр!.> деп Ыргызбай кюлср| корлаиган 210

уакытта, ыжшш, куйген уакытта да Абай оншалык ппмф- кенбейтш. Эсфесе, кушк шепп, кызганбайды. Кебшше ундемей, езу тарта береди Осындай бф ок отпес сауыттауып кигеидем. Коптен белек, езшше окшау, катан ест келе жаткан тэрЬдп Сонгы кундер кебшше домбыра алып, молдф куйлер, сулу ендер тарта беруин едп Бупн кеште де ат уст1нде бфаз журш кеп, шешелершщ уйше юрт, Габитхан, Текежан, Оспам жене йрнеше малшылар отырган уакытта домбыраны колга алды. Ширак тартып отырып, бф кезде аса бф етюр мыскылы бар, кызык елен. айтып шыкты. Сез1 унап калды, бшем, Улжан: «Бул кшнщолен.1 екен ез1?» деп ед1. Абай жай, шындап кана: — Байкекшенш! Сол айтыпты!—дед1. ©лен. Байкекшен1К1 емес, ез1Н1К1 болатын. Осы куз бойы, ес1ресе кыс тусш, Жидебайга тамга орныккан сон, Абай домбырага катты зер салды. Бггкенбай домбырашы, Тетт1мбет домбырашы деген атакты куйш1лерд1ц тартысына салып, буган домбыра уйрететш кер1 куйшшер табылды. Бф жагынан домбыра уйрене жур1п, Абай осы кездерде Байкокше айтты деген елденеше мыскыл, 031л олендер еспртт койып журд1. Кыстауга кел1С1мен, Габитхан молда Оспам мен Смагулды кайта жиып оку бастаган. Абай солар касында узак отырып, К1тап окиды. Кейде Бабыр, Науаи, Аллаяр сияктыларды окып-окып кеп, 031 де кагаз, карындаш алып, соларша б1рдемелер жазып кетедк «Гашыкоты, магшука» деген сарындар жетектей береди 031 ел1 ем!р1нде сол кеп еспген магшукамен жуздес1п, Т1Л катысып, леззаталысып кермесе де, кешлмен аса нез1К сез1ьпп, дем тартады. Умыттырмай, айыкпай, леб1 тартып жаткан б1р ыстык жан бар. Ол — араздык, жаулыкар жагында. Кешег1 тебелес, алыс-жулыс атаулынын ор, жырасынын ар жагында калып койган, алыстап турган — Тогжан. Соны кеп-кеп еске алады. Биылгы кыс бойында кагазга жазган азды-кепт! елешн1Н бэр1н, корганшак, батылсыз журекпен соган арнайды. Осы кыста: «Элиф деп ай юз1не гибрат еттш» деген б!р К1*тапша сыпайы жыр жазды. «Ак ет1н аппак екен аткан тандай» деген елешн енш тугел аяктады. Кейде Текежан, Габитхандарга домбырага косылып, ендет1П айтып беретш де болды. Окта-текте уйден шыкса, Абай кара ауыз сары тазыны ерг1п, коян куатын. 211

Бхрер рет Шынгыска. Карашокыга барып, Кункешц аулында жатып, К,удайберд1 деген агасынын касында болды. Кудайберд! ерте уйленген. Осы кыста онын уийнин уды туыпты. Кункенщ аулы Кунанбай турасынан ертерек хабарланып турады. Бурын ага султаннын кенсеа орнаган жер осы бэйбшенщ аулы болатын. Шынгыстын боктершен, бф кабат 1Ш1Нде кыстап отыратын Ыргызбай да, озге калын ел де молырак. Хабар-ошар коп болатын себеб! де сол. Эке хабарын уй 11111 сурастыра бергенде, Абай эдеш осында келш, эр нэрсеш есгпп кайтатын. Бфаксол хабар ушш келумен бфге, Абай Кункенщ эр алуан, жайсыз мшезш де коруни едк Кунанбай кеткел1 Кунке Улжанга К1нэ таккыштап, Абайдын кез1нше де эр турЛ1 создер айтады. Соныц улкенй - Мырзанын жайы не? Не куйде жур? Оны ойлап Улжан кысылмайды гой. Кысылса, агайынды, елд1 жиып ужен уйд1 мырза бардагыдай кан базар гып отырмас па ед1? Кошсе, журттан окшау кешедй. Каласа, Жидебайда жалгыз ауыл калады. Арттагы елге уйткы боп, асын бер1п, ер1Н1НТ1леу1н тшет1п отырганнын орнына, оз тыныштыгын суйедн Бар елдщ кут1М1 де, шыгыны да б1зде. Таукымет 61зд1н мойында!- деп жазгыратын. Улжаннын аткахлнер атаулыны оз аулына жия бермейт!Н1 рас. Шынгыста, калын ел ортасында болгандыктан, Кункешц казан асысы, конак шогыры мол екеш де рас. Каз1р бул уйдщсойысы Улжан уй1нен коп болгаига Кунке, эс1ресе куй1нед1. Ол да кундеспктщ, бэсекегйц б1р киын, шы- тырман жер1 болатын. Мал амалсыз сойылып, жи1 шыгындап жатыр. Сол шыгын оскен сайын 1Ш1 ауырып, ен акыры, осы кездерде Улжанды абысын-ажынга да, агайын-жакын, улкенге де, ттт1 бала-шагага да жамандай берг1ш боп едк Абай бул шешес1мен дауласпайды. Айтканын ундемей, салкын ганатындайды да, сол арада умытугатырысады. бйткегп, шешес! Кунке айтканды, оныцбаласы Кудайберд1 айтпайды. Ол оркашан Абай келгенде куанып карсы алып, аса ка'гты бауыр тартады. Кункен1н сездер!н Абай оз шешесГне де жетк!зген емес. Б1рак Карашокыга барып кайткан сайын, уйд1н онашасыи тауып, эжесше айтып, сонымен акылдасатын. Эжес1 Кунке создер^н тындап-тындап кеп: - Елеме, ол сездП Кдй уйдц кай жонмен журет1Н1н сол б1лет1Н шыгар. Кундегак деген сум мшездщ ызгары гой! Кунке мен 212

Аигыздан сондай быксык шыкпай журс ме? Шешеце айтпай-ак, кой, 031М тыямын!- деген. Айтканындай, Зере бф куш Ызгуттыны шакырып ап, Кункеге эдеш жумсап, жанагыдай сездерден тыйылсын деген. «Одан да ундемей шыдап, байынын ел1-журтын, конак-копсысын сыр бермей, сыпсындамай кутсш» дедк Кунанбайдын ауылдары мен агайыныныц жолаушыны куту1 узакка созылды. Бул жактан алган он бес кыстауга Байдалы, Байсалдар таласа, кырбаГтаса журш, олдекашан конып алган. Куз белпсв ©гл. Кыстын да тек жартысы ауып барады. Кунанбай кайтпай жатыр. Тек ай сайын гана касындагы жшттерш кезек- кезек жШерш мал алгызады. Уйлерше эр шаруанын жоншен сэлем айтады. Амандыгын бклдфед!. 0з кпнен анык берген хабары — барысымен, ага султандык орнынан тус!ггп. Енш соныд арты онай айыга ма? Тексерумен дуан ж1бермей жатыр деп, кыска гана белг! беред1. Аныгында, Каркаралыга жана ага султан сайланган. Ол - бурын б1р болып тус1п калган Бокей т©рен1н нэсш Кусбек. Бул кайта болысымен, Кунанбайга жаксы караган жок. ©ткен сайлаудан калган кег1 бар. Жэне, тегшде, Баймурын аркылы Божей жагын устанып келген К1С1. Ага султандар ауысса да, Майыр ауыспаган. Ол да К,унанбайга одкарамаган к1С1Н1нб1р1 болатын. Осы екеу! К,унанбай 1С1Н кузден бер1 созып, астыртын шолак кагаздармен бфге Омбыга, корп!Ске беттелп жаткан. Тергеуд1 Кунанбайдын 031не б!ДД|рмей, солай ауыстырмак. Олай вкетсе, Кунанбайдын айдалуы да гажап емес. Осы жайын бфер айда аныксезген Кунанбай Каркаралыдагы жанашыры Алшынбай сиякты к1С1лерд11ске косты. Арага Алшынбай К1р1скен сон 1СТ1Н бет!Н Кусбек жещлге саймак боп, босанси бастады. Б1раккет1п калган азын-аулаккагаз бар. Омбыдан келген шенеун1К пен квмеш кен Майыр бар. Осылардын бабын табуды Алшынбайдын 031не тапсырган. Бунын арты акша, пара, улкен-улкен жем деген соз. Кыс тус!п, мал арзандады. Сем131н елден алгызуга жер мойны кашык. Кунанбай да, Алшынбай да акшадан кысылды. Сол кезде кыстын орта тусына жакындаганда, СемейД1Н улкен саудагер! Т|н1бек бай Каркаралыга келд!. Коп жэнмкке тен-тен кып бул тиеп келген. Каркаралы халкынын барлык сотым терюш 61р 031 баурап, жиып алгызбаккакелштк ... Т1Н1бек Кунанбай мен Алшынбайды ел-елд!Н шшдеп оз саудасына керек, мыкты т^рек деп санайтын. Несиеге бул бе- 213

рш, к.ойын - торпак, торпагын опз гып, кызыл елтфшш кунам кои кып елден жиып алу уилн бул саудагер сол елдщ жуан- дарына суйенбекке керек. Тартып та, коркытып та алып бе- ретш солар. Кунанбайга осы ретпен бейшдеуден баска, был- тыр Семейде \"Любек куда болайык, жакындасайык деп те бф колка салган. Ол кезде Кунанбай каланын саудагерше кыз беруд! намыс кордй Журттын: «Аталы жерге бермедк булга бсрд!» деген осей болар деп те корыкты. Жарытып жауап бермей, кур домелендфщ кана кеткен. Казф акшадан кысылган Кунанбайга \"Любек сол созш кайта салды. Алшынбай арага журю, ею жагын куда кылды. Кунанбай Мэюш деген кызын \"Любектщ баласына атастыратыи болды. Осыдан сон акша сандыгынын аузы ашылып, Майырдыц топсасы да босай бастаган. «Омбыдан келген Чернов деген шенеунж киын бола ма, сол алмай журе ме?» деп, Кунанбай кудж кып едк Алшынбай мен Каска тшмаш ею кеш онаша айналдырып, конак кылды да, жаксы хабар акелдь Алшынбай култ кел1п: - Кузден бер1 осыны б1р канды какпан корт жур ем. \"Плеут берг1р, кулкын осын1К1 екен гой. Козд1 жумып кылги беретпзгпн 031 осы боп шыкты. Т1ПТ1, талгар да, тандар да емес. Ылги кызыл бердеп,тагы кершмейш, кыл-кыбырды коса жуткызсанда е-едер емес!-деген. Сонымен Кунанбай 1С1 пара аркылы ушталып болды да, ем- дем 1стелш жетш, енд1 кагаз атаулыныцтокталып, жойылуы гана калып ед1. Дел осы кезде Омбыдан буйрык сап еткен-д1. Бурын Ж1бершген болымсыз кагаздар жогпмен корте Кунанбайды жэне онын барлык «жумысын» Омбыга экел деп Майырга буйырыпты. Каркаралынын пара жеп койган бул улыгы енд1 катты кысылды. Кунанбайдын Омбыга журу! даусыз болды. Осы ортада Кунанбай ез аулына тагы да К1С1 шаптырган. Ел 1ни Кунанбай Омбыга кетед1 екен дегенд] ест1геиде айдалды, жазаланды деп туешдк Ж]Г1тек, Бокенш1лер: «Кунанбай кес1Л1П кетшть Игжеккенге барады» деп б>р сейлеп: «Жок, Тескеитауга, Тем1рхан шорага кетед]» деп 61'р лаулап, неше сакка М1НП31П жатты. Кунанбай дел озпйн уйлер1не жоме эс1ресе, шешееше солем болар! < ^'°^ык‘пасыи' сапар барып кайтсам да, туб1 кайыр Жалгыз-ак, Кунанбай не лесе де, осы хабардан сон Зерегйн курешу. кушейш. Ундемес уайымы, узак намазы кобейд!. 214 .

