Қасірет пен Тағдыр

Маган да кереп сол, асьщпай боянып-таранып, бастадым. К,имылым сылбыр, бойымда ^орлану ма, немкурай па, озш ара-жшн эл1 ажыратып болмаган бф тусщщаз 31м бар. «Апам неге Мэлс жазган хаттардьщ кезш куртып журд1? Неге келген хаттар маган берымедг?» деген ойлар санамды аяусыз мужга жатыр. Наразыльщтан зыгырданым кдйнайды. Укыайдан сурап едш, «хат корсем козш шык,сын» дед! «Аяштай, сен окуда болганда, Торгын апамен араласып турдык,, келш-кетш журд1, рас. Мэлстщ кебшесе, шетел- де ем алып жаткднын айтатын. Шынымды айтсам, оньщ аягына турып кететшше мен де сенбеддм. Сеш оны умытса екен, баскдмен бак,ытын тапса екен дедш... Себеб1, мугедек жанга шьщсац, омфщ к,ор болады гой, Аяштай...» «Жалпы, бэрщ сатк,ын екенсщдер!» Жэ... Эаресе, апама к,атты ренжулшш. Осы кезде «Кудаларды кдйтарып жШерсем бе?» деген шайтан ой да жылт еткен. 03-О31МД1 эрец жещп, кызгылт гулдд ак, кейлепмд1 усп- ме 1ЛД1М. Осы кезде женгем келш: - Аятай, журе гой, «к,ыз корсету» болгалы жатыр! - дедь Кежегем керх тартып, бфеу зорлагандай болып, темен- деп к,онак, белмеге тустш. «Осы мети не? Бэрш бастаган озш емес пе? «Куйеуге шыгам» деп келдш, байгус ата-анам кел1сп. «Кудалар келедЬ> дедш, байгус ата-анам куда ку- тш, шабылып жатыр. Ал менщ кдбагымнан к,ар жауып, к,ызарып-бозарып турысым мынау»! 031МД1 осылай бфаз кдмшылап алганнан кешн кулш- сфеп, болашак, туыстарыма жылы к,абак, танытайын деп шештш. Алайда, апам жакда, бэрюф, кдрагым да кел- мейдь Оган деген ашуым жуык, арада таркай к,оймас. 100

Зал толган оз туыста рым ыз, хорде — к,ыз айттырушылар. 0м1р шетке к,арай отырыпты. Маган козш к,ысып к,ояды. Мен де 03-031МД1 к,инап жымиган болдым. Эйелдер жагы ортага крйылган коржындарды к,оршай отырып, улап- шулап ырымдарын жасап, сыргаларын тагып, шашуларын шашып, «0Л1-ТфЮ» МвН К0р1МД1КТер1Н алып, ©ЗД1-03Дер1- мен мэре-сэре. Еркектер жагы бул кезде сырткд шыгып кетштк Таныстыруга экелген мен к,удды кормеге к,ойган к,уыршак,таймын. Баягыда ауыл мектеб1нде бхр устазымыз болган, сабак, айтуга такдага шык,к,аи бала ундемей ту- рып к,алса: «Эй, эйкел! Эйкел кусамай, сойлесецшН» - деп урсатын. Сол айтк,андай, эйкел болып турган маган урсатын адам жок,. Б]р кезде озш Сыргакул деп таныстырган Эм1р- Д1Ц улкен жецгес!, будан былай менщ «©здер1Н1ц келБ Н1» болатынымды айтып, к,улагыма сырга салды. Содан жамырай «к,утты болсын» айтулып, жиналгандардьщ бар! мешц бетхмнен суюге ентелей умтылган. Шет-туб1 жок,тай кор1нген эйелдердщ маган к,атысты ырым-жырымдары аяк,талды-ау деген кезде болмеме к,айта барып тыгылдым. Эмфмен кездесуге еш к,улк,ым жок, ал оньщ уйдеп улкендерд1Н назарынан сытылып шыг)та батылы бармай отырганы анык,. Баягыдай терезешц алдына шыгып отырдым. Корш1Н1ц ауласында Усен аганьщ жмендер1 ойнап жур. Б1рд1-ек1л1 ересек адамдар к1р1п-шык,ты. Мэлспц к,арасы коршбейдк Ес1к ашылып, апам юр1п келд1. Отырган жер1мнен сек1- р1П тускем. Апамныц тур1 ашулы, к,абагы кдбарып тур. - Негып отырсыц? Мына топты журт сегпн, куанышыца жиналган жок, па?! - дед1 даусын ныгарлай сойлеп. Мен болсам, оньщ озше к,арсы шабуылдап: - Апа, мен тусшбеймш, Мэлстен келген хаттарды неге ортедхц? - деп, тагы 1Ш1МД1 куйд1р1п бара жатк,ан к,ыжылды шыгара бастадым. Апам менен мундайды кутпесе керек: 101

— Айттым гоИ/ Усеншц улы сенщ тецщ емес. Болды, ду. мьщды шыгарма, к,аз!р бфеу-мфеу есйп калар, - деп, кез| ак,шыып, шошынып к,алды. - Ести берсш, апа. Мен Мэлсп жогалтып алмаганда... (лз хатты маган бергенде... - Йемене, мынаган бармас па едщ? - Бармас едш, муиы бъамес те едш... - Усеншц баласынан осш-енущ к,иын болар едк взщц де бала басына к,атпыз. Топырак,тан оала жасап ала алмай журд1к. Кезш керш турып, кемтар жанга каййп косамын? - дед1 апам сыбырлай жекш. Бфеу-мфеу кфш келе ме, ана жак,тагылар естш кала ма деп еок жакка жалтак-жалтак, карайды. Апамды к,ушак,тай алып: - Мен мына кюлерд1 кайтаргым келш отыр, апа, - деп едш, апам шошып кейп, меш диванга карай оар кушь мен итерш жзбердт Жалпамнан тусш, тез бойымды йктеп алгам. - Ой, албасты, онпр ушцдь Ел-журтка не беймод айтамыз. Экец екеум13 уйден шыкпай калмасын демесец, еацд1 жи. Бейцд1 жуып, томен туе! Куйеубаламен жендеп амаидас! Саган байды 6Ь тауып берш пе ед1к? 0зщ тауып келдщ жер тубшен! Еркекйц намысын корлама! Обал сонда болады! - деп, шешем долданып, туййп кетй. Белш таянып, алдымда к,айк,айып тур. Туршен адам шошитындай. - Ал Мэлсйц обалын к,айтем1з? - Йемене, онымен де соз байласып к,ойып па едщ? -Жок,. Ол меш жак,сы кередк - дедш, «суйедх» деуге аузым бармай. - Эмфщ де сонша жерден бекер келмеген шыгар жаксы кермесе! Усеншц баласына келкш цоймасац, ешкдндай обал жоц. Басына К,удай кемтарльщты жазды, кенедт Сен оны алдап кейп пе едщ? Сенде ешкандай махаббат жок, аяушылык кана бар! Кдшангы аяп журе бермексщ?! Есщд1 жи, албасты! - дед! де, еактен шыгып журе бердт 102

Аргы жак,тан Уюлай жецешем коршген. Ол к,асыма ке- Л1П, меш кушак,тап: «Бэр1 жак,сы болады. Ертец мугалшджп бтрш, устаз боласьщ, жштщ де жогары 6Ы1МД1 зоотехник, акымак, болма! Апамды жерге царатпа, апам саган жаманшылык, ойламайды!» - деп меш к,ушак,тап, басу айтты. Осы кезде «Ей, Алла! Абырой бер!» - деп, баспалдакты сык,ырлата томен тусш бара жатцан апамныц дауысы анык, есплген. Сол-ак, екен, апамды к,атты аяп кеттш... Менщ мугалшдж ок,ып жатканымды кдтты мацтаныш ететш апам «0мф де бес жьыдык окуды бтрш жатыр» деп, оньщ турш эл1 кормесе де, сырттай тыектес болып отыратын. «Эм1рге турмыска шыгам» деге/п, оны да осы уй- дщ баласы корш, отбасы мушелтне к,алтк,ысыз цабылдап к,ойган. Б1р жагынан апамныц кдЬарынан ыгып, еюшш жагынан ата-айамныц абыройы топлмеуш ойлап, болган 1ске мойын- сунып отырганда, есштен 0мфдщ басы к,ылтиган. Укыай 613Д1 «амандасып алсын» дед! ме, ацырын шыгып кетп. 0м1р э дегеннен: - Турще не болган? - деген. - Бейбарыспен бфге «Зуко» деген апельсин шырынын 1Ш1п едш, жацпай кдлды, аллергия бердд, - дедш. «Аузыма дурыс соз тусп» деп, 1штей мерегпм есш к,алды. - Туыстарыца келш жудеп кетшсщ гой! - деп, мур- нымнан еркелете устап к,ойды ол. Бар сагынышын жетюз- геш сол болды. Оныц булай амандасуы маган унамады. Де­ нем 03-031нен тургшпп, сал шепшп кеткем. «Сонша жерден келгенде, Мэлс сияцты мугедек емес, он ей мушеа тугел, бауырына тартып, ец болмаса, мацдайымнан да шскемедг гой», - деп, 1штей ренжгдш. Тшт1 екеумхз гашык, жандарга уцсамайтын сиякдымыз. Кугдды он сепзп-шп гасырда «бесж кертпе» жасап, ата- аналары табыстырган куйеу мен калыцдьщпыз мына ту- 103

рысымызда. Крнак, белмедеп кудалар жаш хуйрык-- асасып, ауылдыц алты ауызын айтып, к,онак,кэде жа °ЭуЬ1р ре-сэре. Осы той цызыгы солар ушш отт жа^анда^ М9' Ертесшде к,ыз айттырылып, сырга салынып, уЛКй уацыты белпленген кезде Эмф ©з елиллершен елще (Л°Й ып кегп. Кекем: «Жалгыз цызды бфден жетектетщ ж,дИТ' алмаймын, меищ де ел-журтым бар, Алматыда «кызузаТ жасаймын» деген шешшге келштт Бфаз уак,ыт оц Жа^ курбыларыммен ойнап журе туратыныма куандым. Апам мен жецешем к,ыз жасауына иргап те кеткен Эм1рлер кеткен соц, оц жак,та булацдап, б!раз кун Жур. Д1М. Мэлс те куда келген куннщ ертесшде Алматыга атганып кеткенш «кутты болсын» айтып, юрш шыкдан Торгын ападан еспдш. Ата-анамныц ушнде еркелеп, к,ыз куншнщ соцщ уак,ыттарын ©тюзш журдш. Узатылатын к,ызды агайын- туыс, нагашылар мен достар кезек-кезепмен уйлерше ке- зек шацырып, цолда барларын устше жапсырып, ардакды аналарым ©мф тэжфибелершен белкш, аяулы жецгеле- р1м ацылдарын айтып, асыл агаларым мандайымнан сушп, ерен курмет жасап жатты. Булгак,тап-ак, журмш! Тек терезеден кезш тусш кетсе кецыьмд! жабыркатып жШеретш алгашкы махаббатым Мэлс жайлы естелктер меш мазалауын цоймады. Тэт жаралы, жаны жабырк,ацк,ы досымныц жан куйзелкш ойласам, шпм ертенедт Ол еа- ме тускенде, ©зшд1 кшэл1 сезхшп, тулабойымды ©йшш би- лейдт1степ отырган юмнен, тшт! айтып отырган сезшнен жацыламын. взшдг ыцгайсыз сезшемш. Куйеуге шыгаты- нымды, енд1 0мфге жар болатынымды, ©з отымды тутетш, казаныма не болатынымды ойлап, к,анша рет оны есшнен кетфейш десем де болатын емес. Ой-санам езше багынбай, ерегескенде, одан эр! жанымды жей туседг 104

Сол сезшдершнщ куэа, жан сертм - «Кунделтм» ед! Судыраган ак парактардьщ арасында калып бара жаткан Мэлспен еткйген тэгп сэттершд! кимай, коз жасым ак паракка тамып-тамып кетш, «^ош, елштей ерке кунш!» деп жазгам. Сейтш, бала куннен берх адал досыма, жакын сырласыма айналган кунделтмдеп соцгы жазбаньщ улкен нуктесш к,ойдым. I 105

Жас шацырак, «Алматы-Семей» пойызына отырарда, емф1 пойызга мп-йп кормеген маган Эмф «он, аягьщмен «бгамыла!» юр десе, мен тамбурга оц аягымды салып, шынымен, адйетп- к,анын ктей бершпш. Бул к,ылыгымныц оран кулкш корщ- гетй сонша, шн йрескен жолаушыньщ кепттн кдперше де алмай, шек-алеа к,атып, меш эбден мазак, к,ылган. Оньщбул ера к,ылыгынан уялып эрг 1штей ашулансам да, танымайт- ын журттыц кезшше лэм дей алмагам. Ауылына алып кел- ген соц, жас келшнщ элп к,ылыгына уййнй, дос-жарандары ^арк, болып, бфазга дейш кулюге тамыздык, етш журдк «Осындай к,ара к,ыз ауылда да бар едг, кдйтемв, сонау ею елдщ шекарасынан бф ай рук,сат сурап журш, арен алып келдж к,ой!» - деп, анасы «келшнщ аягы кутты бол- сын» айта келгендерге базына-шерш таркдтып отыраты- нын кудагым шалган. Онысын «Меш унатпай жур екен-ау» деп, озшше пайымдадым. Енемнщ сезйпц жаны бар, бвдщ аудан «шекаральщ» болып есептелетш ед1, онда баск,а жак,тан келетшдерге ; арнайы рук,саттама к,агаз алу керек болатын. Оныц ресш- делуше айдан аса уак,ыт кететпй де шындык,. Тфиплш мен салты баск,а к,айын журтыма бфден уйре- ШС1П кете к,оймаган мен ата-анам мен бауырларымды бастапк,ыда к,атты сагынып журдш. Эм1р екеушюдщ уйлену тойымыз Семейдеп «К,арлы- гаш» кафесшде втп. Ауылында каникулда журген Эсиманы шак,ырып алып, к,ыз жолдас еткем. Эмф екеумы- дщ де курстастарымыз жан-жак,к,а тарап кеткен екен. «Той десе к,у бас домалайды» дегендей, жастыкден жалындаган жастар емес пе, хабар тигендер1 жолдыц алыстыгына кдрамай, к,анат байлап, ушып жеткен. Эмфдщ туган- туысы б!р к,ауым ел екен, «келш келдЬ> деп, жандары кдлмай жур. 106