«Жалгыз... жалгыз-ак сд1 сорлы...» дсп, кейде намаз арасында байкамай, «кубф» етт дауыстап сойлеп те кояды. Алшынбай, Майыр, Чернов жене ТЫбек тортеу1 Омбы оуирыгы келген сон, ец еуел1 Кунанбайды сол Омбыга жонелту кажет деп тапты. «ЖШерд1К» деп Омбыга «укш почта» жонелтш, Майыр 031 де кагаздарды алып тесе шыкпак. Содан аргысыныц есеб1 жолда табылмак. Жолдан калса Омбыныц озшде б1тпек. Калай да осы Майыр 031 барып, куткарып кайтпакка серт егп. Сонымен Кунанбай журш кегп. Колшш, жылы шаиасын, жол азыгын, кос аттарын шетшен ортан колдай кып сайлап алды. Койын-конышка акшаны да сыкап алды. Кунанбай касына уш Ж1пт ерт1п, тартып кегп. Бфакне дегенмен Омбыга карай беттегел1 Кунанбай кощ’л1нде куд1К кеп. Эаресе, Д1Н1 болек, сыры белек Майыр гой деп, параны кеп алса да, кеп уеде берсе де, сол Майырдын оз1не сенбейт1н. Дал кетер1нде Алшынбай мен Т1Н1бекке: - Соган, сол жагына уакып болындар. Эбден барды айтысып, ашыкайтысып арылындарда, мен1нартымнан шапкыншы ж1бер1П, хабар ет1ндер!— деген. Бул уеде бойынша Алшынбайдыц пысык Ж1ПТ1 Кеккоз дел УШ1НШ1 кун! Кунанбайды куып жетт1. Кун аяз болганмен, ашык, жалтыр ед1. Шапкыншы кос атпен салт куып келштк Ек! кула айгырдын калын жалдары тог!Л1П, узын кек!л мен култе куй- рык - бер1 де кырауытып, шаныта тус1п кепсш тур. Бауыр мен жондарынан бу буркырайды. Кап-кара тер басыпты. Катты шабылган екен. Коккоз Кунанбайды шанадан оз! тус1р1П, колтыктап окшау шыгарып алды да, кеп куб1рлес!П, бар селемд1 айтып берд1. Аздан сон бул Ж1пт он сапарды коп-коп тшеп кала бер1п, Кунанбайдын журдек тройкасы тагы да тарта жонелдк Касындагы Мырзаханга Кунанбайдын жалгыз айтканы. — Майырды Керекуде тосындар! Тосып алып, содан ер1 б!рге тартындар!-дед1. — 031, ейтеу1р, азбай ма екен?— дсп, Мырзахаи кадалып едк — Азбас! Азып сонша не бопты!—деп б1раз отыра тусш,— Бфак эл! ез1М1з корсетет1н б1р кайрат та бар. Дер кезшде айтармыи. Бел1ид1 ердайым бекем бугайсын!— дед». Майырдын ниет! дурыс болганда, осы Омбыга журпзгеж калай екешн Мырзахан тус1нбеуш1 ед1. Оган Кунанбай: 215

- Солай 1стелу керек! Кериме алдында эмфш орындап, мен! журпзгешн, 031 де шыкканын, айтканды ею кылмаганын таныту керек. Акталып кайтатын болса, книге Омбы деген осы турган жер емес пе? Оны кудш керме!- деген. Керекуде Кунанбай уш-терт кун аял кылганда, шапыраш Майыр куып жетп. Келген куш кешке ол Кунанбайды оз! тускен петерше шакыртыпты. Кунанбай касына жалгыз Мырзаханды ертш барган. Майыр Керекудеп езшщ жакын ашынасы Сергей деген казагуар кепеетшне тускен. Уй иелершен белек, онаша сэщй белмеде Майыр Кунанбай мен Мырзаханды кабыл алды. 631 Каркаралыда Т1лмаш устаганмен, казакшага ысылып калган болатын. - Ал вскенбайыш мырза, енш сен! айыптайтын кагаздарды кермекан гой, солай емес пе?- дедь - Керсет ендП Тек бфш калдырмай, бэрш корсетшП.. - О-о, мен керсетем! Мен сеж алдамаймын, Алшынбайга уэде бергем, керсетем!- деп, еакп бектп, жол сумкесш ашып койып, будак-будак кагаздар шыгарды. Кат-кат кып ютапша етт тшп, Т131П тастапты. Б1р кушактай болды. Осы кагаздарды шыгара берген кезде Кунанбай тонган юа твршенш, калтырай туст, ею алаканын укалап: - Майыр, осы уйщ суык па, тонып отырмьш! От жаккызшы !- дед. Майыр азырак ойлана карап турды да, кутупл малайды шакырып, буйрык бердг Кызметпп уйге отын юрпзш, пештщ какпагын ашып, маздатып жагып жШерш. Бул кезде Майыр ею бетелке коньяк алып, закускасын шыгарып, Кунанбайга усына туеш, 1ше бастады. Кунанбай Мырзаханга шпазш, в31 Майырга: «1ш-нн» деп, усына туст, энпмеш созып отырды. Аздан сон пештщ 1пл лаулай жанып, Кызыл шокка айналып келе жатыр екен. Бул уакытта Майыр коньякты квбфек карбытып ж1берт, масая бастап едь Кунанбай устел успндеп кагаздарды бф туртш койып: — Майыр, екеумз бфге де талай гстёстак. Дэм-тузымыз араласты гой. Ещц меж айыптайтын баска кагаздарын болса, берш Майь ШЫГа^' ^гел К0Рсет! Тамырлыгым сол болсын!— дедь Жокендй вскенбайыш, Кудай бар гой... бэр1 осы! Бф де кагаз калган жок!- дед1. 216

Кунанбай сол уакытта орнынан турып кеп, Майырды ту сыртынан к\\шактап, кос колын сыртына топшыдан кайырып тура калды да, Мырзаханга катты буирык етш, пешт1 басымен нускап: ТУР, Мырзахан! Сал, орте ана кагаздардын бэрш!— дсдк Маиыр масайып калып, оз мшдетш умытканнан ба, болмаса Кунаноай б!р озгеше жамандыкеткел! жур деп сескенгеннен бе, эйтеуф, булкынып, алыспактэршендк Ирак Кунанбай жасында улкен жауынгер, найзагер болган. 0Л1 де катты, кайратты болатын. Майырды тыпыр етюзбедк Мырзахан бул уакытта бар кагазды кушактап апарып, отка тогытып жаткан. Майыр кутыла алмасын б1лд1 де: - Е, ©скенбайыш, койсаншы! Законды кайтесщ, вскенбайыш, койсаншы!—деп жалынган тэршдендк Мастык па, келпрл1к пе, айыру киын. Окта-текте жулкынган боп: - Осылай ма ед1? ©ртемеШк, жок кылмайык та бэрш! Мен кайтемш?— деп кояды. Бфакосынын бэр! онын шыны емес. Кунанбайга ец жаксы сеггпк эрекетш эл1 де булдай тусш, эл! де кымбатка сатпак. Бул ажарды коптен сезген Кунанбай, тубшде орайы келгенде ешйп сонгы кимылды оз колымен 1степ кормек боп, элдекашан байлаган. Аздан сон кагаздын бэр1 лапылдап жанып, тепе ортенш, кап- кара калын кул боп бггп. Мырзахан мен Кунанбай осы уакытта пешгп жапты да, бф-бфше карасып, ундеспей кулкнп койды. Майыр орындык успнде уйыктап калган юсшщ калпында, шалжиып, коз1Н жумып капты. Кунанбайлар буган: «Кош, кош» десп де, шыгып кегп. ©згеше конактары кетюшен Майыр аткып турды. 031 де, козгалысы да шып-ширак екен. Басын сшкш, «дф» етш, тагы бфаз коньякты тенкерш ап, юке кфють Ендт серт осы уйдщ иес1 Сергей, сол екеу1 ертеден байлап койган уэде бойынша корага шыгып, Сергейдщ бф юаплеу сарайын ертедк Сарай шшде Майыр мшш келген улкен шана, азын-аулак камыт-сайман жэне сол шана 1Ш1не тасталган кшз, азын-аулак жэплк жене аса коп есю коксык кагаз жанды. Бул 1СТ1 бшген, комектескен Сергейдщ пысык «дабернайы» Мишка болатын. Сергей оз корасында осындай орт шыгарумен Майырдын жеген парасын жэне занга карсы ютеген кылмысын жапты. Бул 1С — «ерулие карулы». Былтыр Каркаралыда казынанын пулын 217

Сергей мыктап жеп барып, сынган уакытта, Майыр осындай жалган ертсалып, 031 акт жасап, кол койып, Сергешп куткарьщ кеткен. Мынау — топас, арам айланын бар! соныц орайы болып шыкты. Осы туннщ ертешнде Сергей, оз каласыныц белгш жемкор дуанбасына, ездерше мэлш жолмен куэлж жасатып, «кагаз ертенгенш» Майырга акт кып, ныктап бектп бердк Сонымен арада бес кун еткенде Кунанбай бф белек, Майыр бф белек боп, Омбыдагы кершске келдк Керше кенсеа Кунанбайды осы келгеннен он шакты кун шолак-шолак тергед1 де, акырында айыпсыз тауып, босатып шыгарды. Майыр бар 1СШ жым-жылас аяктап алып, дуанына кайтты. Сондай жолдармен акталган Кунанбай Каркарадыга кайта келгенде, «сушшш» тшеген шапкыншы Тобыктыга карай уйтки шапкан. Кунанбай 031 ауылга кайтуга асыкпай, Каркаралыда тагы да бфаз жатты. Мырзахан Омбы сапарын Алшынбай аулына жэне баска сыр шашпайтын ллеулестерге улкеи ертеп кып айтып журд1. Оныненпмес1нше, Майыр барынша кас ед1. Кагазды, занды керсетш Кунанбайга: «Мынамен куртам, мынамен жок кылам, мынамен кайпп кутыласын?» деп табалап, мактанып, жайып салган боп шыкты. Майыр сондай кастыгынын уетше акымак, ангал болып та энг1меленет1н, онысына сенбейт1н тындаушы болтан жок. «Тап солай» дес1п, бастарын дгулги-шулги иланып ед1. Осымен катар Кунанбайдын «журек жуткан ерл1п, айла-тэс1Л1» оз1иен- ез1, атамай-ак эйплен1п жатты. Бул ертеп алгашкы шапкыншымен Кунанбай ауылдарына неше кабат улгайып, ерекп1п жетт1. Майырмен жене бар Каркаралы улыгымен кайта табыскан Кунанбай кектемге шей1н кайтпай жатып, енд| улыктыгын кайта куды. Б)рак будан былайгысы ага султандык емес. Кар кепп, кек алгаш теб1ндеп шыгын, жер дегди бастаганда Кунанбай Каркаралыдан шыгып, Тобыктыга кайтты. Енд1п кайтысында Тобыктынын старшыны Майбасарды орнынан тусф1п, сонын орнына 031 сайланып кайтып келе жатыр. ул хабары да Кунанбай дуаннан шыкпай-ак ауыл-аймагына жеткен болатын. 218

4 Осы кектемде Аоай конш бар дуниенщ дырдуынан, бар адамнын. решил, куанышынан окшау кеткен, онашаланып кеткен ®р езгеше купия сырдыц сонында едк Сол сырына Абай бар журепмен, бар киял сезмпмен шомган болатын. Домбырамен, хатпен де талаи шыншыл жыр айтты. Жыр емес, жас журектпт тебфенш толкыган сырын айтты. Бфакол гана емес, айтылган жыр аз гана. Айтканынын берл, коншнщ бары емес. Элдекайда берл жатыр. Егер кошрепн актарып, лште барын корер, тындар, штифатетер жар болса, айтылып болмас, тллмен жетпес осем саз, шерлл наз сонда жатушы едк Ойда барын жетклзе алмай, кеудеде тыныс блткендей куста болтан шагында, Абай катты сенделш, киналып кетт: - Япырмау, кайтем ежи? Хат шоркак, тш макау!— дейтш. Кешл сезгенш, тым курыса, озгенлн козш иландырардай кып айта алмаганына куйедк Сол айтылган, жазылган жырлар элл кунге Абайдыц езшде, ез бойында. Аталган, арналган жерше бф де блрл жеткен жок. Умгг бар ма? О да жок! Тек жалгыз шерлешп, тебфенедк Тек жалгыз киял медеул кулакка кеп ап-айкын согып, бф жакындап, бф алыстап кететш шолпы сылдыры. Аткан тацнын ак, Кызыл шапагындай, улблреген алкызыл шугыласы. Коз алдынан сол жуз кетпейш. Умыттырмайды, тастамайды. Кун жылынып, кар кетуге айналып, мешршд1 анадай жаршраган жаксы кун келгенде, Абай бакат кыла алмай, атын ерттеп млне сап, бет караган жакка таман жортып кететш. Болымсыз сылтауы — сары тазы. Ауылдан шыгып ап, кейде агызып, шауып жонеледй Коянга тазынын. озл лздеп журш кездеседк Абай онын эрекетш эрл-берлдеи сон умытып та кетехи. Кейде сары тазыны жогалтып алып, анда-санда есше бф-ак тусцлп, айкайлап шакырган болады. Тазысы калыц корык лшшен кей уакыт коянды айдап шыгып жазыкка шыгарып, косл’лте куганда да, Абай анырып, тусжбегендей бон, сллежп карап турып калады. Тагы блр кезде коз алдында коянды уйпалактап, жстш со! ып, тосып турган тазыга карамастан, касынан салгырт оте бередк Эдетте, иес! тусе кап айырып алатын е/и, жепзбейтш ед!. Сары тазы енш танкалып турып, акырыида Абай узап кете бастаса, тынышсызданып, уре бастайды. Онын да эсер! болмайды. Тазы 219

бр мшездь Т1ПТ1 тусшбей аласурып, мазасызданып иесше 61 р умтылып, коянга карай б!р шауып, вз енбепнщ соншалык кадфаз болганына катты киналгандай болады. Абай бул уакыгга да 1шмф1кпейш. Сонан сон сары тазы такуалыкты койып, несшей болшш калып, жанагы алган коянын талкан кып жеп, сылкия тойып алатьш, аузы-мурны кан-кан боп, иесш куып жеткен жерде гана Абай езшш салгырттыгын байкайды. Бфаккеншндеп кушшнжелклн узбейш. Узаксулу эшц елти суй!п жырлагандай боп, усына бередн Карсылай соккан коныр жел былтырдан калган сар коденщ басын изетш, буралып ессе, Абай тымагын алып, мандайын тосеп, узак турады. Шынгыстан, Туйеоркеш, Кдрауыл жактан соккан жел де бф жакындыклеп экелгендей бола ма? Беше устшен согып еткен райыс, шафкат же.шндей ем1ренте ме? Рас, сойткендей болады. Бф куш тагы да барлык пен булдыр арасындай, Т1рл1К пен клял арасындай, бф туе толкынынын кушагында жапа-жалгыз турганда, касына б1р салт атты жел!П келдн Жапан тузде окшау келген жолаушы Абайды селт етюзш, ояткандай болды. Байкаса, б!р бвгде адам. Жас Ж1Т1Т. Абай 031 корыктын ше- т1нде б!р кыратка таман шыгып тур ед1. Жат жолаушыга суык карады. Б1раканау жшт жымиып, таныгандай боп жылы ушы- рап келедк Жете бере Абайдын атын этап амандасты. Абай ешп гана таныды. Тани сала ею бет1 ду ет1п, кып-кызыл боп куанып кетт1. Бул былтыргы Тогжан аулынан кайтарда Абай таныекан Ербол екен. взпйц кенет озгерген1нен Абай кысылып калды. Б1рак Ербол мунын озгер1С1н байкамаган екен. - Ан аулап журм1С1н? Ит1н кайда? - Итосында... Жана осы шиде журедк..— деп, Абай ит1н енд1 гана есже алып, артына карады. Сары тазы бул уакыгга шиден шыгып, жортып келед1 екен. Ербол тазынын тус1не карай сала кул1п жШердк — Жараиды, аншы-ак екенс1н! Осынлай ток итпен анга шыга ма екен? - Кой.ток емес-тй.. ~ Бэле, мынау не? Буй1р1н карашы! Жаным-ау, 031 не жеген? ана гана жегтп?— деп, айнала карап турып, тес1ндеп кан/цл корд* гой!-де^ИТ'НН'НаЧаЛГаНЫН Д3 б'лмепс'н гой- Мынау коян жегт 220

Абай аздан сонтазыны соз кылганды койып, Ерболды баска энпмеге екетп. Кдсынан жШермей коп журш, узак сейлесш, жылы сейлесш кеп, аулына шакырды. Ерболдын колы оос, жай ауыл кыдырып жур екен. Абайга мейлшше кешлденш ердк Осы кездескеннен бастап, Абай Ерболды бес кундей жбермей, оз аулында конак етп. Неше алуан ойындар ойнады. Энпмелер айтысты. Кеш сайын он салып, узак сауык курысты. Сол кундер 1Ш1нде Абай ез ©лендерш де айтты. Ербол ендт сырласы боп алды. ©мфшде алгаш рет осы жттке Абай оз журепнщ сырын ашты. «Тогжанга бщцф» деп ашты. Ербол осыдан сон. барлык Абай айгкан олендерд! жаттап ап, жас Ж1ПТТЩ жан сэлемш Тогжанга жеткпбек боп журш кетп. Арада айдай созылган уш кун откенде, Ербол Жидебайга кайта кеп, Абайды ерт1п апып Шынгыска, Туйеоркешке карай тартты. Абайдын жалгыз арманы бгр гана онашада жуз коршш, сейлесу болатын. Сол арманын Ербол апарып, оуел! Тогжаннын женгес1не, Асылбект1н келшшег1не айтыпты. Селемге айткан елендер1н айтьп бер1ПТ1. Ол женге Тогжанмеи барынша сырлас, тату болатын. 0м1р1нде ол! кунге кайын С11-Ш1С1 мен озге Ж1птг1н арасында делдал боп кермеген-Д1. Б1рак мынау жол оган да озгеше Кбр1н1пт1. Ербол да созге жуйр!к, колкасын отк1зе б1лет1н отты, жугымды Ж1ПТ. Эйтеу1р, сол женге мен Ербол екеулеп отырып, Тогжанга Абайдын бар олешн ест1рт1пт! де, акырында бф жол жуз кор1суге К6НШР11ГП. Такат, сабырдан айрылган Абай Туйеоркешке калай жеткен1н ангарган да жок. Ымырт жабыла бере ек1 Ж1пт тау 1Ш1Нде Ербол аулына кедд]. Кшкене кедей корада Ерболдын оз уй1нен баска уй жок екен. Бул кыстау Карауыл суынын бер жагында. Суй1нд1к корасы озенн1н ар жагында б1р шакырымдай жерде. Ман тобеттер! ур^п, муржаларынан тут1ндер1 будактап, карауытып, мол дуниедей боп турган бай ауыл. Иелер1 Абайга араз, ботен ауыл. Онда Кунанбайдын баласы баруга жол жок. 0с1ресе, мынау келген сапарынан кастык пен каттылыгын аямайды. Эд1лбек, Асылбектер — бул ешрд!Н намыскер, мыкты Ж1пттер]. Олар жау улынын ниелн б!лсе, олсрдей ортенед1. Сонын бор1н есептеген ек! Ж1Г1Т, тун болганша озешпн осы жагында калды. 221

Тун келш, уэдел! уакыт еткен сон, Ербол мен Абай жаяулап . кана аргы жагага огп. Ауыл уйкыда, иттер де тымыш. Мал коранын естн Ербол ептеп ашты да, Абайды туйе коранын 1Ш1не енгЫп, оз1 карангыны сипалап журт кетп. Абай сол карангыда тапжылмай, тынысын тартып турган шакта, оз журепнщ токтаусыз дурсшн естщк Аз уакытта Ербол кайта кеп, мунын колын алып, сыбырлап: - Кудай бердН Асылбек бупн уйде жок екен! Кдзф соныц отауына кфемЫ- дедь Абай акырын солем берш, жасаулы отауга кфгенде, аккуба женге тосек жанында тур екен де, Тогжан жерде корпе успиде отыр екен. Табалдырыктан торге шейш жайылган эдсм1 алаша. Тамнын бар кабыргасы тускшз, жШек кшеммен капталыпты. Ак Ж1бек шымылдык бшк суйек тосект1 жартылай коршап апты. Абай амандасып токтагаида, сыпайы женге бугаи жакындап кеп, тымагын алып, белш шеигп. Тогжан алгашкы минуттарда катты кысылып, оте акырын амандасып, озгеше кызарды. Бф кезде онын жуз1 агара бастап, сурланып кетедк Журек толкыны мен уялу аралас. Барлыгы да лупш каккан шыншыл канмен бетше шыгып, сыр айтып кайтады. Ербол жастар кысылмасын дегендей болып: - Ал мен аргы жагага кайтып, атты эзфлеп турамын!— дед*. Абай ундемей басын изеп, руксат етп. Женге де шай езфлемек боп тыска шыкты. Сол кеткеннен кайткан жок. Абай онаша калганда, ауелде катты кысылды. Бфак байкап караса, Тогжан, тшт1 уялшак. Тшп, нэзж, жазыксыз бала торпдг 031 де басында не дерш бымей, соз таба алмай, аса киналгаи. Еши ойласа, бул калыпта екеу! ракат кеигп зая кып ©ткпетш тэрЬдь Аз уакыт Тогжанга игле карап отырып: — Тогжан, менщ селемдершд! еаттпнз бе? Бар созш С1зге арналган, С13Д1 сагынудан туган соз ед1,штифат кып еледнйз бе?— дедк Тогжан 1ш1нен «цггифат кылмасам, муным не?» дегендей. Бфак акырын жымиып кулд1 де: — Есггпм, Абай! влешшз жаксы екен!— дедг — Мен акын емес ем! Жалгыз-ак, аз меш, былтыр бф коргеннен-ак, катты толкынга салдыцыз. Содам бер! бф уакыт умыткан емеспш. - Умытпадым дейсп, бфак содаи бер! б«р келмедйш гой! 222

- Кайтт келем? Ел жайын бклмейсю бе? Бф корудщ 031 зар болмады ма? - Рас!—деп, Тогжан кызара туст, козш томендегп де,— Озд1 мен бф кершм. Кеш женекей кердш... байкадыцыз ба, бтмеймш! Абай ишнен соншалык ырза боп, куана туст: - Тогжан! Япырмау, жаксы айттыцыз-ау! Мен сонда: «Токташы, б!р сетке токташы!» дей жаздап, зорга шыдап калып ем. Кермей, керсе де елемей кегп ме деп ем. Тогжан, азд1 кайтт умыгайын?—деп кеп, Абай Тогжаннынэдем! аппакколын устады. Тогжан колын тартынкырап, уялды да, ыгысып калды. Осы кеш ею жасты б1р-б1р1не соншалык суй!кт1, ынтыкегп. Екеу1 тек жуз корюуден, сойлесуден баска ешбф ботен тгпек ойламастай. Алгаш кер1скендер! осы болса да, коп жайларды айтысты. Шын сагынышты, ынтык жандар боп угысты. Танжакындаган кезде гана женге кайта оралды. Сол шай жасай бастап, тыска тагы б!р шыгып кеткенде, Абай Тогжанга жакындап кеп.ундемей гана бет!нен суйш. Тогжан оттай жанып, кып-кызыл боп келп, элс13 гана корганып, Абайдын жуз1н ею алаканымен кысып, кеГпн шепнд1ре берд1. Карсылыкемес, уялу ед1. Абай кайта ужылып, катты кушактап кеп, Тогжанды он кезшен узак сурйп турды. Бул сегге Тогжаннын елс!3 карсылыгы да сезшген жок. Ж1птсуй1птурганда, Тогжан акырын гана кьгмсынып, ыстык бетш Абайдын бет1не басты, сойтт1 де тез босап кегп. Абай: - Сеулем!- деп барып, кушагын жазды. Осы кезде женге тыстан келт: — Ойпырмай, калкам Абай-ай, киын болмаса ип ед1! Су туст кет1пт1! Карауыл суы туст кетттП Атын кайда ед1?— дед1. Женген1н урк!п келген хабары мынау куйшн уст!нде Абайды шошыта алган жок. Б1рак Тогжан кысылып, киналып кегп. — Не дейд!? Судан калай отес!3, Абай, атыныз кайда? Бул жакта кайтт каласыз?— деп, суйген досынын басына тускен киыншылыкты жас кыз соншалык Т1КС1Н1П карсы алды. Абай енд1 ангарды. Аты ар жакта, оз! жалгыз. К,арауыл суы тентек. Бул ауьглда калуы, ттт! мумк!*н емес. Енд1 богелсе колга тусед1. Колга туспесе де, озен бойындатанатысымеи козге гусед!. Ол да онай емес. 0йткен1, бул ошрдс, ес1ресе озенн1Н бул жагында Абайды дос корер, жакын тартар б1р жан жок. Осы жайды ангарып, ес1ресе мынадай жаксы кабыл алган жас ейелдерд1 кау1пке ушыратпайын деп, Абай тез ки1Н1П, кош гас гы да, шыга берд1. 223

Дэл кетер кезде женге шапан жамылып, есж ашып, алдынан шыга берш едк Абай уйде калган Тогжаннын колын кысып турып: - Корыкпа, Тогжан! Бфдеце кып втермш! Ал озщендт бар хабарды Ерболдан тос!- дедгТогжан Абайдын омырауына ак саусактарын салып, жабыгынкырап турып: - Кош, умытпа!- дедк Сьтайы, майда мшезд жаксы женге Абайды карангы коранын 1Ш1нде жетектеп ап, какпага екелд1 де: - Ал кадкам, жер тар, уакыт тыгыз болды. Бфак тшеулес достарын бар екенш кордщ гой. Еске ала жур! Тек мына Судан байкап от! Кош!-дедг Абай женгенш ек1 колын капсыра устап турып: - Женешетай, умытпаспын! блеем де умытпаспын осы жаксылыгынды!-деп коштасты да, к1шкене еакп акырын ашып, жай салмакпен басып журш кегп. Аба ойы жанагы езшен коштаскан газиз жандармен бфге болды. Солардын жуздер1 коз алдында. Кеюреп толган нур сэуледей, шекшз бф куаныш, анык бакыт тынысы бар. Алдынан катты гурвдеп соккан озгеше таекын ест!Л1п жатса да, оны елемеген. Енд1, М1не, сол таекыннын касына келд1. Тау озеш бузылып, тентек куда су шарасынан шыгыпты. Кейде тас са гырлап, кейде муз кутфлеп сусылдай тус!п, жонкипп кет1п жатыр. Жагада б1раз турып, хадш ангарды. Жаяу отем деуге болатын емес. Байкаса, тан кыландап атып капты. 0зенд1 кулдап селдф тогай 1Ш1не К1р1п, арлы-берл1 жур1п корд1. Табар айла жок. Бегелген сайын тан шапактап атып, айнала айкын кор1Н1п келед1. Ел турып, тыска шыгысымен, мынау озенн1н агысын коргел1 келе бастайды. 0с1ресе, малкорада аз уйыктайтын улкендер, еркектер алдымен келед1. Суй1нд1к аулыньщ манынан жаяу журген Кунанбай баласын тапса, сез1П б1реу-ак болады. Абай сонда да корыккан жок. Журег1н кернеген куаныш бф сотке де муны тастап, каут астына баткан жок. Жас басына ол! кунге мундай кысылшан хал туеш кормеген болса да, Абай оз- вз1не гажап болды. Ттт), коп жур1с алып, ысылган юадей саспайды, кымсынбайды. Сирек талдын арасына шала жасырыиып, далдадап турып, Ербол кыстауы жакка козтастады. Байкаса, бфеу аргы жагадаи ербендеп, асыгып келед1 екен. Бет1 кисыктау, жогары таман. Абай дауыстап: - Ербол! Е-ей, Ербол!- деп ун катты. 224