Менщ эке-шешем агайын-туысы мен куда-жекжаггарын ертш, офаз адам болып келдк Ага-жецгем ею баласг I мен жур. Оларды коптеи кормей, сагыныштьщ сары суьш 1Ш1П журген мешц кощлш б!р жадырап, маукым басылып калды. «Тойдьщ болганынан боладысы кызьщ», коп ырду-дыр- думен дайындалгаи той да эп-сэтте оте шык,к,ан. Тойдан кейш Эмф мет ауылына алып кетп. Жещл кол1кке мшш, к,азакдъщ киел1 жерлершщ б1р!н1ц тосшде жулдызша агызып келем1з. К,удай берген к,азак,тыц даласы муншалык,ты кец болар ма, жарьщтык,. Коз ушыида кок- ш1л мунар келбецдеп, узак, уак,ыт жетюзбей коятын аласа тобелердг как жарып жататын каска жолдыц бауыры- мен жоргалап тобесше шыгып, сол сат шет-шеп жок,тай кершген элп жолмен томен кулдырай женелгенде, тагы да сондай кец дуниенщ кушагына кдйтадан ешп журе бересщ. Жулдыздай акдан колгктщ озше жеткЬбейтш киырдан осы жолмен «Жидебай кайдасыц» деп, б!р кез- дер! улы Абайдьщ озшщ ютап толган пэуескеа кетш бара жатты-ау. Семейдеп коне Гоголь кгтапханасына Абай атамыз жги барып турган деседк Бауырын кун шапагы суйген ак, булттардьщ мац далага жак,ын жузетш1 сонша, кудды сагыныскан гашьщтар ма дерсщ. «Булт- куйеу, жер - кдлыцдык сагынысты, цумары екеушщ сондай куыгп», - деп улы акын дэл осы сурегп жырлаганына козш енд1 же- тш келедк Кдйын журтыма 1зетпен сэлем салып, келш мшдетш- Д1 аткарып журш, жаца ортага б1рт1ндеп бойым уйрене бастаган. Ауыл адамдарыныц коцБн калткысыз ашьщ та акжаркын, журектершен мешрш1 топлш турган асыл журт екенше козш жете бастады. Енеммен де бфтзндеп ты табыса бастагандаймын, ат тергеген кайындарым да «жеце- ше» деп еркелеп, зыр жупрш туратын болды. 107

«Келш шайын» куйып, «есш корсетуге» шак,ырса май барып, жарымныц тугаи жершен танысып жупг ^ жайдарлы жаздыц бър тутам к,уйрыгы да кершейщ дед| ' Эмф екеумюдщ сабагымыз басталатын уак,ыт та кеЛ' калган. Ол да, мен де соцгы курстамыз. Бурый жатакхананП мекен ететш 613 енд1 жас жубайлар мэртебесш алганнан кешн, бфге туруга тура келедь Эке-шешеск «туыстардын ушнде турыцдар, биыл окуларыц бггед1, бэр!б1р ауылга ке- лесщдер», - детей. Эмф бфеудщ ушнде туршсы келме/ц менщ де бфеудщ аяк,-табагына араласып, бфге туруды Ке! щлш кдламады. «К,айда табан тхреймю?» - дегенд1 Алматыга кетуге ей- уш кун кдлтанда тана ойлана бастадык,. Кщындьщтьщ езщ тэты эзыге айналдырып жЮеретш Эмгрш: «Бгр орысгьщ пэтерщ жалдаймыз да ел кдтарлы», - деп к,арк,-к,арк, кулщ кояды. «Пэтер жалдау» дегеннщ не екешн бымейтш мен 1штей «бфеудщ есшнде к,алай турар екенбЬ» деп уайымдап ЖурД1М. Алматыта келген сои, к,олымыздагы сомке-коржындары- мызды жатак,ханата кдлдырып, кдлада аты шыкдан «Же- Т1м бурышкд» бардык,- Ыты-жыты адам. Жас та, кэр1 де, жас балаларын колтытына к,ыскдн ата-ана да осында жур. Бэршщ кездегеш бф нэрсе - тезфек уак,ытша баспана та- уып, орналасу. Мунда жургендерд1 еюге белш кдрасты- рута болады: не етюзедБ не жалдайды. Ею жак, бфш-бф1 сол мак,сатта «тамырын басып», узак, саудаласады. бтмзупн кымбат бага айтады, жалдаушы томен батата саудаласкысы келедк Бул жерд1 жаталатандардыц епщайсысы да жетк- кендершеи «жетш бурышты» жагалап журген жок,. «Аты к,андай жаман ед1, пэтшагардьщ» деп ттркенш кеткенде, сан сурак, санамды кдумалай кетедк Екеумыдщ де эке-шешем1з бола тура, «жетш» атанып, бурыш сагадап журм1з. Пэтерщ усынатындар - орыс, уйгыр, не татар ул- тынан. Жалдап алушы, кебшесе, оз казекемю. Бабадан 108

калган улангайыр жерд1 мекен етш журш, баспанасыздык, куши кешкен «жетш» атанып тыныпты-ау, аягы. - Неге осы казактыц баспанасы жок, баска улттар астанасына жайгасып алган? - деп, куйеушнен сурап коя- мын. - Кеи дала тосшде еркш оскен казак калага келсе, дем жетпей калады. Дархан даласында далаидап журе берген де, каласын баскалар басып алган. Енд1 казактыц урпагы калага келш, адам болайын десе, басын сугатын баспанасы жок, сосын осылай кацгып журедй - деп жауап беред1 ме- нщ «бьапгшм». Кдбатты уйлерден пэтер жалдауды студент кауым- ныц калтасы котермейдй Кун ецкейгенше жанталасып журш, жер уйлерден еИ-уш болме корш келдж. Естнен ецкегпп Иретш жер уйлердщ багасы томен болганымен, дэретханасы ауласыньщ б!р тукшршде, суды сыздыктап агатын колонкадан тасып 1шесщ. Болмелершен зэк ша шыгады. Маган унай ма, унамай ма, ол жагын мет адам керш акылдасып жаткан Эмф жок, кожайындармен ©31 сойле- сш, 031 тандап жур. Сонымен коймай, «Мына туршНбен бупн далага конармыз» деп, булкан-талкан ашуланып та кояды. Жол-жонекей сатып алган самсамен журек жалгап, коше бойы Т131Л1П туратын уш тиындык газды сумей нэр- лешп алдьщ. Будан сон, «Жетш бурышка» кайта келш, то- пырлаган журттыц арасына кайта суцпп кеттж. Бкз сиякты жаца косылгандар кол устасып, снам епздершдей бф-бф1- не жабысып алыпты. Кдндай бурыш тисе де, осы жабыскан калыптарымен риза кугпнде Пре кетпекпп. 0м1р екеушН еИ жакта, аузымыз салпиып, «кудайдыц мына сынагынан тезфек отсек екен» деген жалгыз Т1лек- пен ыб1п басамыз. К,удды 61ЗД1 бфеу осы жерге зорлап шакыргандай. Менщес1л-дертш Эмфден коз жазып калмау. Алыска озып кеткен оган мойнымды созып, карагыштаи 109

беремш. Жогалтып алсам, тура калып, жанталаса кез1м гздеймш. Ол бфеумен сойлесш турганын керш, шетжМеН б1Р уыс болып турган орыс кемшрше жакыидацщ эрец есплш: ' Н1м - Пэтер отюзеаз бе? - дедш. Кейуана маган козш сыгырайта к,арады да: - Иэ. К,анша адамсыцдар? - деп, карсы сурак, койды - Ею... - Баламеы бе? - Жок,- Жаца уйлендж... - Баламен алмаймын. Себеб1, 031м жапсарлас турамын баланыц шуын жакдырмаймын, - дед1 тыжырынып. «О, сумдык, баланы жак,тырмайтындар да болады екен- ау! Мен бшетш эжелер баланыц кылытына елтп, айналып- толганып жатушы едЬ>, - деп, шуйкедей жанныц шынардай такаппарлыгына тац калгам. - Куйеущ к,ане? - дед1 сосын жан-жагына коз тастап. - Эне! К,азф ертш келем, - деп, Эмфге карай тура жу- прдш. - 0м1р, ана жакта бф кемшр шацырып жатыр, - де­ дш, бфеу куып келе жатцандай алкынып. Ол ез! сейлесш турган юс)мен екеушщ сезш белгешмд! жактырмай: - Мет негылады екен? - дедт - Пэтер 0тк1зед1 екен, сеш сурады, - дедш мщпрлеп. - Мешц ушм жацсы, - деп, ана еркектщ де жармасып Ж1берГ1С1 жок,. - Кдй жерде екен? - дед1 0мф. - БЬгмеймш, сеш сурайды, - деппш. Бул жауабым оган унамаганы кабаргам кабагынан анык кер1цдд, сонда да: - К,ай кемшр? - деп, маган Ьаескен. Мацай толган пэтер етюзупп кемшр-шал. Ыгы-жыгы халык- Солардыц арасынан кемшршдг эрец тауып алдым. 0м1р одан: - Уй кай жерде, матушка? - деп сурай бастады. 110

! - Татаркада, - дед] орыс кемтр. - Багасы к,андай? - Аа... Тым к,ымбат сурайсыз, матушка, - дед] бф кез- де Эмф кемгпр айтк,ан оагага разы оолмай. Екеу1 кайтадан бфаз саудаласкдн. Кемтр сэл туарген болуы керек, Эмф аз-кем ойланып турды да, маган к,арап: - Сенщ институтыца бфаз жер, - дедк Мен ол жердщ атын бфшнй рет естт тургандыктан еш- теме деи алмадым. - Жарайды, троллейбуспен тке барарсьщ, корт ке- лешк, - дед1. Сойтш, кемтрге ерш журе бердк. Татаркага жеткенше, алемк к,атып, 61 рталай жер жургенбк. Алды- мен автобускд отырып, одан тускен соц, иыр-к,иыр кеше- лермен жаяу тарттьщ. Кдлай адаспай келе жатканымызга тацмыи. К,альщ агаштыц ортасынан эрец кершген уйге таяй бергенде, кемшр алдымызга туап, юшкентай бф к,ак,паны итерш ашкан. Кабыргалары аласа, терезелер1 жерден сэл жогары, шатыры кдцылтырмен кдпталган жадагай уй екен. Шагын уйдщ уш бушршен уш еск шыгады екен, эркдйсысыньщ тебесшде кдрайган жацбыркдлка керше- д1. Б13Д1 солардыц ортасындагысына бастап келд1 де, есш- не юлт салды. 0311шке баден бурын юрш, тагы бф ескт1 ашк,ан. - Мше, осы екл болме сендердкн Оц кабырга жак,та езш турамын, аргы жактарыцдагы к,оцсыларьщ оздерщ сияк,ты жастар, - дед!. Эмф алдымен харш, тупир]не дешн к,арап шьщты да: - Негып турсыц, едфешп? Енд1 осы жердщ казаниеа езщ емессщ бе, кермейсщ бе? - дедь 1шшиен «шынында, солай екен-ау» дедш де, табалды- рыгынан аттадым. Бул жерде де зэк шсх алдымен колканы капты. Сырт ки1М ыетш куьщтай жерден эрг аттагандагы куыста газплитасы, кгшкентай тоцазытк,ыш, тамак, 1ше- тш устел кезге тусп. Сыртты бф шолып келген Эм1р бф- 111

ек! еск! орындыкты колына Устай харген. БурыщТа г жылдарындагы фильмдерде керетщ пулшпен к,апт ^ еск1 диван, карама-карсысындагы кшкентай усгелде^г11 ризонт» теледидары тур. 0мф косып керш ед1 ак к °' жолактары жогары-темен жупрш, быж-быж еткен со'н Т бесшен бф-ею. койып калган, сонда да женделер болмаГ «1с1м сейшен кешгйрек болсын» дегендей, тогынан суырьщ алып, лактырып тастагаы 0мф тупшрдеп жатый белме й- петтес тагы бгр куыска отп. Бурыштагы айналы шифоньер' ДЩ есшн ашсац, кос тосекке ыреледт Тосекке кенетоз пулщ жамылгы жабылган. 0мф украин улттыкернеп кесгеленген гул Ш1лтерл1 перделерд1 ысырып жЮергенде, ар жагынан сыгырайган терезе кершген. Аяк астындагы алабажак м- лемшелерге де украиндардыц ернектерг кестеленген. Бар байлык осы. Осылайша кенет елуший жылдарга топ етщ туст калган Эм1р екеуш1зд1 уакыт бф сэтте баска дэуфге апарып тастагандай. Жан-жагыма тацыркай караймын. Эм1р устел устшде кемшрге акта санап берт жатыр. Бьз уакыт жогалтпай, жатакханага барып, заттарымыз- ды алып келш алдык- Сонымен, жас отауымыз осы, украин кемтршщ жэтрейген ушнщ кос белмеа болды. Екеумьздщ сабагымыз басталды. К,ызПИ-де козшдт тыр- нап ашып, бетшд1 жуа салып, асхананьщ эзф тамагынжуре 1шш, сабакка тартып кететш басым куйеуге шыгамын деп, бул «жен,1лд1кт1ц» бэршен бф-ак сэтте айрыларымды оьпп- пш бе. Тацертец еркектен ерте оянып, тацгы асын эзфлеп, кш- мш реттеп, тосек-орынды жинап, ыдыстарды жуып барып уйден шыгамын. Аялдамага жеткенше бф кыдыру уакыт кетедт 1ий лыка толып келген автобуска журтпен бхрге таласа-тармаса мййп улгерущ керек. Сойтш кысыла-кым- тырыла Гоголь кошесше дейш жетемш. Одан троллейбусу ауысамын. Ондагы жагдай автобустан сэл керш, сэп туссе, орын тауып, жайгасып отыруга болады. Сейтш, сатьыап 112