! Коле жаткан Ербол сксн. Абайга карай колыы сыткш! «бук,» дегендей белп жасады. Абай буккаи жок, тосып калды. Карауыл суы катты тасып жатканмен, енсп болатын. Ербол аргы жагага куп-ку боп, коркып жупрш келдЕ031 ушыраткандай жаман кысылган екен. Абай шошыды ма деи те киналган. Бфак Абай мунын. тусына таман кеп турып, аксия кулд1 де: - Ал куткар ендП Мына Карауыл колга тусфейш деп тур!— дедЕ Ербол жардын, бшк жершен бф-ак сеюрш, езен жагасына жетп де, Абайга айкайлап: - Сен осы талдын. шлнде тапжылмай тура тур. Казф келем, корыкпа!-деп кайта женелдЕ Аздан сон Ербол ез ушнщ бф дэу Кызыл епзш мшш келд1 Абай оныц ат экелмегенше танкалды. Ербол келд1 де, опзд1 камшылап кеп суга тустЕ 0пз музды суга баскысы келмей кеп тыртысып еш, Ербол ырыкка кенбедЕ Бф тусш алган сон, епз 1пгер| баса бердЕ Су терен емес. Бфак музы бар, агыны катты. Сол муз бен суга епз мыкты екен. Ыктамай, бет бурмай жай басса да, шгер1 тура басып келедЕ Жагага жакындай бергенде Ербол епзд1Н бас жШш лактырды. Абай жабыса тусш, тарта берд] де, Ербол камшылап отырып жиекке шыкты. Жанын ортага салып, катерге басып, Абайга шын достык керсетш шыкты. Еш еттн конышына шейш су басып кеткен екен. Абай Ерболды кушактай алып: - ©й, ат кайда? 0пзщ не? Атпен неге келмедщ?— деп едЕ — Ат болганда, сенщ атынды экелмедш. Анау ауыл казф турады. Из еткенше керш койса, каптап кетедЕ Ал езмодш елаз байтал. Жене сол курып калгыр, тунде корадан шыгып, тауга жайылыл кет!ПТ1. Баганадан бегелгенш сол емес пе?— дедЕ Екеу1 мшгесш ап, кызыл епздд кайта бурып едЕ Енш кесел кыныр епз баспай койды. Катты эуремен жарым сагаттай еттЕ Барынша капа болган Ербол кызыл епздщ тукым-тукиянын, жетшс жет! ата-бабасын санап, боктап-боктап дщкеа курыды да, бф кезде 0пзд1 тастап, тал ншнен бойлап байкап атырапка карады. Бул уакытта куншыгыс кызарып ап, бар дуние кундпгщей кершетш болган. Бф тэу1р1, ауыл турмаган екен. Ербол манайды болжап ап, жупре женелдЕ Абай азгантай тоскан едЕ бф сэтте Ербол елдекандай семо кара кок биеге мшш жетш келдЕ Абай танкалды. — Ой, буны кайдан алдын? 15-526 225

- Ундеме, Сушшйктщ койшысынын, биеск Мына жерде жайылып жур екен. - Е, койшысы кайтедК - Кайткешнде не жумысын бар? - К,ойын кайтед!? Койшысы жаяу калады гой! - 9й, тэшр, койшысы тупл, кутпаны жаяу калсын! Сет жау кольгаа калдырушы ма ем? Не айтып турсын? Кел, мш!— деп, бф- ак байлады да, Абайды аягынан алып кетерш, жайдак биеге мшпзд1. Досынын мына мшезше, мына сезше Абай аса куанып кетш, катты ырза боп: - ИНркш, Ербол! Неткен жаксы едщ. Дос жаксысы сен екенсщ гой... Естен кетпес ю еттщ-ау!- дедк Сейткенше, Ербол 031 кызыл епзге мшш ап, бас Ж1бш Абайга устата берш: - Абай, С63Д1 кой, тарт!— дед1. Кек бие муз 1Ш1Нде пыскырып, толкып, тайганактап отырса да, жыгылмады. Кызыл епз де кара тартып ер1п отырып, аман шыкты. Ею жас жшт аргы жагага шыгысымен, епз бен биен1 коя бер/ц де, жарды жагалап бугып отырып, томендеп кетш, б1рталай жер узап барып, кыратка шыкты. Содан Ерболдын уй1не келдк Коранын алдына жете бере, Ербол Суй1нд1к кыстауынын, жанында, тебе басына шыгып, биес1н кездеп журген койшыны керш. — 9й, кек биенщ бупнп енбеп жетед1. Ол койга бупн бармайды. Буг1нше койынды жаяу бак!— деп, кылжактай кулд1. Абай уйге юрген жок. Далада турып, атын ерттет!П алды. Ерболмен соншалык ырзалыкпен, шын досша коштасты да, озенд1 кулдап, жел!п жур!п кетп. 5 К,унанбай келген уакытта елд1н алды кыстаудан ки13 уйге шыгып калган. Эр кыстаудын жанындагы такыр кегалдарда аздаган акуйлер, коныр уйлер кер1нет!н. Кемп1р-шалы бар уйлер тамнан тугел арылып шыкпай, жастар жагы гана тынысы кец ки1з уйлерш кетерген тер13Д1. Жас козы, бота, бузаулар да ел1 кораны жагалайды. Жазгытуры ауыл колдан тулеткендей б!р турл! б1р жас и1ске, жас емфге толы. Эдем1 рендц, елденеше тусп балапан козылар, 226

лактар куншуакта секфш, дамылсыз манырайды. Улпшдек жуй, улкен кара кезд1 боталар кершей. Жылкы шшде узын кулак, буйра жун, суйк1МД1 кулындар кебейген. Ересек тарткан, тез шираган бузаулар да куйрыгын шаншып ап, тынымсыз безш, орткып ойнайды. Осындай орбш ©скен бар жанды, дуние Т1рШ1Л1КТ1 даттайды. «0нген, вскен жарастыгы 613», «Жоктыктын барлыкка Ж1берген келпш 613» дегендей шаттаиа жайнайды. Кунанбайдын ею аулы да Жидебайга жиылган. Эр уйде кысыр сауылып, жылтыр кара сабалар ертенш-кеш курпшдеп, шсшп жататын. Жалгыз Кунанбайдын ©з ауылдары емес, ис1 Ыргызбайдын, Топай, Жуантаяктыц да к©п ауылдары Кунанбайды зор кошеметпен карсы алды. Элденеше кун суйшим тшесш шапкыласкан жакындар топ- топ болып Кунанбайга келедг Салем берш, конакболып, калын- калын жиындарды ©з ауылдарына ерт1п барып, ертенд1-кеш конак кылып жатты. Биылгы кыс жайлы боп, жаксы ©ткен. Сур мол. ГИшенге байланган, Кунанбайга сыбага деп арнаган сем13 койлар, жунттай жабагылар, арда емген тайлар да болатын. Малды агайыннын бфталайы сондайлардан сойып, Кунан­ байды барлык шеше, бейб1шелер!мен, бала-шага, туыскан- дарымен шакырады. Баласына айткан квккасканы да сойды. Бул ек1 кунп сойыс Кунанбайдын ел жиып, ру-руды жакынга, жатка 6©Л1П, екшеп алуына кажет едк Бейнет кеш1П келгенде алдынан шыккан К1М, шыкпай, куанбай калган юм? Соны айыру уш1н керек. Осындай жиында улкенд1-к1Ш1Л1 рулардын аткамшер, аксакал, карасакалы араласып жатты. Анау куздеп еюудай боп калган Кокше сиякты рудынбасшысы Каратай, енд1 Кунанбайдын алдынан шыгып бауырына К1р1п алган. Кунд1з-тун1 Т1зес1 айрылмайды. Кешелер айдалды, жен1ЛД1, улыктык, бект!ктен айрылды деген Кунанбай, ешп осы аман келюжн ©31мен, старшын бои келу!мен бурынгы лакапты жалганга шыгарган. Сол жаймен катар Мырзахандар айтып келген ерл!к ергге!\\с\\ де бул ©щршн жас баласына дей1н тугел жетп. Сонын бэр1Н1Н уст!не мынадай кол-к©С1р конакасы, узакжиын, жагалай сойылып жаткам аксарбас, коккаскалар кур гана кел!с куанышы емес. Бунын 1шшде шеп жию, батамен табысу, ыдыраганды кайта куру, курсауын бут!ндеу — кыскасы, мерей1н тагы аспандатып асыру бар. 227

Осындай сыртка айбын, шке медеу болтан тойлар жаргы айдай 1 айыкпады. Бул кезде ел-елшн берг де кыстауларынан кошш кектемге, ойга карай женкьпген. Ешй-енщ тана ауыл-ауылдар арасы кузектеп сиякгы кашыктанкырап, бытырай кона бастаган. Кунде уйшп баса беретш сэлемип конактар да саябырлады. Сол кезде Кунанбай уй шше, бала-шагасына емш-еркш тиетш болды. Ортеннщ бауырына конып отырган Улжан аулына Кунанбай екйуш кундей конактады. Кункенж аулы да осы арада жакын едй Абай осы кундерде байкады - экесшщ сакал, шашындагы ак кобешп, бетшщ эж1мдер1 де молая тускен екен. Улжан ушшн тусппне Кунке, Кудайбердк Айгыздар да жиылып отыр ед1. Кунанбай Зереге карап отырып, осы барлык туысына арнап аз сез айтты. Онысы — узак жолда кощлше коп келген мун-уайымнын улкеш едл Кунанбай ез басынын жалгыздыгын осы жолы катты анга- рыпты. Ата, шще сержке жарар медеу жок. Баланы ойласа, бар1 де жас. Жэне бф екшгеш — коп баланы уйлешйрт, немере суйетж шагына жетсе де, сол кызыкты 031не-оз11рк1П, кешендет1п кепт1. Ежи, С0ЙТ1П, балаларынын кызыгын кормек. Бутан Зере бастаган бар теше куаныш айтканнан баска, тук карсылык бщдфген жок. Кызык кору дегенн1н белпа не, арты не? Ол — ер жеткен балаларды уйленд1ру, содан эр1 немере сую. Толып жаткан шекс13 бакыт сиякты елестейд!. Энпме арасында Кунанбай: «Осы жолы Кудайдан сонгы куатым кудаларым болды. Адал достыкты, шын бей!лд1 солардан кордш» деген. Атап айткандары: Алшынбай, Тппбек. Онан сон Тобыкты 1Ш1нде, тергеуге кет1п бара жаткан жолында, Тасболат руынын 1Ш1нде Байтас басынан катты тшеулеспк кор1пт1. Бурый уй 1Ш1не мэл1м емес ед|. 031 сол сапарда жалгыз байлаган байлауын бшдфдй Байтастын жас кызы бар екен. Соны Оспанга айттырмак бопты. Сейтш, тентек Оспанга Байтастын Еркежан деген кызы калындык боп аталыпты. Уй шл, ас1ресе шешелер кул1п, мэз боп, Оспаннын аятына тусау тускен1Н оз1не еспрту, тус1нд1ру жайын ойлап кул1Скен-Д1. Осы байлаумен катар Кунанбай енд| Улжаинын баска ек1 баласы туралы да жаналык айтты. Онын б1реу1 - Токежан туралы. Былтыр урын барып келген Такежан енд1 осы жакында уйленбек. Кайны болса, бар мапын алган. Енд! несше созады? Сонынотауы тусс1н. рк1шш| ас1ресе осы отырган барлык уй шлне шынымен улкен кам болатын нэрсе - Абайды кайындату. 228

Кунанбай осы жолы Алшынбаймен уэделесгп келптп. Осы кектемге байласыпты. Рас, езге куданын бэршен жолы болек — Алшынбай. Онын улкен достыгынан баска, 031 Аргынга белгЫ Казыбек, Тменшшщ Алшынбайы. Бул атыраптагы казактыи одан улкен аруагы жок. Сондай ауылга бала кайындату, осгресе урын ж]беру осал кам емес. Мал-дуниешн барлыгынан да коп улес, мол шыгын шыгару керек деген сез. Бфак Кунанбайдыд бул байлауын да шешелер ак тглеумен кабыл алды. Тек Зере гана: — Ел жайлауга шыгып, арка-басы кенгген сон, барган лайык болмаушы ма ед1?- деп едг. Оган Кунанбай: — Онын рас-ау, бфак Алшынбайдыц жазгы жайлауы ары шалкып, узап кетедг. Бару, келудщ жолы алыстап, мойны кашыктаган сон журю ауыр болады. Айдаган мал да куйзелш жетеш. Кайындата баратын улкендер бар, оган да ауыр. Жене кыс жаксы бопты, мал тойынтам дейтш емес, ажарлы мал осы кунде дебар. Ендеше, Кудай буйырса, осы бф бесп-алтылы кун 1Ш1Нде камданындар да, сапар шепндер. 0зщ барасын гой. Терк1нщ.е ез!н бастап бар баланды!— деп Улжанга буйырды. Улжан буны да жаксы кабыл алды. Осы энг1ме шыккан сон уй 1Ш1Н1Н барлык кенеа, акыл, мэслихаты сол А-лшынбай аулына уялмай. орнына сай гып бару турасында болды. Байлаган байлауын коп ыргап, коп копс!те бермейт1Н Кунанбай сол жерде баратын кюшер жайын, апаратын аякты мал, жыртыс жайын, акша, бул, кум1С казына жайын кесш-кесш 031 айта бастады. Уй 1Ш1Н1Н бул жондег1 сездер] калай да болса, аз болтан жок, узак болтан. 0йткен1, жыртыс болсын, толып жаткан ырым, 1лу болсын, барлыгын да осы арада бф сойлескен сон, екшеп ашып алысу керек. Улжан сонын бэр!Н атап айтып, аиыктай бастатан. Баратын кара малды айтканда: жетп!С жылкы, отыз туйе атапды. Кунанбайдын куласы мен жиреж деп, журт аныз кыла беред!. Алшынбай аулынан аяры жок. Сол себепл жылкыиын 1Ш1не бф кула айтыр, б!р жирен айтырдын уй1р! К1рС1Н. Басы сол болсын дескен. Осыдан арты улкен эзфЛ1КТ1 Т1’лейт1и — жыртыстын бул-матасы. Оган дал осы тунде Семей каласына Ызгучты мен КудайберД! журет1н болды. Калада Т1Н1бекпен акылдасып отырып, торг куннен калмай, барды алып, кайта жетуге буйрык болды. 229

Улкендершн осындай кенестершде бала атаулыдан жалгыз Кудайберд! гана бар-ды. 9зге балалар кейш есггп. Эркайсысы ез басына арналган байлауды эр тур;п карсы алган. Оспанга Айгыз бен Ызгутты екеу1 келт отырып: - Саган калындык айттырдык!- дегенде, ол басында укпай калып, кайта сурап: - Калындык деген не? Кдтын ба?- дедк Ызгутты буган угындырып кеп, калай керетшш сураганда, Оспан бегелместен: - Е, алам... экел! Маган катын... керек!— дедк Абай езше арналган хабарды уназ гана ацырып турып тындады. 1ш1 аса бф суык нэрсеге кактыккандай, тшсшш калды. Сол сэтте Тогжан есше тусш, оныц алдында кылмыс жасагалы тургандай сезшш едк Абайга жана хабарды айткан шешеа болатын. Улжан баласынын мына П1Ш11пн жактырмады. Б1рак 1Ш1нен: - Уялганы шыгар,-деп байлаган. Абай бфнеше кун катгы толганып, жапа-жалгыз ойланып журд1. Калындыкдеген мунда бар. Сол сиякты айттырган куйеу Тогжанда да бар. Кайындамай, уйленбей калу мумк1Н емес. Ата мен ананьщ эм1р1нде. Бармаймын деп айтарлык сылтауы жок. Бар журек, бар княлы Тогжанмен туысып турса да, мынау тусауга кенбеске шара жок. Осындай 111л бф жакта, сырты б1р куйде болган, аса б1р киын, енжар куйде Абай кайнына аттанды. 230

0РДЕ 1 Кудасынын аулына Улжан отыз такты юсшен келген. Алшынбай булар келер карсанга, кен сулы, кем бф жазыкка кеп конган ск0н. Кдзыоектщозшентараган ауылдар, корил туыскагщары бар — барлыгы кырык шамалы ауыл осы жерге шресе коныпты. Конак келетш болгандыктан, бул олке биелерш де жылдагыдан ерте байлапты. Дагды ооиынша Улжан бастаган улкендер куданыц аулына куйеулерден бф туспк бурын келт тустк Улжан касына ейелден Каликаны, кутупл келшшек Катшаны алган едк Еркектердщ улкеш - казфп бас куда — Ызгутты. Содан баска елденеше аксакал, енпл жтттер, атшылар бар. Абайдын касындагы жас жтттер саны он ею. Мунын кепшшп Ыргызбайдын жастары жене кулдфп Мырзахан, атшабар Жумагул. Жакын туысканнан Текежан бар. Осы топка Абай ез1 шакырып, Ерболды косып алган. Жет1-сепз кущнк жол бойында Абай мен Ербол унем! жубы жазылмай, бфге болган. Улжан Алшынбашиюне коп казына екелдк Келген жылкьг туйеден баска, жыртыстын бул-матасыныц ез1 ею улкеи атанга артыльгп келт едк Онын 1илнде келшге жасау тшлетш батсайы, макпал, манат, дурия, шаги болек салынган. Бфер сандык осы кымбатгарга толы болса, озге тендер! куда-кудагилар сыбагасы. Шапан, камзол, койлек, шаршы. Жене толып жаткан ырымдар бойынша теленетш сый-сыяпат. Калынмал басы Алшынбайдын езше арналган кесек кум1с — бес1к жамбы. Бул 1лу деп аталып едь Ею жакка да мэлш, шу - киггке орай. Осыдан он жыл бурын Алшынбай аулына Кунанбай кеп куда тус!п, Дцщен! Абайга айттьфган уакытта, бас куда Кунанбайга кигг дсп, Алшынбай аулы кум1С тарткан. Ол кум1стщ аты — тайтуяк, мына бесис жамбыдан юии ед]. Тепнде, есептесш келсе, едет бойын­ ша глу мен ки!т кун жагынан карайлас болатын. Бфак Кунанбай оны есептемей, Алшынбайга ез бергежшн дэл ©зш ж!бермепп. Куда, кудаги келген куш тунде-ак барлык кен жазык сый кудалардын кандайлык мырзалыкпен келгенш бшш калган. Сол туннщозшде Алшынбайдын барда аямай, мырзалыккд мырзалык 231

орай етю кесшепш мэлш болтан. Кулаги мен куйеулерге арнапып уш улкен аппак. уй онашарак тшлген екен. Сол уйлердю конакасысы: кысырдын семи тайынан, купан кой, ту койлардан, ушткен маркадан басталды. Алшынбай Улжан отырган уйд1Н еапн аштырып, тыска семи асау куда тайды келденен устап турып, конактардан бата тшетп. Абайлар Алшынбай аулынын тусына бф шакырымдай жер калганда шрше токтасты. Енд1 тобыныц 1шшсн Тэкежан, Мырзахан сиякгы жасы улкешрек жолдастар болшш, хабар айта кетп. Абай мен Ербол жэне уш жтт атгарынан туею, карсы алушы кыз-кел1ншектерД1 тосып калды. Осыдан осылай толып жаткан куйеу дэстур! басталатынын мойынга алып Абай Ерболга: - Осы уйлену деген ата-анага да, жастардын озше де куаныш кой. Солай емес пе? Ал ендеше, сол кызыгына жеткенше куйеу мен калындыкгын жолына ырым-жырым, эдет-дэстур деп неше алуан кубыжыктар коятыны нес!?- дедй Ербол бутан кулдг - Рас айтасын, кубыжыкекен! рас. Дэл осы казф К1М келед1? Кандай асау женгелер екен, не буйырар екен деп, мен де уркектеп турмын! Куйеу касында калган ж1Г1ттерд1н б1р1 - Жумагул атшабар. Ол ез1 элдекашан уйленген. Мундай киындыктынталайын кор1п 0ткен. Абай мен Ербол жол корген б1реу керек деп, муны ылги басшы боп отыруга лайыктап, ©з кастарында устайтын бон едь Жумагул ауыл жакка карай тус1п: - Эл1 тура тур, басында укщ жок деп кигылык салады! Тымагынды к031не кимесен, жактан да урады. Екеу1н бе! Ербол екеу1н талай кукайды корес1н. Не кыласын, тек усына бер! Баска ую тагу - бар куйеуджэдетк Ол гана емес, кызыл манат шапан мен бшк окше еттк ки!п, елден ерекше узын тебе тымакка ук1 тагып алу бул 0щрд1Н бар куйеуше жол болатын. Абайга ауылдан шыгар жерде Зере, Айгыз сондай ки1мдерд1 эз1рлет!п усьшган-ди. Кэр1 эже эншей1нде Абайдындеген!не коне берсе де, бул туста ырык бермей, катты буйрык еткен: — Ата-бабан жолы осы! Барган елю сен1 К1Н9ламайды. «Экес1 — куйеу, шешес1 калындык болмаган ба?» деп б!здз М1нейД1. Ки!—деп, дэл аттанар жерде Абайга жанагы куйеу кишппн бэрй-1 киг1зд1. Абай сол кун1031Н1н,0згеше калпын баксы-кушнаштай корген. Оз ауылдарынан шыгысымен, Улжанга кеп: — Япырау, мен куйеу болсам, Бошанга куйеум1Н, Тобыктыга, Тарактыга куйеу емес ем гой. Жолдагы слд1н бэр1не мен куйеу деп, 232

жынды ккпше жар шакыратыным не? Руксат етщп, барар жерде киешн, эзфшс ез кишшмен барам!- деген. \\лжан муны тер1с корсе де, конген-дь Сол Абай жанагы баксы мен салга уксататын куиеу ки!м1н эл1 кимеген. \\ГК1Л1 тымак, кызыл шапан коржында. Жумагулдыц жанагы айтканы сол. Арнаулы КИ1МД1 кимегенге ол 031 ырза емес-тк Енд! Абайдыд сескенгенш обден туешген Жумагул тагы бф уакыт: — «Курсаулы жаудан корыкпаган журепм, кайынга барганда женгелерден корыкты» деп Барак айтканы кайда? Коркарын коркарсыд! Бфак, эйтеуф, туб1 кайыр. Менщ бшетшш сол-ак- деп, Абайларды кулшрш алды. Ербол буган бурын айткан тшепн кайта айтып: - Эйтеуф, кай жерде тажш ету керек, кай уакытта туру керек, кай уакытта тымакты козден алып, кед отыруга болады, бэрш езщ айтып отыр!- деп етшш тур. Абай Ерболдыд енд1 баскаша М1ндетке ауысканына карап, ойланьш калды. Буг1н Абаймен бфге куйеу етет!н тар ес1к, тас босаганын бэр1н бул да откел! тур. Соган бар ынтасымен кеткен. Бпт!, Абай ойламаган жайдыд бэр1н де Абай уш1и бул ойлайды. Мунысы да достыгы. Абайга бар ынтамен бершген!. Б1ракмынау Ербол мен анадагы Ербол кайда? Бул казф ек1 К1С1 сияктанып барады. Сонда кайсысы ыстык? Кайсысы кымбат? Дел осы кешке шей1н Абайга тандатса, анау Ербол, кызыл епзше М1шп, таекын судан Абай ушш ет!п келген Ербол аспанда тургандай жогары. Осы жолга ере шыккан кун1 Ербол Абайга аса бф озгеше селем екелхц. Тогжан муныд Абай кайнына 61’рге баратынын есгпп отырып: — Ай баткандай кылды да, адастырып кетт1 гой! Б1раксонда да жолы болсын! Жаксы кызык корс1Н, сэлем айт!— депт1 де, Ербол кете бергенде орамалымен кез1н басып, жылап капты. Осыны ес!ткел1 Абай жол бойында бф сей1ле алмады. 031н б!р буйрык куып, ер!кс13Д1К екеле жаткандай коретш. Осын- дай куйлерде куйеулер тосып тургаида 61 р шакта сам жактан кулк! ест1дш. Эйелдер кулк1С1. Келес1 секундта коп шолпыныд шылдыры да жетт1. Куйеу алдынан шыккан кыз-келжшек екеи. Калыдтоп. Акжаулыкты келшшектер, ук1Л1 кемшат бор1кт! кыздар коршдь Айнала жупрген балалар да коп. Абайлар топталып тур. Жакындай бергенде келшшектердщ алдыигы катарында, орта тусында кеде жаткан б!реулер1: 233

- Абай кайсы? - Куйеу кайсы бул! - Бэршщ кшш бфдеш неа! Куйеуше неге кшнбеген?- десш, жакындап кеп, амандаса бастады. Абай жанагы ундерш еспгенде, сескенш, кысылып калды. Ениц бфаз бойын жинап, кулш: - Кайсымызды уйгарасыз, сонымыз Абай болсьш!- дедд. Келщ- шектсркудщде, АбадЧдынозшдалтаныды. Б1рактани сала бф келшидек: - Кой, шырагым! Тобыкты тымагын аулында киерсщ. Бдзддц аульшызда куйеу тымагымен жур!— деп буйрык бердк Осы жадщы кулкд етш, калжындай бастаган келшидек куйеу кшмш 1здеп, сурау салды. Жумагул шыдамады. Атынын. канжыгасынан коржынын шешш алып: - Бэсе, кидесем бф конбейдь Ал, мше, уйретт алындар! Бар КИ1М1 мына мент канжыгамда,— деп, келшшектерге бердк Осы кезде келшшектерге ерш келген балалар, куйеу жнггтердщ аттарына екщен, уштен мшгесш ап, шаба-шаба Ж9нел1ст1. Абайдын мшгеш - ак жал, сэры жорга ат. «Куйеу атымен кул тасы» дейтш эдет бойынша енд1 ак жал аттын коз1 ашылмайтыны малш. - 031 жорга гой! — Ойбай, ракат екен!— деп, мшгесш алган уш бала соктырып, тайпалта женелген. Алшынбай аульша куйеулер мен барлык кыз- келшшек жаяулап келдь Куйеуге арналган уй езге уйлерден де ерекше, шатырдай аппак екен. 1шшде жук, сандык коп емес. Кен болсын деп бос койыпты. Б1рак уншн керегелер! кершбейдд. Уыктынкарына шешн жагалай тутылган ылги су жана Ж1бек шлем. Агддыктусп бояулары да, усак шебер орнектер1 де уйдщ шше кызыл-жасыл корж берш тур. Ьсжтен торге шешн жайылган такыр алаша, манат, макпалмен оюлап сырган улкен-улкен сырмактар. Сонын устные кабат-кабат жана керпе, кестел1 жастыктар. Улкен буйымынан — он жакта СУИСК Т0С6К ТУР'0н бес катаРдай Ж1бек комкерудш устше Кппп|СеК’ улкен ак жастыктар, шаги корпелер жиналыпты. жогяпги. кызгылт 0Н’ баР ш!лтер1 шымылдык биж тосектш жогаргы жагын перделеп тур. даооть1пга^Ь^Т0СпКТ'НаЛДЬ1на кеп отыРганда< ем жагынан Ербол- Солапляп°К ‘алдьгздаР> курбы кыздар, кайын бикелер отырды. да бтынгай т1!РЫТаМаН Ербол’ Жумагулдар орналасты. Олар 0ртамры,га у;,кс\"сыр,алы- араласып отырыскан екен. 234