журш корпуска жетем. «Кдйран к,ыз куып бостандыгым- ай» деп, киналып кеткенде, ойлап коямын. Кузге карай аягым ауырлагаиы сезхлдк 0мгр эке болаты- нына куанып, сессия кезшде меш аяп, корпуска таксимен жеткшп салып журдк Мамыр аягыньщ соцына карай туцгышымыз Сучкар ду- ние есшн ашк,ан. Жиеш дуниеге келгенш естш, елден арты- нып-тартынып апам жеткен. К;ыркынан шыкканша тузды суга шомылдырып, маран быгешищ бэрш уйретт, бф-ек1 айда к,айта к,айтк,ан. Диплом коргау кезшде ештемеге ул- гере алмай жанталастым. Ауылдан 0мфдщ карындасын жюерш ед1, желке шашы желтлдеген жас кыздыц бала карауга мулдем к,ыры да, ынтасы да жок, болып шык,- ты. Шраз кун откен соц, осындагы туыстарыншне табан жалтыраткдн. Жас нэрестем1здщ туншен 11111 ауырып, ауыз жаппай жылайды. Одан к,алса, омырау сутше жарымай, тагы мазасы кетедк 0м1р улыныц дуниеге келгенш жуып, кунара бфеуд1 ер- тш келедк Оларга к,уырдак, куырып, дастарханды жайнатып отыруым керек. К,онак, кутш, балага жугфщ, тун жарымга дейш тыным таппаймын. «Сен озщ сумдык сылбыр адам екенац, мына турщмен дипломыц жайына к,алады рой» - деп, куйеуьм бгр жагына болысканньщ орнына езше кшэ арта сейлейдк Эсима мен Бейбйг комектесш, дипломым бэрЮф ойдагыдай жазылды. Баламды колтыгыма кысып журш, коргап шьщтым. Акаде- миялык, демалыс алмай, ез кдтарластарыммен бфге кек катырма кагазга кол жетмзгешме сумдык, куангам. 0мф дипломдык, жумысын «беске» коргап, к,ызыл дип- ломын ол да к,олына адды. Осы куаныштарды «жуудан» ко­ лы босамай жургенде, юшкентайымыз ауырып, жукдалы аурулар ауруханасынан бф-ак шьщтык,. Сол жерде жет1 кун карайып жатканда, бгр келуге уакыт таппаган 0мфдщ 613- ден де гор! «мацызды» шаруалары шыккан терадь Уиден 113

узатылган сэттен бастап сезыген турмыс салмагы барган сайын балгын белшд1 хайыстырып, ендт хылша талша болган. Ауруханада бф сэр езшнщ хазфп оммо1йрн1ыМмд; ой елегшен откЫп, ©мфден тущлш кеткем. Турмыс к,иын- шылыгын иык,тасып бфге кетергсер, шаршаганда жылы сезбен дем берер, шашыцнан сипап, жылу сыйлар жан кхеашсыедц1наенкетнабсщы.лмБааглаанмсошиы, жцжапауан, д©азшжалкг,аыпзалхаанлыгапнджаыйлкауйй- жылай сут1м кдйтып, туршнен адам шошыйтындай жудеп кеттш. Курбыларым ауруханадан шыгарып алып, пэтерге экелш тастады. Тушмен 1шкеннен басы сынып турган Эмф хабагы уйш-туйш болып к,арсы алды. Бфеудщ ушне кел- гендей кфштар куй кепип, тушмен жылаган баламды ке- терш шыгамын. К,ьщхылдап, экесш оятып жгберсе, арты жак,сы болмайтынын жак,сы оглемш. Ак,ыры, екеумгзге Семехл облысына жолдама бермдь Бар дунием1з улкен еш шабадан болып, оны Эмф архалап, мен баламды хушахтап, елге кдйтатын пойызга мшд1к. Агалары кутш алды. «Ул-келшш1з диплом экел- Д1» деп, бэр1 к,уанып жур. «Кер де тур, келер жылы сен ©31М13ге парторг боласыц», - деп хояды б!р туысы, «зоо­ техник болган жак,сы, бай боласыц», - деп куанады екш- гш бфеуь Енемгйц хабагы келкпей, бул жолы 613Д1 салк,ындау к,арсы алды. Жогары 61лшд1 кел1ш мен баласы орталарына келгегпн мак,таныш етпедк «Ауданга не облысха хызмет- ке юрмей, ауылда не жогалттындар? Алдыцгыларьщ есш, арттагыларга суйеу болмайсыцдар ма?» - деп ез ойын ахтарып салган. Эмф Абай ауданына жолдаманьщ 031- не облыстан берыгенш айтса да, уйдеплер енемнщ сезш Хостап: «Онда не жогалтгьщ, Аяквзге халуга тырыс деме- Д1К пе?» - деп ©ре турегелдк Экеа аудан келем1нде хызмет жасаган, зейнетке шыххалы, ©з ауылдарыньщ ауылдых ке- цес!Н басхарып отырган сабырлы, ахылды кю едд. 114

- Партия к,айда жгберсе, сонда бар. «К,ызыл белетЬ бар адамда тацдау болмайды. Олар келщд1 де мектеп- ке орналастырады, - деп, тоцетерш айтты. Ауылда бфаз болган соц, шабаданымызды арцалап партия жШер- геи аудан орталыгына жол тарттык,. Эм1рдщ ет1 тфшпн байкдды ма, бфден аудандык, комсомол комитетше екшпп хатшылык, цызметке алгаы. Ииститутта жак,сы оцыган 0мф студент кезшде комсо­ мол уйымыныц жетекшю болган едг 031 шешен, озх Опер­ ла 031 СПОрТШЫ, ЖОГарГЫ ОК,у ОрНЫН К,ЫЗЫЛГа бтрген Ж1ПТ- ке жетекшппк кызметп усынбаганда, кшге усынсын! К,осагымиыц бфден тэуф цызметке ъгшгеш мет де куант- ты. Орталыцтагы уш кдбатты уйден екз болмел1 пэтер ти- д1. Бфеудщ жалга алкан ест емес, ез шацьфагымыз болган сон, тапкдн-таянганымызды ушмодщ керек-жарагына жумсаймыз. Коп отпей, кэдшпдей уй болып кдлдык,. Тер- юндерьм де куйеу балаларыньщ болашагынан коп умгг ку- тетш ед1, бхз орналасып алган соц, тыектеспктерш бмдфш, артынып-тартынып агам мен жецгем келш кетп. Меш «бала аягын басцанша уйде бол, эр! мешц жумы- сымда журш-туруым коп, ерте кетш, кеш келем, кшмш ду- рыс, тамагым эзф болуы керек», - деп, 0мф ззф жумыскд шыгармаган. «Шынында да, Суцкдрымды кдрайтын ешкш жок, балабацшага жараганша уйде болганым дурыс та шыгар», - деп, мунысына озш де кдрсы болмадым. Суцкдрым куйрыгын котерш, ецбектей бастады. 0м1р едше келген соц, турл1 «онер» шыгара бастаган. Алматыда коргешмгз муныц цасында ештеме емес екен. Уйге ом1р1 жалгыз келмейтш ол жанына, жок, дегенде, шала мае бфеуд1 ерте келедь Жумыстан кейшп уацыты той- думан, бос ырду-дырду. «Жастармен жумыс хстейтш адам олармен эрдайым б!рге болуы керек. Бф 1шш, бф жеймгз, бфге тойлаймыз», - деп ацталады. 115

«Алга Комсомол! Жещс жолында. Алга, Ком ^ЫЦ колыцда!» - деп оз тобырымен урандатып С0М0д7 _ ^схаиа мен коиак' болме ортасынан босамажйУтрыгнен1, ' оаламды суйретш сырт^а шьщсам, азьщ-тулж дукен! МмеГн базардан эрг бармаймын. Жаца жерге келгел1 бэлендрН ешкшмен танысып, ыдыс-ая^ араластыра коймадык,. Жа” отбасылар бф-бфшен араласып, достасып жатушы ед1, б^ де ондай болмады. Суцк,ар аягын апыл-тапыл баса бастаганда, аягым тагы ауырлаганын б1лдш. Эмгрге айтып едш: - Сенщ есщ дурыс па?! Бт.реуш карк к,ып багып журген- дей... Неге ана елдщ эйелдершен «сакданганды» уйренбей- сщ? Уйщ мынау, емф1 быксып, шашылып жатады. Бгр кун жумыс 1стемей дипломьщ сандьщта ппритш болды! - деп, зфюлдеп ала жонелдк Мен улкен бф кунэ жасаган адамдай жылап ждберш: - Енд1 к,айтем? - деппш. - Курт козш! Курт деймш! - Кэлай? -Ертец ауруханадагы комсомол уйымыныц хатшысына хабарласып, аборт жасайтын дэрпер тауып бер деймш. Бар да алгыз! - деп, «буйрык,» бердт Сосын «кеши сауыгына» кетуге жиналып жатып: - Осы сен неге ана журттыц кдтындары сиякды пысык емессщ? Басыцды алып журе алмайсын! вз бетщмен <лр- деце 1стеу деген жок. «Км не айтады, юм жасап середа» дан, басын салбырап жургетц, - деп, «л^шн ащ-ланш байлаймын деп, цылгынып к,ала жаздады. Оны да мене рш: - Ец аягы галстук байлап бергенд1 де бъхмейан, - деп, к,олымдагы костюмш жулып алып, иыгына 1ЛД1 де, меш итере-митере еактен шыгып журе бердк Айнаныц алдында к,алшиып турган к,алпымда калдым. Тамагыма бгр тугим тхрелш, жылайын десем дауысым 116

шыкпай, козшнен жас парлап к,оя берген. Бф сумдьщтьщ I болганын сезгендей, балам ецбектеп келт, аягыма оралды. Эшейшде «кетер» деп к,ьщк®лдайтын ол басын шалкайтып, 1 маган кдрайды. Кезшщ шарасында к,орк,ыныш бар. Менщ : мьша турысымнан, экесшщ есшт! сарт етюзш жауып шы- гып кеткеншен шошып, ушн шыгармай, жанарымен жайы- мызды сурап тургандай. Балапанымды аяп кетш, жердей кетер1п алдым. Мешмен ундескендей, бауырыма тыгылып, юшкентай к,олдарымен кеудемыен к,атты к,ушак,тап алгам. Ертесше бф мешрбике хабарласып, «азге кемек керек пе, 01зге келш кетп-цзии» деген. Ашу к,ысып, ол куш эдеш бармадым. Кешке уйге шала мае куйеуш келд1 суйретыш. Аяк, кшмш лакдыра салып, уйге енген ол: - Не болды, догдырга бардьщ ба? -деген. - Бара алмадым... - Неге тез бармайсьщ! Курт дедш гой саган! - деп кЬю- шп, к,асыма жетш келдь Оньщ мундай к,а1тарланганын бурын кормеген мен к,о- рык,к,анымнан юретш тес1к таппай, дфыдеп кеткем. Жаным шошып, ундемей шепне бердш. Экесшщ ащы даусынан диванда алацсыз уйьщтап жаткдн балам да шар ете кдлды. Эмф балага кдрай умтылган маган ею аттап жетш, бар ку- гшмен итерш жШердт Баланыц уетше к,улай жаздап, бгр к,ы- рындай жалп еткем. Улымыз екеумхз к,ушак,таск,ан кдлпы- мызда бфЬшз бак,ырып, еюншшю унс1з жылап жатырмыз. Екеумюдщ жанашырымыз, панамыз болады деген адам кдйырылып та кдрамай, ес1кт1 таре жауып, шыгып кетп. Ертесше дэркерге бардым. Эр сезш алтынга сататындай, ерншщ ушымен эрец сейлейтш эйел екен: - Осынша уак,ытк,а деган бьшегенещ бе? Енд1 а/1уга кеш сияк,ты, - дед1 кдбагын суытып. Оган «кезш курт» деп к,ойганын, ез бетшмен дэрйерге де бара алмайтынымды жетюзгенш бьодДм. Кеудемд1 намыс найзагайы тшп 0гп.1ш КИШ1МД1 киш жатып: 117

- Кеш болса, босанамын, - дедш. Дауысым змд1 ты. Гинеколог куйеушмен «алып тастаймын» деп келккец болса керек, дауысын юлт жумсартып: - Улгеруге де болады, ертец эзгрлешп келвдз, - деД ре. зецке к,олгабын шешш жатып. - Керермш, - деп, цоштаспастан шыгып кетпм. 0М1рдщ менщ жагдайымды еркек басымен мына эйелге айткдны жыныма тидь Улымды керииге калдырып кеткем соган да асыгып, алацдап турмын. Жол бойы: «Осы мещ- К1 не ом1р? Нокдаланган бузаудай мына жургам не? Серщ болам, есем-енем деп, апам айтпакдиы, жер тубшен ерщ келген куйеудщ тур1 мынау! Бымегеншд! уйретш, бауы- рына тартудьщ орнына ар кшд1 мазакдап, к,ателтмд1 бе- тше басып отырады. К,удайдыц берген баласыньщ «кезш к,урт» дегеш неа, кдйтсем екен?!» - деп, ойым онга бел1нд1. Оньщ устше кеудемд1 туган ушм мен ата-анама деген сагы- ныш кеулеп, Сугщарымды алып, терюнше кетш к,алгым келдп Ашу успнде эр кшмшд1 б1р устап, шабаданды ашып- жауып б!раз журддм. «К,атын ашуы казан кдйнатады» де- мекин, туске к,арай ашуым таркдп, куйеушнщ туею аска келетшш ойлап, ас уйге юрдш. Бфак, Эм1р туею аск,а келмедь Жаратылысымньщ жуас екенш бметш куйеуш меш одан сайын мысымен баса тускен. Жулдызы «арыстан» оолганьш мак,тан керетш ол барлык, мадак, озше лайык, ешюм к,арсы келмеух керек деп масаттанып журетш. Меш алганда, «еа- не к,арсы келмейд!, айткднына журш, айдаганына кене- дЬ> деп алган сияк,ты. 0йтсе де, «неге елдщ эйел1 сиякты жалмандап турмайсыц» деп кажыртатыны тагы бар. Кешке к,арай еактен юре: - Не болды, догдырга бардыц ба? - дедх тагы да. - Бардым, бтрак, алдырмаймын. Дуниеге экелепн бол- дым! - дедш, к,арсы кайрат керсетш. 118