Куйеулер осылайша орналаса бергенде, жацагы бфге келген келшшекпн ушеу1 юрт кеп: — Шымылдык, ШЫМЫЛДЫК ТуС1р!— деСТ1. Абай касындагы аккуба кыз атып турып, атлас шымылдыкты сусылдатып тусфш жШердк Сейткенше, елп келшшектер еакп шалкасынан ашып: - Клр1шз, юрщхздер!— деп, тыска дауыс берд1 де, куйеулер жакка карап,- Ал, балалар! Улкендер! Енелерщ келедП- дедк Абай, Ербол, Жумагул жене кастарындагы бар кыздар орындарынан лезде турысты. Шымылдык тусфулк Уй шше уш улкен ей ел кфдк Ортадагысы Абайдыц улкен енес1 - Алшынбайдын ейелх, сем!3, кара бейбше. Касындагы орта жаста, ак сары ейел - Абайдын ез енесь Тусштщ катыны. - Ал, шешелер, кер^ццк! - Кер1мд1к, кеш! - Болмаса, балаларынды керсетпеймп, бет1 уялады!- деп, алгашкы келген кел1ншектер кулген бойларында, шымылдыктыц шетш устады. -Алындар! Кершшксендердш. Бфакбпге баламыздыцжу- 31Н керсет1ндер, алындар!— деп, улкен бейбше колына шашуын алды. Сол сегге атлас шымылдык шалкия ашылды. Куйеулер бул кезде темен ишп, тежш кып тур екен. Улкен бейбше: - вмф-жасын узак болсын! Алдыннан жарылгасын, кара­ там!-- деп шашуын шашты. Лактырганы бф табак ор1к, мейЬ, квмпит. 0здер1 осы ауылдын балалары болгандыктан шлмей, Абайларга куле карап турган кыздар шашуды теруге тап берютк Кулюш, таласып алып жатыр. — Кадамын кутты болсын! Кызыгыц узак болсын, карагым, Абай!— деп, Абайдын оз енес! де тшеуш айтты. Куйеулердщ жауап айтуы шарт емес. Олар ундемей, сызылып кана тур. Сол кезде ек1 ене жакындап кеп Абайдыц бетшен суйд1 де, коп бегелмей шыгып кегп. Абай бул кеште озшн взгеше халше уйрене алмай, катты кысылумен болды. Узын тымакта квзше тусш, терлетш мазасын кетфш отыр. Эсфесе, киыны: келген мен кеткеи де, ес1ктеи карагандар да, жабыктан сыгалагандар да, мынау жагалай отырган кыз-келншек те кайта-кайта Абайга карасып, квздерш алмайды. - Куйеу квр1кп ме екен? 235

— Баламызга сай ма екен? — Кдйтш отыр екен?—деген, ылш бф бетен, кадалгыш коздер. Ж1Г1ТТ1 Ж1Г1Т емес, келш еткендей, елдем ала бетен киш кшширт койып, келденен тартып: «Мше, мынаны кор1ндер!» деген сиякты. Куйеулер уш аз отырып шай шкенше оншалык жазылып, жадьфаса алмады. Жумагул, Ерболдар уй шине тугел жететш калжын, 031Л айтпай, тек озд!-оз касындагы кыздармен гана акырын, сыпаны турде тш катысып отыр. Абай батана уйге юргеннен бер1, езшщ жогаргы жагында отырган ею-уш сэши, суду кыздардын пшннше коз салып, бф нэрсеге кайран болды. Бул кыздардын пшиш соншалык аппак, беттершщ ушы да дымырак ашык Кызыл рецденш тур. Абай бул жактынодетш бтмеуип едь Каркаралы манындагы Бошаннын ер жеткен кыздары беттерше опа-далап жагатын. Шайдан кешн куйеулер уй1не Тэкежан, Мырзахан сиякты, батана болшт кеткен улкен1рек жтттер келд1. Солармен б1рге эншшер, сауыкшы жолдастар Ж0не осы ауылдын оз жастары да коршалай кеп калды. Уй \\ш\\ бул топтар келюмен куле жайнап, даурыта кобей1п, 0зьш, кулк1С1 молайып, жанданып кетт1. Куйеуд1 коршаган кыз-кел1ншекте сан жок. Бфак осындай шат-шадыман думаннын тап ортасында боларлык к\\с\\ — калындык болса, Д1лд0 болса, ол 0Л1 кершбедк Абайдын бул кешс1: урын келу деп. жыртыс сала келу деп, кейде ес1К коре келу, кол устау деп те аталады. Ен алташкы кел!С осы. 0зге кел!стердей емес, куйеу бул жолы алташкы кундерде талай норсеге конд!ге б1лу керек. Сол озгешелштщ улкен1 — калындыкты онай корсетпеу. Ек! жактан табыскан ата-ана еуел1 осы келуд1Н улкен тойын жасау керек. Той онай емес. Коп киын каммен, асыкпай 1стелед1. Сол тойдын артынан барып кана кол устау кеш! болады. Сойт1п, Абай алташкы кун тана емес, таты ек1 кун откенше де оз калындыты кандай екенш, юм екегпн коре алган жок, бшген жок. Булар келген куншц ертен1нде Ербол гана барып, Дшдэга амандасып, жуз кор1С1п кайтты. Калындыктынтус1н, отырысын Ербол аиткысы кеп еш. Ол 031 Д1лд0Н1нажарына капы ырза боп, суйС1Н1П келген. Б1рак Абай айткызбады. Созд| баска жакка бурып кетп. Жастарды кутирген той Абайлар келген сон уипинп куиде олады. Бул кун! Абай отырган уйге келш кеткен катындардыи саны айтып болтысыз мол ед1. Танертениен бер! олдеиеше топ 236

бэйбшелер, кыз-келшшектер, урыскак, тентек женгелер огп Бэр!не сызылып сэлем етуге Жумагул мен Ербол жалыккан жок Абайды унем1 кайта-кайта: - Ал, тур! - Ал, келш каллы! — Ойбай, ана К1С1лерд1 кара!— деп, ылги уркшп тургызып, ТЭЖ1М етазумен болды. Куйеу уЙ1 оул куш узд1кс13 шыркаган эн, мэз-мейрам кулк1, дамьшсыз шашу. Токтамай экелшш жаткан кымыз, шай, жиюсыз дастаркан болатын. Мезпл туске такай берш, жастар еттерщ жеп болган кезде, тыстан: - Той! Той басталды! - Атка, атка конындар!- дескен ундер келдк Абай мен барлык осы уйдеп еркектер тыска шыгысты. Куйеулердщ аттары тепе ерттеул1, кермеде екен. Ат уст1 ойын- сауыкты коп журтпен б1рге кору ушш куйеуге де руксат ет!лет1н. 1Сыз-кел1ншектер ауылда калып, Абай оз жолдастарымен он-он бес К1С1 боп белек аттанып, эрл1-берл1 жургеи калын топтан окшауырак шыгысты. Куйеулер мен кудалар жагы ерте сайланып, ерте аттанган екен. Абай Алшынбай аулынан сырткарырак шыга бер1п, Ерболмен б!рге онашарактоктап, мынау кен жазыктагы ауылдардыц конак куткен кер1Н1С1н тамаша кылды. Бул той, Алшынбайдын улкен той етем деген бф мерекес! екен. Жиылган конактардын аттары топ-топ. Ужрш-ушрш кара нет'р боп кер!нед1. Жалгыз сол аттардын ез! де бф кос жылкыдай. Эс1ресе, улкен белп — тойга 'пгшген уйлер. Солар саны елу-алпыс. Алшынбай аулынан б!р шакырымдай жогары, калын кек шалгыннын ортасына узыннан-узак ек! катар боп тшлшть Ас П1С1рген жер ол уйлерд^н манында емес, жана Абайлар шыккан ауылдын шет!нде. Каз1р сол ас басынан анау алыстагы конак уйлерге карай кутуш1лер жосылып жатыр. Кутуш1н1н бэр! де ат уст1нде. Бастарын ак шытпен керте байлап алган аспазшылар жиырма такты Ж1пт. Б1р езгеше салтанаты — осы ж1пттерд1н бэр! де жорга мшттк Аттары кан сорпа болган, оншен желкайыктай жылмаидаган жараулар. Сол жиырма к1с1 кутуш1 конак уйлерге карай Алшынбай аулынан агыза женел1’сед|. Колдарына кос табак алган Ж1птгер, Т1зпндер1н ауыздарына т1степ алыпты. Арггарында егде тарткан жай шапкыншы сиякты улкен кутуш!лер бар. 237

Олар табакшылардын. атын камшылап аидап, куып отырады. Ынгайлы, шапшан табакшылар ат устшен кошлтш кеп, табактарынын сорпа-туздыгын твкпестен усынып, конак уйлердш алды-алдына тура-тура калысады. Уй алдында турган нагыз кутуил аксакал, карасакалдар сол табактарды шапшан алып, уй 1Ш1не сунптт жатыр. Сейтт, казаннан жана тускен ет, бф колдан бгр колга лып- лып етш, салкындамай, тоназымай лезде жетш тур. К,онак уйлер дагды бойынша коп жедк Сол уйлер мен ас уй арасында жиырма табакшы б!р емес, ею емес, талай рет жоргаларын асыга тайпалткан едк Бул сыйдын басы Абайлар тыска шыкпай турып басталса, ешй булар тыста коп уакыттосып турган кезде де аякталмай, бппей жатты. Конак уйлердш 1ипнде, ер жерге орнатылган емшжтеген сабаларды бурап болып, жанагы табактарды кургаткан кезде гана тойшы хальж аттарына мше бастады. Тыстагы ойын: ат шабыс, кекпар, серке тарту, тенге алу, балуан курестфу - баршасы да осы куш болды. Ойын бтп, кун бата таркар кезде, Алшынбайдын тойынан кайткан кэршер: - Той той-ак болды! - Экелген калынмалына сай Алшынбай да кол-косф кылды! - Куйеу келтен той дел бф астай болды, не кыл дейс1н?- десш, мактасып кайткан. Осы кун1 кешке Абай ен алгаш рет калывдыгын корд1. Куйеушн ушне бул кеште халык сыймай, кернеп кеткен. Кдзф мунда Алшынбай, Улжан, Ызгутты бастаган ек1 жактын ул- кендер1, бас кудалары лыктолы. Абайлардын алдына шымылдык тус1р1л1п, улкендерден жастар жагын болт тур. Уй шшде сойлесе де, кулседе, ашыкун кататын сол тордеп улкендер. Шымылдык 1Ш1нде тек сыбыр мен акьфын кулк1 гана бар. Онда да ез аулына еркш кыздар кулед1. Осы жаймен бфаз отырган сон, ес1К жакта улкен козгалыс басталды. Босагага жакын отырган келшшектер турегел1П, шымылдыкты ес1кке карай созып турган уакытта, тыстан бф топ кыздар К1рд1. Солардын ортасында басына кызыл ж1бек шапан жамылган, бейн тугел буркеп алган калындык бар. Абайлар Дщдэшнбойын гана корд. Ол кеб1С1Н шеш1п жатканда сырт сымбаты талдырмаш, б1рак аса сунгак бойлы, би!К кор^ндь айдынтвменг1 жагынан орын босатылган-ды. Кдлындык осы арага кел1п, шапанын басынан алмай, куйеуге азырак сырт берншреп, кырындау отырды. 238 к

Абайамандасармыз деп ойлап едк Кчалындык,бет1н бургам жок. Сондыктан екеу1 амандаса да алмады. Д1лдэ кел1С1мен ас жасалып, тер де, шымылдык 11111 де ас жедг Бфаккуйеу мен калындык коп дэм таткам жок. Сол астыц артыман терде отырган, туш Абайга кершбейтш бф молда неке окыды. Суык су куйган бгр кесе тердеп журтты жагалап кеп, Абайга усынылды. Абай урттады да, Дадога бердк Осынын. артынан ек1 женге акырын кулклп кеп, Абай мен Дцщэшц алдына карсы отырып, екеуйпн де он колдарын алып, бфше-бфш устаттьфды. Ек1 колдын арасында бф кабат сусылдаган Ж1бек жур. Сол аркылы устатады екен. Абай Дшдонщ хищнике саусактарын кебфек устап кап ед1. Алдында отырган бф женге акырын мыскылдап, Абайдын колын тарта бер1п: - Токта, жабысып капсын гой! Бер! кел! Шаш сипа!- дед1. Жакьгн отырган кыздар кул1п Ж1берд1. Женге Абайдын колын 031 кетер1п апарып, ДЬтдонщ аркасындагы кос бурымына типзд!. Эл1 де Абай кольшын астында жанагы Ж1бек жур. Сол ждбекпен Абай бф-ею рет сипап етт1. Кол устату, шаш сипату деген атакты ырымдар осы. Шаш сипардын алдында куйеу жактан бершетш улкен сыйы болады. Жанагы Абайды мыскылдаган ашык женге сол шаш сипарды Улжаннан бф сыбага гып алган екен. Некекияр мен той салтынын бор1 откен сон, улкендер тег1с дауыстап бата кылысты да, жалпыга айткандай боп: - Кайырлы болсын! - Узак кызык болсын! — Кутты, кутты болсын!—десть Шымылдыкаркылы Абай мен Дцщога айткан ата-ананын Т1лектер1 ед1. Осыдан сон барлык улкендер кауырт кетер1Л1п, шыгып кегп. Олардын артында 1рк1Л1П калган жастар да, бул кеште коп отырмай, ертетарасты. Куйеу, калындыкты онаша калдырудын камысиякты. Абай 0Л1 кунге Дшдэмен тш катыскан жок. Бф-йршщ жуз- дер1н де жаксылап кер1скен жок. Жалгыз-ак, ес1ктен кел1П, шымылдык 1Ш1не К1р1п, Абай касына отыра берерде гама Д1лде оз бетш ашпай, Абайды сыгалап кор1п калган. Онда да б1р-ак сотке керген. Уй 1Ш1 сейше бере, жанагы шаш сипарды алган женге Абайга. — Жо, еши 613 тосек жайлаймыз. Сен б!раз тыска шыгып, сейшшкел!— деда. 239

Абайга бул сез, бф турл1 турпщей тиген катты турпайылык, сиякты кер1нд1. Бфак богелген жок, атып турып, тыска шыгыл Кетг1. Уй манынан барлык журт арылыпты. Куйеу жолдасы Ерболдар да кетш капты. Абай жалгыз. Тун жарык емес, булты бар ма, тастай карангы екен. Куйеу Ж1пт жапа-жалгыз аяндап, узанкъфап бара жатты. Дше да жолдас кыздарынан арылган. Жанагы ек1 жецгемен бфге калган едк Оны бгр женгеа ертш, белек шыгып кетп де, екшш женге улкен тесект! бузып, шымылдыкты туарт, орын сайлай бастады. Дцщеш ертш шыккан ен жакын женгесшщ бф! болатын. Ол калындыкты кушактап ап: - Ал, еркем, куйеу калай екен? Унаттын ба?- деп сурады. Дшде кымсынган жок: - Кайдан бшешн? Бф жуан кара гой!- деп, ап-ашык комсынгандай сейледк - Кой, байкамагансын гой. Кара торынын едем1С1 гой!- деп, женгес1 жубаныш айтгы. Жалгыз кеткен Абайдын кещл1 каз1рде 61 р турл1 енжар. Журепн елдекандай рен1ш, ек1Н1ш баскандай. 0з1нен-оз1 суык тартып, сулык тусш, жудендеп барады. Барлык осы куйеул1к жайын лезде кайта шолып отп. Мол дуниемен, салтакат, некермен куда, куйеу боп кел1сп. Мундада ко- накасы, купм, той-жнын, сан-салтанат олкы емес. вншен ынтымак. Мол тшек, жагалай бата. Бер1 де им ушш? Ек1 жастын, багы, кызыты уийн дещц. Бфакенш багып караса, олар упдн емес. Сол улкендершн ез ойларындагы сыпайылык, сыйластык дэстур уш1н. Ал Абай мен Дшю болса, аш, тлт п)хшндерш де кор1скен жок. Б1рак ужендер уш1н ол, Т1ПТ1 ойландырар да 1с емес. Куйеу мен калындык ен алгаш б1Л1скен, кврюкенде анау салынып жаткан тесекте гана бйпсу керек. Абайдын окыган ютабы коп. Гашык дос, асыл жар дегендер бунын эл1 кунге даксыз келген журепне соншалыкб1р би!к, пек затгай кер!нет1н. Шугыласына тал бойын уйыткан, ой-киялын сондайлык мушк1л еткен Тогжан ез1 каншалык алыста. Булт кушкандай шарыктап елесземеуш1 ме сд|? Еншп бунын жары осыншалыксолекет ырымлар, уйренш1КТ1 дэстурлер 1Ш1нде бутан соншалык арзанга келгеш нес1? Екеу1н мапша табыстырып туртан колдар не деген солекет? еткен сезшсв,турпайы? Абай осы ойларга жеткенде квНУД катты жабыгып, 1штег1 киял мекен1 ойран-асыр боп кулагандай кершдь уректе де элдеб1р нэз1к суду шырактар курс1Н1П 240 ■

ешкендей болды. Аягы кайда басканын байкамагандай екен. Сыбдыр есггп. Караса, баганагы женгенщ бф! Ьдеп кет! Култ, калжын етт: - Йемене, калындыгына булданып журмгсщ? Неге сонша кутпршн?— дед1 де, уйге карай алып журдй Тесек салган женге жумысын бтрт кетш капты. Мынау Дщдэш ертт кеп, уи жанына койып, Абайды 1здсп кеткен екен. Абай уйге юрдк Шымылдык тусф1дщ, тосек езф тур. Женге Дшэн! ирпзбей турып. Абайды тенитире бастады. Сырт кшмш Абай 931 шешш едь Женгеа соны шп келт, дал мэспп шешерде, ырымды ескертп. Ет1к тартар дейпн бф алым тагы бар. Куйеудщ ет1Г1н женге шешед1 де, тагы акы алады. Абайдын калтасына шешес! салып берген акта бар-ды. 1ш1нен аса ынгайсызданып отырып, Абай сол ашаны женгеге тастады. Шеш!Н1С1мен Абай твсекке аткып шыгып, шаги корпеш оранып, жатьш калды. Д1лдэ уйге вЛ1 кфген жок. Тыста анда-санда шылдыр еткен шолпысы б1лшед1. Бу да жол болса керек. Тым курыса, шам барда да юрген жок. Женге Абайды жаткызып, ша.мды алып тыска шыкты да, ес!к ашып Д1лдан1 К1рг1зд1. Калындык карангыны жамылып, ар уялар 1ске жузш гана уялтып, 931 басып келе жаткан сиякты. Абай осы кушан бэр!не енд1 ыза болып, не кылсан о кыл дегсндей тек жатты. Б1рак Д1ЛДЭН1Н бар козгалысын ес1Т1П жатыр. Ол камзолыи шешт]. Мэс1С1н де тастады. Б1 р сэгге тесекке келд1. Соншалык жасканбай, тура кедш де, керпен1 аша берш, орнын сипады. Абай тесект1н шетше жуык жатыр екен. Куйеу оз1 алгаш калай жатканын байкамаган. Кырылданкырап шыккан каткыл дауыспен калындык:- Ары жатшы!— дед1. Талай куннен бер1 сан ырымды жасап, мэпелеп, аялап келген ек1 жардынен алгаш тш катысканы осы ед1. Абай урк!П калгандай катты серп1Л1п, 1рге жакка б1р-ак аунады. К,аз1рде Абай кешл! кандай сапкын болса, Д1лдэ да сондай жалынсыз. Эдетте, жетекке ерген! болмаса, дэл журег1нде ол да Абайды жатыркап келген. Сонынустшесен Кунанбайдынбаласы болсан, мен Алшынбайдын кызымын деген ор кошл де болатын. 0лдек1мше жасканып, кылысыган жок. Женгелер не буйырса, соны 1стед1. Осы туннен сон Абайлар Алшынбай аулында он бес кун жатты. Улжан он кун еткен сон кайтып кегп де, куйеулер бес кундей кейждеп барып аттанган. 16-526 241

Айрылысар кезде Абай мен Дшдэ бф-бфше уйрешскен болатын, окта-текте калжындап та отырысады. Дшдэ Абайга суйкмдь суду кер1ШЙ. Абайдын шшшше Дшдэ да уйрендк Бфак 1штей екеу! де б!р-б1р1не кабыспайды, салкын куйде калысты. Улкендер зор меженщ б1рг деп бшетш омф бел1 урын бару болса, Абай содан асты. Бфак жас журепне жалынды от косып кайткан жок. Кайта бфкатар жарыкшак, акау салып, кещлмен элдекандай москал тарткандай боп кайтты. 2 Абайлар келгенде журт тег1С Шынгыс сыртында жайлауда екен. 0з ауьцшарынын шетл Денгелек коныста отьфган Кункен1ц аулы. Кунанбай сонда ед1. Ауылды калын жиын конак басып жатыр. Абайлар топ 1Ш1Нде отырган Кунанбайга кеп сэлем бердк Кунанбай Улжан келгенде карсы алып, барлык жайга канган- ды. Абайдан амандыкган баска ботен жай сурамады. Б1рак Кудайберд1 Абайды бул кун оз аулынан ж)берген жок. Бар жолдастарымен конак ет1п, курбыдай куто. Тэу]р кореДн ]Н1С1Н1Н ержетш, улкенге косылып, уйленуге айналганын бул ауылда жалгаз Кудайберд1 куаныш еткендей. Ол Абай мен Ерболдан Бошаннынсалтын, эдет-ырымдарын сурастырып отырьт, осындайдаш дагды бойынша кайын журтган саркыт кып экелген жана эндер айтындар деп колка салды. Абай мен Ербол осы тут кеп ен айтты. Энге кфюер жерде Абай: — Каркаралы 61зд1н елден энш1 болады екен!— деп ед1. Кудайберд] кулд1 де: - Каркаралы энш1 ме, жок, жана ес!к керш кайткан куйеудш, кенш енш1 ме? Кайныннынан1 де ыстыккер1неме, К1М 61лс1Н?— дед. Уйдегьтер Кудайберд1Н! костап б)рге кулд:. Абай бурынгыдай емес, бул жолы агасымен дауласкысы кеп: — Эд1лет1н айтам, Бэке!— дед|. Кудайберд]Н1 Абай «Боке» дей-пн. — Жок, сен Каркаралынын дауын айтпа, энш айт! - Рас, ол дурыс екен! Дауын ангин оз! айтсын! Кел, Ербол,- деп Абай бастады да, Ербол ердк Бул екеу! одем: косылып кеп, аса тамылжыган, шыркау эн — «Топайкокп» айтып шыкты. Тобыкты естшеген эн. Абай оз эндер1Н1н уйдег1лерге эсер еткегпн байкап: 242

- Мше, бул енш не дейаз?- дедк Уйдеплердщ бер1 суйсшген екен. Солармен бфге Кдаай- берд! де: - Жаксы екен!— дедь - Ендеше, тагы тынданыз!- деп алып, Абай мен Ербол «Шырайлым» деген жана эши де айтты. Кудайбердте бу да унады. Мактай бастады. Осы кезде Абай мен Ербол кубфлест алып: - Енш тупке сактаган эши айтамыз!- дест! де, аса бф сэщи, салмакты, назды коныр эн айтып шыкты. Эн — «Ак кайын.» болатын. Бул эннщ уш кайырмасы айтылды. Уйдщ Ы мёз бакпай, ун шыгармай, калта карап, катып тындап калган екен. Абай домбыраны конырлатып кагып токтады да: - Ал, Беке, буган не дейаз?— дедк Уш эннщ ушеуш де Абайлар Каркаралыдаи экелген, буньщ б!р Де бф1Н ТобЫКТЫ ЭЛ1 б!ЛМеЙД1. Кудайберд! бар ынтасымен шын суйс!нд! де: - Сешн С031Ндурью па деп отырмын. Жаксы эн экепс!ндер!— дед1. Абай осы орайда Тобыктыдан оздер1 салып барган «Кеккаулан», «Макпалкыз» сиякты эндердщ жарамсыз боп калганын айтты. Ол эннщ бэр! Каркаралыда мэл!м екен. Балага шешн бшелн еск!рген эн. Жене оньщ 031 де Тобыкты 1Ш1ндегщен артык 0рнекпен айтылатынын с©йлед1. Кенесе келе Абай Тобыктынын©31 эн шыгара коймайтынын, энн1н кеб1н сол Каркаралы, Баян, Караоткелден алатынын жене сол алганын да оншалык кел1СТ1ре алмай, бурып, ыргаксыз гып экетет1Н1*н айтты. Кудайбердшщ алгашкы калжьщын енд1 тойтаргандай. Агасы Абайга б!раз танданынкырай карай отырып, С031Н1Н, бэр1Н МЭНД1 К0рш: - 031Н осы жолы сыншы боп кайтыпсын гой!— деп, бф колымен кушактап койды. Абай, шынында, бул жолда эр нэрсеге ушле карайтын жэне коптен гор1 ©згешерек карайтын каткыл сыншы М1нез косып алгандай. Келес! кун! оз шешесшщаулына келд!. Мунда барлыкел боп куанып карсы алды. Кэр1 эже емсе узак ип’л1к гплед1. Жас 11плер сагынганын корсетлп, мойнынан кушактап, бауырына оралып, мэз болысты. Ауыл жайлаудьщ аса бф ксн когалды, сулу тобел1, мол сулы конысы — Ботакан ошагы деген жерде. Кеше Кункенщ аулында да ес!Т1п ед1. Бупн ©з ауылдарында, Т1ПТ1 айкын 61ЛД1. Тобык- 243