Дауысым 31ЛД1 де, катты шыкты. К,анша момын болсам да, сирек ашуланганда кетерьнп кететш дауылымды 0мф эл1 кормеген. Ол бугш сол дауылга доп келгешн сезбей де калган болар, оньщ маган шатынап караган жанарына «пхшту» де демей, карсы турмак болган меш оньщ долы мх- нез1 «ею шайнап, оф жутты» десем болады. Мен кайратыма мшгенше: - Эй, сен соз укпайсыц ба, салпыетек! - деп шашымнан шап берш, суйрелей жонелген. Сойтш, мысык курлы кормей, диван устихе лактырып жШергенде, басыммен кабырганы сузе куладым. Козш карауытып кеттх. Сарт етш жабылган сырткы еак журепмнщ бар пернесхн тас- талкан етш, бытырлата узш жаткандай болды. Тупюр- п болмеде жаткан балам шырылдап жылай бастаган. Тэлтфектеп солай карай умтылдым. «К,ол жумсау деген осы екен гой! «Байы сабапты» дегендг еспгенш болмаса, оз басымнан отедх деп ойлаппын ба? Кддфшнщ кеткеш осы шыгар, «бала табам» дегегпм ушш осы таякты жедш бе!? Жер тубшен ерш келгенде корген жаксылыгым осы ма?!» деп, улымды бауырыма кысып, зар ещредш. Байкус балам уйкылы-ояу бауырымды жылытып, нэзхк колдары- мен кушактап кояды. Содан бастап кунде мае болып келу, кунде меш корлау, аузына келгендг айтып боктау байымныц эдетше айналды. Зыгырданым кайнап, жеккоргешм сошна, атын айтуга жшркешп, «байым» деп тыжырына атайтын болдым. 0ке- анщ карсылыгына карамай, 1шше бггкен юшкентай емф сыртка тез шыккысы келш талпына ма, коп тыпырлайды. Сойтсем, ол да менщ коцм-куйше байланысты курсагымда туйхлш, ауа жетпей, киналып жатады екен-ау. Ьшмнен кан корше береди Дэрхгер «ауруханага жатып ем алмасацыз, баланы сактай алмай калуымыз мумюн» де­ ген соц, байыма айтсам: - Су1^кар екеумхзге им карайды. влмейещдер! Буйырса 119

тусады, буйырмаса... - дед1 де аргы жагын езщ бмеа дей ундемей койды. 14 Деген. - Сундарды мен босанганша апасына апарып Тагга~ - дегешм сод едг, бэлеге калдым. аиЧ - Сен менщ шешемдг елтфешн деп отырмысын V кем иен-пи бф баданы бакканша, бф отар койды бакк * артык, екенш быесщ бе? Баданы тагщан 031ц, ендеше ^ багасыц! Менщ шешем он баданы бф кун ауыртпай езщ к1м комектеспей-ак, 031 жетюзген. Экем емф бойы кызмег' те бодды. Соныц да жагасын кфлетпей, кабагын шытпан жайрацдап журетш. Сен б!р бадага богьщ агып, уйге б1р д0. сым кедсе, кабагыц тусш кетедк Енд1 кеп ауруханага барьщ жатып, жаныцды кутпексщ. Кутарем мен саган жаныцды! - деп зэрдене карап, аягыньщ астындагы баланыц ойын- шьщтарын тебе-мебе дадага тартты. Сод куннен бастап дымымды шыгармай, дэрйер- дщ берген дэрптерш уйде к,абыддадым. Менщ бакытыма, Сугщарым тез журш кета. Тын де шыгып, быддырдап сей- дей бастады. Мен уй шаруасынан босамай жатк,анда, езь мен-031 ойнап отырады. Экесш жаксы керепш сондай, еактен кфкшен жабысып адады. Эмф екшип баданы каламаса да, уды дегенде жаны б©дек. «Меш сабап жатып, уядмай баласын котерш адып суйед1 гой. Сод перзенп кш- нен шыкты, к1м «салак, олак» бодса да шацырагын жыды етш устап, кшмш жуып, асын эзфдеп, туннщ кай уагында кедсе де конагын кутш, карсы бф соз айтпай, кабагына карап, озшен улкен умгг кутш, болашагына жаксыдык й- деп отырганын бф уак ойласа гой», - дегенде, екпем кара казандай кайнайды. Екеумгз танысып, табысып жургенде де, тшп уйденешк деп соз садганда да «сеш суйемш», «сен кереметсщ», «баска кыздардан ерекшесщ» немесе «сешмен бакытгы бодамын» деген жан жадыратар, гажап сездерд1 айткан емес. Жалпы, 0з1 тузде уйымдастыргыш, енерд! бодганымен, уиде мше ауыр. 120

Неге мен баск,а к,ыздарга ук,сап озше шынайы гашык, адамга турмыскд шьщпадым? Неге Алла тагала маган кдрапайым эйел бак,ытын буйыртпады? Эсиманьщ: «Аяулым, мына зуылдакдан айрылма, кер де тур, бес жыл отпей бф ауданньщ хатшысы болады» де- гешне, Бейбптщ: «Сенщ мшезщ сылбыр, саган осындай жшт лаиык,. Ерлнзаиыптылардыц бфеу1 жылдам, екшгш- С1 болбыр болып к,осылса, жак,сы отбасы болады» - деп, коршкелдш таныткднынан да осы Эмфге к,улап к,алдым. Муньщ маган сезНп бар ма, жок, па, ол жагын багамдамай, нок,таланган бузаудай ерш журе бершпш. 0з1 сер1, 031 ко- сем ж1птт1ц меш тандагандагы есеб1 к,андай, ол жагын ойламаппын да. Ата-бабадаи келе жатк,ансалт-«бидайдьщ барар жер! тгпрмен» дегендей, жиырмадан аск,ан сон, байга шыгып, бгр шацырак,тьщ отын жагып, бала тауып, 0с1п-ону деп, азат басымды нок,тага тыгып, б1ршш1 алам деген еркек- ке ер1п кете бершпш. взшнщ де оны суйет1н-суймейт1Н1м- д1 анык, бымейтщмхн. Мегй к;уртк,ан бф жагынан «алгашк,ы махаббатым», солай деп айтуга болатын болса, Мэлске де­ ген окпе ед1. Тэш жаралы, жанымен алысып журген Ж1ПТТ1 «меш 1здей коймады, тауып алып сезшш б1лд1рмед1» деге- гп*м к,ай саскдным. взхме де обал жок,! Бф жерлерден ок,ыганым ес1ме тус1п: «Болган жайга ак;ылды адам ©31н кшалайды, ак,ымак, озгеден коред1. Бул фэниде шыдамды, конб1с болган дурыс. Дурыс жол- ды 1здесец, алдымен 031цнен баста», - деген пэлсапалык, ойларга тфелдш де сабырга келдгм. «Клшкене жинала- йын, сау1ак, болмайын, елдщ эйелдер1 сияк,ты жан-жагымды барлап, уйрегпп, жак,сысын бойыма к,абылдап, отбасыма пайдаланайын» деп шешым. Сосын, «Эм1рд1 юналама- йын, онык1 де дурыс шыгар, оз1мнен бастайын!» деп, алга умтылдым. Шыгыс эйел1, эс1ресе, к,азак, эйелг ер адамды жазгырмаган. Апам: «Куранда да ер адамныц алдындагы 121

эйелшщ парызы улкен. Алдынан кесш етпе, карсы сейлем Т1ПТ1' жейдесшщ жагасын баспа. Еркектен бурын тур, ке^ жат. Отагасы дастарканга отырмай, ас жеуд1 бастамацда Эке С031 - ок,!» дегендг к,улатыма к,уйып еардк Институт^ да устаз апайлар сабак, арасында б!р уакыт б1зге жаксы жар болудыц жолдарын айтып отыратын. Сол аналардьщ жо- лын жалгастыруды парыз санадым. Шамам жеткеншеата- анамныц атына кгр келтфмеуге тырысып, тэрбие кермеген депзбеуге кушшд1 салмакка талпындым. Тар курсагым куннен кунге кещген сайын рымдагы баланыц жагдайы киындай бердк Жершм де сум\" дьщ. Аузыма алганньщ бэрш кайта шыгарамын. Куйеущ еактен шыта, мен тесекке жупремш, жата берпм келед. Ей кез1м бакырайып, ку суйекке айналдым. Не жепм ке- летшш тусшоей журш, т©рт ай дегенде жертм басылды. Б1раз уак,ыт тыныиггалгандай болганмын. Алтыншы айдан л бастап курсагым тусшшаз жатдайда есе бастады. Журш- туруым да ауырлап калды. Сонда да Эм1рге сыр бермей, алдында к,урак, ушам. Суцк,ардыц жукплш институт пен пэтердщ арасында жупрш журш жец1л еткен екен. Б1рде аш, бфде ток, диплом жазамыз, оны коргаймыз деп журш, туытханадан бхр-ак, шьщканымды езш де тусшбей кдлгам. Тшт1, тацга жуык, толгак, келерден бф кун бурын куйеуш- мен кинода журмш. Ертеа менщ босантанымды есгш, ыс- тык, сорпасын алып, артымнан келген кершшщ келшшеп «кеше бошалап кинога кетш калганыцнан шошып едш» деп кулген. Ал мына шарананьщ жеш белек болып тур. 1шше зырылдауык ойыншык, к!рш кеткендей, куш-туш аунакдш ма, тфей ме, бф тыным жоК/ тыпыр-тыпыр. К,ан кершсе, дереу дэр! шемш. Аяк-колым кщ, сакинам мен топылайым симай калды. Менщ хшшнщ бул жолы ерекше есш кетенше карап, Эм1р кудастарына: - Ыздщ катын Алпамыс не Таусогар табады, - деп карк карк кулед!. 122

Жетннш айда кабылдауга барганымда, дэрперш 1шш- Д1 елшеп турып, тур! бузылып кеткендей болды. Соцгы жылдары эркшнщ к,ас-к,абагына к,арап, жэутецдеп журген соц ба, адамньщ кецьл-куйш дереу бай^ай к,оятын мен дэрь герд1Ц кещлше бфнэрсе жакдай кдлганын сезе койдым да: - Бфдеце дурыс емес пе? - дедш, корьщкдннан унщ эреч шыгып. - СЬге УЗИ жасатуымыз керек, -дед1, ештецеш ашып айтпай. - Баланьщ жагдайы дурыс емес пе? - дедш шошып. - Мен ештецеш анык, айта алмаймын, оиы тек УЗИ кер- сетед1, - дед1. Ауыл емханасында сол сэтте жасай цалатын ультрады- быстык, жазу к,айдан болсын, Семейдеп облыстык, функ- ционалдык, диогностика жасайтын ортальщкд жолдама жазып бердт «Ендт Эмфге не деймш, мына жердеп ауруханага жатцызбай отырганда, ол мет облыскд кдйдан жюерсш. Ол да бгр жумысыцды бара салып бтрш, кер1 цайтатын жакын жер емес. Суцкдрды кшге кдлдырамын, баламен суйретыш бармасым белплх гой», -деп, ойым сан-сак,к,а бе- лшш, уйге жеттш. Корпим Шэш бгр кудайга кдраган келшшек едт Улым- ды кдлдырып кеткенмш. Сол келшшекке жагдайымды айт- ып, жылап жЮердш. Мендеп уайымньщ улкеш дэрйердщ шошынган тур1 мен нак,ты ештеце айтпаганы едт 1штеп баланьщ бфдецеа дурыс еместшн сезш, журепм суылдай бередт «Айлас к,атын муцдас» дегендей, Шэш де жацында босанган болатын. Жуктьпктщ, жас ана мен нэрестенщ жайы басында бар. Меш тусшш: - Аяулым, ештецеге уайымдама, мен уйде отырмын гой, Суцкдрды маган кдлдырып, барып кел. Эмф де тусте бгздщ уйден Маратпен бфге тамацтана салады. Амандык, болса, кешке кдрай езщ де жетесщ. Тек озще абай бол, - дедт 123

Басты мэселе келюлдъ тек Эмгр карсы болмасабоДТани Жолга эзшлшмдг жасап, баламныц куш бойы тамагын киепн кишш дайындап, жарымды кутпм.0 йшде кеш келетш куйеуш бул куш жумысынан ерте нще. ©31 К01-ЦЛД1, баласын мойнына мшгшп, маран да кундепден жылы к,арап: Кдлайсындар? Уйдем шыкпай шггерщ пысып журмй -деген. тжыацтМкд,аае»мныднеу.пндСтеуомрзегшйанбыкалебаигслшышнеадаьска,йОатскы,даанэсуголароетхлкаыенпы,кме«ддэшыйелб1ожмлагйаьслще^ын уш жылга аяк, басса да, ерлнзайыпты болып бхрге жарасып, ешкайда шыгып кермепшз. Сонда да не «иэ», не «жок» деп, тырс етпедш. Шынымды айтсам, пшршд1 ашудан к,орк,атын едш, оган жак,пай не кощлшен шыкпай калса, осы отырысымыздыц езшщ шэт-шэлекешн шырара салаты- нын жак,сы быемш рой. Соцры кездер1 «ундемеген уйдей пэледен к,утылады» дегендг жак,сы устанатын болтам. - Аяш, саган сойлеп жатыр емеспш бе, неге ундемейсщ, жак,тырмай журмтсщ? - дед! баланы езшщ тамак шетш орындыгына отыргызып жатып. Ол мегй «Аяш» демегел! к,ай заман. Атымды да атамай, керепн сурап, шаруасын айта беретш. «Аяш» дегешнешш жылып калды, енд1 жауап бермесем болмас деген оймен: - Сункар екеумЬ аулага шыгып журмв гой, - деп, езш- ше жауап к,аткан болдым. Коцышнщ толкыганы сондай, шэйга жылыткдн сутшд1 актарып алып, эбден абдырадым. - Аулада кыдыратындарыцды бшем, алыска баргыларьщ келмей ме? - дейдг куйеуш жуп-жумсак ун катып. - К,айда барамыз, менщ жагдайымда? - Меш ертецнен бастап облыста ететш уш кунд1к се- минарга жтбердк Соган сендерд1 ала кетешн. Дэудщ ушн- де болып, сен Сыргашпен сырласып, Сункар балаларымен ойнап, аз болса да серпп келсецдер деп едш. 124

Ь1. 'И «Кудай-ау, берейш десе не турады, к,арашы кектен сураганым жердей табылды»! Кептен муидай куанбаган 1. шыгармын. Ертецп барайын деп туркан шаруамныц сэт! и ез-031нен тусе кетп.1шк1 куанышымды сонда да бклдфмей: - Эрине ала кетсец жак,сы болар ед1, - дедш. ) - Ендеше жиналыцдар, ертемен шыкып кетемв, - дед! ол. Аяк астынан Кудай тмеушд! берген соц, кощлденш жу- рхп экеа мен баласын тамак,тандырып болып, ШэГйге жу- пре жонелдш. Менщ жацалыгымды естш ол да куанып калды. ЭмфДЩ Семейдеп туыстары 61ЗД1 куана к,арсы алды. Эаресе, Суцкдрды ерекше тобелерте котерген. Боден сол к,адфЛ1 болды. Барганнан к,олдан-колга етш, акаларыньщ «Балдырган» белсебетшщ артына жармасып, эбден ойын- ныц к,ызыгына батты. Эмф 03 жумысымен жургенде, мен де окан айтпай, оз шаруамды реттеп алайын дедш. Абысыным Сыркашкд бар жакдайымды тусшдфдш. Ол бф ацк,ылдаган келшшек едй меш УЗИ жасайтын кабинетке 031 алып келдк Дэрйер де таныстары екен, бфден кезеказ кабылдады. Жайма тесекке жатк,аннан шпм куылпылдап, к,орк,ып барам. - Ештеме уайымдамацыз, озщодг бос устацыз, - деп К.ОЯДЫ. «К,азф не сумдык, айтар екен?» деген уайымнан дф-дф етемш. - Бос жатьщыз, с!з к,орык,к,аннан балацыз да тушлш кдлыпты, дурыстап коре алар емеспш, - деген соц, Сьфгаш келш, кдлымнан устап, дем бердк Бала кезшде ауьфып кдлсам апам осылай жанымды отьфушы едь Сыртцы бей- неа суык, болганымен, апам оте балажан едЕ К,олымнан, шашымнан сипап, бауьфына басцанда жумакда ешп кет- кендей болатынмын. Сол сэт, сол апамныц жагымды жупары сезыгендей болып, балбырап, босап к,оя бердш... 125

0КШ1Щке орай, бул рахат кушм кепке созылм ртгер: Да. - Стздер Кдрауылдьщ езшде турасыздар Ма? - Дец сураган. - Иэ, - деген жауабыма 1ле: ед1?--Кдеепптсеунраткудраарсыынздбаарстмыар?мТаулгаатнажтуерслпе.рщгз с°л жер Ме - Кдрауылда турганымызга уш жыл болып Куйеуш сонда туган, мен Алматы жак,танмын, Калды. -дедщ. 1ппме ктрпзш жйерердей болып, узын шеп шубатыдган аппаратный жудырьщтан кштаеу жумыр басын карныма к,атты батырганы сондай, шпмдеп шарана кдзгр сыртка шы- гып кетердей тулады. Бар ынта-ык,ыласын салып кдраган дэрйердщ кдбагын к,ас кдкдай андып жатырмын. - Тукдымдарыцызда соцгы он шак,та жылда даун синд- ромы болып па ед1? - Жок,! - деп шошып к,алдым мен. Дэрпер аз уназ кдлып: - Басы улкен, денеа кшп болып тугандар бар ма? - деп, жене сураган. Журепм зу ете тусп. «Кемтар бала табайын деп жатыр­ I мын ба?» деген ой миыма зырк, ете к,алды. - Жок,! - дедш тага да, жулып алгандай. - Куйеущ1з жагынан ше? - Бтлмеймш... Менщ тшшдеп ауру ма? - деп жылап жь бердш. - Крй, сабыр ет, -деп жатыр Сыргаш та. - Жыламацыз, балага эсер етедк Схздер экологиясы бу- зылган аймакта турасыздар, сол дуниеге келетш нэресгенщ курсак,та жетмуше эсер ету1 мумюн. Схздщ балацызга эзф- ге «гидроцефалия» деген диагноз коюыма тура келш тур, - дедд ол екш1шш жасырмай. - Бтзге кдзакдпалап туандтрш айтшы, ол не ауру? - деп шыр ете тусп Сыргаш та. 126

- «Гидроцефалия» деген шарананьщ бас суйеп жатырда жеТ1лу барысында шамадан тыс улкешп кетедГ оны «казан бас» деп те атайды. Ананыц жукп кезпгде эр-турлх азык,- тул1к тагамдарынан агзага уытты заттардьщ жайылуын- ан немесе жукпалы аурулардыц я экологиялык, зардаптар залалынан болуы мумкш, - деп, дэрйер бфаз «кезшЬд! ашты». - Муныц бэр1 каргыс атк,ыр полигонныц кесхрх! - де- ген жецешемнщ дауысы Д1р1лдеп кетп. — Соцгы жылдары к,анша бала мугедек болып туды! Обыр ауруынан жасына жетпей кетш жаткандар кдишама! Бхздщ аймактьщ халкын сынак, алацында тэжфибеге калдырган екен, соныц зардабы енд! шыгып жатыр, - деп, мен бымейтш б1р жагдайды айта бастады. Журепм зуылдап, аяк-колымды жинай адмай калдым. - Шындыгында, республикалык, статистика бойынша, обыр ауруы, журек-кан тамыр аурулары, балалардьщ кем- шш тууы 013Д1Ц облыста ец жогары корсетИште екеш ею- Н1ШТ1, -дед1 дэрпер де аппаратын ак шуберекпен тазалап, жинастырып жатып. Жецешем мен дэрпердщ создершен корыкканым сонша: - Енд1 кайттш, жайымыз не болмак,? - деппш. - Дуниеге экелуш экелеаз, бхрак, эр1 карай узак емхр су­ ру! еиталай, - деп дэрйер одан эр1 шошытты. - Радиациялык Сеуле кес1р1нен аяк-колы жоК/ сацырау, мылкау, ес1 ауыскан мутанттар дуниеге келш жатыр, оны К031М13 корщ жур. 0аресе 1946-1963 жылдар аралыгында дуниеге келгендерден енд1 кемтар балалар жаратылуда, - деп Сыргаш жецгем де бхлгешмен болклп жатыр. 1шшнен 0мфдщ туган жылын есептесем, сол жылдарга доп келхп тур. Кдлтырап кетт1м. - Дурыс айтасыз, атом полигоныньщ зардабы адамдардын еюнпп жене ушшгш урпактарына ауыр есер1н типзш отыр. Полигонга жакын тургындар арасында жу- 127

жуйесшцбуГьиуы™^^’'ееЙК°3' 0Р™®< жус -РД1Чоз! деенд! же.ешемд- ^ - Эмфге не бетщд! айтамын’ „„„ Р' • Кайл,!. И'Орк.ып, зЭр ет! ^аГд“ ^ **■-*-**тт - К^имылдап, бф дамыл таппайтын тхршшк и*ч «дан едпре саламыз? - дедш кезш шараашан шы* К,урсарымды ек1 кддыммен устай алыппын. - Бхр кун осында к,аласыз, дэршен жасайды бэрщ. Жатьфьщызды тазалап тастайды, - дед! дэрпер. Ол ушш бард оцай сияк,ты. - Жок* жацсылап ойланайык^ экесшен ак,ылдасайык, - деген Сыргаш жецешем мет жетелегендей етш алып кета. Ею бетш оттай болып, кезш боталап, аягымныц астын кере алар емеспш. Екеумдз сыртца шыкдан соц Сыргаш жецгем: - Буларга бард оцай, тыпырлап ест келе жатк,ан баланы г цалай «тазалап тастаймыз» деп оцай айта салады, э? - дедд ; ашудан тердсше сыймай. - Обал-ай! - дедш, гшшдепш бдреу карнымнан жулып алып кетердей цолыммен устай алып. - Болмайды! Мугедек болса да, адам гой ол битшдей. топыракта туган баласын, бул айтканы мумкш емкими У жутып, ол аздаи, аракт У 1 такырыта гы- ” оЧерёнйИЯ —ем бе! - деп кЫн!п ^ ж. цешем. 128

Дауысы жарыкшацтаиа шыгып, ж.имрыи/ш <п /т мдапды. Аягыидагы бшк топы/шиымыц т.и^н ы дл учи1* деН асфальтк,а так-так цадалады. ()р кадимы жорд< И! /У \\ берердей нык эрЁ сенЁмдЁ. Кара К- ОСНОМ, К,1|! Я1,1/Т1 И)*4/1/У’'/ПН* С1 де 031не жараса калган. Шашым жолкосшо I уйм» у Ч1/1Ч1Г,*,; кандай. Сыргаш жецгемшц устаз скотном хаЬардармыи, о/р- >■ кайда кызмет аткаратынын оЁлмоупп сдам. <'.»»/ //>/;; турганда: -Жецешеаз кайда ёстойсёз?, -дсп сурадым. -Педагогикалыкучплшдо директоры ныцорыибл' ар/,; мын. БЁзде окып жаткан студепттордщ коб/ V.игмяу, болашак аналар, соларга осы такырыпты галда,1ып/ < устаз болып барган жерлерЁнде до мацпйында/илзрды/; кулашна куйып журетЁндей етЁп кокЁректерЁм ушьш //; беруЁмЁз керек, - деп, озЁне мЁндеттемс алый кайпи. Лбы сынымнын ©жет, кайратты ойел екенЁп алгаш кслёп болы// тускенЁмде-ак байкатанмын. Ауылга келгеиде арпайы Ёз- деп келушЁлер карасы аз еместЁгЁн ацгаргам, зрпореего акылдасып, жен сурап жататын. Сейтсем, тэуЁр кызметте, кЁшЁгЁрЁм болса да билЁп бар екен гой. Содан да шытар, менЁ дэрЁгерлер кезексЁз карап, тёптё ол кёсёнё жаныма кЁр- гЁзЁп отыргызтаны. - Мен сЁзге бЁр етЁшш айтсам бола ма? -дедЁм абысы- ныма. - Айта гой... - БугЁнгЁ эцгЁменЁ ЭмЁрге айтпай коя турайыкшы, мен артынан оган езЁм акырын айтармын, - дедЁм жалынгандай болып. Педогог емес пе, менЁ айткызбай укты. - Жараиды. ТупюлЁктЁ шешЁмдЁ сен шытарасын, бала эзЁрге сенЁц бойыцда, - деп, жауапкершЁлЁктЁ езЁме жуктеп койды. 1 Аурухана мен уйдЁц арасы алые болмаган соц, жаяо- латып келемЁз. Жанымыз алакецЁл болганмен, аспан 129

\"1 алабултгы емес. Куздщ цоцырсалщ уйге де жетпк. ауасымен тыныс^ шарЭшматгранэл1Суоцрцаалрмбаагланапаенкеунй.ьщАгтаалпакраылмыепнты^ойнап, эбден Эйелдщ айналдыратыны асхана емес пе, Сыргащ аб^ сыным екеушю сонда табыстык,. . “ АяУльш' сен уйгырлардыц 1Ш1нде кеп журген „ . Д1, лагман соза аласьщ ба? - дед1, туып-ескен жерщ орт'1' Т1ктеп Уйгыр ауданы екенш мецзеген жецешем. дэр?С' цабылдауынан кейш цабагымныц келгспей турганын керГ бф Уак> К0Ц1Л1белшсш дед1 ме екен, мет алдаусыратыпдез- гетартгы. - Эрине, цазф-ак, юршеган, - дедш мен. - Бвдщ жакта муны «дуцген кеспесЬ> дейд1, жецеше. - Солай ма? - Сыргаш жецгем кабагын керш, кулпа кеп турмаса да, еп-етф1к кулдт Расымен, лагман созуды Уюлай жецешем екеумйгеапам цоймай уйреткен. Апамныц кецШ тусш жасаган лагманьш уй 1Ш1М1збен суйсшш жейтшбй. Эаресе, агамныц сушкп асы едк Мен уйдщ еркетотайы, Уюлай Атыраудыц кцзы, екеум1з де лагманныц камырын илеп, нанын созуга жокедк Содан бф куш апам: «Ую, сенщ куйеущ осы тамакды жаксы к©ред1, к,айынсщ1лщ де бойжетш цалды, ертец бф жерге барса, «жецгеа ештеце уйретпепт!» демей ме, сол уппн осы сарттыц тагамын жасауды неге уйренш алмайсьщ? Бул ба­ лет жак,сы кермейтш жан жок, екен», - дед1 де, камырды илеп жШерш, сол куш бар аспаздык, енерш алдымызга жа- йып салды. Ушеулеп жасаган лагманымызды, эаресе, ке- кем ал кеп мацтасын: «Бурынгы жасагандарыцныц бтрдеце- С1 жеткпей турушы едц мынаган кыздарымньщ колы тиген соц ба, ерекше дэмд1 болыпты. Кдмыры ^андай! Апаларьщ жалгыз 031 асыгып, таяцтай етш созатын ед! гой, кыздьщ ко- лынан шывдан лагманды карашы ендЬ, - деп, бхзге кезш кь- сып к,0йып, апамды созбен цагьггцан. Кекемнщ кылжа 130