тынын. барлык осы мандата калыц ел1 бул кундерде б!р улкен мерекеш кутш жур екен. Баланын да, жтт-желеншц де, егде-москал улкеннщ де - барлыгынын аузында б!р жацалык, бф хабар. Ол - осы жакында болатын ас туралы, Бежейдщ асы туралы. Былтыр Бежей елген кундерде басына кара тжкен агайын кыстан бер1 аска езфлент келген. Жазга салым, кой коздар кезде сауын айтылган. Сауын астын. болатын ай, кунш, орнын жариялаган. Сол сауын бойынша казфде Жттек, Кот1бак, Бокенди, Торгай былтырдан берх тобы-жтн сактап кеп, Шакпак, Казбала деген мол коныстарга жиыла коныпты. Ас Казбалада болмак. Мунда ужен бэйге болады. Соган лайыктай ас беретш жердщ бф жагы ат шабарлык кен елкеге таяу болуын ойласатын. Казбаладан, бф кабат кара адырды аса Досымбай, Балкыбек, Акирек жактардагы кен далага шыгатын. Бул ешрде Жттек, Кот1бакка тшсп шагын коныстардыц шинде, осы Казбаладан лайыктысы жок. Сол Казбаланын батыс жактагы аягы Улжан аулы отырган Ботакан ошагына жалгасады. Абайдьщ шешелер!Н1н аулы аска езфленш жаткан калын елд1н кунбе-кунп камдарын ертел1-кеш сурастырып, ес!Т1П отыратын. Едш сагынып келген Абай мен Ерболга ендд алдарынан шыккан мына хабар аса ковцлш кер1НД1. Ербол вз ауылдарыныд эз1ршпн ести сала, кайтпакка асыкты. Абай оган руксат етп. Б1рак Ербол ек1 кун 1Ш1Нде кайта кел!П, тага табысып, б1рге болысуга уеде берд1. Абайдын. Т1лег1 солай. Келген кунн1н ертешнде Абай шешес^мен узак энг1мелес1П отырып, 0здер1 кеткеннен бергх ел 1шшдеп жаналыктарды ес1ТТ1. Сол энг!мелерге Караганда, Кунанбай коктемнен бер1 дамылсыз жиын жиып, тынымсыз кимыл уст1нде екен. Алгаш келген кездеп к©ккаска, аксарбас сойылган топтардан баска, кей1Н де талай энг1ме-дукен курыпты. Б1реуге сый бер1п, б1реуге серт, уэде берш, кейб1реулерд1 салкын ызгар, селем хатпен тартып, ейтеу1р, б1р ай шамасында талай руды кайырып, баурап апты. Сол ретте аныктап кеп колтыгына К1рген Кдратай сиякты белд!лер бар. Бурый ара агайын боп, сулык журген рудын коб1н де жакынырак тарткан тэр^зд!. Кыскасы, ел сыртка шыгуга бет алып, кыстау-кдястау тусынан кайтадан отер кезде Кунанбай карсысында калган шоктай топ, белпл! уш-торт кана ру бопты. 244

Олар болса кыстан бер1 Бежейдщасына эзфлеиемп деп, куш- кайраггын, сез бен камныц борщ соган салып жур екен. Сонымен дэл сыртка шыгар кезде, Кунанбай он бес кыстауды кайта жоюгапты. Байдалы, Байсалга куз бен кыста 031 уэде гып, агайыны колдан берген жерлердщ борщ кайтадан кайтарып алатын бопты. бткен кыс сол жерлерд1 кыстап шыгып, мешшктенш калган ауылдардыц бэрше де сэлем айтыпты да, «КуздЁгуш бул кыстаудан доме кылмасьш! Коймаларын коймасын! Жатаккалдырмасын! Кыстау ©31М13ге каигады» деп, эр ауылга окшау-окшау хабар айткан екен. Барлыксэлемше дау айтып, кисын айтпайды. Буйрыкж1беред1. Сейт1п, он терт кыстауды кайтып алып, жалгыз гама кыстауга келгенде, деген1 болмайды. Ол — Шыцгыс 1Ш1нде, Байсал алган кыстау екен. Казф, М1не, осы ауыл Ботаканда отыргаи Байсалга Кунанбай жарлыгын апарган Каратай 4мен жорга Жумабай. Соларга Байсал эуел1 жай гана жен айтты. Айтканы: - Мырзага солем айт, бала жастан бфге жасасып келем13. Содан бер! менщ кыстаусыз, жерс1з екен1мд1 осы ел 1шшде ©31нен артыкб1лет1н К1С1 жок. Кеше Бежей кыстауы Токпамбетке шешн эперем демеп пе ед1? Бупн маган б1р кыстау тиген екен. Мырза жерс13 емес. Он бес кыстаудын он терлн кайтып алыпты гой. Маган тигенд1 калдырсын, орын теу1п, шытындап калдым!- депт1. Сол солем!Н Кунанбайга окелгенде, ол ашу шакырып, кор1ие \\пн1п, Каратай мен Жумабайды сол тунде кайта Ж!берш, «Сезд! койып, кешс1н» деген буйрык жолдапты. Байсал муны ест1генде катты бузылып, карсы кайрат керсетш: — Жен1МД1 айтып ем, Ж1бшед1 гой. Жерге тигенд1ктен шыкпайды, жетеге тигешпктен шыгады жан ашуы. Меш тек жатайын десем де, сунплеп тургызайын деген гой! Сол жер деген боп, жегщей сонына тус!п, кешеп кад1рл1 Бежейд! де жутып ед1. Содан жаным ардакты емес. Айтканымнан кайтпаймын! Осы кыстаудан кия баспаймын!—депт1. Бул жауапты Каратай тагы б\\р от шыгып кете ме деп^майдалап жетк1збек екен. Б1рак Куианбай: «Байсал булай сойлемейд!, деген1н дол жетк13» деп, кадалып отырып апты да, Жумабай тугел айтып берштк .. . Содан бер1 Кунанбай Байсал мен Байдалыга кайта К1жшул1 екен. Жалгыз-ак Божейдщ асы келе жаткандыктан, сырттан 245

тартынып отырган кершедй Бфак Улжан тугел бшптк Шыцгыс асып жайлауга кеше бастаганнан бер1 Байсал ауылдары мен Кунанбай ауылдары эр коныстынтусында иыкпен кагыскандай боп, ылги тайталаса келттк Барлыбай жазыгына бул ауыл конганда, Тонашага Кет1бак конган екен. Малым кудыра бертт1 Кунанбай. Содан сон Байсал, КетЮакконысынын Кунанбай аулы жактагы шетше удайы оз аулын кондырып, бул жак. не !стесе, соны 1степ келштк Кызылкайнар тусында, Жыландыда, Балашакпакта да Байсал аулымен осы ауылдар ылги сыбайлас боп, тфест келген екен. Кушйз-тун Кет1бак ж1пттер1 Байсал аулынын айналасында болады дешй. Кунанбай аулы анау кершш, жер шепне фгесш кадап отыр. Болымсыз бфдене болса, от шыгып, ушкындап кететш сиякты. Кунанбай, эсфесе омырау гып, соган эдеш 1зден1п жур. Осы жайды ангарган Зере мына Ботакан ошагына елден бурын кеп, Байсалга ез1 керин боп коныпты. Онысы Кункегпн аулынша тимей, малшы, косшыны тыйып устамак. Улжаннын, эс1ресе камыгатыны, мына келе жаткан Бежейдщ асына да Кунанбай бул калыпта кьфыс карап, шырай берет1н емес. 0л11-йн топырагын кермесе, тым курыса, жыл еткенде жЮшес пе? Осынын бэр1н кеп курант отырып айткан Улжан Абайга улкен ой салды. Ел 1Ш1Н1Н М1незше, экешн тартысына баласынын кешл1н шындап бурып, шуйлеп салганы осы. Улкен юше араласатын кез1 жетт1 дед1 ме? Барынша ширыгып отырып, ашыксейледк Абай 931Н1Н катан ойларын сыртка шыгарган жок, кабактуй1П, 1шке жиды. Осы кун кун: бойы ешк1ммен жазылып сойлескен жок. Тун бойы уйыктай алмай, аунакшып шыкты. Ертешнде туске жакын Ербол келш, ек1 Ж1Г1Т улкен уйде КЫМЫЗ 1Ш1П отыр еД1. Тыста бф нэрсеге катты ашуланып, ашра сойлеп, аттан тус1П келе жаткан Кунанбай ут ест1лд1. Жалгыз екен. Уйге юре берс бегел1п, ес1к алдында турып: — Ей, Жумагул, Мырзахан! Кел берП— деп эм1р егп де, уйге юрдд. Ек1 Ж1пт шесе келд1. Кунанбай терге шыгып отыра бере: — Аулымныц фгесше егес1п кеп конып отыр гой. Егескенджтен жылкысын каптата жайып, бер| ер1стет1п отыр. Керей^н мен Байсалдьщ ызгары мен айбарын. Бар дереу, колдарына шоклар, сойыл алындар. Анау жылкысын сойылдап- сойылдап, дел Байсал аулынын ар жагына куып тастандар! Булжытпай орында осы айтканымды!- дед1. 246

Ек1 жштжалтбере женеад. Б1ркездесойылдарынындыбысы естйпп. кермеден ат шешш жаткандары бшщц. Сол уакытта Абай уйден шыгып, ею жттке: — Ей, токтандар!— деп ун катты. Ана екеу! аттарына мшт ап, тымактарынын кулагын жымыра байлап жатыр екен. Абай катарына келт: — Сендер кайткел! турсындар!— деп ед1, Жумагул сырт карап жауап бердк - Бара жау тигендей етемп! Нес1 бар? - Тимейсщ олай, бер! кара! - Е-е, мырзанын буйрыгын ею етупл ме ем?- деп тебше бердк Абай осы кезде катты булыгып жетш келдк — Кутырма! Токта!—деп акырып калды. Ею коз1 канталап, 031 суп-сур боп апты. Жудырыгы туюл!. Ек1 Ж1Г1Т токтай калды. — Жылкыны ку'мандар! Сойылдама! Жай тана жылкышысына айтындар да, кайтындар! - Е, буйрык ше? - Буйрык осы! Айтылды! Осыдан тек, жалгыз-ак, боле шытарып жур, Жумагул, жазанын. улкен1Н сонда коресщ! Тап мына менен кереан!— дед1. Даусы соншалык зшд1. С031 сондай салмакты. Жумагулдар ер!КС13 кещи де, аяндап кетп'. Абай уйге кеп экес1не ажарлана карап отырып: - Эке, осы Ш1лден1н кушнде, ен жайлауда, шоп деген тутып турган шакта жер корыган, агайынга рен1Ш салган не кисынга сыяды?- дед1. Кунанбай бутан жалт етш, суык карады. - Йемене, Байсалдыц дауын айтар Т1Л, жак жок деп пе ен? Кыстауымды кайырмай, касарысып отырганын да костарсынсен?! Абай кайткан жок. Уж каткыл шыкты. - Кд>ютау — жайлау емес кой. — Кыстаудан жайлауга кешет1н кекес!Н болмай ма екен? — Ендеше, туп-туйшд1 айтады екем1з. Сонда кыстау жайындагы ашудын оз1 эделет пе? — Эделет, сежн ойынша, бфеудж басына кун туса, сонын орнын тартып алу гой? — Тартып алгыштын басы, шынга келеек, Байсал емес, оз!М13 гой. Байсал алушы емес, алынушы боп келмеп пе ед! бул кунге шей!н? 0м1р бойы б1р-ак кыстау сурап ем!нген1 озпиз емес пе ед1Ц13? Сол б1р кыстаудын зарынан кеше С13Д1Н касыцызга ер!п, колынызды костап, Т1ПТ1 анау Божейд! сабасуга да барганы кагп? 247

Байсалга тиген бгр кыстауды куган - зорлык. Содан ушкындап кеп, мына...- дей бергенде, Кунанбай Абайды токтата бердк Бфак алгашкы ашулы уш бэсендептй - Жэ, суырылма!.. Меншен жарыса туспек пе ец?~ дедк Абай буган аз фкшй де: -...Мына жайлауда, болшбеген бф елдщ квдеш ушш туе шайысу, \"ппт1 жол емес!— деп токтады. Бурын Абай экесше осындайлык ел жайындагы создерд! айтканда, коснйп сейлей алмай, курмеле берунл ещ. Тш де туткыр тарта беретш. Кунанбай баласынын бул жолгы уншен озгешелж кордь Уй 1шше айнала карап, байкап ед1, Зере, Улжан да калт карап, кадала тындап отыр екен. Жанаты сез жалгыз Абай свз1 емес пе, элде? Кунанбайдын бет1не батып айта алмаса да, сырзтан бар жакын, бар туыскан осылай десе ме екен? Осындай гып ойландырган сурактармен Кунанбай токырап, унс1з отырып калды. Аздан сон тынышсызданып козгалактап барып, келбей туст!. Шынтактап жантая бердк Абай б»1К тосектен жастык эпердк Кунанбай сол жастыкты колтыгына басып, Абайга сыртын бер1п, ойга туеш калып ед1. Алгашкы соз1не карсы дурсе коя берген ашуды кормеген сон, Абай тагы 61р соз бастады. - Уй 1Ш1 болсын, бала, бауыр болсын, оз ойындагы макул дегенш С1зге айтуы шарт кой. Айта алмай жасырып калса, лайык па? Слздщ де естп б1лу1шз лазым гой! Д1ндэр экеге кыапшылап сойлесе, парыз, уажып дегеи сиякгыны еске алуы мумк1н. Бул есеб1 дурыс болган сиякты. Кунанбай Абайга кырындай карап, ендеше, айт дегендей |лтифат жасады. Абай енд! богелген жок. - Тагы бф жайды айтуга руксат ет1Н13. Ол мына Божейд1Н асы туралы. Бул жонде 613 ада кылмаган агайын М1ндет1 коп. Жалгыз- ак, енд1 мынау ас жалгыз Ж1птекке сын емес. Б1рнеше дуаннын ел1не сауын айтып отыр. Агайынмын, адаммын дегенгпн бэр1нс сын. 0лш!нде окшау кап ек, енд1 тым курымаса, мынау асына ат салысайык'.-дед1. Кунанбай откен жылдын, ызасын еске тус1р)п: — Мен кайтей1н! Кел демесе кимелеп барам ба? Барып турып, былтыргыдай кеудеге кактырам ба?- дед! де, бул созд1 жактырмаганын сездфдк — Ендеше, С13 барманыз. Б1ракб1згс руксат ет1шз. Б1р барамыз да, араласамыз. Сол жетед!. Карсы болмасаныз, мен 031м ада 248