эбден ет! уйренген апамыьщ кыцатын тур1 жок, ершн сылп етк1з1п К.ОЙЫП, отыра берген. Сол кеш торт козшЬ тугел бас к,оск,ан отбасымыздагы ец эдем1 баскосулардыц бф! болып ед1-ау, цпркш! Бф сэт сол алаисыз кездер есше тусш, журе- пм сагыныштан езыш кетп. Дэркерден бузылып келген ко- ц1Л1М тормнхмд! ойлаганда, тштен босап, коз жасыма ерж бергем. Абысыным 1шшдепсш б!р шыгарып алсын дед1 ме, иыгымиан кушактап, уайымымды уназ болккен. Кенет тап болтан кайгымды шыгарып, коз жасымды топп-топп жШерш, бфаз жецмдегендей болдым. Тагдырыма кез кел­ ген кудайдьщ колдеиен сынагын ана болган соц, шишей котерш алам да, баска амалым жок— Сол кунп «дуцген кеспесшщ» дэм1 тш ушрдь Эмфдщ туыстары «бармагымызды коса жеп коймайык» деп, эзы- дей отырып, бхр тойган. Меш емф1 мактамайтын Эмф де: - Аяш былай да тым сылбыр, бфак тамакты керемет жасайды, - деп, жылы созш айтып калды. Соган кощлш сертлш, сэл де болсын кааретшд1 умыткам. Коптен басы косылмаган тетелестер откен-кеткен- Д1 еске алысып, абысынды-ажын екеумкдщ де эцпмемЬ жарасып, балалар озд1-оздер1 арка-жарка болысып, бул кун де оте шыкты. Семейдеп кундерш1зге риза болган 6Ь кайнагамыздьщ шацырагында уш тунеп, тортшпп куш елге аттандык. Кдйтарда кимай коштаскан туыстар Суцкарды ортага алып: «Суцкар бгзбен кал!», «Б1зге бала бол!» - деп, сэби кылыгын кызыкгап, тэуф айналдырды. Суцкар да шакырган кгаге томпацдап барып, титтей колдарымен кушактап кояды. ТЪй эл1 шьщпаса да, кудды туысканныц кш екенш быетшдей. «К,аны тарта ма екен, ипркшнщ» деп, шшнен кул1п коямын. Кдйын журттыц жылы ьщыласына боленген соц, кайт- арда осынау 1зп жандарды кимай калгандаймын. Бул сапар кашам кореец шекеа тырысып журетш Эмфдщ де кецм-куйше серпьйс экелгендей. Оныц аумалы-токпе- 131

л! мшезшен журепм шайлыгып калган мен: «уйге бав сон, да осы бф жылылык,ты сайтам алсак, екен» деп, куйеу^ жак,к,а урлана к,арап коямын. Ендт есЬг-дертщ, шаранамнын, жайын оган к,алай жетюзсем екен» деген 0* Бойга жаца бгткен нршшк иесшщ «кезш курт» деп журген бул догдырдыц кешеп койган диагнозын айтсам, жанымди аман крймасы аньщ. Мшезшен сыралгы боп калган басьь, осы жолы да к,ас-к,абагын багып, акыры, ештеце айтпаун бекшдш. Кдндай к,ук,айы болса да, кешн бф-ак керщ ала- йын деп шештш. Уйге келген соц Шэшге жагдайымды жайып салгам Ауданда одан баска сырласар ешкшш жок, едь Кдрасынан аласы кеп аялы квздерг уясынан шыгап кетердей болып айткднымды жаны шошып отырып тыцдады. 1шшнен ку- быжык, шыгатындай, курсагыма урейлене кез тастап к,ояды. Сейтсе де, жаратылысы жумсак, жан меш аяп: - Енд1 кайтеаз? - деген, уш сыбырлай шыгып. - Алдыра алмаймын, к,имылдап жаткан пршшк иесш ; к,алай елтфтешн, - деймш киналып. - Кейде УЗИ де к,ателесед1 деп еспп едш, - дегенде, Шэшнщ шынымен «кателессе екен» деген ниеп анык бш- недп Енд1 не де болса керермш, - деп, муцая тусемш. - Бэр1 осы полигонныц кес1р1 гой, б1здщ ауылда жааар ез-езше кол жумсап жатыр. вткенде, апам келгенде айтьш отырган, - дед1. Шэйшщ 031 Абыралы жак,тыц к,ызы. Бул куш аспаннан жауын жауса да - у. Бомбаныц белшек, кдлдьщтары аспаннан тузге куласа, ауыл адамдары соны терт экелш, турмыск,а жаратуга тырысады. Малга су куятын науа, суга шайынатын себезп жасайды. Улан-гайыр дала теанде улы шашылып жатыр. Оныц зардабын дет сау темф-терсек 1н бе? Бул адам бойына мыскалдап ире- адам бфден тусшсш 132

ТШ кесел екен. Соны жершлюп журттыц бф1 тусшсе, бфБ 1 ши каперше де юрмейдт 1 Семейге барып келгел1 0м1рдщ мшезх курт езгердт К,ызметшеи уак,ытында келедь Ащы суды аузына урттап алмагалы да бфаз болды. Арак, 1шпесе, одан жайлы юа ЖОРЫ рас-тын. Сау кезшде менщ «сылбырлыгым», уйдщ шашылып жататыны, уйде не бар, не жогы оньщ каперше юрш-шык,пайды. Улын аулага алып шыгып ойнатып келе- Д1, залдыц ортасында ат болып арцасына отыргызып алып «шауып» жургеш. Бф куш ойда жокта: - Кашам босанасыц? - дегеш. Буран дейш 1штеп баламен еш шаруасы жоК адамдай кашвдцтап, елемеуге тырысатын. Мен тацданысымды терец жасырып: - Ноябрдщ басында, - дедш. - 0-э, алгашкы к,ар жауып, кун суытатын мезпл екен гой. Жетгане босан, баланыц туган кунхмен Революция- ныц Улы мерекесш бфге тойлап журемв, - деп эзыдеп те койды. - Буйырса, - деймш ак,ырын ертмдг жыбыр етюзш. «Алда б1здщ отбасын кандай сынак, кутш турганын бул байгус кдйдан бысш» деп ойлап коямын шш кдн жылап. - Керек заттарыцды ертерек алып к,ой... Бул да 0м1р тарапынан мен кутпеген к,амк,орлык, едт - Ештеце керек емес, Суцкдрдан калганы да жетедх гой, - дедш, куйеушнщ ип лебгзшен бойыма б!р жылылык куйылып. - Керектерп-ш тартынбай ал, эр баланыц ез кажет! болады гой. Басында ею баламен к,иын болады гой деп корыкканым рас. Бфак к,азхр байкаймын, сен бэрше улгередх екенсщ эр1 екеу1 катар оскеш де жаксы гой, - дед1, езшщ баягыда маган керсеткен к,орлык,тарыныц бэрше еюшш бьлдфгеш дауы- сынан анык, байк,алып. Кдзак ер-азаматына тэн бф нэрсе, олар эйелдершен тшелей кеипрш сурай бермейдь Оныц 133

сеоеб!, апам айтатын «эйел еркектен бю сатм т к,алыптаск,ан тусшпсген болар. Сондыктан езщгнт ^' кеттерт ушш ер адамньщ окшщ бмдфущщ езщ 9ре' кешфш сураганмен бгрдей кабылдайды. 0м1п И1Н маты жасагандарын осылайша жуьт-шайгане^' «Сен бэрше улгерт келесщ»! 41‘ Дэл осы создщ астарында ьатипат, колпаш, мала*, оэр1 де бар ед1. Отагасыньщ дэл осы св31 маган дем бео дей. Аналарымыздан калган кевдк менде де бар, еРШ■ нщ булайша акылга келуш езшше кабылдадым. Ол кеппрш сурамай-ак, мен кек сактамай-ак тусщкщ Т1рш1л1пм1з жалгасып кете берген. Дегенмен, «екеушщ катар ескеш де жаксы гой» деген С031 кулагымда калып, кайта-кайта уайымга сала берген Кешке карай 1шш бурап ауырса да, быдфмей шыдауга тырыстым. Шэшнщ бопесш тексеруге келш туратынбала дэрйершщ келетш уакытын терезеге карагыштап журш, тагатсыздана тоскам. Кдрасы кершген кезде солай карай Кустай уштым. Бгрден Семейде койылган жаман аурудьщ диошозы жазылган кагазды колына устаткам. - Егер мына диогноз нактыланып, гидроцефалиямен ауыратын нэресте дунмеге келсе, шынымен киын болады. Ондай баланьщ кутшг де айрыкша жасалуы керек.^Ыз- /то ауруханада оны карайтындай мумкшдж жок, оолыс 4 орталыгына немесе Алматыга барып оосанып, узак уакьгг сонда ем кабылдауга тура келедг, - деду, мундай жагдалды жгп бакылап журген дэр1гер. . Бул Куаныш Ыскаккызы деген аса тэжгриоелг, алым келген жагдайды жгп зерт- МаМаН “аГе^асез бетгершен^мт^бер; теп, соцгы мей, кадагалап журген мен бгрде одактык лымдардыц бгршен осы кгсшщ макаласын К031М шалып, киып алып, сактап койганмын. 134

«Полигон зардабы адамдардъщ ектий жэне уштип ! урпацтарынп ауыр зсерт тигшп отыр. Сынац алацына жакын тургындар арпсында журек-тамыр, онкология аурулпры, лей- I' КОЗ, орталыц жуйке жуйестщ бузылуы аурулпры жиг кездеседг. | Сынац тоцтатылганымен оныц зардабы суйектен - суйекке, урппцтпн - урпакцп жалгасып келедг. Ралымдардыц |! I болжамы бойынша, бул цасгрет 300 жылгп дейт созылуы ык- тимал. Хплкымыздыц генефонын бузып отыргаиы шындыц. : •I 1950 жылдан берг олгм уш есеге оскен. Аналар арпсында цанныц аздыгы пуруына шалдыкцандар саны 2 есе, кан ауруы (анемия) бес есе, туп б'гткен журек пуруына шалдыккандар бес есе оскен. дсгресе, йитен туган мугедек балалардыц саны жиглеп кеткен. Полигон аймагында туратын отбасыларда кемтар балплар кобейген. Аты болса шындыц осы». («Денсаулык хабаршысы», 1986 жыл). Енд1 меш тап болган к,иынды?ымнан дэл осы кга алып калатындай, демшд1 хшке тартып, бгр ауыз сезш естш калуга тырысамын. -Босанатынуакытьщдатаяп калыпты, «алдырмаймын» деп дэрггерден кашып жургенщ болмайды. Анасы келБ сш бермесе, 1штеп баласы мугедек екен деп, ешкшнщ зорлап алгызып тастауга какысы жок- Тлркеуде турсан, сеш осы уакытка дешн неге 1здемей жур? - деп, каткыл сойлед! ол. - Олар шакырады гой, бармай журген езш, - деп ку- М1ЛЖИМ1Н мен.- К,олымдагы К1шкентайды калдыратын жер жок, оньщ успне, жолдасым кызметте. Босанарда бхр-ак барайын, енд1 аз калды гой. - Аяулым, сен езщ жогары 61ЛШД1 мугальмсщ, ай- тып турган С031Ц мынау! Сен булай 1стесец, ана окымай отбасында отырган эйелдер не демейдг? Мекешмадщ экологиясын 0314 де быесщ, ©зхцнщ жагдайыц мынау, УЗИ-ден 61л1п келдщ. Муньщ жарамайды! Егер бала да, 031Ц де аман калгыларыц келсе, ертец ауруханага бар. К,ан 135

токуамай, босана алмай калган аналап кдоагын шыта туей Куаныш Ыевдвдзы Г\"3' ' *”■ «Куиеущнщ к,ызмет орнына хабар бермед!» деген г« ден журепм зырк, етш: Р деген сез- - Куаныш Ыскдкдызы, ертец барамын. Епщайда хабап бермеи-ак, к.оиьщызшы, - дедш, дауысым урейлене шышп - Енд1 кел, к,арап керейш, - деп, мет жаткызып, 1шгеп оаланыц журек сошсын тыцдаган. Арнайы елшепшпенкек тьреуге аз калган курсагымды ары-бер1 есептеп, хан кысы- мымды тексердк Барлыгын жасап болган соц, «баланьщес- ушде расымен де ауыткушылык бар» деген шешшге келдд. Сейтсе де, ез1 тук болмагандай кенет жадырап, маган жы- лы сездерш аямай айта бастады. «Енд1 аман-есен босануды ойла, менщ учаскемде екенещ, езш келш карап туратын болам» деп, крлымнан кысып-кысып койды. Салым суга кетш, «мумкш УЗИ шатаскан болар. 1р1 бала туатын шыгармын» деген умтм уз1лш, уйге келш, жатып калдым. Ьшмдепм де кудды б!р нэрсет сезейндей, бургсш б1р жак, бушрше тыгылып, туйшп алды. «Куаныш Ыскак^ызы ете тэж1рибел| дэртар эр! аймак,тьщ экологиялык, ахуалын жак,сы бшп отыр. Муге- да «Ытен шьдан шубар жылан» гои, не оолса да оасха салганын керейш», - деген шешшге келдш. «мына ж1пт- тСГщолЖашжреакдшсъещынТбн1жоарлкбгтоыылезгаыытыпнГнпк. еалй^Седшуаллннта»анныддипеып, ,ткеерзшкаелндтыаеаснлидыашбгпыапскг,кеагтедлкдыеееммнн-.-. 136

д1 жарк,ыратып жууга юркгпм. Арасында асханадагы тамагымды да эзфлеп журмш. Уйдщ шац-тозацын суртш алып, илемк,ак,к,ышты устап тыск,а шьщтым. Осы кезде жаныма Шэйшщ куйеу1 Марат келген. -1ске сэт, корпи, - деп, куле келш, к,олымдагы к,ак,к,ышк,а жармасты. - 0зш-ак,, к,агып алатын едш гой, - деп к,оямын. - Комектесетш куйеущ жексенбЦе де жумыста ма? - дед1. - Бупн уйде, улымен шаштаразга кеткен. -Келгенше шыдамадыц ба, озщнщ жагдайыц мынау. «Екеулеймш» деп журш, жедел жэрдем шак,ырып к;ал- сандар к,айтес1цдер?! Мараттыц айтканы айдай келш, нарацгы тусе бере, толгак, басталды. 1штеп баламыз «екеумн» уй тазалаймыз деп журш, экем13Д1 жедел жэрдем шак,ыруга мэжбур ет- Т1К. Суцк,арды корппнщ уйше калдырып, Эмф меш пер- зентханага алып кегп. К,анша ок,талганыммен, дуниеге келе- тш баланьщ кемтар болатынын огаи сол куги айта алмадым. Куйеуш жол бойы кдлымнан сипап отырды. «Суцкдрга алавдама, Шэш жак,сы карайды гой... Бопендг алып келген- де, бауырын корш к,алай куанар екен», - деп к,ояды. Шын- дыкты одан жасырганым ушш де одан уялатындаймын, бфак, 1штеп баланьщ уайымы одан элдекдйдыа зор. Неге екенш, апам есше тусп. Бгздщ Уи жецешем босанарда, апам бфге толгатып, перзентхананы жагалап, шыга алмай к,алатын. Уй-хшшюбен кел1ншц тыеуш тглеп, босанып келген сон, кдлжалап, жас нэрестенщ к,ызыгына тоймай, бф есшгз шыгар едй К,айыи журтым Суцкдрга босанганда, ондай куаныш бмдфмедЕ кдлжа да берме- Д1. Диплом соцында журген соцгы курс студентшш, пер- зентханадан шьщкдн сон, меш «баласы шираганша ауылда болсын, экелш таста», - деп, Эмфге хабар берген екен, оган еал-дертпм, кдтарымнан кдлмай, бгр жапырак, кдгазымды 137

алу болып жургенде, кайдан барамын? Апам келщ, ^Ь1 кынан шык,к,анша к,араск,ан. Сейткен кайын журтым ^азЬ' киналган сэтте тырс етпей, уназ жатып алды. Ец болмаса Суцк,арды алгызып, караспады-ау. «Шэшден уят-тагц алты аласы, бес береа жок, айдаладагы адамдар гой, былай карасак- Ата-енемнщ Сугщарды алып кететш жондер1 бар гой», - деп 1штей ренжш келемш. «Аш еркек — тырыскак ауру эйел - урыскак» дегендей, толгагым к,ыск,ан сайын 1ШТРЙ байыммен, кайын журтыммен урсысамын. Енем мен кайынсщлмершнщ к,айырымсыздык,тарына ащуьщ к,ара казандай к,айнайды. «Крлдарындагы келшдерш уне- М1 мак,тап, к,удаларын жак,тап, меш мумкгндтнше кемтп отыратын сияк,ты. Енд1 «ауру бала тапты» деп, ттй жекке- рш, сегетш шыгар. Эйтпесе, Сункар да туган немереаемес пе, б1раз уак,ыт колдарына алса кайтер ед1?! Ец болмаса, Кудайдан кешн колы бос ею кызыньщ б1р!н жЮере турса болмады ма», - деп, ауылдагылармен гштей шартпа-шурт болдым дегенше, перзентханага да жетш келдж. С 138

«Сынак,тыц чурбаны болган V ^улыным...» 11 0М1р меш ДЭЛ13 басында кутт тур екен. Кормегел1 не- ше кун болган. Сонда да сулбасын коргеннен бойымды бел- .1!!| паз урей билеп, дфшдеп коя бердш. 1лгер1 баск,ан аягым Кер1 кетш, эрец дегенде тлош жанына жетпм. Ек1 арага б!р аШI:':л кун жургендей, элареп калгандаймын. Куйеушнщ турк кабарып, кабагы жауар булттай туйыш кетштк Сырт кш- $ М1Н шеппп, жанындагы орындыкка койыпты, озх костюм- шец. Мойнына байлаган галстугы коспомшщ сыртына ш:: салбырап калыпты. Малакаиын колына устап, мыжгылап турды. Ол ундемеген сайын мен шыдай алмай: г - Кендр, сеш тьщдамап едш, - деп жылап коя бердш. ! Баланыц кемтар туганына озшд1 гана кшэл1 санап, хштей мужклген меш ол бф сэт тусшгендей болып: ! - Жылама, сенщ жазыгыц не, - деп тоцк етп. Сосын ез- I; езшен сойлескендей, киналып: I - Осылай боларын сезгенмш. Адам дэрперг емес, мал дэрперьмш гой, бфак казфп экологиялык зардаптардан !. катты кауштенетш едш. Озшнщ сынактьщ топелеп туркан кезшде дуниеге келгешмд1 де бхлемш. Кдйтейш... - дед1 ко- ■ зше жас угарьаш. - Сол уппн де эзф б1зге баланьщ кереп жок ед1. Еш кауш болмаса, кай эке урпагым коп болсын де- мейдк Менщ коркынышым дэл келдк, ендх амал жок— бфак баланы тастамаймыз гой... капаланба, - деген. Жарымнан мундай созд1 кутпеген мен тшл сенер сенбеамд1 бъамедш. «Бул да менщ шагымымды тыадай алады екен... Жаралы кощлшнщ кайгысын болке алады екен гой...» деген ойдан ерш, тшт1 епле тусемш. Оз-езшдг устай алар емесшн. Осы бала 1ппме бггкеннен берп барлык дертш, киындыгым, тарткан азабым, корген корлыгым, ошкен умтм, сонген сезшш бэр!-бэр1 ып-ыстык жас бо­ лып ТОПЛД1. «Тппндепсш шыгарсын» дед! ме, куйеуш тырс 139

еттушрдыун. Ак.латапкаайн,ымнеьшщ кжуышлаукытаэпл,еи!рыеггыенмнбаонйаыкыма^ СИ11аЧ гендей. Осы сэт екеушхз сынактыц кара куйеа^ °ер' жуккан эке мен ана, шарасыз кос шерл1 едш Ба 1а^аП11Я4а ш-карны сау туганда, бар жылуымызды берщ /,аНЬ'Н4е- кактырмай, тумсьщтыга шокыттырмай, гулдей жай^* оармес пе едж? Бфак уланган канымыздан жарГ^11 курсакта кем онгентукымымызды коргап калуга ка™*?' де каукар бар ма?! Р°13' Жиыкырсмыап,бхурйгкеунордаелгдеынмде. АждарамынмажнанадабмепещмЬдИ!уб^а, рыма ма?! Сол азапты жолмен келген перзент1цд1 Офеуге керсе- ^гуге намыстанудан откен корлык жок екен гой дуниеде... «Босанды» деп агайын-туыс б1р-б1ршен суйпшп сурасып, сен уйде тердеп-тепшш калжа жеп, айдан аса, кырык к,асык суына шомылдырып, кун сайын сылап-сипап, ескенш . тамашалап, иплдехана тойлатып, беакке салып, азаншакы- рып ат койып жатудын эз1 де эке мен ананыц мейманасын тасытатын шын бакыт екен-ау! Куш-туш кубыжыктай курысып, аузына салган емшек- •п соруга шамасы келмей, тамызып берген уыз нэрд1 жута алмай былк-сылк еткен ауру сэбидщ жан киналысын ке- руден аскан азап жок-ау, с!рэ?! Сэби кусап, бхр балбырап уйыктаган емес, тым болмаса, дауысын шыгарып, жылай да алмайды. Балалар дэрперг Куаныш Ыскаккызы кун ара келедь К,ан айналымын дурыстап, басыныц цншдеп кысымын те- мендету уппн, мидагы кан тамырларын журпзетш дэрйдэр- мектер тэул1к боны еплш жатыр. Эжелерш1з «кылауменен кар осед1, сылауменен бала оседЬ деп жат^тпы едЬ сылау турмак, жалачаш туркына коз тастаган адамньщ ез1 шо- шиды. Ана болган соц, бэрше озш гана шыдап багудамын. Тосепнщ басына менен баскаларынын жолауга дэй 140

шЫДсамас йкдеыт1.ППЕ1с3Ы, жЬашй ыгакндаан«Быопсое»нддаейй,мбгаз.лага ат к,оюды да 1 умытып ■ ауылга алып кетштх. Эйтпегенде, ол да Р С^ЧКарды ) к,арындасын корт, )1| кубыжык, коргеидей шошып к,алар ма едЕ !■ «Баламен перзентханадан шьщты» дегенд! еспгенде II Дэу агамыз бен Сыргаш жецешем кутты болсын айта келдЕ у Агамыз жагдаиды бмш, баланыц тосегше жак,ындамады да Жецешем цанша айт^анмен, ана емес не, тесекте адам шо-’ !С шырлык, кегппте жатцан гарт нэрестемнщ бетше ущлщ- — Балапаным-ай! Ооалыц киел1 топыракда сына^ жаса- гандарга болсын. 0з1цдей жазьщсыз перштелердщ к;аны мен жаны, муцлык, аналардыц квз жасы, зарлык, экелердщ жан-жарасы да соларга болсын! - деп, козше жас алды. Мен де ОЗ-031МД1 устан алмай, солк,ылдай жонелгем. Аузына салган емшепмдг тартып сора алмай, шырылдап жаткдн баланы Сыргаш жецгем к,органшак,тай к,олына Эу1ДЫ. Залда теледидар к,арап, эцпмелесш отырган агайынды екеу б1здщ жагдайымызды козбен кормесе де, жандарымен сезш-ак, отыр едЕ Бфазга дегнн дауыстары есплмей, унсхз калган. Перзентханадан шыгып, уйге келгел1 озш де босанганнан кейшп куйзелкке ушырадым. Жак,ын жанньщ ем бо/1ар жылы соз! жеткпей, ешкдндай психолог- тьщ комегшаз, к,инала журш жатцам. Екшпп ба/гага жуют болгаухы, жан туктрше дегнн мецдеп а/гып, сансыратцан жалгыздык, куйше соцгы жагдайлар цосылып, менщ нэ- зхк бо/1мысымды эбден жецгендей едЕ Дертп сэбшмнщ кдйгысынан ойга шырматылып, шыга а/1май к,алатын кез- дерш кобейген. Соны Сыргаш абысыным байкдгандай, жузЕме аньщтап бф коз тастап к,ойды. Бопемш озш туу Семейден туыстарыныц 13деп ке/1генш сезш, риза болды 141

ма, узамай балбырап уйкыга кетп. ^олымды бос «к,онак,тарга алацсыз кощд болуще мурсат» легендей^' куЙ1 тырп етпей уйык,тады. СОд Молынан асылган согым сыбагасыньщ икл буркы дастарханга ет келгенде, коцы-куй ауаны да езгерГ’ к,онак,тармен коса, озш1з де бф сершлш калгандай боддь Саржалдьщ кузп сауым сары кымызын сапырып отырьГ бедерл1 агаш тостагандарга куйып усынганда, Дэу агамвд балдай исше елтп, «пай, ипркш!» деп, дауысгап ж1берген Коптен бер1 коппйл мшезшен тыйылып, 1штей мужЦщ журген Эмф де бупн ашылып, жаксы отыр. Шер таркатысып, коцм жубатыскдн бул отырыс туннщ бф уагына дейш созылган. Дастархан басындагы эцпме полигон такырыбына ойысканда, 1ШК1 куйзелюм элсш-элсш ез туцгиыгына тартып, санамда ендш кашалып жазылып калгандай болган ак,параттар жалт-жулт коз алдыма колбендеп келд! де, эдеттепндей кетпей турып алды: «1949 жылы Дегелецде болган жер беттдегг ец алгашкы сынац жарылысынан кешн басца аумактарга Караганда Семей, Павлодар облыстарында радиациядан жапа шеккен сырцаттр / саны удайы ост келе жаткан кортедг...» «Баск,а тускен соц, амал жок--», «Эрине, не кермеген казакпыз...» деген создер енд1 маган алыстан ем1с-ем1с ес- •плгендей болган. «Семей аймагыныц халкы сзулеге ушырау мвлшерше царей уш санатка болтеди Бщншгсте, жарылыс эпицентртен 100- 150 км цашыцтыкта орналаскан Абай, Бесцарагай жэнебурын- гы Абыралы, Жацасемей, Шубартау ауданы мен Семей каласы жатады. Ектипсте, 150-300 км жерде орналасцан Жарма, Аягоз, Бородулиха жэне бурынгы Шар, Жацашулбг аудандары к1реЫ; Уииншш, эпицетпрден 300 км-ден зр1 орналаскан Уржар, Квкпеют жзне бурынгы Таскескен, Аксуат, Мацаншы аудандарыныц тургындарын цамтиды». 142

Ц1ай демдеуге шыгып кеткен болып, козшд1 даттырад мып-ашып, басымды сыкш, елестен сершлпм ксле- Ж^Б;рак кейшп кезде ушр болып алган бул адпараттар Д' басын данша ойымнаи дуып, жанталассам да, булардыц С^/ бе ер хур1 жод, санамда са дылдап, коз алдымда елее бо- ^ьгп колбеадеу1Н дояр емес. Жанымды уцги беруд| гама бме- . к,арсыласуды дойгам. Булар дагазга тускем адидат. Оны коз1М13 одиды, КОЩЛ1М13 сенедк Тшл зардабын тартып, залалын аладанда элдилеп отырган коп отбасылардьщ датарын толтырдыд та. Б1рад еш лаж жод. Крлымызда ештеме турмаганын мойындайсыц. 1штеп дасхрет пен дарсылыдтаи басда, эрине. Б1з осы дашан Тэуелсв ел боламыз? Кдшан полигонга «жод!» дейм13? Сол кун туа ма? Санамды тынымсыз тыплейтш бул жалац адпараттар тасдынына тосдауыл дояр куш жод менде. Олардыц ойыма агылып келу1 упин сэбшмнщ белне бф дарауым ЖеТК1Л1КТ1... «Семей облысында онкологиялык, журек-кан тамыр, жуй- ке жэне психикалъщ; аурулар саны курт вскен. Туа кемтар жаратылган балалар саны кебейген. Буныц взг казак; ултыныц келешегте твнген зор к;аут. К,азгрдщ озтде Семей вщрмщ тур- гындары б1разы мутагенез ауруымен есепте тур». Зал жадтан шыддан дауыстар дулад тусымда жачгыргандай болады: - Бул кеселден дутылар кун бола ма екен, шынымен де? - Бэлкш Уюмет радиацияга дарсы екпе ойлап табар? - Эй, дайдам... - Кецес Одагы гылыми жетхстхктер! жагынан А^Ш-тан озыд дейд! гой. 143

- Ит быт пе? ©з басымызга мынадай кун туып к . тупл бас кайры болып жатк,анда... У ' 0айтал - Радиация сэулеанщ эсер1 туралы арнайы эдеб де: «Адамдардыц, жан-жануардьщ 70-80 бэрден Иетгер. сэуле алуы к,ауштЬ> делшген, ал сынактыц ©тк1з!л1 ж°гары ш жатка. нына к,ырык, жыл болыпты! - К,ырык, жыл! - Ау, бул ете узак, мерзш! - Буйте берсе, бутш б1р улт жер бетшен жойылып ке- тер! Дастархан басындагы эцпме кыза тускен сайын, онын б!р1н естш, б1рш естшей, шла дертш мецдеп, санамдащ хронологиялык, ызбектер жанымды аяусыз мужи туседг «1947 жылы тпмызда КСРО Министрлер кецестщ ше- иймтен Атом полигонын куру туралы цаулы кабылдпнт Полигон курылысы ушгн Семейден батыска к;арай 18 млн. и жер бвлгнедг. Полигонды басцару жумысы Игорь Курчатовы жуктелгп, мемлекет тарапынан жобаны КСРО 1шт к- тер министрг Лаврентий Берия баскарады. 1949 жылы 29 тамызда тацертецг/ сагат 6.30 шамасында Абай-Абырш аудандарын мекендейтт жергшкгт тургындарга алдын ала ескертпестен, алгашкы жарылыс жердщ астын устте шыгарады. 1953 жылы сыиак; алацында Кпрауыл цалдыры- лыпты. Тургындары Шъщгыстау бауырына жартылай та квииршен. Ядролъщ жарылыстар туралы ел 1953 жылдан бастап кулактана бастайды. Оган дейт бул «купия» усталый келген. Казгргг кезде Семей мацындагы радиациялъщ эсер аймагында туратын бес жуз мыц адам осы сынактан азап шегт келедг» Кез алдыма аспанга котерьаген алып сацыраукуаак пен коз к,арык,тырран к,ып-к,ызыл жалындарды, кираган уйлер мен к,абарран тауларды елестетемш. Б1р Караганда, Сырраш жецешемнщ тур1 аларадаулы кершдй Ол маян жи! кез тастап к,ойып отыр. К,аз1рг1 халше алацдаитындаи. 144

АдУ ага мен Эмфдщ кандары кызып, делебелер! К.03ЫП отыр- _ Сынак алдында уак,ытша когшрмген туршндар ке- йшгрек туган жерлерше кдйтып орала бастаганда, кобь с; уйШ1Н орнын сипап к,алыпты, уйлершщ кдбыргалары какырап калган коршедь - К,удай сактай гор! -Ипт! бетон кабыргалар балк,ып кетщ'п дейда - Оны айтасыц, жарылыстан кейш пайда болган ра- диоактивт1 газдардын сацыраукулак, секыд1 булты, кор- гендердщ ашуынша, уш кундей аспанды торлап, тарамай турып алыпты. Осы жарылыстан кейш радиусы ондаган километр болатын жерде оскен шоптердщ 031 бфнеше кун бойы когьадф сэуле шыгарып турган деседа - Жыл сайын ондагын сынак откЫлген. Жыл сайын! «Ъзр! рас! Жарылыс салдарынан б\\р кездер! асцацтаган Дегелец тары циыршыц тас ушндтне айналыпты. Жер астындагы зрбгр унпний жарылыстан соц пайда болган жпръщтар мен сацылаулардан радиоактивтг газ толассыз шыгып, ауага таралып жатыпты. Жутатын ауа, пиетт су, жештн тагамныц бэрг улатан. БзрИ» - Атом сынак,тары жасалган жарылыс даласыныц дэл кшдш — бЬдщ Кдрауылда тугандар зардапты коп шекп, - дед1 Эмф. - Семей ядролык, полигонында, ауа мен жерде сыналган ядрольщ зарядтардыц к,оск,андагы куаты Хиросимага тасталран бомбадан 2,5 мыц есе асып тускен дейд1 зерттеу- палер, -деп, бес тиынымды кыстыргам. -Туу, несш айта беремгз, б&дщ казак конбк кой! Кдндай сумдьщты корсе де, у 1шш отырса да, ата журтын тастамай, тхрпплтн жалгастырып отыра бередк - деп костады Сырташ мега. - Мысалы, менщ туган жерш Саржалды алайык,. 1962 жылдан осы кунге дешн алакандай ауылдан озше-оз! к,ол жумсап олгендер саны жетшетен асыпты. 145

Оньщ басым бол1Г1 он екЦе бф гул1 ашылмаган бозб а^а мец бойжеткендер... «Иэ. Спржпл туралы мен жинаган мэлшет баршылыц! жетгмаздш, жуйке ауыпщушылыгы, коз ауруы жас балалардя коп кездест жатыр. Ол ауылда ауыр дертке шелдьщкандар коп. Спржалдыц озтен 300 адамы радиологиялык диспансер всеб1не пйркел?ен. М,едниинал. ъщ шексеруден откснде, Жарты- сыныц оенсаулыгында турлг ауыпщушылыктар аныщплщ Ауылдпт орта мектептщ 800 оцушысын тексеруден Шкй- генде, торт жузден астамынан катерлг тк тпбътан. 6Р бплан ыц бгрг коз ауруымен пуырпды». Уш 1шшдеп хронологиялык, акдараттар «радиосы» сарнап к,оя бергенде, басымды устай алгам. Сыргаш менщ жузь ме кдрагыштауын кобейткен. Иэ, жуйкем эбден жуцарса керек. Бул халден кашсам да кутылмаспын. Сыргаш же- цешеме айтып корсем бе екен? Психдиспансерден бф-ац шьщпасам болыпты. Бфак, мен балапандарым ушш темф- дей мык,ты болуым керек. Себебр мен баласы ушш «тецвд кепип откен», «ажалды жецген» анамын! - Осыньщ бэр1 магам кдсиегл Абай мен Мухтар елше, эуелден талантты к,азак, халк,ыньщ онер1 мен эдебиетшщ дэнеп еплген кдсиетп Шыцгыстау жерше к,асак,ана жасаган к,мянат сиякды коршед1 де турады. Эйтпесе осынау улкен державада атом бомбасын сынайтын баск,а жер табылмай к,алып па?! Сынакдан соц Кецес Укшетшщ атынан ТАСС арк,ылы дуние жузше «табигат пен адамдарга залал келме- Д1» деген ресми хабар таратты емес пе? Бул не деген эдыет- С13Д1к! - деген Эмфдщ кдбагы к;атыцк,ы. Устел успндеп эр затты бф устал, орнына к,айта к,ояды. Дастархан басындагы жан шошырлык, эцпмелерге кенет араласк,ым келген. Корген туамд1 айтк,ым келдь Булардыц осы айтып отыргандарын тусшде кердш емес пе?! Нэтижесшде, ана жаткдн жарымжан бала дуниеге келд! гой! 146

Осы кезде к,ызым к,ьщк,ылдап жылай бастады. К,айнап турган шэупм кулагын жецешеме устата салып, жатын бедмеге карай асыккам. Тумай жатып сынак, зардабын тарткан кулыным-ау! Жанымен алысып жаткан жазыксыз пер1штем! Дэл к,аз1р Коммунисток жуйе жасаган зулымдыктьщ кааретш мен сиякды канша ана тартып, каншама мугедек сэби кор болып тун уйкысынан оянып, шырылдап жатыр екен? 0л1 сынактар жасалып жатыр дейдр рас болса, оны токтатар куш бар ма?! Жазьщсыз казак каорет пен зулымдыктан кашанга де­ йт кабыргасы кайысып, зар запыранга бегер екен? Ускынсыз, кемтар балалар журтка коршуге корынып, дала бетон кормей етер. Сэулешч зардабы жан баласын аямас! Алпыс ею тамырым шп турып, ак мамама келген су- томд! тандайы жок мугедек балам еме алмай, шарылдап жылар. Перзентшнщ жылаган ушнен аспан тунерш, булт астындагы Ай да ттренетшдей. К^улагым тары да шы- цылдап ала жонелдй.. Атын Шынар койып, тууы туралы кужатын алдьщ. Бфак бопемнщ бет1 бер1 карар емес. Денеа емес, басы рана есш жатыр. 0з1м де каладан абысыным берш жюерген колга ту- су1 киын антидепрессант дэр1лерд1 кабылдап, бфаз жаксы болып кагорам. Тек баламньщ тагдырына катты алаадаулы- мын. «Бас суйек шецбер1 улгайып барады», - дейд1 балалар дэрйерй Денеа курысып-тырысып, аяк-колын жазуы киын. Емуо де бф киямет-кайым. Мап-шй сульфат, диакарб деген дегидратациялык дэрыердщ кемеп шамалы болып тур. Куаныш Ыскаккызы эр жолы келгенде медицинада «гидро- 147

цефалияны емдейтш кандай жацальщ бар» деп к . . елец етюзетш усыныс айтады. Бар быгенщ жасап ж^41 мен, нэтижеа болмаган соц: ^Ургень - Консервативтщ ем-дом комектеспеген жагдай жасап басына шунт цоюга тура келедт Облыстьщ невро ^ пен сойлестш. Алматьна жолдама эзфлелщ - дед1. Н Л°Г' - 031 элс13 балага ота жасаганы неа? - деп шошып кегп - Аяш, айналайын, мына жерде осылай жата берсецд^ арты не боларын багщап отырсыц. Одан да республикальг «Емдеу-сауьщтыру» орталыгына барып, ем кабылдап ке^ рщдер! - деп, шорт кесп. - Кейш омф бойы ©кшбес ушш к,азф к,олдан келген- Н1Ц бэрш жасайьщ, барыцдар, - деп, Эмф де дэрпер сезш цостаган. Сойтш, Семейден Алматыга санавиацияныц ушагымен уштык, та кетпк. Кдсымда к,осып берген бф балалар дэрпер1 бар. «Республикалык, емдеу-сауьщтыру орталыгында» по­ лигон аймагынан келгендерге айырьщша кдрайды екен. Бй сияк,ты сынак,тыц зардабын шепп, сум полигон балалышн аяусыз урлап алган мектеп жасына дешнп балдыргандар коп жатыр. Менщ Шынарымныц уск,ынынан баск,алар шо- шымасын дед1 ме, 61ЗД1 оцаша болмеге жатк,ызды. Климат ауыстырганы денсаулыгына кер1 эсерш берш, к,ызым тш- Т1 тынышсызданып кеттп Дауысы элаз шьищанымен, ауыз жаппай жылайды. Тжемнен тш котерш журемш. Алдыма жатк,ызып отырып коз 1лемш. Емшектт тартып еме алмаган соц ба, 1ш кдйгымныц эсерт ме, сутш тартылып кетп. Дэ- рперлер консилиумы «ота жасамаймыз» деп шешшть Ей жет1 жатк,аннан кегпн Мэскеуден мол тэжфибе жинап кел- ген емдеуип дэрпершЬ Бейбы Жексенк,ызы Шынардын журек согысын тыцдап, бас суйек шецберш олшеп керген соц, баланы вакуумге салды. К,олымнан келер шарам жоц, палатада кан жугып отырганмын, дэрпер келш. 148

Аяулым, к,иын болса да айтайын, колдан келгенмщ ш Жасап жатырмыз. Шынарьщньщ кун сайын элареп °ара жатканын кезщ керш отыр. Дуниеге келген куннен, Т1ПТ1 курсагында жатканнан ту01 осылай боларын бмдщ, - дТ1еп, менх к,андай да бф жагдайга дайындай бастады. - Слздерге сенш келш едхм, кайтешн... - дедш терец курашп. ^ — ©зщ де корш отырсыц гой, полигонньщ зардаоын зарлай суйреп журген аналардыц ауыр халш... - дедх дэрК гер, «бала т!ра калган кунде, сеш де сондай емф кутш тур» дегеид! мецзегендей. Сосын сэл уназ калган. Кун баткан сон, палатада жалгыз калып, ай жарыгы ак басына тускен Алатауга карап жылаумен болдым. Есше Шынарды босанарда керген тусш оралды. «Кдп-кара бо- лып куйш, сабагынан сынып калган кызгалдак гулш осыган кершшй гой» деп, зар ещредш. Жарымжан болса да, канацды жарып шыккан сон, елшге кияйын ба? «Баламнан айырылып калатын шыгармын» дегенД1 ойласам, жанымды коярга жер таппай кетемш. Аягымныц ушынан басып, «ин­ тенсива терапия» болшшесше барып, кызымды сыртынан керш кайтамын. Тунп кезектеп дэрйер жакын жйермеген соц, эйнектщ аргы жагында жаткан езшнщ титтей болшеп- ме мойнымды созып, алыстан карап турамын. «Сенен шы- нымен, айрылып калам ба?! 0мф сурмейтш болсац, неге келдщ бул омфге? Меш де, озидяд де азапка салдьщ», - деген ои есецпретш, бфде есшнен танып калганымды да бъамей- мш. Мегпрбике жупрш комекке келш, мусэтф шскетш, ес1мд1 жигызган. Палатага суйретыш эрец жетш, бук тусш жатып калгам. Каншама тэулжтер бойы дурыс уйкы кормей, калжы- раган денем тосепме кулаганнан уйкыга тарта бердт Тац алдында кушагыма кысып отырган Шынарымды 61- Реу жулкылап, тарткылап жаткандай екен, оянып кетш- пш. Журепм аткактап, катты согып жатыр екен. Дэлхзге 149